Мәнерлеп оқу практикумы пәні бойынша дәрістер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

МӘНЕРЛЕП ОҚУ ПРАКТИКУМЫ

пәнінің контенті

5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу,
5В010200 – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі
Күндізгі оқу бөлімі

Мәнерлеп оқу практикумы
пәні бойынша
студенттерге арналған жұмыс оқу бағдарламасы (syllabus)

1. Негізгі мәліметтер
Факультет Педагогика
Мамандықтың шифры 5В010200
Курс, семестр ІІ, 3
Пән статусы Таңдау
Кредит саны 3
Сабақ өтетін орын 301 Д
Оқытушы Садуахасова Гаухар Жеңісқызы, академиялық
доцент
тел 87022333672
эл.почта goha.1972@mail.ru

2. Пререквизиттер мен постреквизиттер
Пререквизиттер Балалар әдебиеті, Қазіргі қазақ тілі
Постреквизиттер Жазуға үйрету технологиясы,
Педагогикалық әдеп және этика
3. Пәннің мақсаттары мен міндеттері
Мақсаттары студенттерге тіл дамыту әдістемесі теориясынан
білім беру және оны іс жүзіне асыруға
көмектесу, сондай-ақ оқушылардың тіл байлығын
арттырып,үйренген сөздерін қазақ тілі нормасына
сай қиыстырып қолдана алуды, өз сөзімен ойын
дұрыс айтып, жазып бере алатындай дағдылар беру
әдістемесін меңгерту, сөйлеген сөздерін саналы
түрде бақылай алу жолдарын үйрету.
Міндеттері а) студенттерді тіл дамыту әдістемесінің
өзіндік ерекшеліктерімен таныстыру;
ә) тіл дамыту жұмысының мазмұнын үйрету;
б) бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту
әдіс – тәсілдерін меңгерту;
в) оқушыларды байланыстырып сөйлеуге үйрету
жаттығуларымен таныстыру.

Пәннің мазмұны Білім алушының сабақ түріне байланысты жұмыс уақытының
бөлінісі

Жалпы Дәріс Практикалық БАОӨЖ
сағаты семинар
1 2 3 5
60 15 30 30

ПӘННІҢ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ КАРТАСЫ

Рс Сабақ тақырыптары Сағат саны Апта

Лекция Практ. БАОӨЖ
сабақ

1 Мәнерлеп оқу практикумының 2 1 1
теориялық негіздері
2 Сөйлеу техникасы 2 1 2
3 Мәнерлеп сөйлеудің құралдары 2 1 3
4 Мәнерлеп оқудың амал-тәсілдері. 2 1 4
5 Ертегі айту 3 1 5
6 Мақал – мәтел, жұмбақ, 2 1 6
жаңылтпаштарды пайдалану
7 Көркем шығарманы кейіпкерлендіру2 1 7
8 Көркем шығарманы талдау 6 1 8
9 Балаларға арналған әңгімелерді оқу 4 1 9
ерекшелігі
10 Ертегінің түрлері мен құрылымы 6 1 10
11 Өлең оқудың ерекшелігі 4 1 11
12 Мақал-мәтел, жұмбақ, 4 1 12
жаңылтпаштарды пайдалану
13 Көркем шығармаларды сахналау 6 1 13
14 Мәнерлеп оқу мен нақышына келтіре 1 14
әңгімелеудің әдісі мен тәсілі
15 Сөйлеу техникасы және оны мәнерлеп 1 15
оқудағы маңызы
16 Мәнерлеп оқу мен әңгімелеп берудің 1 16
әдіс-тәсілдері
17 Көркем шығарманы талдау 1 17
18 Шағын фольклор жанры шығарманы 1 18
талдау
19 Жұмбақ, мақал-мәтел, жаңылпаш, 1 19
нақыл сөздерді балабақшада
пайдалану
20 Көркем шығарманы кейіпкерлендіру 1 20
21 Бала тілін дамыту әдістемесі және 1 21
курс міндеттері
22 Тіл дамыту әдістемесінің зерттеу 1 22
әдістері
23 Тіл дамыту әдістемесінің ғылым 1 23
болып қалыптасуы.
24 Сөздік қорды дамытудың негізгі 1 24
әдістері
25 Сабаққа қойылатын талаптар 1 25
26 Әңгімелеудің түрлері 1 26
27 Сөздікті молайту сабақтарының 1 27
түрлері.
28 Дидактикалық ойындардың 1 28
маңыздылығы.
29 Балабақшадағы балалар тілін дамыту 1 29
әдістемесінің мазмұны, міндеттері
мен әдіс-тәсілдері
30 Балаларды байланыстырып сөйлеуге 1 30
үйрету әдістемесі
15 30 30

