Химияны оқытуда зертханалық жұмыстарды жүргізу әдістемесі
3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 ХИМИЯ КУРСЫНДА ЗЕРТХАНАЛЫҚ-ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫ ЖҮРГІЗУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ ... .. 6
1.1 Химияны оқытуда эксперименттік жұмыстарды жүргізу әдістемесінің
қалыптасуы және 6
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қазіргі заманғы орта мектептегі оқыту практикасындағы химиялық
эксперимент ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Химияны оқытуда зертханалық жұмыстарды жүргізу әдістемесі ... ...22
2 ЗЕРТХАНАЛЫҚ-ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРҒА ВИРТУАЛЬДЫ-МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ
ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ ... .. 49
2.1 Тұздар гидролизі тақырыбына сабақ 50
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Аммиактың алынуы және оның химиялық қасиеттері тақырыбына
виртуалдық әдіс түріндегі практикалық 58
сабақ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
2.3 Алынған нәтижелерді 65
сараптау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ 73
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Тәуелсіз еліміздің ертеңі, ұрпақтың рухани
байлығы, мәдениеті, саналы ұрпақтың ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне,
іскерлігіне байланысты. Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде
әлемдік деңгейге жету үшін жүргізіліп жатқан талпыныстар барлық іс-
әрекеттерде шығармашылық бағыт ұсынатын, сол тұрғыдан өз болмысын таныта
алатын жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде.
Қазіргі таңдағы мектептегі білім берудің даму кезеңдерінің ерекшелігі
оқушы тұлғасының бет бұрыуы, олардың белсенді оқу танымдық жұмыстарының
негізінде жан-жақты дамуы болып табылады. Бұл ойдың іске асырылуы
мектептердегі жаңаша түрдегі өзгерістерге байланысты, оқу технологиясы мен
білім беру мазмұнының модернизациялануы, ал мектептегі білім берудің өзі
тоқтаусыз білім алудың баспалдағы ретінде қарастырылып отыр. Бұл ауысым
баулуға бағытталған білім беру жағдайында ғана және атқарушылық, жақын келу
негізінде ұйымдастырылған жағдайда мүмкін.
Осы уақыттағы мектеп өзінің дамуының дәл қазіргі кезеңінде оқытудың
альтернативті жоспары негізі ретінде химия жайындағы теориялық білімнің
дамуында анағұрлым елеулі қадамдар жасады, әрине ол оқушының өзіндік
орындау жайында болса мұны химиялық эксперименттің қойылуы және
ұйымдастырылуына байланысты білім жайлы деп айта алмаймыз. Соңғысының химия
жайындағы жаңа білімді игеруі үшін үлкен маңызы бар. Ал эксперименттің
берілген функциясының ұйымдастырылуы қазіргі кездегі
зертханалық–практикалық жұмыстардың жүргізілуі әдістемесінде анағұрлым
қиындатылған.
Педагогикалық зерттеулердің біркелкі нәтижелері ол өз кезінде бірнеше
түрлі деңгейдегі орта мектептерде жүргізілген, оқушылардың білімдерінің
қалыптасуы әлдеқайда жоғары емес деңгейін көрсетті. Бұл деңгей химиялық
эксперименттерді жүргізуге байланысты, бұл өз кезінде химиядан бағдарлама
бойынша эксперименттік жұмыстардың сапасының төмендеуіне және химиялық
білімнің игерілуін анағұрлым төмендеуіне алып келді.
Қазіргі таңдағы оқушыларға орта мектептердегі химия курсын меңгеруге
ұсынылған оқулықтар мен оқу құралдарының сонымен қатар экспериментттік
жұмыстарды жүргізу анализі, олардың негізгі қызметі оқушыларды ғылымның
негізі жайлы біліммен қамту, сонымен қатар түрлі дағды мен қабілеттерді
игеру білімімен қамту керектігін көрсетеді.
Химия пәнінен оқулықтардағы зертханалық – практикалық жұмыстар
негізінен репродуктивті-көшірмелік ыңғайда болып келеді. Бірақта осы
іспеттес әдістемелермен қатар оқу процесіне ізденушілік жұмыстарды да қосу
қажеттігі белгілі. Осы себепті оқушылар мектеп бағдарламасында берілген
эксперименттік жұмыстарды орындау барысында жасалынған іс-тәжірибелердің
нәтижелерін талқылау мүмкіндігінен, өзіндік тұжырымдарын ұсынып оларды
тәжірибе жүзінде тексеруден қол үзеді, сонымен қатар оқушылардың жеке
тұлғалық ерекшеліктерін аңғаруды қиындатады. Мұның барлығы химия пәнінен
зертханалық – практикалық жұмыстарды жүргізу әдістемесінің мазмұнын әрі
қарай дамыту керектігін көрсетеді, бұл өз кезінде орта жалпы білім беретін
оқу мекемелерінде химия курсын меңгерудің негізі болып қоймай, сонымен
қатар теориялық білімді алу және меңгерудің бірден-бір тәсілі болып
саналады.
Зерттеу тұжырымдамасы болып егер химиядан зертханалық – практикалық
сабақтар жүргізу әдістемесінің негізіне оқушылардың өзіндік танымдық
іскерліктерін ұйымдастыру және құрылымдық мазмұнымен білінетін, ізденушілік
қалыптағы проблемалық тәжірибелер мен тапсырмаларды орындау және жүйелік
пен іскерлікке жақын келу идеясын қосса, ондай жағдайда химиядан
зертханалық – практикалық сабақтар химиялық білімді меңгерудің сапасын
арттырады.
Қазіргідей әлемдік ғаламдану процесі кезеңінде ақпараттар ағынынан
адам баласы өзінің ұдайы дамып отыруына керекті ақпаратты саралап, екшеп
пайдалана білуі – бүгінгі уақыттағы басты мәселе. Бұл, әсіресе, өскелең
ұрпақтың санасын сан алуан ақпараттармен улап, ой-өрісінің дамуын дүбара
күйде қалдырмаудың басты шарттарының бірі. Осыдан келіп туындайтын
мәселелердің бірі – жастарға сапалы білім, саналы тәрбие беретін орта
мектепте, колледжде, жоғары оқу орындарында білім беру ісін оқытудың жаңа
инновациялық әдістерімен толықтыру; оқытудың жаңа технологияларын
іздестіру; оқушыны ақпаратты талдай білуге, ақпараттық, мультимедиалық
технологияларды тиімді пайдалана білуге үйрету.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі. Педагогикада оқу – тәрбие процесінде
оқушылардың белсенділігін жоғарылатудың жолдары үздіксіз түрде
жүргізілетіндігі көрсетіледі. Оқу үдерісінде оқушылардың өз бетінше және
белсенділік принципі атақты дидакт М.Н. Скаткиннің жұмыстарында ұсыныл-ды.
Кейін ол М.И. Махмутова, Т.И. Шамова, Н.А. Половникова, Д.В. Вилькеева,
И.Я. Лернер зерттеулерінде дамыды. Бірақтан да алдыңғы ғасырдың
80–жылдарына дейін бұл бағытты зерттеу оқытуды ұйымдастырудың бір түрі–тек
сабақта ғана жүргізілді. Сабақтың әр кезеңдерінде оқушыларды белсенділігін
арттырудың тәсілдері қарастырылды. Зерттеушілер оқу процесінде әрбір
оқушының белсенділігін арттыруда оқу әрекетін жекешелендіру мүмкіндіктерін
қарастырды.
Диплом жұмысының мақсаты: Жаңа химиялық білімді қалыптастыру үшін химия
пәнінен зертханалық-практикалық сабақтарды жүргізудің әдістемесін оқу
барысында іскерлікке жақын келу негізінде әрі қарай дамыту.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Химиялық эксперименттің пайда болу кезеңдері және оның жіктелуін,
сонымен қатар орта оқу мекемелерінің оқытушыларының жұмыс тәжірибесін
зерттеу негізінде қазіргі кездегі орта мектептердегі химиядан
зертханалық – практикалық жұмыстарды жүргізудің ұйымдастыру
проблемасының жағдайын жалпылау және анализдеу;
- Тұздар гидролизі тақырыбындағы сабаққа әдістемелік нұсқау жасау;
- Аммиактың алынуы және оның химиялық қасиеттері тақырыбындағы
практикалық жұмысты виртуалды әдіс түрінде әдістемелік тұрғыдан
сипаттау және жүргізу;
- Зертханалық – практикалық сабақтарды жүргізу жайындағы ұсынылып
отырған әдістемелердің оқушылар білімінің сапасына оңтайлы әсер етуін
тексеру және сараптау.
Зерттеудiң ғылыми әдiстерi: Зерттеу бағыты бойынша ғылыми-әдістемелік,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау; оқушылар-мен,
мұғалімдермен, мектеп басшыларымен, олардың арасында сауалнамалар жүргізу;
оқу үрдісіне енгізу жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі: Бейорганикалық химия курсында зертханалық-
практикалық жұмыстарды ұйымдастыру.
Зерттеу пәні: Бейорганикалық химия курсында зертханалық-практикалық
жұмыстарды жүргізуді ұйымдастырудың әдістемелік негізі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Орта мектепте бейорганикалық химияны оқыту үрдісінде ұжымдық оқыту
әдісі пайдаланылса, онда оқушылардың білім көрсеткіштері жоғарылап,
химия пәніне деген қызығушылықтары оянып, танымдық белсенділіктері
артады және сабаққа деген ынтасы жақсарады.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және 74 беттен тұрады.
1 ХИМИЯ КУРСЫНДА ЗЕРТХАНАЛЫҚ-ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫ ЖҮРГІЗУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Химияны оқытуда экспериментальдық жұмыстарды жүргізу
әдістемесінің қалыптасуы және дамуы
Орта мектептерде химия негіздерін оқыту, мектеп химия эксперименті
әдістемесінің және қажетті ұйымдастырылуының орындалуы және дамуынсыз
мүмкін емес.
Химиялық эксперимент бұл – оқушылардың танымдық іс–әрекеттерін
активтендіру, пәнге тұрақты қызығушылықты тәрбиелеу, ғылыми көзқарасты
қалыптастыру сонымен қатар химиялық білімді практикада қолдану жайындағы
танымның маңызды шарты болып табылады.
Мектеп курсындағы химияда эксперимент өзіндік зерттеу объектісі,
зерттеу әдістемесі, химиялық зат пен реакция жайындағы жаңа білімді алудың
құралы және қайнар көзі болып табылады.
Егер химиялық эксперимент жеке өзіндік жұмыс ретінде болса, ол білім
беру әдістемесі болып табылатыны мәлім (яғни зертханалық – практикалық,
эксперименттік тапсырмаларды шешуде).
Химияны оқытудың әдістемесінің даму тарихында ең маңызды роль оқытудың
әдістемесінің проблемасына беріледі. Химиялық эксперимент оңтайлы оқыту
әдістемесі ретінде пайда болғалы өшпей келеді.
Эксперименттік жұмыстардың барысындағы химиялық білімнің құрылу және
даму әдістемесі өзінің тарихи бастауын, орта білімнің қалыптасуының
революциясы алдындағы ширектен алады. Химия жалпы білім беретін орта
мектептердің оқу пәндерінің қатарына толық қанды мүше ретінде тек XX
ғасырдың басында кірді. Революция алдындағы орта мектептерде химия пәні
мүлде болған жоқ немесе онда елеусіз орын алды.
1900 жыл мен Қазан революциясы арасындағы ширекте негізгі жалпы білім
беретін мектептер ретінде, бастауыш мектептерді есепке алмағанда келесілер
болды: қалалық училищелер (1912 жылдан жоғарғы бастауыш оқу орны болып
түрленген); ерлер және әйелдер гимназиялары; нақты оқу орны.
Қалалық және жоғарғы бастапқы орындарының жоспарында химия мүлде
болмаған.
Көптеген химия жайындағы мәліметтер физика курстарында және
жаратылыстану курсының тірі емес табиғат бөлімінде беріліп отырған.
Берілген пәндер бойынша сабақтар демонстрациялық тәжірибелермен үнемі
бірлесіп отырған.
Жаратылыстану пәндерінде оқушылар сабақтарда практикалық – зертханалық
жұмыстар атқарған. Қызықтысы, сол кездің өзінде ақ осы оқу мекемелерінде
практикалық сабақтарда қатысушылардың санын азайту сұрағы тұрған екен.
Нақты училищелерде оқыту үрдісі басқаша қойылған болатын, яғни химия
өзіндік оқытылатын пән ретінде енгізілген. Бұл мекемелердің химия
зертханаларындағы практикалық сабақтардың оқушыларға химиялық анализ
аумағында білім беру мақсаты болды. Оқу барысы сапалы анализде бастау алды
(ерітінділердегі жекелеген реакцияларды зерттеуден ). Содан кейін оқушылар
барлық негізгі сандық анализ әдістемесімен танысты және салмақты әрі
көлемді (алколиметриямен, тотығу-тотықсыздану процестерімен)
материалдарымен танысты. Курс соңы түрлі химиялық өндірістерге арналған
шикізат үлгісінің техникалық анализімен және де түрлі препараттарды
дайындаумен аяқталды. Сондықтан нақты училищелерде біркелкі білім жүйесі
берілмеді, тек практикалық мақсатпен жүрген өндіріске орта басқарушы құрам
даярлап шығару. Практикалық сабақтарды жүргізуге арнайы оқу құралдары
қолданылған. Мысалы, Д. Влахомурованың оқу құралы Нағыз және коммерциялық
училищелердің оқушыларының химия зертханаларында практикалық сабақтарға
арналған аналитикалық химия, мұнда қолданбалы нақыштағы 50 зертханалық
тапсырмалар болған [1].
Сонымен қатар Киевтегі политехникалық институтының оқытушысы
И.М.Кукулесконың оқулығы Химияның элементарлы курсы, бұл өз кезінде нақты
училищелерде кеңінен таралған. Бұл оқулықтың авторы химия мен мақсатты
түрде таныстырудың тәсілі ретінде оқушылардың өздігінен тәжірибелер жасауы
және ондағы құбылыстарды өзінің бақылауы деп санаған. Сондықтан оқулық
соңында тәжірибе жасаудың жобалы тізімі берілген (ол 24 тақырыпты қамтыды,
оның әр қайсысы 5-7 тәжірибеден тұрды) [2].
Химияны жеке ғылым ретінде оқыту сонымен қатар коммерциялық
училищелерде және кадет корпустарында қолға алынды. Училищелердің оқу
жоспарында химияға 6 сағат қарастырылған. Практикалық сабақтар негізінен
курспен қатар жүрген тек кейбір жағдайлар да бір жыл кейінге қалдырылған.
Санкт-Петербургтегі Тенишев атындағы училищесінде химияны оқыту ерекше
жақсы қолданылған. Бұл оқу орнында оқушылар практикалық сабақтарда
органикалық заттарды тазалау әдісімен танысқан және маңызды физикалық
тұрақтыларды анықтауға дағдыланған. Мысал ретінде олар қарапайым және
сұйықтың фракциялық айдауын өндірген, заттарды қайта кристалдаумен
тазалаған, заттардың қайнау және балқу темпертураларын анықтау олардың ара
салмағын анықтаған және басқада қиынырақ әрекеттерді жасаған.
Тенишев училищесінде С.И. Созонов сабақ берген және бұл жерден педагог
әрі әдіскер В.Н. Верховский тәлім алған.
Училищенің атқарып отырған жұмыстарының тізімі, өзінің ойластырылуымен
және нақтылығымен таң қалдырады. Химияны зерттеудің бас кезіндегі
жұмыстардың сандық көптігі өзіне көңіл аударады. Практикалық сабақтар
арнайы құрылған зертханаларда жүргізілді, бұл зертханалар өз кезінде су
және газбен жабдықталған. Жұмыстар негізінен жекеленген түрде жүргізілген.