Білім алушының өзіндік жұмысы

Апта БАӨЖ – ның тапсырмалары Ұсынылатын Жұмыстың БАӨЖ-ң
әдебиеттер орындалу орындалу
мен өзге де мерзімі түрі
ақпарат
көздері
1 Бастауыш сынып оқушыларының 1-3, 6-9 Қыркүйек Презентация
тілін дамыту әдістемесінің
зерттелуі
2 Тіл дамыту сабақтарында 1-12, 17-19 Қыркүйек Жазбаша
оқушыларды шығармашылыққа баулу жауап алу
әдістемесі
3 Омоним сөздермен сөздік 12-14 Қыркүйек Реферат
жұмысының әдістемесі
4 Қанатты сөздермен сөздік 8-11, 19-17 Қыркүйек Презентация
жұмысының әдістемесі
5 Мазмұндама жұмысын жүргізу 14-15 Қыркүйек Ауызша жауап
әдістемесі
6 Оқушылардың үйренген сөздерін 14-17, 20-23 Қазан Презентация
қолдану белсенділігін артыру
жолдары
7 Шығарма жазуға үйрету әдістемесі10-15 Қазан Ауызша жауап
8 Тіл дамыту сабақтарында 1-3, 6-9 Қазан Реферат
жүргізілетін бақылау жұмыстары
9 Оқушылардың тілдерін ұстарту 1-12, 17-19 Қазан Презентация
белсенділігін арттыру жолдары
10 Мақала жазуды үйрету 12-14 Қараша Ауызша жауап
11 Кино фильмдерге пікір жазу 8-11, 19-17 Қараша Ауызша жауап
алу
12 Сабақтан тыс тіл дамыту 14-15,18 Қараша Реферат
жұмыстары
13 Сахналық қойылым арқылы тіл 14-17 Қараша Презентация
дамыту
14 Жұмбақтарға сөздік жұмысын 3-6,10-15 Желтоқсан Ауызша жауап
жүргізу
15 Көркем мәтіндегі бейнелі 6-8, 16-17 Желтоқсан Презентация
сөздерді қолдану әдістемесі.

1-аралық бақылау бойынша бақылау сұрақтары:
1 Мәнерлеп оқудағы логикалық кідірістің қызметі
2 Мәнерлеп оқудағы психологикалық кідірістің қызметі
3 Мәнерлеп оқудағы грамматикалық кідірістің қызметі
4 Дыбыстау мүшелері неше бөліктен тұрады?
5 Мәнерлеп оқудағы ерікті және еріксіз дем алу
6 Оқудағы дауыстың маңызы
7 Мәнерлеп оқудағы дауыс шымылдығының қызметі
8 Дауыстың өзіндік сапалары
9 Дикцияның ашықтығы мен тазалығы
10 Оқушыларға тіл дыбыстарының артикуляциясын меңгертудің ролі
11 Мәнерлеп оқудағы тілдің қызметі
12 Дауысты дыбыстардың айтылуы.
13 Дауыссыз дыбыстардың айтылуы
14 Дұрыс әдеби сөйлеу (орфоэпия)
15 Дауысты дыбыстардың айтылуы
16 Әдеби сөйлеудегі элизия ережесі
17 Әдеби сөйлеудегі редукция ережесі
18 Әдеби сөйлеудегі протеза ережесі
19 Дауыссыз дыбыстардың үндесуі (ассимиляция)
20 Түбір мен қосымшаның жігіндегі Н дыбысының үндесуі
21 Біріккен сөздер сыңарлары арасындағы үндесу
22 Қос сөздердің сыңарлары арасындағы үндесу
23 Сөз тіркестері арасындағы үндесулер