Жұмыстың соңында оқушылардан міндетті түрде жасалынған жұмыстары жөнінде
суреттерімен сызулары бар қорытындылар сұралған.
Айта кету керек, орта мектептер С.И. Созоновқа химиядан оқушылар
экспериментін практикалық сабақтарға нақты формада енгізгені үшін қарыздар.
Оқушылар экспериментінің осы түрінің үлкен жақтаушысы бола тұра С.И.
Созонов оқушылардың демонстрациялық тәжірибелерін құптады, бірақ оны әлі
жеткіліксіз деп есептеді [3].
Ол ең бір экспериментальді құрылған тәжірибелі ғылыми оқытудың өзі
көздеген мақсатына ешқашан жете алмайды, оқушының өзіндік қасиеттері мен
сезімі ешқалай дами алмайды егер оған тәжірибелерді өздігімен жасауға
мүмкіндік бермесе деп пікір айтты.
С.И. Созоновтың практикалық жұмыстарды ендіру арқылы қол жеткізер
педагогикалық бағалы сәттер төмендегілерге байланысты:
1. Практикалық сабақтар сыртқы сезімдердің дамуына әсерін тигізеді, ол
өз кезінде шындықты тура әрі нақты түрде қабылдауға қажет.
2. Жеңіл түрдегі практикалық сабақтар оқушыладың нақты құбылыстарды
қабылдап және анализ жасауға үйретуші, бәріненде орта жастағы оқушылардың
ақыл – ойының қалыптасуына жауап береді.
3. Практикалық сабақтар оқушылардың білімге деген құштарлығын
арттырады.
4. Практикалық сабақтар ғылыми әдісті меңгеруге септігін тигізеді.
5. Жүйелі түрдегі практикалық сабақтардың соңында оқушы мектептен өзі
жасаған тәжірибелердің нәтижесі мен қорытындысына сенім артып кетуі тиіс.
6. Практикалық сабақтар ең соңында жоғары сыныптар мен жоғарғы оқу
орындарында оқитын тәлімгерлерге оқу пәндерін меңгеру үшін үлкен маңызға
ие.
Жоғарғы сыныптармен жоғарғы оқу орындарындағы химия курсының үлесі
туралы С.И. Созонов өте қызықты ойлар айтты, бұлар негізінен практикалық
дағды мен қабілеттің бір–бірімен байланысты әрі орынбасушылықтың
қажеттілігі жайлы болды.
Орта мектептерде химия курсын оқыту жайындағы көптеген мақалаларымен
баяндамалары мен қатар С.И.Созонов химиядан бірнеше оқу нұсқаулықтарын
жазған, бұл нұсқаулықтарды құрастыруға өзінің қызметкері В.Н. Верховский де
жұмылдырылған болатын.
Жалпы білім беретін орта мектептерге арналып жасалынған алғашқы
Химияның элементарлы курсы атты нұсқаулығы 1911 жылы жарық көрді.
Оқулықтың дұрыс қасиеттерінің қатарына келесілерді енгізуге болады:
1. Зерттеліп жатқан химиялық құбылыстар көп жағдайда қарапайым өмірдегі
дәлелдемелермен, өндірістегі тәжірибелермен, табиғат өмірінен және т.б
өрнектелді. Себебі, біріншіден оқушы өзінің ойына келген көптеген
сұрақтарға өзі жауап табуына ықпалжасай алуы, екіншіден оқушының ойында
химиялық құбылыстар тек зертханалардағы сынып парталарында орындалып қана
қойылады деген кері ой қалыптаспауы керек.
2. Курс әркез сыныптағы тәжірибелер түрінде, оқытушының өзі көрсеткен
тәжірибелер мен зертханаларда оқушылардың өздері жасаған эксперименттерге
сүйене отырған.
Осы оқулыққа қосымша ретінде С.И. Созонов және В.Н. Верховский
Химиядан алғашқы еңбектер деген шағын кітап шығарды, бұл нұсқаулық
практикалық жұмыстарға арналған және оқулықпен қатар жүрді. Кітап 10
бөлімнен тұрады және өз кезінде өте үлкен сұранысқа ие болған.
Химияны оқытудың әдістемесі ретінде атақты ғылыми әдіскер В.Н.
Верховскийдің жұмыстары үлкен қызығушылық туғызды.
1911 жылы осы автордың Химиялық тәжірибелердің қойылу техникасы атты
оқулық шықты, ол орта мектептермен жоғары оқу орындарының оқытушыларының
сұраныстарынан туындаған. Мұнда В.Н. Верховский, оқытушылардың
эксперименттік жұмыстарды қоюдағы барлық бөлшектерін көрсетіп өтті, ол
оқытушылар жұмысын анағұрлым жеңілдетуі тиіс еді. Қажетті болып қалуы
мүмкін кішкене бір мәліметті өткізіп алудан гөрі эксперимент техникасы
жайындағы сұрақтарға нақты дәлелдер көрсеткен дұрыс деп санады.
Берілген оқу құралы кейін келе Мектепте химиялық эксперименттің
техникасы мен әдістемесі - деген атпен жарық көрді және ол оқытушыларға
үстел кітабы болса, химия-әдіскерлері және әрбір химиялық экспериментпен
шұғылданатын орта және жоғарғы мектеп тәлімгерлері үшін таптырмайтын құрал
болды.
В.Н. Верховский химиялық эксперименттердің әдістемесі мен техникасына
арналған нұсқаулықтарды құрастырумен қатар, басқада әдістемелердің қатарына
дұрыс көз қарасты қалыптастыру сонымен қатар химия негіздерін меңгеруде
эксперименттің маңызын оқушылар санасында дұрыс қалыптасуымен, терең
түсініктің пайда болуына септігін тигізді. Бұл бағдарламаның дұрыстығын
көбірек дәлелдеу мақсатында В.Н. Верховскийдің жұмысынан бірнеше үзінді
келтірейік. Біз химия курсында эксперимент көмегімен тек жеке
элементтерді, байланыстар мен реакцияларды, заттарды алу тәсілімен ғана
шектеле алмаймыз. Эксперимент оқушыларға химияның ең негізгі заңдылықтарын
түсінуге алып келуі қажет. Заң ол үшін жаттап алатын құрылым ғана болмай ,
оқушыны бұл құрылымға эксперимент көмегімен нақты дәлелдер арқылы алып
келуі тиіс [4].
Кадет корпусындағы химияны оқыту тәжірибесі химияның орта жалпы білім
беретін мектептерде оқу пәні ретінде қалыптасуына үлкен маңызды роль
атқарды. Бұл мекемелердегі физико-химиялық ғылымның қойылуы білім беру
министрлігінің орта оқу мекемелеріне қарағанда ешбір бәсекелессіз тұғырда
тұрды. Оқытудың эксперименттік жағы өте байсалды түрде орындалған болатын.
Химия пәні оқытушыларына түрлі демонстрациялық тәжірибелер жүктелген.
Жаратылыс тарихы физика және химия пәндеріне арнайы зертханалар құрылған
болатын.
Зертханалық жұмыстардың мақсаты болып, мүмкіндігінше әрбір оқушы
табиғат құбылыстары жайында жалпылама бақылаудан тәуір білім алуы керек
болатын. Мұндай өзіндік бақылау мен эксперименттер әрбір сыныпқа олардың
жас ерекшеліктеріне және даму деңгейіне қарай жинақталған.
Практикалық сабақтар оқушылардың оқу құралының едәуір бөлігін өткеннен
кейін ғана жүргізілген. Оқушылар оларға берілген уақытты тиімді жұмсау үшін
және нәтижелі болуы үшін алдын ала берілген сабақтар бойынша дайындықтар
жүргізуі тиіс болған. Жұмыстар оқытушы құрастырған нұсқаулар бойынша үлкен
емес топтарда жүргізілді. Құрылымы бойынша бұл сол кезден ақ химиялық
тәжірибелер болатын.
Жалпы білім беру мекемелерінде химиядан практикалық сабақтарды жүргізу
әдістемесі мен ұйымдастырылуы туралы сұрақтар білім беру министрлігінің
отырыстарында кеңінен талқыға салынды. Техникалық және әуесқой оқыту
жүйесінің III-съезінде орта оқыту мекемелерінде практикалық жұмыстарды
жүргізу туралы сұрақтарға қатысты екі өте қызықты баяндамалар тыңдалды
С.И.Созонов өзінің баяндамасында Тенишев училищесінде практикалық
сабақтардың қойылуы туралы тәжірибесімен бөлісті және берілген сабақтардың
мақсатын нақты құрылымдап берді:
1. Химиялық түсінік пен заңдылықты тұғырлы және берік түрде
меңгерілуіне ықпал жасау;
2. Анағұрлым маңызды заттар мен қосылыстардың қасиеті және түрленуімен
жақын танысуына қол жеткізу;
3. Оқушылардың ғылыми эксперименттік ізденістің әдістемесімен
таныстыру;
А.В.Новицкий Мәскеу практикалық академиясының коммерциялық ғылымы
баяндамасында практикалық сабақтың пайдалылығын атап өтті.
А.В.Новицкий – оқытудың эвристикалық әдісін пайдаланушы әдіскер.
Практикалық сабақты жүргізу әдістемесінің мақсаты берілген заттардан жаңа
заттардың түзілуі, қоспа туралы ұғымын қалыптастырып, химиялық
қосылыстардың құрам тұрақтылық заңын түсіндіру болып табылады. Практикалық
жұмысты жүргізу үшін екі оқушыдан құралған әрбір топқа екі заттан беріледі:
мысалы, күкірт пен темір, күкірт пен мыс, күкірт пен сынап, күкірт пен
қорғасын және т.б. Бұл жұмыстың тапсырмасы берілген әрбір заттың сыртқы
көрінісі бойынша сипаттама беру және бұл берілген заттардың қыздырғанда,
сумен әсер еткенде, сұйытылған қышқылдармен әрекеттескенде қандай өгерістер
болатындығын түсіндіру. Одан соң оқушылар осы екі затты бір-бірінен ажырату
әдісін көрсетуі тиіс. Ары қарай заттардың қосылуы жүргізіледі де, заттарды
бір-бірінен ажырату әдісі табылады. Оқушылар түзілген заттың сандық құрамын
анықтау әдістемесін ойлап табуы тиіс және сол әдіспен оны анықтауы керек.
Ары қарай тапсырма одан да күрделеніледі де, сандық анықтау әдісін
пайдалануды қажет етеді. Әрине, мұндай еңбекті көп талап ететін жұмыс кез-
келген оқушының күші жетпейді.
А.В. Новицкий өзінің баяндамасында келесі мәселелер ескерілуі
керектілігі атап өтілді, яғни әрбір топтың қызығушылығы, жұмысқа деген
қабілеттілігі, дайындығы ескеріліп, сарапталғаннан соң ғана оларға
әртүрлі тапсырмалар берілуі керек. Осылайша, С.И. Созонова және А.В.
Новицкийдің баяндамаларынан, қазіргі таңдағы кейбір орта білім беру
мектептерінде практикалық сабақтар жеткілікті жоғары дәрежеде еместігімен
қорытындыланды.
1913ж өткен физика, химия және космография І Ресейлік съезінде
практикалық жұмыстардың маңызды екендігі одан ары жетілдірілді. Мұнда Н.Н.
Соковнинаның Орта мектепте химиядан практикалық сабақтар атты баяндамасы
ұсынылды. Бұл баяндамада жалпы білім беретін мектептерде практикалық
жұмыстырды ұйымдастыру талаптары анықталынды: міндетті түрде жасалған
жұмыстың жұмыс есебін жазып тапсыру; практикалық жұмысты жүргізуде техника
қауіпсіздігін сақтау мақсатында бір мұғалімге 20-дан артық емес оқушы
болуы тиіс; оқушылардан құралған әрбір топ практикалық сабақтарда екі
сағаттан кем емес жұмыс жүргізуі керек.
ХХ ғасырдың 20 жылдарында оқу жоспарында химиядан екі бағдарлама
құрастырылып, бекітілген болатын.
Петроградский жобасында, химияны оқыту барысында оқушылар мектепте
өздерінің білімдерін пайдалана отырып, білік пен дағдыны игеруі тиіс. Осы
мақсатта сыныптық демонстрациямен бірге, оқушылардың өзіндік жұмысы
ендірілген болатын. Осы кезде алғаш рет зертханалық сабақтар және
практикалық сабақтар ұғымдарының айырмашылықтары келтірілді. Бірінші рет
сабақ барысында оқушылар өзбетінше тәжірбиелерді мұғалімнің бақылауымен
жүргізді.
Ал екінші бағдарламада тапсырма бойынша ұзақ жұмыстарды оқушы
өзбетінше орындап, жасалған жұмыстың жұмыс есебі жазбаша түрде тапсырлуы
тиіс болатын.
Петроградский жобасының бағдарламасында мектепте химияны оқытудың
әдісі ретінде оқушылардың белсенді жұмысы мен экспериментке көп көңіл
бөлінген. Экспериментті дұрыс орналыстырғанда ғана химияны оқыту озінің
қойған мақсатына жетеді, - деп жобады айтылып өтті.
Ал Мәскеулік жобада оқытудың зерттеушілік әдісі негізге алынды.
Жобада Химияның негізгі заңдарының тәжірибелерін оқушылардың өздері
жүргізуі тиіс, - деп айтылды. Ең басты жұмыс зертханада жүргізіледі.
Сыныптық сабақтар тек қана кіріспе түрінде немесе жинақталған материалдар
бойынша түсіндіру түрінде өткізіледі. Бұдан жұмыстың негізгі формасы
сабақ емес екендігі, ал зертханалық әдіс ең әмбебап болып табылады.
Мектептегі химия курсының бірінші бағдарламасында эксперименттің ролі
төмен болды. Революцияға дейінгі уақыт секілді, эксперимент белгілі – бір
мектептерге ғана тиісті деп есептелінді.
Осылайша 20 жылдарда мектептерде оқытудың зерттеушілік әдісі ең тиімді
және біреу ғана деп есептелінді. Әдіскерлердің пікірінше, экспериментпен
алынған және бекітілген білім берік қаланады деп негіздеді.
1923 жылы мектептегі жұмыстың мазмұны мен әдістемесіне өзгерістер
енгізілді. Осы жылдың шілде айында Мемлекеттік ғылым советі Бағдарламалар
сызбасын жариялады. Онда оқу материалдарын кешенді оқыту ұсынылды да, ал
жеке пәндер біріктірілді. Кешенді бағдарламаларды құру барысында, орта
мектептің оқу жоспарында нақты бекітілген математика, физика секілді пәндер
өздерінің дербестілігін жоя бастады. Ал, химия оқу жоспарында жеке пән
ретінде болмаған. Ол жаратылыстану және физика курсының ішінде болды.
Химиядан мәліметтер логикалық бірізділіксіз және жүйесіз түрде берілді,
сондықтан химияны оқушылардың игеруі қиын болды. Бағдарламаларды және
әсіресе түсіндірме хатты анализдеу барысында, авторлар химияны оқытудың
негізгі құндылығы, басқа жаратылыстану ғылымы секілді, оқушыларда
индуктивті ойлау дағдысын дамыту болып табылады. Оқушыларға П.П.