2-аралық бақылау бойынша бақылау сұрақтары:
1 Екпін
2 Қазақ тіліндегі екпін қабылдамайтын қосымшалар
3 Дауыс ырғағы (интонация)
4 Сөйлеу буыны
5 Тіркес екпіні (фразалық екпін)
6 Логикалық екпін
7 Сөйлеу қалпының әуені (мелодия)
8 Оқудың әсерлі болуы (тембр)
9 Сөйлеу қарқыны мен ырғағы (темп)
10 Нормалы дауыс ырғағын меңгеру
11 Мәнерлеп оқу материалы бойынша алдын ала жүргізілетін жұмыстар
12 Әр түрлі жанрдағы шығармаларды оқу
13 Өлеңдерді оқу мен талдау
14 Мәнерлі оқу үшін өлеңді талдай білу
15 Ертегілерді оқу
16 Драмалық шығарманы мәнерлеп оқу
17 Аудитория алдында әдеби шығарманы оқу
18 Әңгіме айтып беру
19 Бастауыш сынып мұғалімінің әңгіме айтып беруіне қойылатын талаптар
20 Бастауыш сынып мұғалімінің әңгіме айтып беруіде қолдануы тиіс әдіс-
тәсілдер
21 Әдеби шығарманы мәтінге жақындатып айтып беру
22 Әңгімені тыңдаушының жасы мен дамуына сәйкес түрде өз сөзімен айтып
беру
23 Әңгімені толықтырып айтып беру
24 Сөйлеспелі сөз (диалог) қосып әңгімелеу
25 Көлемді шығармаларды жинақтап, қысқартып әңгімелеу әдістері
Пән бойынша оқу-әдістемелік материалдар

Әдебиеттер тізімі:
1. Қожахметова Қ. Мәнерлеп оқу Алматы, Мектеп 1982
2. Қарамененко Т.Н., Қарамененко Ю.Г. куқольный театр дошқольникам М.,
Просв 1982.
3. Дмитриев Е.Д. Практикум по выразительному чтению. М., 1981
4. Aқанов К.А. Tiл білімдерінің негіздері. А., 2000,4 бас.
5. Баймұратоиа Б.Б. Бақшадағы ересек балалар тілін дамыту туралы
методикалық құрал. А., 1970
6. Баймұратова Б.Б. Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу
тілін дамыту. А., 1976
7. Баймұратова Б.Б. Балабақшадағы даярлық топ балаларының тілін дамыту
типтік программаға нұсқау, А., 1984.
8. Баймуратова Б.Б. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту
методиқасы. А., 1991
9 . Бородин A.M. Методика развития речи детей. М., 1981
10. Балабақшада оқыту және тәрбиелеу бағдарламасы. А.. 1989. Балбөбек
бағдарламасы. А., 2000.
11. Дүкенбаева Г.Қ. Сауат ашу методиқасы Мет.нұсқау А., 1989.
12 . Журова Л.Е. Обучение грамоте в детском саду. М., 1985
13. Карпинская Н.С. Художественное слова в воспитании детей. Ранний и
дошкольный возраст. М., 1982
14. Қороткова Э.П. Обучение детей дошкольного возраста рассказыванию.
М., 1982
15. Қазақстан Республикасының тіл туралы Заңы. А., 1999