Лебедеваның Химиядан жұмыс кітабы және Мектептегі кітапхана жұмысы
сериясының кітаптары ұсынылды. Химиядан жұмыс кітабы мазмұны зерттеуге
арналған тапсырмалары бар, практикалық бөлімдерден құралған. Әрбір
тапсырмада жұмысты мақсатты орындаудан, зерттеудің нақты жоспары,
экспериментті жүргізу туралы нұсқама және бақылау сұрақтары келтірілген.
Зертханада алынған нақты фактілер бойынша оқушылар сұрақтарға жауап беруі
тиіс
Профессор М.М. Попов өзінің Зертханада химияны оқыту әдістемесі
кітабының кіріспесінде химияны оқытудың жоғарыда ұсынылған әдісі,
оқушылардан үздіксіз зертеушілікті талап еткендіктен, оқушыларға шектен тыс
күш түсіреді.
Кешенді бағдарламамен жұмыс жасау барысында оқушылар бірізді және
жүйелі түрде білім алмады, бірақ тиімді жақтары да болды. Атап айтар
болсақ, осы кезеңде зертханалық сабақтар ұйымдастырылды, нәтижесінде
оқушылар өзбетінше оқулықтармен, сөздіктермен, анықтама кітапшаларымен және
т.б. жүйелі түрде жұмыс істеуге үйренді. Оқушылар негізінен өзбетінше
оқыды. Көп жағдайда оқу материалының табиғатпен және адам өмірімен
байланысы нығая түсті. Зертханалық әдіс мұғалімдерді де, мектеп
администрациясын да химиялық кабинеттердің ұйымдастырылуына, қондырғылардың
санын көбеюне және т.б. жұмыс жасауына әкелді.
Осылайша, 1923-1931 жылдар аралығында мектептерде оқу материалының
қоршаған ортамен байланысына арналған жұмыстар күшейе түсті. Мектептерде
химиялық зертханалар ұйымдастырылды, оқытудың белсенді әдісі дамытылды және
оқушыларда өзбетінше жұмыс жасауы жоғарылады.
Осы кезеңдерде химияны оқыту әдістемесінің қалыптасуына профессор С.Г.
Крапивиннің еңбектері көп үлес қосты. Химия әдістемесі бойынша жазбалар
деген еңбегінде, орта оқу орнында химияны оқытудың жеке өзінің
тәжірбиесінен өткен әдістеме қамтылған. Ол курстың эмперикалық мазмұны мен
теориялық сұрақтар арасындағы қатынас туралы сұрақты шешті. Оның пікірі
бойынша, химияны оқыту жеке бақылаулар мен оқушылардың тәжірибелеріне
негізделуі тиіс. Сонымен қатар, автор әрбір экспериментті мұқият
түсіндірілуі керек, тәжірибенің интерпретациясыз, эсперименттік оқыту босқа
кетуі мүмкін. Түсіндіру барысында оқушыларға өз бетінше ойланып, сәйкес
қорытынды жасауына мүмкіндік беру керек. Сондықтан Крапивин мектептік химия
тәжірибелерін қою барысында, зерттеу әдістеріне үлкен көңіл бөлді [5].
30-шы жылдары, химиядан жергілікті жердің жағдайы ескерілген,
бағдарламалардың аймақтық варианттары көптеп шықты. Онда химияны толық
меңгеру үшін, химиялық эксперимент оқыту объектісі ретінде көрсетілген.
1933 жылы шыққан, орта мектептегі химия пәніне арналған бағдарламада
кіріспе бөлімінде алғаш рет эксперименттік білік пен дағдының қалыптастыру
шарттарының анықтамасы келтірілген болатын .
1938 жылғы бағдарламада алғаш рет, 7-8 сыныптардағы зертханалық
жұмыстың сипаты топ бойынша жұмыс жасауды талап етсе, ал 9-10 сыныптарға
біртіндеп, жеке жұмыс жасайтын зертханалық практикумға көшу керек
делінген. Бұл бағдарлама практикалық сабақты ұйымдастыру әдістемесінің әрі
қарай дамуына негіз болды. Бұл тәжірибенің кемшілігі, мұнда зертханалық
тәжірибелер демонстрациялық тәжірибелерден бөлінбеген еді. Сондықтан
мұғалімдер негізінен демонстрациялық тәжірибені жүргізді.
30 жылдардың соңында, орта мектепте химиядан тәжірибелік жұмыстарды
ұйымдастыру және жүргізу мәселелері Химия мектепте журналдарында көрініс
тапты. А.А. Грабецкий практикалық сабақты 9-10 сыныптарда, ал зертханалық
тәжірибелерді 7-8 сыныптарда жүргізу керек деген ұсыныс жасады. Бірақ,
автор бұл әртүлі химиялық эксперимент түрлерінің айырмашылықтарын
ескермеді.
С.Г. Шаповаленко керісінше, мектептегі химиялы эксперименттің
түрлеріне, яғни, зертханалық тәжірибелер, практикалық сабақтар,
эксперименттік есептерге шектеу қойып, оларды комплексті қолдану
қажеттілігін көрсетті.
Практикалық сабақтарда эксперименттік есептерді шығару да
қосылғандықтан химиялық бағдарламаларға өзгерістер ендірілді. 1954 жылғы
бағдарламада әрбір сыныпта қалыптасатын білім, білік және дағдылар аталынып
және әр сыныпта практикалық сабақтарды жүргізу міндетті болып бекітілді.
Осы кезеңдерде П.А. Глоризова мен Л.М. Сморгонскийдің Орта мектепте
химиядан практикалық сабақтар атты оқу құралы жарыққа шықты. Бұл оқу
құралы практикалық сабақты жүргізу үшін мұғалімдерге арналған болып
табылады. Мұнда оқушыларда эксперименттік білік пен дағдының қалыптасуының
шарттары мен кезеңдері ретімен қарастырылған. П.А. Глориозов тәжірибені
жасау барысында оқушыларда жаңа білік пен дағды жеңіл қалыптасады деп
есептеді. Ол білік пен дағды ұғымдарын бір-бірмен салыстыра отырып
қарастырды, яғни біріншісі екіншісінен тұрақсыздығы және орындау деңгейінің
жеткілікті жоғары еместігімен ажыратылады.
Соғыстан кейінгі кезеңдерде Л.А. Цветковтың мұғалімдерге арналған
Органикалық химиядан эксперимент атты жұмысын ерекше атап өтуге болады.
Автор органикалық химиядан тәжірибелердің ерекшеліктерін анализдеп,
органикалық химияны оқыту әдістемесін ұсынды.
50 - жылдардың соңында оқыту үрдісіне химиядан эксперименттік есептер
ендірілгендіктен, оқушылардың білімін жетілдіру әдістемесі күшейе түсті.
Бұған В.И. Ростовцеваның оқулығы негіз болды, онда эксперименттік
есептердің талаптары көрсетіліп, оларды демонстрациялық, зертханалық
тәжірибелерде қолдану әдістемесі келтірілді [6].
1963 жылы орта мектептегі химия пәнінің бағдарламасында түсіндірме
хатының мазмұны кеңей түсіп, онда оқушы экспериментінің барлық түріне толық
сипаттама берілді. Осы бағдарламаға сәйкес Ю.В.Ходаковтың оқулығы шықты.
Оқулық соңында практикалық сабақты жүргізу нұсқаулығы келтірілді. Осы
кезеңдерде оқушы экспериментін жетілдіретін көптеген оқулықтар шықты. Атап
айтар болсақ, П.А.Глориозов, Д.М.Кирюшкин, В.С.Полосиннің еңбектері.
Осы уақыттардағы шет елдік әдебиттерден американдық ғалымдар тобының
Г.Сиборг редакциясында шығарылған Орта мектепке арналған зертханалық
практикум атты оқулығы қызығушылық туғызды. Осы авторлар шығарған Орта
мектепке арналған химия оқулығы химия эксперименттік ғылым дегенді
негіздейді. Сондықтан зертханалық жұмыстарды орындау химияның негізгі
бөлімін құрайды. Берілген принципті жүзеге асыру үшін келесі тәсіл
қолданылады: заңдарды ашатын және заңдылықтарды табуға негізделген
тәжірибелер оқушыларға ұсынылады, осының негізінде әртүрлі химиялық
құбылыстарды қорытындылап, бұл ұғымдардың меңгерілуіне жеңіл болады.
Оқушыларға үнемі жүргізілген тәжірибені мұқият бақылау мен тәжірибе
нәтижелерін сандық өлшеу қажеттілігі ескеріледі.
Оқулық зертханалық тәжірибелерді орындаудың жалпы ережелерінен
басталады. Әрбір оқушы нұсқаунама бойынша экспериментті жеке орындауы тиіс.
Оқушылар қыздыру, фильтрлеу, штативті пайдалану, ерітінділерді даярлау,
газдарды алу және жинау, қышқылдар және негіздермен жұмыс жасау секілді
зертханалық тәсілдерді көп және жүйелі түрде пайдаланылса, эксперименттік
білік пен дағды тиісті дәрежеде игерілетіндігін авторлар атап өтті.
1980 жылы орта мектептегі химия пәнінің бағдарламасына экспериментті
орындау талаптары, оқушылардың эксперименттік білігін бағалайтын және
тексеретін ұсыныстар ендірілді.
Орта мектепте оқушыларға білім беру, танымдақ-қызығушылық әрекетін
дамыту міндеттері оқу жұмысын ұйымдастырудың сан алуан формаларында түрлі
әдістер мен оқу құралдарын тиімді пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
Химияны оқыту барысында оқушылардың таным әрекетін қалыптастыру
мәселесі ғалым-әдіскерлер еңбектерінде біршама зерттелген. Айталық,
химиялық эксперименттерді орындау техникасын игерту, есептерді шығаруға
үйрету кезінде жүзеге асатын оқушының іс-әрекеті өз шешімін тапқан. Химияны
оқыту барысында қалыптасатын практикалық икемділіктер нақтыланған.
Осы кездерде химиялық эксперименттің негізгі түрлерін орындау
техникасын жетілдіру мақсатында әдіскерлер мен мұғалімдер жұмыс жүргізді,
жаңа тәжірибелер өңделді, техника қауіпсіздігі ескерілген химиялық
экспериментті жүргізу және сонымен қатар, аз мөлшерде химиялық реактивті
пайдаланып экспериментті жүргізу әдістемесі жетілдірілді.
Мектептегі химиялық эксперименттің негізгі функциясы оқушыларда
практикалық білік пен дағдының қалыптасуын негіздейді.
Химияны оқыту әдістемесінде эксперимент мәселесі келесі әдіскерлердің
еңбектерінде жарық көрді: В.Н.Верховский, В.В.Фельдт, К.Я.Парменов,
В.В.Левченко, М.А.Иванова, В.С.Полосин, Д.М.Кирюшкин, Л.А.Цветков,
И.Н.Черткова, И.А.Черняк және т.б.
К.Я.Парменов химияны оқытуда эксперименттің оқу процесіндегі ролі мен
маңызын қарастырды. Ол оқу процессіне экспериментті ендіре отырып,
эксперименттің техникасы мен әдістемесінің айырмашылығын көрсетті.
Демонстрацияны дұрыс қолдану тәсіліне, яғни тәжірибені бақылауға
оқушылардың дайындығы мен мұғалімнің тәжірибені шебер жүргізуіне аса
назар аударды. Әртүрлі әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, химиялық
эксперименттің тиімділігін арттыруға болатындығын В.С.Полосин атап өтті. Ол
басқа оқыту құралдарымен біріге отырып, химиялық экспериментті кешенді
түрде қолдану әдістемесін шығарды.
Органикалық химия пәнінен химиялық эксперименттің әдістемесі мен
техникасын қалыптастыруға Л.А.Цветков, И.Н.Чертков, И.А.Черняк, Ю.В.Плетнер
ат салысты. Мәселелі тәжірибелерді дамыта оқыту әдістемесін Ю.В. Сурин
зерттеді.
Оқушылар заттар және құбылыстардың қасиеттерін бақылау кезінде,
оқушылардың танымдық қызметінің ерекшеліктерін зерттеу Д.М.Кирюшкин
еңбектерінде келтірілген. Химиялық эксперименттің мұғалім сөзімен үйлесу
ерекшелігі Д.М.Кирюшкин қорытындысының маңызы жойылған жоқ.
Эксперименттік жұмыстың нәтижесін өткізу сияқты мәселелер
төңірегінде Қазақстанда еңбек етушілер қатарына химиялық
экспериментті жүргізудің ғылыми - әдістемелік ұстанымдарын көп жылдық
педагогикалық тәжірибесі мол әйгілі ұстаздарымыз Н.Н. Нұрахметов ізденуші
К.Н. Әлдибековамен бірге қорды еңбектерінде жариялап жүрген
отандастарымызды келтіруге болады [7].
1.2 Қазіргі заманғы орта мектептегі оқыту практикасындағы химиялық
эксперимент
Орта мектептерде химияны оқытудың негізгі әдістерінің ішінде қазіргі
заиманда ең алдыңғы орында әр түрлі формалардағы химиялық эксперимент
тұрады.
8-11 сыныптардағы химияны оқыту бағдарламасындағы 100 демонстрациялық
және 50-дей зертханалық тәжірибелер, сонымен қатар 30 практикалық сабақ өту
жоспарланған. Химияны оқыту курсының соңында, 11 сыныпта жалпы химияның
қорытынды практикумы үшін 5 сағат үнемделіп алынады. Бағдарлама бойынша
аталған практикумда жалпы сипаттағы жұмыстар негізінде эксперимент есептер
шығару көзделген.
Қазіргі күнде химия пәнін оқытудың мазмұны, соның ішінде зертханалық-
практикалық сабақтар, орта химиялық білім берудің стандартты проектісімен
анықталады. Сонымен қатар мектептегі химиялық білім берудің қазіргі заманғы
концепциясына сәйкес, химиялық эксперимент химиялық білімнің маңызды шарты
болып табылады, оларды практикада қолдану, сондай-ақ эксперименттерді
орындау барысында зерттеудің ғылыми әдістерін үйренуге де мүмкіндік бар.
Мектептегі химия курсын оқытқанда зертханалық-практикалық сабақтардың
теориялық білімді меңгеруге, берілген пәнге қызығушылықты арттыруда маңызды
роль атқарады.
Әдетте зертханалық сабақтардың маңызды мақсаты тек теориялық білімді
меңгерту ғана емес сонымен қатар өз бетінше жаңа білімді де игеру.
Зертханалық жұмыс – оқушылардың өзіндік шығармашылығын ұйымдастырудың ең
тиімді формасы және химиялық білімді игерудің тиімді жолы. Зертханалық
жұмысты орындаудағы тағы бір міндет – ол оқушыларды тәжірибені жоспарлауға
және қорытындысын талқылауға үйрету. Яғни, химиялық эксперимент тек
иллюстрация үшін емес, химиялық білімді алу мен меңгеру, оқушылардың
танымдық шығармашылығын арттыру үшін де қоданылуы қажет. Бұл оқытудың есте
сақтауға, бағдарлауға, ойлау қабілетін арттыруға және оқушылардың басқа да
қасиеттерін дамытуға арналған түрі.
Злотниковтың еңбектерінде атап көрсеткеніндей жаңа заманауи шарттарға
сай химиялық эксперименттің тиімділігін арттыру мыналармен байланысты:
- химиялық ұғымдарды қалыптастыруға
- жаңа факттерге экспериментті активті қосу.
- теориялық біліммен игерудегі қиындықтарды жеңумен
- оқушылардың білімдерін қалыптастыру
- заттардың синтезі мен анализдеуіне байланысты оқушылардың зерттеу
білімі мен білігін жетілдіру
- құралдар мен құрылғыларды құрастыру
- мектептегі қол жетімді әдістері ретінде ғылыми-зерттеу жұмыстармен
айналысу.
Айта кету керек, эксперименталды жұмыстардың заманауи орындалуы орта
мектептің химия курсында аталған міндеттер әрдайым орындалып отырады.
Зертханалық-практикалық сабақтар, ең бастысы ғылыми сипатта емес
иллюястрациялық болып табылады. 11 сыныптағы жалпылама практикалық сабақтар
да осылай ерекшеленеді.
Заманауи оқулықтар мен оқу құралдарының анализі (орта мектепте химия
курсын оқытуға және зертханалық тәжірибелерді орындауға арналған)
оқушылардың ғылыми негіздерін меңгеруге және әр түрлі біліктері мен
дағдыларын қалыптастыруына көмектеседі.
Кез-келген оқушының өз бетінше жұмыс жасауына ұсынылатын оқулық қысқаша
және барынша түсінікті болуы тиіс. Бұл орайда 8-сыныптың Химия оқулығы
бұл талаптарға сай келеді. Онда химияның негіздері баяндалып, теориялық
бөлім мен практикалық жұмыстар салыстыра отырып берілген. Химиялық құрал-
жабдықтармен жұмыс істеу ережелері толық қамтылған (зертханалық штатив,
спитршам, газ жинағыш, электр қыздырғышы); техника қауіпсіздігі ережелері,
сутегіні және оттегіні алуға арналған құрылғыны жинастыру; әр түрлі
концентрлі тұздарды дайындау техникасы; тұз қышқылын анықтау әдістері;
хлорид, бромид, иодидтерді анықтау тәсілдері.
Алайда оқулықта негізгі химиялық проблемалар мен ыдыстардың
сипаттамалары, олармен жұмыс жасау ережелері, химиялық кабинетте жұмыс
жасау ережесі айтылмаған және газды жинау әдістері жеткілікті дәрежеде
қамтылмаған.
Дәл осындай 9-сыныптардағы Химия оқулығында айтуға болады. Мұнда әр
тараудан кейін зертханалық тәжірибелер мен практикалық жұмыстар берілген
және онда күкірт қышқылының, сульфат, нитрат, карбонат иондарын, аммоний
ионын, минералды тыңайтқыштарды анықтаудың әдістері айтылған, сонымен
қатар аммиак, көмірқышқыл газын алуға арналған приборларды жинастыру
ережелері қарастырылған.
8-сыныптағы Химия оқулығындағы химиялық ыдыстарға сипаттама
берілмеген және құралдар (газометр, эксикатор, кептіргіштер. шайғыштар және
т.б) мен олармен жұмыс жасау ережелері суреттелмеген, металл иондарын
анықтау әдістері берілмеген.
Сондай-ақ, аталған оқулықтарда мәселелік тапсырмалар жоқтың қасы,
барлық дерлік зерханалық жұмыстарда дайын әдістеме көрсетілген.
Оқушыларда вариативті бағдарламамен оқыту үшін басқа авторлардың
оқулықтары ұсынылады. Мысалы, гуманитарлық бейіндегі мектептерге
Л.С.Гузельдің, В.В.Сорокина, Р.П.Суровцеваның Химия-8 атты оқулығы
ұсынылады. Зертханалық тәжірибелердің сипаты және практикалық сабақтар
оқулықтың соңында, жеке тарауда қарастырылады. Бірінші сабақ техника
қауіпсіздігіне арналады; лабораториялық құрылғылармен, химиялық кабинетте
жұмыс жасау барысында техника қауіпсіздігін сақтау қажет. Мұндағы көптеген
экспериментальді жұмыстар жоғарыда айтылған оқулықтардағы жұмыстармен
сәйкес келеді, бірақ зертханалық тәжірибелердің саны 20-30 ға дейін артқан.
Қосымша тәжірибелер мына тақырыптар бойынша Жалын құрылысын зерттеу,
Натрий, кальций, мыс және темірдің гидроксидтерінің қасиеттерімен танысу
және т.б. жүргізілген.
Көптеген зертханалық тәжірибелер практикалық сабақтар техника
қауіпсіздік ережелері туралы мағлұматтармен қамтылған. Практикалық
жұмыстарды орындау үшін алдымен оқытылатын мәселелік жағдайға байланысты
теориялық материал беріледі. Ластанған ас тұзын тазарту үшін оқушыларға
жеке жұмыс жоспарын құру тапсырылады.
Аталған оқулықтар, жалпы білім беретін мектептерге арналған
оқулықтардан мазмұны мен құрылымы бойынша ерекшеленеді.
Оқушылар орындаған эксперименттер бұл оқулықтарда практикалық жұмыстар
есебінде берілген, ол химия курсының негізгі мазмұнына ендірілген. 8-
сыныптың өз бетінше жұмыс жасауға арналған оқулығында 14 практикалық сабақ
берілген, бірақ жоғарыда айтқанымыздай құралдармен жұмыс жасау ережелері
қамтылмаған. Дегенімен де, кейбір химиялық ыдыстар (бөлгіш воронка, Бюхнер
воронкасы) туралы, аз қолданылатын приборла туралы баяндалған. Кейбір
практикалық сабақтарда тәжірибелерді қызықты етіп өткізу оқушылардың пенге
деген қызығушылықтарын оятады.
Алайда, көптеген ұсынылып отырған тәжірибелерде сәйкес техника
қауіпсіздігі айтылмайды, бұл біздің ойымызша ең үлкен кемшілік болып
табылады.
Химия–9 оқулығында әр сабақта бейорганикалық химиядан практикалық
жұмыстар беріледі (берілген курста олардың саны - 15). Органикалық
химиядан 6 жұмыс берілген, бұл берілген бөлімдегі материалдарды игеруге аз
болады.
8-сыныпта химияны оқыту үшін көптеген мұғалімдер Г.И. Шепинскийдің және
В.А. Рабиновичтің Химия-8 оқулығы пайдаланылған, онда оқушы эксперименті
7 практикалық жұмыспен және 17 зертханалық тәжірибе түрінде берілген.
Аталған оқулықта, біздің ойымызша негізгі химиялық құрылғылардың,
ыдыстар мен құралдардың сипаттамасы мен олармен (мысалы, Кипп аппараты,
газометрмен) жұмыс жасау ережелері толық сипатталған. Мұнда көптеген
(күкіртті, фосфорды, темірді оттегіде жағу), қышқылды негізбен индикаторды
пайдалана отырып титрлеу әдісі айтылған.
Бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары атты жұмыста, олардың
кейбіреулері ойша эксперимент жасауды талап етеді (мысалы, тапсырма; азот
қышқылының қайнау температурасы күкірт қышқылының қайнау температурасынан
төмен екендігін біле отырып, сусыз азот қышқылын алудың әдістерін
ұсыныңдар). Осындай тапсырмалар кейбір тақырыптардың соңында да берілген
(мысалы, тапсырма: Сутегінің ауадан жеңіл екендігін дәлелдейтін бір немесе
екі тәжірибенің сызбанұсқасын ұсыныңдар).
Берілген практикалық жұмыстардың мазмұнының кемшілігіне, жасалынған
эксперименттің қорытындысына берілген сипаттамалардың жеткіліксіздігі
жатады, олар оқушыларға едәуір қиындық туындатады.
Экспериментальді жұмысты ұйымдастыру үшін А.А.Журиннің, Л.С.
Зазбониканың Химиялық эксперименттің бастамасы атты химиялық оқу құралы
ұсынылады, бұл оқулық Е.Е.Минченковтың және т.б. Химия–8 оқулықтарына
қосымша болады. Мұнда эксперимент техникасының сұрақтарына көп көңіл
бөлінеді, эксперименттік есептерді шешу әдістемесі, тәжірибелерді
жүргізудегі техника қауіпсіздігі және эксперимент әдістемесі қарастырылады.
Химияны тереңдетіп оқытатын мектептерге Н.С. Ахметовтің оқулығы
ұсынылады. 8–сыныпта 19 зертханалық жұмыстың орындалуы жоспарланған оның
ішіндегі 8 сабақ оқушыларды препараттарды қолдану дағдыларын үйретуге,
химиялық реакцияларды бағдарлау, анықтамаларды дұрыс қолдана білуге,
эксперимент қорытындысын жасай білуге үйретуге арналған. Игерілген
дағдыларды оқушылар эксперименттік есептерді шешуге, әрі қарай күрделене
түсетін жұмыстарда, яғни зерттеу сипаты бар сабақтарда қолдана білуі тиіс.
Өкінішке орай алғашқы зертханалық жұмыстардың жасалуының толық құрылымы
болмағандықтан, оқушылар бұл уақыт ішінде жеке жұмыс жасап, өз бетінше
зертханалақ жұмыстарды орындай алмайды.
Зертханаларда жұмыс жасау ережелері, қыздыру құрылғылары мен жұмыс
жасау т.б. неге екені белгісіз бірінші бөлімде емес, екінші бөлімде
орналасқан (9-сыныптың оқулығында). №2 және №3 зертханалық жұмыстарда тұз
және күкірт қышқылдарының қасиеттерін білмей тұрып, олармен жұмыс жасайды.
9 сыныптың оқулығында, 12 зертханалық жұмыс жасау көзделген, оның
ішінде негізгі тәжірибелер сапалық анализге арналады, бірақ сандық анализге
арналған жұмыстарда жоқ емес (мысалы, әктің құрамындағы корбанаттарды
анықтауға арналған). Бұдан бөлек, оқу материалын қайталау және бекітуге
арналған, эксперименттік білімді практикада қолдану үшін жасалынатын
жұмыстарда берілген (мысалы, аммиакты көміртегі (IV) оксидінің қоспасынан
қалай тазартуға болады? немесе сода ерітіндісін Са2СО3 және сүт қышқылды
ашу өнімдерін алюминий ыдыста сақтау дұрыс па?). Оқулықтың соңына кейбір
бейорганикалық заттарды синтездеу әдістемесі келтірілген, бұл мектептегі
химиялық экспериментте жиі қолданылады [8].
Химия мұғалімінің эксперимент жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізу
жұмыстарына арналған оқулықтарынан бөлек, мұғалімдер А.А. Журиннің
Химиядан лабораториялық тәжірибелер және практикалық жұмыстарды жүргізу
атты оқу құралын қолдана алады. Аталған оқулық зертханалық тәжірибелер және
практикалық жұмыстарды құрайды, бұл жұмыстар жалпы білім беретін оқу
орындарының 8-11 сыныптарында орындалады. Мемлекеттік жалпы білім беретін
стандартта қарастырылған жұмыстарға қосымша, оқу құралында тәжірибелер мен
практикалық жұмыстар берілген, оларды химиялық үйірмелерді ұйымдастыруға
қолдануға болады. Берілген баспаның аннотациясында оқу құралы белгілі бір
химия оқулығына бағдарланған, кітап құрылымын оның вариативті бағдарлама
бойынша қолдануға болады делінген.
Берілген оқу құралындағы Химиялық зертхана тарауы химиялық ыдыс және
құрылғыларды сипаттауға арналған, оладың қолдану сипаттамалары да
келтірілген.
Мұнда қауіпсіздік ережелері және химилық зертханада жұмыс жасау
тәсілдері, оларға сай суреттер де келтірілген.
Шұғыл жағдайлар атты екінші тарауда төтенше жағдайларда көрсетілетін
алғашқы медициналық көмек, экспериментті жасау барысында барлық
қауіпсіздіктерді жою мәселелері қарастырылған.
Берілген оқулықтың жеке бір бөлімі экспериментті жоспарлау мен
қорытындысын жазуға арналған. Онда эксперименттің мақсаты, жүргізілген
зерттеулердің гипотезасы, жасалған тәжірибелердің қорытындысын жасау
үлгілері берілген.
Оқу құралындағы зертханалық тәжірибелер бейорганикалық және органикалық
заттардың химиялық қасиеттерін анықтауға негізделген. Бір бөлімі
эксперименттік есептер мен заттарды тани білу мен алуға арналған. Берілген
жұмыстарың көпшілігінде қолданылатын құрылғылар мен химиялық ыдыстар,
жасалынатын тәжірибелердің қауіпсіздік ережелері және эксперименттті
жүргізу әдістемесі берілген.
Кейбір тәжірибелердің қорытындысын түсіндіру үшін қосымша әдебиеттерге
сілтеме жасалған.
Алайда, оқулықта оқушылардың химиялық экспериментті жасау кезінде
қоладаныс табатын негізгі анықтамалық материалдар жоқ екендігін айту
қажет (оқулықта тұздардың ерігіштігі, қышқылдардың суда ерігіштік кестесі
берілмеген). Көптеген тәжірибелерде қышқылдар мен негіздердің ерітіндісін
қолдану ұсынылады да, аталған ерітінділердің концентрациясы жөнінде
айтылмайды. Ол тәжірибе жасауды едәуір қиындата түседі.
Мектептің химия курсында зертханалық және практикалық жұмыстырды
орындауға Б.Краузердің, М.Фриманның Химиялық зертханалық практикум оқу
құралы қолданылуы мүмкін. Ондағы демонстрациялық экспериментттер және
практикалық жұмыстардың көмегімен жалпы білім беру стандартына сай химия
курсындағы химиялық зертхнасында жұмыс істеу дағдыларын үйренуге болады.
Оқу құралында, негізгі экспериментті меңгеруге, білімдерін жетілдіруге
арналған қосымша жұмыстар да қарастырылған.
Соңғы уақытта химияны оқыту практикасында жұмыс дәптерлеріне дайын,
теориялық материалды игеруге арналған мәліметтер берілген, және өзіндік
жұмыстар мен практикалық жұмыстардың қорытындысын толтыруға да мысалдар
келтірілген. Мысалы, Химияның зертханасында атты дәптерде практикалық
сабақтарда 8-сыныпта қалай жасалынатындығы туралы айтылған.
Л.М.Терентьеваның дәптерлері де үлкен сұранысқа ие. Практикалық жұмыстарға
арналған нұсқаулар, техника қауіпсіздігі, қосымша жұмыстар мен бақылау
сұрақтары – бұл жұмыстың негізгі мазмұны.
Қазақстандағы жарық көріп жүрген орта мектептерге арналған оқулықтардың
авторлары ретінде Н.Нұрахметов, К.Сарманаова К.Жексембина, М.Усманова,
Қ.Н.Сақариянова, Ә.Темірболатова, Р.Жұмаділова т.б әдіскерлердің
оқулықтары 8-11 сыныптар арасында кең таралған қолданыстағы оқулықтар болып
саналады.
Көрнекі көрсетулер, зертханалық тәжірибелер, практикалық жұмыстар мен
сандық есептеулер саны аталған авторлардың 8-сыныпқа арналған оқулықтарында
жалпы саны - 24. Оқу құралдарда ой экспериментін жүзеге асыратын көптеген
қызықты тапсырмалар, үй тәжірибелерін, құралдарды құрастыруға арналған
тапсырмалар да келтірілген. Мұндай оқулықтар оқушылардың сабаққа деген
қызығушылығын оята алады [9].
М.Усманова, Қ.Н.Сақариянова 9-сыныпқа арналған оқулықта 12 зертханалық
тәжірибе, үлкен тарауларға арналған 3 практикалық сабақ жүргізу
келтірілген. Алайда қазіргі таңда бұл көрсеткіш әр мектептің жағдайына сай
өзгертіліп отырады, бірақ мемлекеттік стандарттан ауытқымайды. Сонымен
қатар жаңа мәселелі эксперименттермен қоса сандық есептеулер кеңінен
жүргізіледі.