Мәнерлеп оқу практикумы
пәні бойынша дәрістер тезисі

1-дәріс
Мәнерлеп оқу практикумының теориялық негіздері
Лекцияның мақсаты: Мәнерлеп оқу практикумы туралы
түсінік.
Мәнерлеп оқу мен көркем сөз оқудың ерекшелігін ұғындыру.
Лекцияға керекті құралдар: Слайд, кестелер.
Лекцияның жоспары:
1. Мәнерлеп оқу курсының мақсаты.
2. Көркемсөз оқу өнері жайлы мәлімет.
3. Көркемсөз оқу мен мәнерлеп оқудың ұқсастығы,
айырмашылығы.
Өздігінен дайындалуға арналған бақылау сұрақтары:
1. Мәнерлеп оқу, көркем сөз ұғымдарына берілген анықтаманы
педагогикалық сөздіктен жазып келу.
2. Мәнерлеп оқу туралы ғалымдар пікірлерін конспектілеу.
Лекция барысы
Баланың ой-өрісін кеңейту, ақыл-ойын дамыту, мінез-құлқын,
еркін тәрбиелеу тәрбиешінің сөзі арқылы іске асырылады. Балабақшадағы
тәрбиеленетін балалардың сөздік қоры, сөйлеу мәнері тәрбиешіге
еліктеу арқылы қалыптасады. Сөз мәнерінің қалыптасқан үлгісі
тілдік тәсілдермен сөз шеберлігін дәл орнымен қолдана білу деген
сөз. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған халық ауыз
әдебиетінің үлгілерінің бірі "Бесік жырында" айтылған тілек, ақыл-
қасиеттер, халықтың нені аңсағанын айқын көрсетеді. "Бесік жырының"
уақыт өтісімен заман талабына сай мазмұны толықтырылып, өнегелі
шумақтар да қосылып отырылады. Сондықтан да "Бесік жыры" халық
ауыз әдебиетінің алтын дәні бола тұрып сәби құлағына ең тұңғыш рет
ана сүтімен енген тілінің әуезді үні болып есептелінеді. "Бесік
жырынан" кейінгі басты орын алатын тәрбиелік мәні үлкен жыр "Тұсау
кесу" жыры. Сәби есейген сайын оған қойылатын талап-тілектер де
күрделене түседі. Мысалы, "Бөбектің тілегі" деген халық жырында игі
тілекті баланың өзіне айтқызу арқылы баланы еңбекқолыққа
тәрбиелейді.
Халық ауыз әдебиетінің қай үлгісі болсын мектеп жасына дейінгі
балаларды ана тілінде дұрыс мәнерлеп сөйлеуге тәрбиелейді. Ал
мәнерлеп оқу дегеніміз-көркемсөз өнерінің бір тармағы. Көркем сөз
бенен мәнерлеп оқудың ұқсастығы екеуінің де шығармашылық тақырыбына
айтайын деген ойына көңіл бөліп, автордың көзқарасын тыңдаушыға
түсінікті етіп жеткізе білу. Яғни шығармашылық толық мазмұнын
ұғындыру.
Айырмашылығы: Көркем сөз оқу өнерінің мақсаты- сахнада көркем
сөз оқитын артист даярлау болса, мәнерлеп оқудың мақсаты-жас
бїлдіршіндерге эстетикалық тәрбие беру құралы болып қызмет атқару.
Жалпы көркем сөз оқу 3 бағытта дамып келеді:
1. Халық ауыз әдебиеті арқылы
2. Жазушылардың, ақындардың өз шығармаларын көпшілікке оқып беру
арқылы.
3. Көркем шығарманы өнер адамдарының орындауы арқылы.

Негізгі әдебиеттер:
1. Қожахметова Х. Мәнерлеп оқу. А., 1982ж
2. Дмитриев Е.Д. Практикум по выразительному чтению. М.,1981г.
3. Горбушина Л.А. Выразительное чтение. М., 1978г.
Қосымша әдебиеттер:
1. З. Қабдалов. Әдебиет теориясының негіздері. А., 1970ж
2. С.Ф. Иванова. Речевой слух и культура речи. М., 1970г.

2-дәріс
Сөйлеу техникасы
Лекцияның мақсаты: Сөйлеу техникасы туралы түсінік беру.
Дыбыстау
мүшелерін қызметіне қарай жіктеу және сөйлеу
техникасының төселу жолдарымен таныстыру.
Лекцияға керекті құралдар: слайд, кестелер.
Лекцияның жоспары:
Сөйлеу техникасы, оның мәнерлеп оқудағы
Сөйлеу мүшелері және олардың қызметі, сөйлеу мүшелерін жаттықтыру жолы
(практикалық сабақта).
Тыныс алу және оның түрлері.
Үн ренкі және оның мәні.
Орфоэпияның басты ережелері.
Лекция барысы
Бұл күнде қазақ тілі білім мен ғылымның, әдебиет пен мәдениеттің
барлық саласына қызмет ете алатын мейлінше жетілген тілге айналып отыр.
Оның сөз байлығы орасан қолайлы, жазуы орнықты. Әр алуан заңдылықтары
нормаға айналды. Қазақ тілінің де өзге тілдер сияқты екшеліп тұрақталған
заңдылықтары бар. Ол заңдылықтар сөздерді дұрыс таңдау, орнымен жұмсау,
яғни лексикалық заңдылықтар. Сонымен қатар сөздерді бір – бірімен дұрыс
байланыстырып, сөйлемдер құрастыра білу немесе грамматикалық заңдылықтар,
дұрыс айту заңдылықтары: сауатты жазу заңдылықтары секілді бірнеше
салаларлы қамтиды. Мәнерлеп сөйлеу өнері болашақ тәрбиешіден сөйеу
техникасын толық меңгеруді талап етеді.