Дәл осы әдіскерлердің жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану –
математика бағытындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 ХИМИЯ КУРСЫНДА ЗЕРТХАНАЛЫҚ-ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫ ЖҮРГІЗУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ ... .. 6
1.1 Химияны оқытуда эксперименттік жұмыстарды жүргізу әдістемесінің
қалыптасуы және 6
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Қазіргі заманғы орта мектептегі оқыту практикасындағы химиялық
эксперимент ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Химияны оқытуда зертханалық жұмыстарды жүргізу әдістемесі ... ...22
2 ЗЕРТХАНАЛЫҚ-ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРҒА ВИРТУАЛЬДЫ-МУЛЬТИМЕДИЯЛЫҚ
ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ ... .. 49
2.1 Тұздар гидролизі тақырыбына сабақ 50
жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Аммиактың алынуы және оның химиялық қасиеттері тақырыбына
виртуалдық әдіс түріндегі практикалық 58
сабақ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
2.3 Алынған нәтижелерді 65
сараптау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ 73
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Тәуелсіз еліміздің ертеңі, ұрпақтың рухани
байлығы, мәдениеті, саналы ұрпақтың ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне,
іскерлігіне байланысты. Осы орайда егеменді еліміздің білім беру жүйесінде
әлемдік деңгейге жету үшін жүргізіліп жатқан талпыныстар барлық іс-
әрекеттерде шығармашылық бағыт ұсынатын, сол тұрғыдан өз болмысын таныта
алатын жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән берілуде.
Қазіргі таңдағы мектептегі білім берудің даму кезеңдерінің ерекшелігі
оқушы тұлғасының бет бұрыуы, олардың белсенді оқу танымдық жұмыстарының
негізінде жан-жақты дамуы болып табылады. Бұл ойдың іске асырылуы
мектептердегі жаңаша түрдегі өзгерістерге байланысты, оқу технологиясы мен
білім беру мазмұнының модернизациялануы, ал мектептегі білім берудің өзі
тоқтаусыз білім алудың баспалдағы ретінде қарастырылып отыр. Бұл ауысым
баулуға бағытталған білім беру жағдайында ғана және атқарушылық, жақын келу
негізінде ұйымдастырылған жағдайда мүмкін.
Осы уақыттағы мектеп өзінің дамуының дәл қазіргі кезеңінде оқытудың
альтернативті жоспары негізі ретінде химия жайындағы теориялық білімнің
дамуында анағұрлым елеулі қадамдар жасады, әрине ол оқушының өзіндік
орындау жайында болса мұны химиялық эксперименттің қойылуы және
ұйымдастырылуына байланысты білім жайлы деп айта алмаймыз. Соңғысының химия
жайындағы жаңа білімді игеруі үшін үлкен маңызы бар. Ал эксперименттің
берілген функциясының ұйымдастырылуы қазіргі кездегі
зертханалық–практикалық жұмыстардың жүргізілуі әдістемесінде анағұрлым
қиындатылған.
Педагогикалық зерттеулердің біркелкі нәтижелері ол өз кезінде бірнеше
түрлі деңгейдегі орта мектептерде жүргізілген, оқушылардың білімдерінің
қалыптасуы әлдеқайда жоғары емес деңгейін көрсетті. Бұл деңгей химиялық
эксперименттерді жүргізуге байланысты, бұл өз кезінде химиядан бағдарлама
бойынша эксперименттік жұмыстардың сапасының төмендеуіне және химиялық
білімнің игерілуін анағұрлым төмендеуіне алып келді.
Қазіргі таңдағы оқушыларға орта мектептердегі химия курсын меңгеруге
ұсынылған оқулықтар мен оқу құралдарының сонымен қатар экспериментттік
жұмыстарды жүргізу анализі, олардың негізгі қызметі оқушыларды ғылымның
негізі жайлы біліммен қамту, сонымен қатар түрлі дағды мен қабілеттерді
игеру білімімен қамту керектігін көрсетеді.
Химия пәнінен оқулықтардағы зертханалық – практикалық жұмыстар
негізінен репродуктивті-көшірмелік ыңғайда болып келеді. Бірақта осы
іспеттес әдістемелермен қатар оқу процесіне ізденушілік жұмыстарды да қосу
қажеттігі белгілі. Осы себепті оқушылар мектеп бағдарламасында берілген
эксперименттік жұмыстарды орындау барысында жасалынған іс-тәжірибелердің
нәтижелерін талқылау мүмкіндігінен, өзіндік тұжырымдарын ұсынып оларды
тәжірибе жүзінде тексеруден қол үзеді, сонымен қатар оқушылардың жеке
тұлғалық ерекшеліктерін аңғаруды қиындатады. Мұның барлығы химия пәнінен
зертханалық – практикалық жұмыстарды жүргізу әдістемесінің мазмұнын әрі
қарай дамыту керектігін көрсетеді, бұл өз кезінде орта жалпы білім беретін
оқу мекемелерінде химия курсын меңгерудің негізі болып қоймай, сонымен
қатар теориялық білімді алу және меңгерудің бірден-бір тәсілі болып
саналады.
Зерттеу тұжырымдамасы болып егер химиядан зертханалық – практикалық
сабақтар жүргізу әдістемесінің негізіне оқушылардың өзіндік танымдық
іскерліктерін ұйымдастыру және құрылымдық мазмұнымен білінетін, ізденушілік
қалыптағы проблемалық тәжірибелер мен тапсырмаларды орындау және жүйелік
пен іскерлікке жақын келу идеясын қосса, ондай жағдайда химиядан
зертханалық – практикалық сабақтар химиялық білімді меңгерудің сапасын
арттырады.
Қазіргідей әлемдік ғаламдану процесі кезеңінде ақпараттар ағынынан
адам баласы өзінің ұдайы дамып отыруына керекті ақпаратты саралап, екшеп
пайдалана білуі – бүгінгі уақыттағы басты мәселе. Бұл, әсіресе, өскелең
ұрпақтың санасын сан алуан ақпараттармен улап, ой-өрісінің дамуын дүбара
күйде қалдырмаудың басты шарттарының бірі. Осыдан келіп туындайтын
мәселелердің бірі – жастарға сапалы білім, саналы тәрбие беретін орта
мектепте, колледжде, жоғары оқу орындарында білім беру ісін оқытудың жаңа
инновациялық әдістерімен толықтыру; оқытудың жаңа технологияларын
іздестіру; оқушыны ақпаратты талдай білуге, ақпараттық, мультимедиалық
технологияларды тиімді пайдалана білуге үйрету.
Тақырыптың зерттеліну деңгейі. Педагогикада оқу – тәрбие процесінде
оқушылардың белсенділігін жоғарылатудың жолдары үздіксіз түрде
жүргізілетіндігі көрсетіледі. Оқу үдерісінде оқушылардың өз бетінше және
белсенділік принципі атақты дидакт М.Н. Скаткиннің жұмыстарында ұсыныл-ды.
Кейін ол М.И. Махмутова, Т.И. Шамова, Н.А. Половникова, Д.В. Вилькеева,
И.Я. Лернер зерттеулерінде дамыды. Бірақтан да алдыңғы ғасырдың
80–жылдарына дейін бұл бағытты зерттеу оқытуды ұйымдастырудың бір түрі–тек
сабақта ғана жүргізілді. Сабақтың әр кезеңдерінде оқушыларды белсенділігін
арттырудың тәсілдері қарастырылды. Зерттеушілер оқу процесінде әрбір
оқушының белсенділігін арттыруда оқу әрекетін жекешелендіру мүмкіндіктерін
қарастырды.
Диплом жұмысының мақсаты: Жаңа химиялық білімді қалыптастыру үшін химия
пәнінен зертханалық-практикалық сабақтарды жүргізудің әдістемесін оқу
барысында іскерлікке жақын келу негізінде әрі қарай дамыту.
Диплом жұмысының міндеттері:
- Химиялық эксперименттің пайда болу кезеңдері және оның жіктелуін,
сонымен қатар орта оқу мекемелерінің оқытушыларының жұмыс тәжірибесін
зерттеу негізінде қазіргі кездегі орта мектептердегі химиядан
зертханалық – практикалық жұмыстарды жүргізудің ұйымдастыру
проблемасының жағдайын жалпылау және анализдеу;
- Тұздар гидролизі тақырыбындағы сабаққа әдістемелік нұсқау жасау;
- Аммиактың алынуы және оның химиялық қасиеттері тақырыбындағы
практикалық жұмысты виртуалды әдіс түрінде әдістемелік тұрғыдан
сипаттау және жүргізу;
- Зертханалық – практикалық сабақтарды жүргізу жайындағы ұсынылып
отырған әдістемелердің оқушылар білімінің сапасына оңтайлы әсер етуін
тексеру және сараптау.
Зерттеудiң ғылыми әдiстерi: Зерттеу бағыты бойынша ғылыми-әдістемелік,
психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау; оқушылар-мен,
мұғалімдермен, мектеп басшыларымен, олардың арасында сауалнамалар жүргізу;
оқу үрдісіне енгізу жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі: Бейорганикалық химия курсында зертханалық-
практикалық жұмыстарды ұйымдастыру.
Зерттеу пәні: Бейорганикалық химия курсында зертханалық-практикалық
жұмыстарды жүргізуді ұйымдастырудың әдістемелік негізі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Орта мектепте бейорганикалық химияны оқыту үрдісінде ұжымдық оқыту
әдісі пайдаланылса, онда оқушылардың білім көрсеткіштері жоғарылап,
химия пәніне деген қызығушылықтары оянып, танымдық белсенділіктері
артады және сабаққа деген ынтасы жақсарады.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және 74 беттен тұрады.
1 ХИМИЯ КУРСЫНДА ЗЕРТХАНАЛЫҚ-ПРАКТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫ ЖҮРГІЗУДІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Химияны оқытуда экспериментальдық жұмыстарды жүргізу
әдістемесінің қалыптасуы және дамуы
Орта мектептерде химия негіздерін оқыту, мектеп химия эксперименті
әдістемесінің және қажетті ұйымдастырылуының орындалуы және дамуынсыз
мүмкін емес.
Химиялық эксперимент бұл – оқушылардың танымдық іс–әрекеттерін
активтендіру, пәнге тұрақты қызығушылықты тәрбиелеу, ғылыми көзқарасты
қалыптастыру сонымен қатар химиялық білімді практикада қолдану жайындағы
танымның маңызды шарты болып табылады.
Мектеп курсындағы химияда эксперимент өзіндік зерттеу объектісі,
зерттеу әдістемесі, химиялық зат пен реакция жайындағы жаңа білімді алудың
құралы және қайнар көзі болып табылады.
Егер химиялық эксперимент жеке өзіндік жұмыс ретінде болса, ол білім
беру әдістемесі болып табылатыны мәлім (яғни зертханалық – практикалық,
эксперименттік тапсырмаларды шешуде).
Химияны оқытудың әдістемесінің даму тарихында ең маңызды роль оқытудың
әдістемесінің проблемасына беріледі. Химиялық эксперимент оңтайлы оқыту
әдістемесі ретінде пайда болғалы өшпей келеді.
Эксперименттік жұмыстардың барысындағы химиялық білімнің құрылу және
даму әдістемесі өзінің тарихи бастауын, орта білімнің қалыптасуының
революциясы алдындағы ширектен алады. Химия жалпы білім беретін орта
мектептердің оқу пәндерінің қатарына толық қанды мүше ретінде тек XX
ғасырдың басында кірді. Революция алдындағы орта мектептерде химия пәні
мүлде болған жоқ немесе онда елеусіз орын алды.
1900 жыл мен Қазан революциясы арасындағы ширекте негізгі жалпы білім
беретін мектептер ретінде, бастауыш мектептерді есепке алмағанда келесілер
болды: қалалық училищелер (1912 жылдан жоғарғы бастауыш оқу орны болып
түрленген); ерлер және әйелдер гимназиялары; нақты оқу орны.
Қалалық және жоғарғы бастапқы орындарының жоспарында химия мүлде
болмаған.
Көптеген химия жайындағы мәліметтер физика курстарында және
жаратылыстану курсының тірі емес табиғат бөлімінде беріліп отырған.
Берілген пәндер бойынша сабақтар демонстрациялық тәжірибелермен үнемі
бірлесіп отырған.
Жаратылыстану пәндерінде оқушылар сабақтарда практикалық – зертханалық
жұмыстар атқарған. Қызықтысы, сол кездің өзінде ақ осы оқу мекемелерінде
практикалық сабақтарда қатысушылардың санын азайту сұрағы тұрған екен.
Нақты училищелерде оқыту үрдісі басқаша қойылған болатын, яғни химия
өзіндік оқытылатын пән ретінде енгізілген. Бұл мекемелердің химия
зертханаларындағы практикалық сабақтардың оқушыларға химиялық анализ
аумағында білім беру мақсаты болды. Оқу барысы сапалы анализде бастау алды
(ерітінділердегі жекелеген реакцияларды зерттеуден ). Содан кейін оқушылар
барлық негізгі сандық анализ әдістемесімен танысты және салмақты әрі
көлемді (алколиметриямен, тотығу-тотықсыздану процестерімен)
материалдарымен танысты. Курс соңы түрлі химиялық өндірістерге арналған
шикізат үлгісінің техникалық анализімен және де түрлі препараттарды
дайындаумен аяқталды. Сондықтан нақты училищелерде біркелкі білім жүйесі
берілмеді, тек практикалық мақсатпен жүрген өндіріске орта басқарушы құрам
даярлап шығару. Практикалық сабақтарды жүргізуге арнайы оқу құралдары
қолданылған. Мысалы, Д. Влахомурованың оқу құралы Нағыз және коммерциялық
училищелердің оқушыларының химия зертханаларында практикалық сабақтарға
арналған аналитикалық химия, мұнда қолданбалы нақыштағы 50 зертханалық
тапсырмалар болған [1].
Сонымен қатар Киевтегі политехникалық институтының оқытушысы
И.М.Кукулесконың оқулығы Химияның элементарлы курсы, бұл өз кезінде нақты
училищелерде кеңінен таралған. Бұл оқулықтың авторы химия мен мақсатты
түрде таныстырудың тәсілі ретінде оқушылардың өздігінен тәжірибелер жасауы
және ондағы құбылыстарды өзінің бақылауы деп санаған. Сондықтан оқулық
соңында тәжірибе жасаудың жобалы тізімі берілген (ол 24 тақырыпты қамтыды,
оның әр қайсысы 5-7 тәжірибеден тұрды) [2].
Химияны жеке ғылым ретінде оқыту сонымен қатар коммерциялық
училищелерде және кадет корпустарында қолға алынды. Училищелердің оқу
жоспарында химияға 6 сағат қарастырылған. Практикалық сабақтар негізінен
курспен қатар жүрген тек кейбір жағдайлар да бір жыл кейінге қалдырылған.
Санкт-Петербургтегі Тенишев атындағы училищесінде химияны оқыту ерекше
жақсы қолданылған. Бұл оқу орнында оқушылар практикалық сабақтарда
органикалық заттарды тазалау әдісімен танысқан және маңызды физикалық
тұрақтыларды анықтауға дағдыланған. Мысал ретінде олар қарапайым және
сұйықтың фракциялық айдауын өндірген, заттарды қайта кристалдаумен
тазалаған, заттардың қайнау және балқу темпертураларын анықтау олардың ара
салмағын анықтаған және басқада қиынырақ әрекеттерді жасаған.
Тенишев училищесінде С.И. Созонов сабақ берген және бұл жерден педагог
әрі әдіскер В.Н. Верховский тәлім алған.
Училищенің атқарып отырған жұмыстарының тізімі, өзінің ойластырылуымен
және нақтылығымен таң қалдырады. Химияны зерттеудің бас кезіндегі
жұмыстардың сандық көптігі өзіне көңіл аударады. Практикалық сабақтар
арнайы құрылған зертханаларда жүргізілді, бұл зертханалар өз кезінде су
және газбен жабдықталған. Жұмыстар негізінен жекеленген түрде жүргізілген.
Жұмыстың соңында оқушылардан міндетті түрде жасалынған жұмыстары жөнінде
суреттерімен сызулары бар қорытындылар сұралған.
Айта кету керек, орта мектептер С.И. Созоновқа химиядан оқушылар
экспериментін практикалық сабақтарға нақты формада енгізгені үшін қарыздар.
Оқушылар экспериментінің осы түрінің үлкен жақтаушысы бола тұра С.И.
Созонов оқушылардың демонстрациялық тәжірибелерін құптады, бірақ оны әлі
жеткіліксіз деп есептеді [3].
Ол ең бір экспериментальді құрылған тәжірибелі ғылыми оқытудың өзі
көздеген мақсатына ешқашан жете алмайды, оқушының өзіндік қасиеттері мен
сезімі ешқалай дами алмайды егер оған тәжірибелерді өздігімен жасауға
мүмкіндік бермесе деп пікір айтты.
С.И. Созоновтың практикалық жұмыстарды ендіру арқылы қол жеткізер
педагогикалық бағалы сәттер төмендегілерге байланысты:
1. Практикалық сабақтар сыртқы сезімдердің дамуына әсерін тигізеді, ол
өз кезінде шындықты тура әрі нақты түрде қабылдауға қажет.
2. Жеңіл түрдегі практикалық сабақтар оқушыладың нақты құбылыстарды
қабылдап және анализ жасауға үйретуші, бәріненде орта жастағы оқушылардың
ақыл – ойының қалыптасуына жауап береді.
3. Практикалық сабақтар оқушылардың білімге деген құштарлығын
арттырады.
4. Практикалық сабақтар ғылыми әдісті меңгеруге септігін тигізеді.
5. Жүйелі түрдегі практикалық сабақтардың соңында оқушы мектептен өзі
жасаған тәжірибелердің нәтижесі мен қорытындысына сенім артып кетуі тиіс.
6. Практикалық сабақтар ең соңында жоғары сыныптар мен жоғарғы оқу
орындарында оқитын тәлімгерлерге оқу пәндерін меңгеру үшін үлкен маңызға
ие.
Жоғарғы сыныптармен жоғарғы оқу орындарындағы химия курсының үлесі
туралы С.И. Созонов өте қызықты ойлар айтты, бұлар негізінен практикалық
дағды мен қабілеттің бір–бірімен байланысты әрі орынбасушылықтың
қажеттілігі жайлы болды.
Орта мектептерде химия курсын оқыту жайындағы көптеген мақалаларымен
баяндамалары мен қатар С.И.Созонов химиядан бірнеше оқу нұсқаулықтарын
жазған, бұл нұсқаулықтарды құрастыруға өзінің қызметкері В.Н. Верховский де
жұмылдырылған болатын.
Жалпы білім беретін орта мектептерге арналып жасалынған алғашқы
Химияның элементарлы курсы атты нұсқаулығы 1911 жылы жарық көрді.
Оқулықтың дұрыс қасиеттерінің қатарына келесілерді енгізуге болады:
1. Зерттеліп жатқан химиялық құбылыстар көп жағдайда қарапайым өмірдегі
дәлелдемелермен, өндірістегі тәжірибелермен, табиғат өмірінен және т.б
өрнектелді. Себебі, біріншіден оқушы өзінің ойына келген көптеген
сұрақтарға өзі жауап табуына ықпалжасай алуы, екіншіден оқушының ойында
химиялық құбылыстар тек зертханалардағы сынып парталарында орындалып қана
қойылады деген кері ой қалыптаспауы керек.
2. Курс әркез сыныптағы тәжірибелер түрінде, оқытушының өзі көрсеткен
тәжірибелер мен зертханаларда оқушылардың өздері жасаған эксперименттерге
сүйене отырған.
Осы оқулыққа қосымша ретінде С.И. Созонов және В.Н. Верховский
Химиядан алғашқы еңбектер деген шағын кітап шығарды, бұл нұсқаулық
практикалық жұмыстарға арналған және оқулықпен қатар жүрді. Кітап 10
бөлімнен тұрады және өз кезінде өте үлкен сұранысқа ие болған.
Химияны оқытудың әдістемесі ретінде атақты ғылыми әдіскер В.Н.
Верховскийдің жұмыстары үлкен қызығушылық туғызды.
1911 жылы осы автордың Химиялық тәжірибелердің қойылу техникасы атты
оқулық шықты, ол орта мектептермен жоғары оқу орындарының оқытушыларының
сұраныстарынан туындаған. Мұнда В.Н. Верховский, оқытушылардың
эксперименттік жұмыстарды қоюдағы барлық бөлшектерін көрсетіп өтті, ол
оқытушылар жұмысын анағұрлым жеңілдетуі тиіс еді. Қажетті болып қалуы
мүмкін кішкене бір мәліметті өткізіп алудан гөрі эксперимент техникасы
жайындағы сұрақтарға нақты дәлелдер көрсеткен дұрыс деп санады.
Берілген оқу құралы кейін келе Мектепте химиялық эксперименттің
техникасы мен әдістемесі - деген атпен жарық көрді және ол оқытушыларға
үстел кітабы болса, химия-әдіскерлері және әрбір химиялық экспериментпен
шұғылданатын орта және жоғарғы мектеп тәлімгерлері үшін таптырмайтын құрал
болды.
В.Н. Верховский химиялық эксперименттердің әдістемесі мен техникасына
арналған нұсқаулықтарды құрастырумен қатар, басқада әдістемелердің қатарына
дұрыс көз қарасты қалыптастыру сонымен қатар химия негіздерін меңгеруде
эксперименттің маңызын оқушылар санасында дұрыс қалыптасуымен, терең
түсініктің пайда болуына септігін тигізді. Бұл бағдарламаның дұрыстығын
көбірек дәлелдеу мақсатында В.Н. Верховскийдің жұмысынан бірнеше үзінді
келтірейік. Біз химия курсында эксперимент көмегімен тек жеке
элементтерді, байланыстар мен реакцияларды, заттарды алу тәсілімен ғана
шектеле алмаймыз. Эксперимент оқушыларға химияның ең негізгі заңдылықтарын
түсінуге алып келуі қажет. Заң ол үшін жаттап алатын құрылым ғана болмай ,
оқушыны бұл құрылымға эксперимент көмегімен нақты дәлелдер арқылы алып
келуі тиіс [4].
Кадет корпусындағы химияны оқыту тәжірибесі химияның орта жалпы білім
беретін мектептерде оқу пәні ретінде қалыптасуына үлкен маңызды роль
атқарды. Бұл мекемелердегі физико-химиялық ғылымның қойылуы білім беру
министрлігінің орта оқу мекемелеріне қарағанда ешбір бәсекелессіз тұғырда
тұрды. Оқытудың эксперименттік жағы өте байсалды түрде орындалған болатын.
Химия пәні оқытушыларына түрлі демонстрациялық тәжірибелер жүктелген.
Жаратылыс тарихы физика және химия пәндеріне арнайы зертханалар құрылған
болатын.
Зертханалық жұмыстардың мақсаты болып, мүмкіндігінше әрбір оқушы
табиғат құбылыстары жайында жалпылама бақылаудан тәуір білім алуы керек
болатын. Мұндай өзіндік бақылау мен эксперименттер әрбір сыныпқа олардың
жас ерекшеліктеріне және даму деңгейіне қарай жинақталған.
Практикалық сабақтар оқушылардың оқу құралының едәуір бөлігін өткеннен
кейін ғана жүргізілген. Оқушылар оларға берілген уақытты тиімді жұмсау үшін
және нәтижелі болуы үшін алдын ала берілген сабақтар бойынша дайындықтар
жүргізуі тиіс болған. Жұмыстар оқытушы құрастырған нұсқаулар бойынша үлкен
емес топтарда жүргізілді. Құрылымы бойынша бұл сол кезден ақ химиялық
тәжірибелер болатын.
Жалпы білім беру мекемелерінде химиядан практикалық сабақтарды жүргізу
әдістемесі мен ұйымдастырылуы туралы сұрақтар білім беру министрлігінің
отырыстарында кеңінен талқыға салынды. Техникалық және әуесқой оқыту
жүйесінің III-съезінде орта оқыту мекемелерінде практикалық жұмыстарды
жүргізу туралы сұрақтарға қатысты екі өте қызықты баяндамалар тыңдалды
С.И.Созонов өзінің баяндамасында Тенишев училищесінде практикалық
сабақтардың қойылуы туралы тәжірибесімен бөлісті және берілген сабақтардың
мақсатын нақты құрылымдап берді:
1. Химиялық түсінік пен заңдылықты тұғырлы және берік түрде
меңгерілуіне ықпал жасау;
2. Анағұрлым маңызды заттар мен қосылыстардың қасиеті және түрленуімен
жақын танысуына қол жеткізу;
3. Оқушылардың ғылыми эксперименттік ізденістің әдістемесімен
таныстыру;
А.В.Новицкий Мәскеу практикалық академиясының коммерциялық ғылымы
баяндамасында практикалық сабақтың пайдалылығын атап өтті.
А.В.Новицкий – оқытудың эвристикалық әдісін пайдаланушы әдіскер.
Практикалық сабақты жүргізу әдістемесінің мақсаты берілген заттардан жаңа
заттардың түзілуі, қоспа туралы ұғымын қалыптастырып, химиялық
қосылыстардың құрам тұрақтылық заңын түсіндіру болып табылады. Практикалық
жұмысты жүргізу үшін екі оқушыдан құралған әрбір топқа екі заттан беріледі:
мысалы, күкірт пен темір, күкірт пен мыс, күкірт пен сынап, күкірт пен
қорғасын және т.б. Бұл жұмыстың тапсырмасы берілген әрбір заттың сыртқы
көрінісі бойынша сипаттама беру және бұл берілген заттардың қыздырғанда,
сумен әсер еткенде, сұйытылған қышқылдармен әрекеттескенде қандай өгерістер
болатындығын түсіндіру. Одан соң оқушылар осы екі затты бір-бірінен ажырату
әдісін көрсетуі тиіс. Ары қарай заттардың қосылуы жүргізіледі де, заттарды
бір-бірінен ажырату әдісі табылады. Оқушылар түзілген заттың сандық құрамын
анықтау әдістемесін ойлап табуы тиіс және сол әдіспен оны анықтауы керек.
Ары қарай тапсырма одан да күрделеніледі де, сандық анықтау әдісін
пайдалануды қажет етеді. Әрине, мұндай еңбекті көп талап ететін жұмыс кез-
келген оқушының күші жетпейді.
А.В. Новицкий өзінің баяндамасында келесі мәселелер ескерілуі
керектілігі атап өтілді, яғни әрбір топтың қызығушылығы, жұмысқа деген
қабілеттілігі, дайындығы ескеріліп, сарапталғаннан соң ғана оларға
әртүрлі тапсырмалар берілуі керек. Осылайша, С.И. Созонова және А.В.
Новицкийдің баяндамаларынан, қазіргі таңдағы кейбір орта білім беру
мектептерінде практикалық сабақтар жеткілікті жоғары дәрежеде еместігімен
қорытындыланды.
1913ж өткен физика, химия және космография І Ресейлік съезінде
практикалық жұмыстардың маңызды екендігі одан ары жетілдірілді. Мұнда Н.Н.
Соковнинаның Орта мектепте химиядан практикалық сабақтар атты баяндамасы
ұсынылды. Бұл баяндамада жалпы білім беретін мектептерде практикалық
жұмыстырды ұйымдастыру талаптары анықталынды: міндетті түрде жасалған
жұмыстың жұмыс есебін жазып тапсыру; практикалық жұмысты жүргізуде техника
қауіпсіздігін сақтау мақсатында бір мұғалімге 20-дан артық емес оқушы
болуы тиіс; оқушылардан құралған әрбір топ практикалық сабақтарда екі
сағаттан кем емес жұмыс жүргізуі керек.
ХХ ғасырдың 20 жылдарында оқу жоспарында химиядан екі бағдарлама
құрастырылып, бекітілген болатын.
Петроградский жобасында, химияны оқыту барысында оқушылар мектепте
өздерінің білімдерін пайдалана отырып, білік пен дағдыны игеруі тиіс. Осы
мақсатта сыныптық демонстрациямен бірге, оқушылардың өзіндік жұмысы
ендірілген болатын. Осы кезде алғаш рет зертханалық сабақтар және
практикалық сабақтар ұғымдарының айырмашылықтары келтірілді. Бірінші рет
сабақ барысында оқушылар өзбетінше тәжірбиелерді мұғалімнің бақылауымен
жүргізді.
Ал екінші бағдарламада тапсырма бойынша ұзақ жұмыстарды оқушы
өзбетінше орындап, жасалған жұмыстың жұмыс есебі жазбаша түрде тапсырлуы
тиіс болатын.
Петроградский жобасының бағдарламасында мектепте химияны оқытудың
әдісі ретінде оқушылардың белсенді жұмысы мен экспериментке көп көңіл
бөлінген. Экспериментті дұрыс орналыстырғанда ғана химияны оқыту озінің
қойған мақсатына жетеді, - деп жобады айтылып өтті.
Ал Мәскеулік жобада оқытудың зерттеушілік әдісі негізге алынды.
Жобада Химияның негізгі заңдарының тәжірибелерін оқушылардың өздері
жүргізуі тиіс, - деп айтылды. Ең басты жұмыс зертханада жүргізіледі.
Сыныптық сабақтар тек қана кіріспе түрінде немесе жинақталған материалдар
бойынша түсіндіру түрінде өткізіледі. Бұдан жұмыстың негізгі формасы
сабақ емес екендігі, ал зертханалық әдіс ең әмбебап болып табылады.
Мектептегі химия курсының бірінші бағдарламасында эксперименттің ролі
төмен болды. Революцияға дейінгі уақыт секілді, эксперимент белгілі – бір
мектептерге ғана тиісті деп есептелінді.
Осылайша 20 жылдарда мектептерде оқытудың зерттеушілік әдісі ең тиімді
және біреу ғана деп есептелінді. Әдіскерлердің пікірінше, экспериментпен
алынған және бекітілген білім берік қаланады деп негіздеді.
1923 жылы мектептегі жұмыстың мазмұны мен әдістемесіне өзгерістер
енгізілді. Осы жылдың шілде айында Мемлекеттік ғылым советі Бағдарламалар
сызбасын жариялады. Онда оқу материалдарын кешенді оқыту ұсынылды да, ал
жеке пәндер біріктірілді. Кешенді бағдарламаларды құру барысында, орта
мектептің оқу жоспарында нақты бекітілген математика, физика секілді пәндер
өздерінің дербестілігін жоя бастады. Ал, химия оқу жоспарында жеке пән
ретінде болмаған. Ол жаратылыстану және физика курсының ішінде болды.
Химиядан мәліметтер логикалық бірізділіксіз және жүйесіз түрде берілді,
сондықтан химияны оқушылардың игеруі қиын болды. Бағдарламаларды және
әсіресе түсіндірме хатты анализдеу барысында, авторлар химияны оқытудың
негізгі құндылығы, басқа жаратылыстану ғылымы секілді, оқушыларда
индуктивті ойлау дағдысын дамыту болып табылады. Оқушыларға П.П.