Сөйлеу техникасы дыбыстау мүшелерінің қызметімен тығыз байланысты.
Сөйлеу техникасына жақсы жаттықпаған адам шығарма мәтінін тыңдаушысына
мәнерлеп жеткізе алмайды. Мәнерлеп сөйлеп оқи білу үшін тілдің дыбыс
шығаратын мүшелерінің қызметін жақсы білу қажет. Сөйлеу дыбыстарын
шығарудағы, жасаудағы дыбыстаушы мүшелердің қызметін артикуляция деп
атаймыз.
Дыбыстау мүшелері немесе сөйлеу аппаратына өкпе, тамақ, көмей, дауыс
шымылдығы, тамақ қуысы, ауыз қуысы, мұрын қуысы, тіл, кішкене тіл, тіс,
ерін, иек жатады.
Дыбыстау мүшелерінің ішіндегі ең негізгісі - өкпе. Тіліміздегі дыбыстар
өкпедегі ауаның сыртқа шығуымен байланысты жасалады. Сөйлеу процесінде ауа
өкпеден баяу шығып, өкпеге бірден тез енеді.
Келесі дыбыстау мүшелерінің бірі тамақ. Ол кеңірдектің жоғарғы тұсында
орналасқан. Ал, дыбыстар жасауда басты рөлді атқаратын дауыс шымылдығы
көмеймен байлаысты. Дауыс шымылдығының керіліп тұруынан діріл пайда болып,
үн шығады. Дауысты дыбыстар осы дауыс шымылдыындағы дірілден жасалады. Ал
үнді дауыссыз дыбыстармен ұяң дауыссыз дыбыстар айтылған кезде дауыс
шымылдығы сәл ғана керіліп діріл өте аз болады. Қатаң дауыссыздарды
айтқанда дауыс шымылдығы жиырылып тұрады да ешқандай діріл пайда болмайды.
Сондықтан ол дыбыстардың құрамында үннің ешқандай қатысы жоқ. Ал кейбір
дыбыстардың айтылуында ауыз қусымен мұрын қуысы жаңғырық қосады. Сөйтіп
кейбір үнді дауыссыз дыбыстар мұрын қуысы арқылы жасалады. Ал дыбыстардың
басым көпшілігінде ауыз қуысы айрықша қызмет атқарады.
Дыбыстау мүшелерінің ішіндегі ең негізгілерінің бірі және жылжымалысы
тіл. Тілдің бірде ілгері, бірде кейін жылжуына, бірде жоғары көтеріліп,
бірде төмен түсуінен, сондай – ақ оның ұшының, ортасының, артқы шенінің
қимылынан әртүрлі дыбыстар жасалады. Дыбыс шығаруда астыңғы ерінмен үстінгі
ерін де басты рөл атқарады.
Таңдай жұмсақ, қатты болып екіге бөлінеді. Қатты таңдай үстіңгі күрек
тіс тұрған қызыл иекпен басталып, ең соңғы тістің тұсынан бітеді. Ал жұмсақ
таңдай соңғы тістен басталып, кішкене тілден аяқталады. Келесі дыбысау
мүшесінің бірі иек. Иек төмен түссе ауыз қуысы кеңейеді. Ашық дауысты
дыбыстар пайда болады. Ал иек жоғары көтерілсе, ауыз қуысы тарылады да
қысаң дауысты пайда болады.
Сөйлеу техникасына төселу жолдарына мыналар жатады:
1. Дұрыс тыныс ала білу.
2. Дауысты жаттықтыру.
3. Үн реңкін қалыптастыру.
Сөйлер алдында ауаны ішке жұту керек, демді ішке тартқанда өкпе ауаға
толады да, көкірек қуысы кеңейеді, қабырға көтеріледі. Ал көк ет төмен
түседі.
Тыныс алудың үш түрі бар:
1. Көк ет арқылы.
2. Көкірек арқылы.
3. Қабырға арқылы.
Ал сөйлеу кезінде тыныс алу ерікті және еріксіз болып екіге бөлінеді.
Еріксіз тыныс алу дегеніміз – демді ішке жұту, дем шығару, шұғыл кідіріс
жасау. Бұл кәдімгі күнделікті сөйлеу процесінде болады.
Ерікті тыныс алу дегеніміз – демді ішке тарту, кідіріс жасау және дем
шығару. Тыныс алудың бұл түрі көркем шығарманы мәнерлеп оқуда, айтуда
қолданылады. Тыныс алудың осы түрлерін меңгергеннен кейін тәрбиеші дауысты
дұрыс сақтаудың төмендегідей ережелерін білуі керек:
1. Әркім өзінің табиғи дауысымен сөйлеуі тиіс, айқайлап қатты сөйлеуге
болмайды.
2. Ұзақ сөйлеуге немесе өлең айтуға болмайды.
3. Тамақты суықтан сақтау керек.
4. Мұрын жолының ауруларынан сақтау керек.
Тәрбиеші өз сөзін анық, айқын балаға түсінікті болуына көңіл болуы
тиіс, өйткені тәрбиеші сөзі балаларға басты үлгі болып есептелінеді.
Орфоэпиялық заңдылықтарының ішіндегі басты ережелердің бірі -
элизия. Қатар келген екі дауыссыз дыбыстардың бірінің түсіріліп айтылуы осы
құбылысқа жатады. Мысалы, Сарыарқа – Сарарқа т.б. редукция – сөз
ортасындағы кейбір дауысты дыбыстардың айтқан кезде көмескіленуі. Мысалы,
Әділет – Дәрігер, Протеза – айтқан кезде сөздің алдына дыбыс қосылып
естілуі. Мысалы, Риза –ыриза, рең-ірең т.б.