Лебедеваның Химиядан жұмыс кітабы және Мектептегі кітапхана жұмысы
сериясының кітаптары ұсынылды. Химиядан жұмыс кітабы мазмұны зерттеуге
арналған тапсырмалары бар, практикалық бөлімдерден құралған. Әрбір
тапсырмада жұмысты мақсатты орындаудан, зерттеудің нақты жоспары,
экспериментті жүргізу туралы нұсқама және бақылау сұрақтары келтірілген.
Зертханада алынған нақты фактілер бойынша оқушылар сұрақтарға жауап беруі
тиіс
Профессор М.М. Попов өзінің Зертханада химияны оқыту әдістемесі
кітабының кіріспесінде химияны оқытудың жоғарыда ұсынылған әдісі,
оқушылардан үздіксіз зертеушілікті талап еткендіктен, оқушыларға шектен тыс
күш түсіреді.
Кешенді бағдарламамен жұмыс жасау барысында оқушылар бірізді және
жүйелі түрде білім алмады, бірақ тиімді жақтары да болды. Атап айтар
болсақ, осы кезеңде зертханалық сабақтар ұйымдастырылды, нәтижесінде
оқушылар өзбетінше оқулықтармен, сөздіктермен, анықтама кітапшаларымен және
т.б. жүйелі түрде жұмыс істеуге үйренді. Оқушылар негізінен өзбетінше
оқыды. Көп жағдайда оқу материалының табиғатпен және адам өмірімен
байланысы нығая түсті. Зертханалық әдіс мұғалімдерді де, мектеп
администрациясын да химиялық кабинеттердің ұйымдастырылуына, қондырғылардың
санын көбеюне және т.б. жұмыс жасауына әкелді.
Осылайша, 1923-1931 жылдар аралығында мектептерде оқу материалының
қоршаған ортамен байланысына арналған жұмыстар күшейе түсті. Мектептерде
химиялық зертханалар ұйымдастырылды, оқытудың белсенді әдісі дамытылды және
оқушыларда өзбетінше жұмыс жасауы жоғарылады.
Осы кезеңдерде химияны оқыту әдістемесінің қалыптасуына профессор С.Г.
Крапивиннің еңбектері көп үлес қосты. Химия әдістемесі бойынша жазбалар
деген еңбегінде, орта оқу орнында химияны оқытудың жеке өзінің
тәжірбиесінен өткен әдістеме қамтылған. Ол курстың эмперикалық мазмұны мен
теориялық сұрақтар арасындағы қатынас туралы сұрақты шешті. Оның пікірі
бойынша, химияны оқыту жеке бақылаулар мен оқушылардың тәжірибелеріне
негізделуі тиіс. Сонымен қатар, автор әрбір экспериментті мұқият
түсіндірілуі керек, тәжірибенің интерпретациясыз, эсперименттік оқыту босқа
кетуі мүмкін. Түсіндіру барысында оқушыларға өз бетінше ойланып, сәйкес
қорытынды жасауына мүмкіндік беру керек. Сондықтан Крапивин мектептік химия
тәжірибелерін қою барысында, зерттеу әдістеріне үлкен көңіл бөлді [5].
30-шы жылдары, химиядан жергілікті жердің жағдайы ескерілген,
бағдарламалардың аймақтық варианттары көптеп шықты. Онда химияны толық
меңгеру үшін, химиялық эксперимент оқыту объектісі ретінде көрсетілген.
1933 жылы шыққан, орта мектептегі химия пәніне арналған бағдарламада
кіріспе бөлімінде алғаш рет эксперименттік білік пен дағдының қалыптастыру
шарттарының анықтамасы келтірілген болатын .
1938 жылғы бағдарламада алғаш рет, 7-8 сыныптардағы зертханалық
жұмыстың сипаты топ бойынша жұмыс жасауды талап етсе, ал 9-10 сыныптарға
біртіндеп, жеке жұмыс жасайтын зертханалық практикумға көшу керек
делінген. Бұл бағдарлама практикалық сабақты ұйымдастыру әдістемесінің әрі
қарай дамуына негіз болды. Бұл тәжірибенің кемшілігі, мұнда зертханалық
тәжірибелер демонстрациялық тәжірибелерден бөлінбеген еді. Сондықтан
мұғалімдер негізінен демонстрациялық тәжірибені жүргізді.
30 жылдардың соңында, орта мектепте химиядан тәжірибелік жұмыстарды
ұйымдастыру және жүргізу мәселелері Химия мектепте журналдарында көрініс
тапты. А.А. Грабецкий практикалық сабақты 9-10 сыныптарда, ал зертханалық
тәжірибелерді 7-8 сыныптарда жүргізу керек деген ұсыныс жасады. Бірақ,
автор бұл әртүлі химиялық эксперимент түрлерінің айырмашылықтарын
ескермеді.
С.Г. Шаповаленко керісінше, мектептегі химиялы эксперименттің
түрлеріне, яғни, зертханалық тәжірибелер, практикалық сабақтар,
эксперименттік есептерге шектеу қойып, оларды комплексті қолдану
қажеттілігін көрсетті.
Практикалық сабақтарда эксперименттік есептерді шығару да
қосылғандықтан химиялық бағдарламаларға өзгерістер ендірілді. 1954 жылғы
бағдарламада әрбір сыныпта қалыптасатын білім, білік және дағдылар аталынып
және әр сыныпта практикалық сабақтарды жүргізу міндетті болып бекітілді.
Осы кезеңдерде П.А. Глоризова мен Л.М. Сморгонскийдің Орта мектепте
химиядан практикалық сабақтар атты оқу құралы жарыққа шықты. Бұл оқу
құралы практикалық сабақты жүргізу үшін мұғалімдерге арналған болып
табылады. Мұнда оқушыларда эксперименттік білік пен дағдының қалыптасуының
шарттары мен кезеңдері ретімен қарастырылған. П.А. Глориозов тәжірибені
жасау барысында оқушыларда жаңа білік пен дағды жеңіл қалыптасады деп
есептеді. Ол білік пен дағды ұғымдарын бір-бірмен салыстыра отырып
қарастырды, яғни біріншісі екіншісінен тұрақсыздығы және орындау деңгейінің
жеткілікті жоғары еместігімен ажыратылады.
Соғыстан кейінгі кезеңдерде Л.А. Цветковтың мұғалімдерге арналған
Органикалық химиядан эксперимент атты жұмысын ерекше атап өтуге болады.
Автор органикалық химиядан тәжірибелердің ерекшеліктерін анализдеп,
органикалық химияны оқыту әдістемесін ұсынды.
50 - жылдардың соңында оқыту үрдісіне химиядан эксперименттік есептер
ендірілгендіктен, оқушылардың білімін жетілдіру әдістемесі күшейе түсті.
Бұған В.И. Ростовцеваның оқулығы негіз болды, онда эксперименттік
есептердің талаптары көрсетіліп, оларды демонстрациялық, зертханалық
тәжірибелерде қолдану әдістемесі келтірілді [6].
1963 жылы орта мектептегі химия пәнінің бағдарламасында түсіндірме
хатының мазмұны кеңей түсіп, онда оқушы экспериментінің барлық түріне толық
сипаттама берілді. Осы бағдарламаға сәйкес Ю.В.Ходаковтың оқулығы шықты.
Оқулық соңында практикалық сабақты жүргізу нұсқаулығы келтірілді. Осы
кезеңдерде оқушы экспериментін жетілдіретін көптеген оқулықтар шықты. Атап
айтар болсақ, П.А.Глориозов, Д.М.Кирюшкин, В.С.Полосиннің еңбектері.
Осы уақыттардағы шет елдік әдебиттерден американдық ғалымдар тобының
Г.Сиборг редакциясында шығарылған Орта мектепке арналған зертханалық
практикум атты оқулығы қызығушылық туғызды. Осы авторлар шығарған Орта
мектепке арналған химия оқулығы химия эксперименттік ғылым дегенді
негіздейді. Сондықтан зертханалық жұмыстарды орындау химияның негізгі
бөлімін құрайды. Берілген принципті жүзеге асыру үшін келесі тәсіл
қолданылады: заңдарды ашатын және заңдылықтарды табуға негізделген
тәжірибелер оқушыларға ұсынылады, осының негізінде әртүрлі химиялық
құбылыстарды қорытындылап, бұл ұғымдардың меңгерілуіне жеңіл болады.
Оқушыларға үнемі жүргізілген тәжірибені мұқият бақылау мен тәжірибе
нәтижелерін сандық өлшеу қажеттілігі ескеріледі.
Оқулық зертханалық тәжірибелерді орындаудың жалпы ережелерінен
басталады. Әрбір оқушы нұсқаунама бойынша экспериментті жеке орындауы тиіс.
Оқушылар қыздыру, фильтрлеу, штативті пайдалану, ерітінділерді даярлау,
газдарды алу және жинау, қышқылдар және негіздермен жұмыс жасау секілді
зертханалық тәсілдерді көп және жүйелі түрде пайдаланылса, эксперименттік
білік пен дағды тиісті дәрежеде игерілетіндігін авторлар атап өтті.
1980 жылы орта мектептегі химия пәнінің бағдарламасына экспериментті
орындау талаптары, оқушылардың эксперименттік білігін бағалайтын және
тексеретін ұсыныстар ендірілді.
Орта мектепте оқушыларға білім беру, танымдақ-қызығушылық әрекетін
дамыту міндеттері оқу жұмысын ұйымдастырудың сан алуан формаларында түрлі
әдістер мен оқу құралдарын тиімді пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
Химияны оқыту барысында оқушылардың таным әрекетін қалыптастыру
мәселесі ғалым-әдіскерлер еңбектерінде біршама зерттелген. Айталық,
химиялық эксперименттерді орындау техникасын игерту, есептерді шығаруға
үйрету кезінде жүзеге асатын оқушының іс-әрекеті өз шешімін тапқан. Химияны
оқыту барысында қалыптасатын практикалық икемділіктер нақтыланған.
Осы кездерде химиялық эксперименттің негізгі түрлерін орындау
техникасын жетілдіру мақсатында әдіскерлер мен мұғалімдер жұмыс жүргізді,
жаңа тәжірибелер өңделді, техника қауіпсіздігі ескерілген химиялық
экспериментті жүргізу және сонымен қатар, аз мөлшерде химиялық реактивті
пайдаланып экспериментті жүргізу әдістемесі жетілдірілді.
Мектептегі химиялық эксперименттің негізгі функциясы оқушыларда
практикалық білік пен дағдының қалыптасуын негіздейді.
Химияны оқыту әдістемесінде эксперимент мәселесі келесі әдіскерлердің
еңбектерінде жарық көрді: В.Н.Верховский, В.В.Фельдт, К.Я.Парменов,
В.В.Левченко, М.А.Иванова, В.С.Полосин, Д.М.Кирюшкин, Л.А.Цветков,
И.Н.Черткова, И.А.Черняк және т.б.
К.Я.Парменов химияны оқытуда эксперименттің оқу процесіндегі ролі мен
маңызын қарастырды. Ол оқу процессіне экспериментті ендіре отырып,
эксперименттің техникасы мен әдістемесінің айырмашылығын көрсетті.
Демонстрацияны дұрыс қолдану тәсіліне, яғни тәжірибені бақылауға
оқушылардың дайындығы мен мұғалімнің тәжірибені шебер жүргізуіне аса
назар аударды. Әртүрлі әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, химиялық
эксперименттің тиімділігін арттыруға болатындығын В.С.Полосин атап өтті. Ол
басқа оқыту құралдарымен біріге отырып, химиялық экспериментті кешенді
түрде қолдану әдістемесін шығарды.
Органикалық химия пәнінен химиялық эксперименттің әдістемесі мен
техникасын қалыптастыруға Л.А.Цветков, И.Н.Чертков, И.А.Черняк, Ю.В.Плетнер
ат салысты. Мәселелі тәжірибелерді дамыта оқыту әдістемесін Ю.В. Сурин
зерттеді.
Оқушылар заттар және құбылыстардың қасиеттерін бақылау кезінде,
оқушылардың танымдық қызметінің ерекшеліктерін зерттеу Д.М.Кирюшкин
еңбектерінде келтірілген. Химиялық эксперименттің мұғалім сөзімен үйлесу
ерекшелігі Д.М.Кирюшкин қорытындысының маңызы жойылған жоқ.
Эксперименттік жұмыстың нәтижесін өткізу сияқты мәселелер
төңірегінде Қазақстанда еңбек етушілер қатарына химиялық
экспериментті жүргізудің ғылыми - әдістемелік ұстанымдарын көп жылдық
педагогикалық тәжірибесі мол әйгілі ұстаздарымыз Н.Н. Нұрахметов ізденуші
К.Н. Әлдибековамен бірге қорды еңбектерінде жариялап жүрген
отандастарымызды келтіруге болады [7].
1.2 Қазіргі заманғы орта мектептегі оқыту практикасындағы химиялық
эксперимент
Орта мектептерде химияны оқытудың негізгі әдістерінің ішінде қазіргі
заиманда ең алдыңғы орында әр түрлі формалардағы химиялық эксперимент
тұрады.
8-11 сыныптардағы химияны оқыту бағдарламасындағы 100 демонстрациялық
және 50-дей зертханалық тәжірибелер, сонымен қатар 30 практикалық сабақ өту
жоспарланған. Химияны оқыту курсының соңында, 11 сыныпта жалпы химияның
қорытынды практикумы үшін 5 сағат үнемделіп алынады. Бағдарлама бойынша
аталған практикумда жалпы сипаттағы жұмыстар негізінде эксперимент есептер
шығару көзделген.
Қазіргі күнде химия пәнін оқытудың мазмұны, соның ішінде зертханалық-
практикалық сабақтар, орта химиялық білім берудің стандартты проектісімен
анықталады. Сонымен қатар мектептегі химиялық білім берудің қазіргі заманғы
концепциясына сәйкес, химиялық эксперимент химиялық білімнің маңызды шарты
болып табылады, оларды практикада қолдану, сондай-ақ эксперименттерді
орындау барысында зерттеудің ғылыми әдістерін үйренуге де мүмкіндік бар.
Мектептегі химия курсын оқытқанда зертханалық-практикалық сабақтардың
теориялық білімді меңгеруге, берілген пәнге қызығушылықты арттыруда маңызды
роль атқарады.
Әдетте зертханалық сабақтардың маңызды мақсаты тек теориялық білімді
меңгерту ғана емес сонымен қатар өз бетінше жаңа білімді де игеру.
Зертханалық жұмыс – оқушылардың өзіндік шығармашылығын ұйымдастырудың ең
тиімді формасы және химиялық білімді игерудің тиімді жолы. Зертханалық
жұмысты орындаудағы тағы бір міндет – ол оқушыларды тәжірибені жоспарлауға
және қорытындысын талқылауға үйрету. Яғни, химиялық эксперимент тек
иллюстрация үшін емес, химиялық білімді алу мен меңгеру, оқушылардың
танымдық шығармашылығын арттыру үшін де қоданылуы қажет. Бұл оқытудың есте
сақтауға, бағдарлауға, ойлау қабілетін арттыруға және оқушылардың басқа да
қасиеттерін дамытуға арналған түрі.
Злотниковтың еңбектерінде атап көрсеткеніндей жаңа заманауи шарттарға
сай химиялық эксперименттің тиімділігін арттыру мыналармен байланысты:
- химиялық ұғымдарды қалыптастыруға
- жаңа факттерге экспериментті активті қосу.
- теориялық біліммен игерудегі қиындықтарды жеңумен
- оқушылардың білімдерін қалыптастыру
- заттардың синтезі мен анализдеуіне байланысты оқушылардың зерттеу
білімі мен білігін жетілдіру
- құралдар мен құрылғыларды құрастыру
- мектептегі қол жетімді әдістері ретінде ғылыми-зерттеу жұмыстармен
айналысу.