3-дәріс
Мәнерлеп сөйлеудің құралдары
Мақсаты: Мәнерлеп сөйлеудің құралдарына түсінік беру. Олардың мазмұнын
ұғындыру.
Керекті құралдар Слайд, кестелер
Жоспары
1. Көркем туындыны мәнерлеп оқу мен әңгімелеп берудегі дауыс сарынының
ролі.
2. Интонация және оның мәнерлеп сөйлеудегі мәні.
3. Екпін және оның түрлері.
Тәрбиешінң мәнерлеп оқуы дегеніміз – оқылған ккөркем шығарманың бар
әсерін балаларға түгел жеткізу және олардың көркем шыығармаға деген
сезімдерін жетілдіру және дамыту.
Кез келген шығарманы оқу барысында негізгі дауыс сарыны шығарманың
мазмұнына сай болуы керек. Ал негізгі дауыс сарыны дегеніміз – көркем
шығарманың ауызша естілуу әуені. Негізгі дауыс сарыны көркем шыығарманың
мазмұны мен түріне байланысты болады. Яғни оқылған шыығарма өлең түрінде
жазылған ба деген мәселеге байланысты. Шығарманың түріні байланысты
негізгі дауыс қарқынын құбылтып, өзгертіп балаларға жеткізуге тәрбиеші
мәнерлеп сөйлеудің бірнеше тәсілдерін пайдалану қажет..
1. Мәнерлеп сөйлеуде басты роль атқаратын тәсіл – интонация. Осы
қазақ тіл білімінің ғалымы Құдайберген Жұбанов сөз сазы деп атаған.
Интонация немесе Сөз сазы дегеніміз - сөйлеудің мәндік эмоциялық нақышы
болуы.
Интонация көркем сөз орындаушының немесе мәнерлеп сөйлеген адамның
ішкі сезімінің, ойын білдіретін көркем образды бейнелеуге көмектесетін
дауыстың алуан түрлі құбылысы. Интанация арқылы тәрбиеші балаларға адамның
көңіл -күйіне байланысты болатын құбылыстарды түгел жеткізуі керек. Сол
құбылысқа байланысты дауыстың реңкі кейде ызалы, кейде күлдіргі, кейде
дөрекі, кейде қызба, кейде назды болып шығуы мүмкін.
2. Мәнерлеп сөйлеудегі басты тәсілдерінің бірі – екпін. Қазақ тілі
лебізді - динамикалық тәсілдердің қатарына жатады.Лебіз – динамикалық
екпіннің ерекшелігі сөздегі буындардың ішінен бір буын ерекше көтеріңкі
дауыспен айтылады.
Қазақ тіліндегі екпін соңғы буынға түседі және сол екпін түскен буын
созылыңқы айтылады.Бірақ қазақ тілінде екпін қабылдамайтын қосымшалар да
бар.
1. Жіктік жалғау екпін қабылдамайды\ мын,мін,ды, ді ,тыы, ті,т.б.\
2. Болымсыздық мағына тудыратын ма,ме,па,пе,ба,бе, екпін
қабылдамайды.
3. Есімдерге жалғанып теңеулік ұғым тудыратын – дай, дей,тай, тей
жұрнақтары екпін қабылдамайды.
4. Етістіктің түбіріне жалғанып тілек,өтініш ұғымын тудыратын -шы,-
ші, жұрнақтары екпін қабылдамайды.
Берші, көрші, жазшы т.б. Қазақ тіліндегі екпін сөз мағынасын айқындау
қызметін атқармайды.
Өйткені екпін үнемі сөздің соңғы буынына түседі. Қазақ тіліндегі екпін
үш түрге бөліінеді
1. Сөз екпіні
2. Сөз тіркесі мен фразалық екпін
3. Сөйлем немесе логикалық екпін
Қазақ тілінде 1екпін 1 ырғақпен айтылатын сөздер тобы бар. Осы сөздер
басқа сөздермен тіркесіп келгенде бір-ақ екпінмен айтылады. Мұндай
құбылысты энклитика деп атайды. Ал тіліміздегі күрделі сан есімдермен
күрделі сын есімдердің алдыңғы сөздері екпінсіз айтылып, екпін соңғы сөзге
түседі де бәрі қосылып бір-ақ екпінге ие болады. Осындай өзінен кейін
келген сөзбен қосылып айтылатын екпінсіз сөздерді проклитика деп атайды.
Мысалы, жетпіс бес, жүз он, мың бір жүз, тор ала ақ сары т.б. Сөйлеуде
немесе мәтінді дауыстап оқығанда сөйлемдегі сөздер іркес-тіркес айтыла
бермей белгілі сөз тіркесі немесе сөз шумағы бір ғана екпінмен айтылуы
мүмкін. Осындай бір екпінмен айтылған сөздердің түйдегі - тіркес немесе
фразалық екпін деп аталады.
Қазақ тілінде сөздердің төмендегідей тобы айрықша бір комплекс болып
келеді, яғни екпінге ие болатын тіркестер:
-Қос сөздер қатар-қатар, ыдыс-аяқ, бала-шаға, әке-шеше,
-Негізгі мағыналы сөздермен шылаулардың тіркесі немесе, және, үшін,
т.б.
-Қазақ тіліндегі күрделі сөздер бір комплекс құрап, бір екпінмен
айтылыды. Мысалы: Ән салды, оқып атыр т.б.
-Анықтауышпен анықталған сөздердің тізбегі бір екпінмен айтылады.
Мысалы: ақ бұлт, биік.
-Толықтауышпен баяндауыш болған сөздердің тізбегі бір екпінмен
айтылады.Үстеуден болатын пысықтауыш, мысалы: кеше бардым, ертең келеді,
бүгін болады.
-Тұрақты сөз тіркестері бір екпінмен айтылады. Мысалы: ит қияда, көзді
ашып жұмғанша, қой ауызынан шөп алмай т.б.
-Қосымшасыз тура толықтауышпен баяндауыштың тізбегі бір екпінмен
айтылады. Мысалы: шөп шапты, кітап оқыды, есеп шығарды т.б.

Логикалық екпін сөздің белгілі бір буынына немесе сөз тіркесіне түсіп
айтылатын секілді кейде сөйлемдегі айтылатын ойдың негізіне қарай, бір сөз
айрықша дараланып айтылады. Сөйтіп ол сөз ой екпініне ие болады да ерекше
әуенмен естіледі. Яғни мұндай екпінді логикалық немесе сөйлем екпіні деп
атайды. Сөйлемнің айтылу сазына қарай логикалық екпіннің орны өзгеруі
мүмкін. Мысалы: лепті сөйлемде баяндауыш сөйлем басында келіп, оған ерекше
назар аударылса, логикалық екпін сол баяндауышқа түседі.Сонымен қатар
логикалық екпін көркем шығармадағы негізгі айтылатын ойды тындаушының дұрыс
қабылдауына көмегін тигізеді. Логикалық екпін көбінесе мынандай жағдайларда
қойылады.
1. Сөйлем ішіндегі бір сөздің мағынасына ерекше көңіл бөлгенде
қойылады.
2. Сөйлемдегі қарама қарсы мағына білдіретін сөздерге логикалық екпін
түседі.
3.Сөйлемдегі бірынғай мүшелердің әрқайсысына логикалық екпін түседі.
4.Бастауышы мен баяандауышты зат есімен болған жалаң сөйлемдерге ой
екпіні баяандауышқа түседі.Мысалы айжан мұғалім,Нұрғали дәрігер.
5. Сұрау мәнді білдіретін сөздерде де логикалық екпін қабылдайды.
6.Сұрау мәнді білдіретін сөдерде де логикалық екпін түседі.
7. Қаратпа сөз сөздін басында келсе логикалық екпінмен ерекшеленеді.
Екпіннің келесі бір сиректеу кездесетін түрі фразалық екпін.
Сөйлегенде көңіл- күйдің түрлі толқуларын дыбыстармен жеткізу фразалық
екпін деп аталады.
Мақұлдау, аяу, мейірім, назды білдіретін сөздер екпін түсетін дауысты
дыбыстардын созылыңқы айтылуымен беліледі.
Ал жағымсыз сөз басындағы дауысыз дыбыстар созылып айтылады.
Негізгі әдебиеттер:
1.Х.Қожахметова.Мәнерлеп оқу.А.,1982ж
2.Е.Дмитриев.Практикум по выразительному читению.М.,1981г
3.С.К.Кеңеспаев,Ғ.Г.Мұсабаев.Қазырғ ы қазақ тілі. А.,1975ж
4.Қ.Ақанов. Тіл білімінің негіздері.А.,1996ж
Қосымша әдебиеттер:
1.Бөбектерге байғазы А.,2000ж
2 З.Қабдолов.Әдебиет теориасының негіздері.А.,1970ж

4-дәріс
Мәнерлеп оқудың амал-тәсілдері.
Лекцияның мақсаты: Мәнерлеп оқудың амал-тәсілдерімен
таныстыру.
Олардың ерекшеліктерін меңгерту.
Лекцияға керекті құралдар: Слайд, кестелер.
Лекцияның жоспары.
1. Кідіріс, оның түрлері.
2. Мәнерлеп сөйлеудегі дауыс күші, сөйлеу қарқынының
маңызы.
3. Сөйлеу әуені, дыбыс биіктігі, дауыс ырғағы, сөйлеу
нақышы.

Лекцияның барысы:
Мәнерлеп сөйлеудің келесі тәсілдерінің бірі-кідіріс (пауза).
Сөйлеген сөз немесе оқылатын мәтіндегі сөйлемдер толассыз, шұбатылып
айтыла бермейді. Олардың арасында белгілі бір үзіліс болады. Сонда
сөйлемдегі сөз тіркестері немесе сөз түйдектрі немесе сөйлемдер
арасындағы толасты кідіріс деп атайды.
Кідіріс 3 түрге бөлінеді:
1. Бір сөйлем ішіндегі сөз тіркестерін бөліп тұратын кідірісті
қысқа кідіріс деп атайды.
2. Белгілі бір ойдың аяқталғанын білдіретін кідіріс орташа
кідіріс немесе логикалық кідіріс деп аталады.
3. Тыңдаушының назарын аудару үшін жасалатын кідіріс ұзақ
кідіріс немесе психологиялық кідіріс деп аталады. І немесе ІІ
белгісі.
Мәнерлеп сөйлеуде жиі қолданылатын тәсілдердің бірі-сөйлеу
қарқыны(темп). Сөйлеу қарқыны дегеніміз - шығарма мазмұнына
байланысты шығарманың айтайын деген ойын тыңдаушыға деткізу үшін
және әр кейіпкердің өзіне тән ерекшеліктерін байқату үшін дауысты
түрліше құбылта білу.
Көбінесе балабақшада оқылатын шығармалар орташа қарқынмен
оқылады. Мәнерлеп сөйлеуде дауыс мүше де басты роль атқарады.
Дауыс күші дегеніміз- дауыстың ашықтығы, айқындығы және
дауысты игере білу яғни ақырын сөйлеуден қатты сөйлеуге, қатты
сөйлеуден ақырын сөйлеуге немесе орташа қарқынмен, сөйлей білуге
ауыса білу. Дауыс күші көркем сөз оқушыға кейіпкердің іс-әректін,
мінез-құлқын толық сипаттап беруге көмектеседі. Көркем шығарманы
мәнеріне келтіріп оқып беруде немесе баяндауда қолданылатын
тәсілдерінің бірі - сөйлеу әуені немесе мелодикасы. Дауыс ырғағының
не көтеріліп бәсеңдеуін, не бәсеңдеп барып көтерілуін сөйлеу әуені
дейді. Сөйлеу әуенін дұрыс сақтау үшін сөйлемдегі тыныс белгілерге
ерекше көңіл бөлу керек.
Мәнерлеп сөйлеуде ерекше көңіл бөлінетін тәсілдердің
бірі сөйлеу нақышы (тембр). Дауыстың эмоциялық бояуын сөйлеу нақышы
дейді. Сөйлеу нақышы айтылу мақсатына қарай қапалы, үрейлі,
қуанышты, көңілді, өкінішті, таңдану, жайдары т.б. тұрғыда болуы
мүмкін. Оқылатын көркем шығарманың мазмұнына қарай тәрбиеші дауыс
нақышын айқындап балаларға жеткізе білу қажет. Кейде оқылатын
немесе баяндалатын шығармадағы кейіпкерлердің ерекшелігі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.