Айта кету керек, эксперименталды жұмыстардың заманауи орындалуы орта
мектептің химия курсында аталған міндеттер әрдайым орындалып отырады.
Зертханалық-практикалық сабақтар, ең бастысы ғылыми сипатта емес
иллюястрациялық болып табылады. 11 сыныптағы жалпылама практикалық сабақтар
да осылай ерекшеленеді.
Заманауи оқулықтар мен оқу құралдарының анализі (орта мектепте химия
курсын оқытуға және зертханалық тәжірибелерді орындауға арналған)
оқушылардың ғылыми негіздерін меңгеруге және әр түрлі біліктері мен
дағдыларын қалыптастыруына көмектеседі.
Кез-келген оқушының өз бетінше жұмыс жасауына ұсынылатын оқулық қысқаша
және барынша түсінікті болуы тиіс. Бұл орайда 8-сыныптың Химия оқулығы
бұл талаптарға сай келеді. Онда химияның негіздері баяндалып, теориялық
бөлім мен практикалық жұмыстар салыстыра отырып берілген. Химиялық құрал-
жабдықтармен жұмыс істеу ережелері толық қамтылған (зертханалық штатив,
спитршам, газ жинағыш, электр қыздырғышы); техника қауіпсіздігі ережелері,
сутегіні және оттегіні алуға арналған құрылғыны жинастыру; әр түрлі
концентрлі тұздарды дайындау техникасы; тұз қышқылын анықтау әдістері;
хлорид, бромид, иодидтерді анықтау тәсілдері.
Алайда оқулықта негізгі химиялық проблемалар мен ыдыстардың
сипаттамалары, олармен жұмыс жасау ережелері, химиялық кабинетте жұмыс
жасау ережесі айтылмаған және газды жинау әдістері жеткілікті дәрежеде
қамтылмаған.
Дәл осындай 9-сыныптардағы Химия оқулығында айтуға болады. Мұнда әр
тараудан кейін зертханалық тәжірибелер мен практикалық жұмыстар берілген
және онда күкірт қышқылының, сульфат, нитрат, карбонат иондарын, аммоний
ионын, минералды тыңайтқыштарды анықтаудың әдістері айтылған, сонымен
қатар аммиак, көмірқышқыл газын алуға арналған приборларды жинастыру
ережелері қарастырылған.
8-сыныптағы Химия оқулығындағы химиялық ыдыстарға сипаттама
берілмеген және құралдар (газометр, эксикатор, кептіргіштер. шайғыштар және
т.б) мен олармен жұмыс жасау ережелері суреттелмеген, металл иондарын
анықтау әдістері берілмеген.
Сондай-ақ, аталған оқулықтарда мәселелік тапсырмалар жоқтың қасы,
барлық дерлік зерханалық жұмыстарда дайын әдістеме көрсетілген.
Оқушыларда вариативті бағдарламамен оқыту үшін басқа авторлардың
оқулықтары ұсынылады. Мысалы, гуманитарлық бейіндегі мектептерге
Л.С.Гузельдің, В.В.Сорокина, Р.П.Суровцеваның Химия-8 атты оқулығы
ұсынылады. Зертханалық тәжірибелердің сипаты және практикалық сабақтар
оқулықтың соңында, жеке тарауда қарастырылады. Бірінші сабақ техника
қауіпсіздігіне арналады; лабораториялық құрылғылармен, химиялық кабинетте
жұмыс жасау барысында техника қауіпсіздігін сақтау қажет. Мұндағы көптеген
экспериментальді жұмыстар жоғарыда айтылған оқулықтардағы жұмыстармен
сәйкес келеді, бірақ зертханалық тәжірибелердің саны 20-30 ға дейін артқан.
Қосымша тәжірибелер мына тақырыптар бойынша Жалын құрылысын зерттеу,
Натрий, кальций, мыс және темірдің гидроксидтерінің қасиеттерімен танысу
және т.б. жүргізілген.
Көптеген зертханалық тәжірибелер практикалық сабақтар техника
қауіпсіздік ережелері туралы мағлұматтармен қамтылған. Практикалық
жұмыстарды орындау үшін алдымен оқытылатын мәселелік жағдайға байланысты
теориялық материал беріледі. Ластанған ас тұзын тазарту үшін оқушыларға
жеке жұмыс жоспарын құру тапсырылады.
Аталған оқулықтар, жалпы білім беретін мектептерге арналған
оқулықтардан мазмұны мен құрылымы бойынша ерекшеленеді.
Оқушылар орындаған эксперименттер бұл оқулықтарда практикалық жұмыстар
есебінде берілген, ол химия курсының негізгі мазмұнына ендірілген. 8-
сыныптың өз бетінше жұмыс жасауға арналған оқулығында 14 практикалық сабақ
берілген, бірақ жоғарыда айтқанымыздай құралдармен жұмыс жасау ережелері
қамтылмаған. Дегенімен де, кейбір химиялық ыдыстар (бөлгіш воронка, Бюхнер
воронкасы) туралы, аз қолданылатын приборла туралы баяндалған. Кейбір
практикалық сабақтарда тәжірибелерді қызықты етіп өткізу оқушылардың пенге
деген қызығушылықтарын оятады.
Алайда, көптеген ұсынылып отырған тәжірибелерде сәйкес техника
қауіпсіздігі айтылмайды, бұл біздің ойымызша ең үлкен кемшілік болып
табылады.
Химия–9 оқулығында әр сабақта бейорганикалық химиядан практикалық
жұмыстар беріледі (берілген курста олардың саны - 15). Органикалық
химиядан 6 жұмыс берілген, бұл берілген бөлімдегі материалдарды игеруге аз
болады.
8-сыныпта химияны оқыту үшін көптеген мұғалімдер Г.И. Шепинскийдің және
В.А. Рабиновичтің Химия-8 оқулығы пайдаланылған, онда оқушы эксперименті
7 практикалық жұмыспен және 17 зертханалық тәжірибе түрінде берілген.
Аталған оқулықта, біздің ойымызша негізгі химиялық құрылғылардың,
ыдыстар мен құралдардың сипаттамасы мен олармен (мысалы, Кипп аппараты,
газометрмен) жұмыс жасау ережелері толық сипатталған. Мұнда көптеген
(күкіртті, фосфорды, темірді оттегіде жағу), қышқылды негізбен индикаторды
пайдалана отырып титрлеу әдісі айтылған.
Бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары атты жұмыста, олардың
кейбіреулері ойша эксперимент жасауды талап етеді (мысалы, тапсырма; азот
қышқылының қайнау температурасы күкірт қышқылының қайнау температурасынан
төмен екендігін біле отырып, сусыз азот қышқылын алудың әдістерін
ұсыныңдар). Осындай тапсырмалар кейбір тақырыптардың соңында да берілген
(мысалы, тапсырма: Сутегінің ауадан жеңіл екендігін дәлелдейтін бір немесе
екі тәжірибенің сызбанұсқасын ұсыныңдар).
Берілген практикалық жұмыстардың мазмұнының кемшілігіне, жасалынған
эксперименттің қорытындысына берілген сипаттамалардың жеткіліксіздігі
жатады, олар оқушыларға едәуір қиындық туындатады.
Экспериментальді жұмысты ұйымдастыру үшін А.А.Журиннің, Л.С.
Зазбониканың Химиялық эксперименттің бастамасы атты химиялық оқу құралы
ұсынылады, бұл оқулық Е.Е.Минченковтың және т.б. Химия–8 оқулықтарына
қосымша болады. Мұнда эксперимент техникасының сұрақтарына көп көңіл
бөлінеді, эксперименттік есептерді шешу әдістемесі, тәжірибелерді
жүргізудегі техника қауіпсіздігі және эксперимент әдістемесі қарастырылады.
Химияны тереңдетіп оқытатын мектептерге Н.С. Ахметовтің оқулығы
ұсынылады. 8–сыныпта 19 зертханалық жұмыстың орындалуы жоспарланған оның
ішіндегі 8 сабақ оқушыларды препараттарды қолдану дағдыларын үйретуге,
химиялық реакцияларды бағдарлау, анықтамаларды дұрыс қолдана білуге,
эксперимент қорытындысын жасай білуге үйретуге арналған. Игерілген
дағдыларды оқушылар эксперименттік есептерді шешуге, әрі қарай күрделене
түсетін жұмыстарда, яғни зерттеу сипаты бар сабақтарда қолдана білуі тиіс.
Өкінішке орай алғашқы зертханалық жұмыстардың жасалуының толық құрылымы
болмағандықтан, оқушылар бұл уақыт ішінде жеке жұмыс жасап, өз бетінше
зертханалақ жұмыстарды орындай алмайды.
Зертханаларда жұмыс жасау ережелері, қыздыру құрылғылары мен жұмыс
жасау т.б. неге екені белгісіз бірінші бөлімде емес, екінші бөлімде
орналасқан (9-сыныптың оқулығында). №2 және №3 зертханалық жұмыстарда тұз
және күкірт қышқылдарының қасиеттерін білмей тұрып, олармен жұмыс жасайды.
9 сыныптың оқулығында, 12 зертханалық жұмыс жасау көзделген, оның
ішінде негізгі тәжірибелер сапалық анализге арналады, бірақ сандық анализге
арналған жұмыстарда жоқ емес (мысалы, әктің құрамындағы корбанаттарды
анықтауға арналған). Бұдан бөлек, оқу материалын қайталау және бекітуге
арналған, эксперименттік білімді практикада қолдану үшін жасалынатын
жұмыстарда берілген (мысалы, аммиакты көміртегі (IV) оксидінің қоспасынан
қалай тазартуға болады? немесе сода ерітіндісін Са2СО3 және сүт қышқылды
ашу өнімдерін алюминий ыдыста сақтау дұрыс па?). Оқулықтың соңына кейбір
бейорганикалық заттарды синтездеу әдістемесі келтірілген, бұл мектептегі
химиялық экспериментте жиі қолданылады [8].
Химия мұғалімінің эксперимент жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізу
жұмыстарына арналған оқулықтарынан бөлек, мұғалімдер А.А. Журиннің
Химиядан лабораториялық тәжірибелер және практикалық жұмыстарды жүргізу
атты оқу құралын қолдана алады. Аталған оқулық зертханалық тәжірибелер және
практикалық жұмыстарды құрайды, бұл жұмыстар жалпы білім беретін оқу
орындарының 8-11 сыныптарында орындалады. Мемлекеттік жалпы білім беретін
стандартта қарастырылған жұмыстарға қосымша, оқу құралында тәжірибелер мен
практикалық жұмыстар берілген, оларды химиялық үйірмелерді ұйымдастыруға
қолдануға болады. Берілген баспаның аннотациясында оқу құралы белгілі бір
химия оқулығына бағдарланған, кітап құрылымын оның вариативті бағдарлама
бойынша қолдануға болады делінген.
Берілген оқу құралындағы Химиялық зертхана тарауы химиялық ыдыс және
құрылғыларды сипаттауға арналған, оладың қолдану сипаттамалары да
келтірілген.
Мұнда қауіпсіздік ережелері және химилық зертханада жұмыс жасау
тәсілдері, оларға сай суреттер де келтірілген.
Шұғыл жағдайлар атты екінші тарауда төтенше жағдайларда көрсетілетін
алғашқы медициналық көмек, экспериментті жасау барысында барлық
қауіпсіздіктерді жою мәселелері қарастырылған.
Берілген оқулықтың жеке бір бөлімі экспериментті жоспарлау мен
қорытындысын жазуға арналған. Онда эксперименттің мақсаты, жүргізілген
зерттеулердің гипотезасы, жасалған тәжірибелердің қорытындысын жасау
үлгілері берілген.
Оқу құралындағы зертханалық тәжірибелер бейорганикалық және органикалық
заттардың химиялық қасиеттерін анықтауға негізделген. Бір бөлімі
эксперименттік есептер мен заттарды тани білу мен алуға арналған. Берілген
жұмыстарың көпшілігінде қолданылатын құрылғылар мен химиялық ыдыстар,
жасалынатын тәжірибелердің қауіпсіздік ережелері және эксперименттті
жүргізу әдістемесі берілген.
Кейбір тәжірибелердің қорытындысын түсіндіру үшін қосымша әдебиеттерге
сілтеме жасалған.
Алайда, оқулықта оқушылардың химиялық экспериментті жасау кезінде
қоладаныс табатын негізгі анықтамалық материалдар жоқ екендігін айту
қажет (оқулықта тұздардың ерігіштігі, қышқылдардың суда ерігіштік кестесі
берілмеген). Көптеген тәжірибелерде қышқылдар мен негіздердің ерітіндісін
қолдану ұсынылады да, аталған ерітінділердің концентрациясы жөнінде
айтылмайды. Ол тәжірибе жасауды едәуір қиындата түседі.
Мектептің химия курсында зертханалық және практикалық жұмыстырды
орындауға Б.Краузердің, М.Фриманның Химиялық зертханалық практикум оқу
құралы қолданылуы мүмкін. Ондағы демонстрациялық экспериментттер және
практикалық жұмыстардың көмегімен жалпы білім беру стандартына сай химия
курсындағы химиялық зертхнасында жұмыс істеу дағдыларын үйренуге болады.
Оқу құралында, негізгі экспериментті меңгеруге, білімдерін жетілдіруге
арналған қосымша жұмыстар да қарастырылған.
Соңғы уақытта химияны оқыту практикасында жұмыс дәптерлеріне дайын,
теориялық материалды игеруге арналған мәліметтер берілген, және өзіндік
жұмыстар мен практикалық жұмыстардың қорытындысын толтыруға да мысалдар
келтірілген. Мысалы, Химияның зертханасында атты дәптерде практикалық
сабақтарда 8-сыныпта қалай жасалынатындығы туралы айтылған.
Л.М.Терентьеваның дәптерлері де үлкен сұранысқа ие. Практикалық жұмыстарға
арналған нұсқаулар, техника қауіпсіздігі, қосымша жұмыстар мен бақылау
сұрақтары – бұл жұмыстың негізгі мазмұны.
Қазақстандағы жарық көріп жүрген орта мектептерге арналған оқулықтардың
авторлары ретінде Н.Нұрахметов, К.Сарманаова К.Жексембина, М.Усманова,
Қ.Н.Сақариянова, Ә.Темірболатова, Р.Жұмаділова т.б әдіскерлердің
оқулықтары 8-11 сыныптар арасында кең таралған қолданыстағы оқулықтар болып
саналады.
Көрнекі көрсетулер, зертханалық тәжірибелер, практикалық жұмыстар мен
сандық есептеулер саны аталған авторлардың 8-сыныпқа арналған оқулықтарында
жалпы саны - 24. Оқу құралдарда ой экспериментін жүзеге асыратын көптеген
қызықты тапсырмалар, үй тәжірибелерін, құралдарды құрастыруға арналған
тапсырмалар да келтірілген. Мұндай оқулықтар оқушылардың сабаққа деген
қызығушылығын оята алады [9].
М.Усманова, Қ.Н.Сақариянова 9-сыныпқа арналған оқулықта 12 зертханалық
тәжірибе, үлкен тарауларға арналған 3 практикалық сабақ жүргізу
келтірілген. Алайда қазіргі таңда бұл көрсеткіш әр мектептің жағдайына сай
өзгертіліп отырады, бірақ мемлекеттік стандарттан ауытқымайды. Сонымен
қатар жаңа мәселелі эксперименттермен қоса сандық есептеулер кеңінен
жүргізіледі.
Дәл осы әдіскерлердің жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану –
математика бағытындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz