ХИМИЯНЫ ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕГІ ХИМИЯЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..3
1 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕГІ ХИМИЯЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ ... ... 5
1.1 Қазіргі кездегі оқушылардың танымдық әрекетін қалыптастыру мәселелері
және оқушыларға химиялық тәжірибе туралы білім берудің
теориялық-әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Химия пәнінен тәжірибелік есептерді шығару
техникасы ... ... ... ... ... ... . ..16
1.3 Тәжірибелік есептерді шығару барысында әдістемелік әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .23
2 МЕКТЕП ХИМИЯ КУРСЫНДА ТӘЖІРИБЕЛІК ЕСЕПТЕРДІ ШЫҒАРУ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..47
2.1 Бейорганикалық қосылыстардың негізгі сыныптарын қорытындылау
тақырыбына тәжірибелік есептерді шығарудың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.2 Оттегі топшасы тақырыбына тәжірибелік есептерді шығарудың
оқу-әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..51
2.3 Мыс және оның қосылыстарының қасиеттері тақырыбына зертханалық
жұмыстың
оқу-әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..62
2.4 Алынған нәтижелерді
сараптау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .65
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..67
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..71
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы қазіргі кезде әлеуметтік-
экономикалық және рухани даму деңгейіне енді. Қазақстандық қоғамға жоғарғы
білімді, әртүрлі жағдайларда таңдау жасай алатын, ұтқырлы, жауапкершілік
сезімі дамыған мамандар қажет.
Елімізде болып жатқан өзгерістер адамдарды өмір бойы үздіксіз білім
алуға бағыттайды. Осыған байланысты алдыңғы қатарға білім берудің жоғарғы
сапасын қамтамасыз ету мәселесі шығады. Бұл заманауи біліммен ғана
қаруланып қоймай, сонымен қатар, өмірде қолдана алатын танымдық
белсенділігін арттыру деген сөз. Ол әрқашан өзін қоршаған әлеуметтік-
экономикалық, зияткерлік-мәдени жағдайда қолдану мақсатында инновациялық
танымдық ізденісте болады. Бұл қажеттіліктер білім беруде көрініс табуы
керек, әсіресе, мектеп курсын оқытуда, себебі жалпы білім беретін мектеп
оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуы тиіс [1].
Танымдық белсенділікті дамыту қажеттілігін өз жұмыстарында көптеген
педагогтар атап кеткен. Мысалы, И.Г. Песталоцци, А. Коменский, А.Я. Герд,
К.Д. Ушинский. Танымдық белсенділікті зерттеу мәселесінің теориялық
негіздері Л.С Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьева сияқты
ғалымдардың жұмыстарында көрсетілген. Тұлғалық сапада танымдық белсенділік
Л.М. Фридман, Л.И. Божович, Д.Б. Богоявленская, Н.С. Лейтес В.А.
Петровский, A.M. Матюшкин және басқа зерттеушілердің жұмыстарында
қарастырылған. Танымдық үрдісте балалардың белсенділігін арттыру П.П.
Блонский, Б.П. Есипов, Г. М. Лебедьев, Г.И. Щукина, Н.Д. Хмель және т.б.
еңбектеріне енген [2].
Танымдық белсенділіктердің қалыптасу деңгейлерін С.В. Гальперин
қарастырған. Қазақстандық зерттеуші Н.А. Дарханов оқушылардың танымдық
қызметтерін белсендіруді үш бағытта жүргізуге болады дейді: оқушылардың
көрнекі-образды, нақты-әрекетті және абстракты-логикалық ойлауы. Р.К.
Касенова танымдық қызығушылықтың құрылымын қарастырған. Б.Т. Набиева
оқушылардың танымдық қызығушылығын сабақтан тыс уақытта және сабақта
қалыптастыру мүмкіндіктерін зерттеген. Студенттердің ғылыми білімінің
қалыптасуына ойын әдістерінің әсерін А.Р. Нұрахметованың зерттеу жұмысында
қарастырылған [3].
Ғылыми–әдістемелік әдебиеттерде (В.И. Андреев, Е.И. Барчук, О.С.
Зайцев, В.М. Коликова, В.Л. Пестерева, М.Б. Раджабов, З.А. Хайретдинова,
Г.К. Мукушева және т.б.) қарастырылған зерттеу біліктері оқушылардың
танымдық белсенділіктерінің нәтижесі ретінде қарастырылған. Зерттеушілер
бұның астарында өзбетімен шынайылықты танитын кіріктірілген біліктердің
жүйесі (танымдық, жобалау-ұйымдастырушылық, тасымалдаушы-коммуникативті,
рефлексті-бағалау білігі) бар деп түсіндіреді [4].
Ғылыми әдебиеттерді қарастыру көрсеткендей көптеген зерттеушілер
оқушылардың танымдық белсенділіктерін арттыруды тізбекті түрде жүргізу
қажет деген ой білдірген.
Зерттеудің мақсаты - мектепте химия сабақтарында қызықты
тәжірибелерді жүргізу арқылы оқушылардың танымдық әрекетін қалыптастырудың
әдістерін анықтау.
Зерттеу нысаны - орта мектептегі химия курсын оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні - орта мектептегі химия курсы.
Зерттеу міндеттері:
орта мектепте химия курсында білік пен дағдыны қалыптастырудың теориялық
негізін анықтау;
мектепте химия курсын оқыту процесінде қызықты тәжірибелік жұмыстарды
орындау жолдарының көкейкесті мәселелерін айқындау, теориялық және
әдістемелік негіздерін тұжырымдау;
химияны оқыту барысында қызықты тәжірибелік есептерді шығару әдістемесін
жасау;
ұсынылған әдістемелік жүйенің тиімділігін тәжірибе жүзінде анықтау;
нашар оқитын оқушының ой-өрісін дамытуға көмектесетін тәжірибелік
есептердің аса маңыздыларының бірі екендігін ашу;
зерттеу бойынша берілген негізгі ұсыныстар мен әдістерді педагогикалық
экспериментке қою және оның нәтижесін анықтау.
Зерттеудiң ғылыми әдiстерi. Педагогикалық эксперимент жүргізу, арнайы
бақылау, мұғалімдермен, оқушылармен сұхбаттасу, сауалнама, педа-гогикалық
эксперимент нәтижелерін сұрыптау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Орта мектеп химия курсында бей-органикалық
химиядан тәжірибелік есептерді шығаруға, оқушылардың білігі мен дағдысын
қалыптастыруға негізделген.
Қарастырылған мәселелер: химиялық эксперимент жүргізу арқылы
оқушылардың танымдық әрекетін әрекетін тірек жазбалар пайдалану арқылы
қалыптастырудың теориялық негізі және әдістемелік мүмкіндіктері анықталды.
Теориялық құндылығы: оқушылардың танымдық әрекеттерін қалыптастыруда
оқушы экспериментінің рөлі негізделді. Оқытудың дәстүрлі және
инновациялық түрлері үйлестірілген сабақтарда оқушылардың танымдық
әрекеттерін қалыптастырудың теориялық негізі жасалды.
Жұмыстың сарамандық құндылығы: зерттеуде ойын, компьютерлік
технологияларды қолдана отырып, химиялық экспериментті қою және
шығармашылық жобалау әрекеті енген сабақтардың жүйесі жасалды.
Зерттеу базасы: Жетісай ауданындағы мамандандырылған Дарын мектеп-
интернаты.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар
• Химиялық эксперимент қою арқылы оқушылардың танымдық әрекетін
қалыптастыру білім мен тәрбие беру жолдары
• Химияны оқытуда оқушылардың танымдық әрекетін қалыптастырудың
тиімділігін көрсететін педагогикалық эксперименттің нәтижелері.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕГІ ХИМИЯЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ
1.1 Қазіргі кездегі оқушылардың танымдық әрекетін қалыптастыру
мәселелері және оқушыларға химиялық тәжірибе туралы білім берудің теориялық-
әдістемелік негіздері
Химияны оқыту процесінде химиялық тәжірибе – оқу процесінің негізгі
бөлігін құрайды.
Орта мектепте оқушыларға білім беру, танымдық-қызығушылық әрекетін
дамыту міндеттері оқу жұмысын ұйымдастырудың сан алуан формаларында түрлі
әдістер мен оқу құралдарын тиімді пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
Химияны оқыту барысында оқушылардың таным әрекетін қалыптастыру
мәселесі ғалым-әдіскерлер еңбектерінде біршама зерттелген. Айталық,
химиялық эксперименттерді орындау техникасын игерту, есептерді шығаруға
үйрету кезінде жүзеге асатын оқушының іс-әрекеті өз шешімін тапқан. Химияны
оқыту барысында қалыптасатын практикалық икемділіктер нақтыланған.
Химияны оқыту барысында оқушылардың пәндік икемділіктерін қалыптастыру
арқылы таным әрекетін белсендіру мәселесі толық шешілді деуге болмайды. Әлі
де болса оқыту үрдісінде пәндік икемділікті дамыту әдістемесі шешімін
тапқан жоқ, олардың зерделік ұйымдастыру – таным икемділіктің қалыптасқанын
анықтайтын көрсеткіштер толық емес. Сондықтан химияны оқыту үрдісінде
пәндік икемділікті жетілдіріп қана қоймай, дамыту мәселесіне де көңіл бөлу
керек. Өйткені дамыту нәтижесінде ғана оқушылар олардың құрамына кіретін
істерді өз бетінше әр түрлі байланыста түрліше жағдайда алған біліммен
сабақтастыра пайдаланатын болады [1, 17-18б].
Химияның тәжірибелік сипаты алдымен, әрбір ғылыми түсінік алға
қойылған мәселеден логикалық ой түрінде шығады және ол практикаға
негізделеді. Нақты заттарды, құбылыстарды, процестерді, фактілерді
түйсіктеу және қабылдаудан кейін тану басталады да, одан соң жинақталып,
абстракцияланады. Химиялық ұғым бұл – химиялық құбылыс және процестердің
көзге көрінетін белгілерін жинақтайтын білім, оларды қабылдау негізінде
қалыптасады. Олардың анализі затты сипаттайтын маңызды мәліметтерді береді
және осының негізінде химиялық заңдылықтар құралады. Оқытушы әртүрлі
химиялық экспериментті қолдана отырып, оқушыны теориялық білімдерін
нақтыландыруға үйретеді[2, 47б]. Химиялық эксперимент оқушының өздігінен
жұмыс жасауын дамытып, химияға қызығушылығын арттырады. Яғни химиялық
экспериментті жүргізу барысында оқушы эксперименттің жұмыстың практикалық
мағынасына ғана көз жеткізіп қана қоймай, сонымен бірге өзінің білімін
шығармашылық тұрғыда пайдалана алады. Химиялық эксперимент оқушының ойлауын
дамытып, ақыл-ой белсенділігін арттырады. Оны алынған нәтижелердің дұрыс
критерийлері ретінде қарастыруға болады. Көбінесе, эксперимент қалыптасатын
ұғымның негізі, оларсыз ойлау қызметінің өнімдері шығуы мүмкін емес. Ақыл-
ойдың дамуы үшін теория маңызды рөл атқарады, бірақ эксперимент және
практикамен бірге болуы керек. Химия пәнінен эксперименттерді жүйелі түрде
жүргізгенде, оқушылар соған жаттығып, үлгерімі артады. Орта оқу орнында
алған білім мен білікті оқушы сол сабақтарда ғана қолданбай, мектепті
бітіргеннен кейін де өздігінен білім алуына көмектеседі.
Химиялық тәжірибе бірнеше кезеңде жүргізіледі:
- бірінші – тәжірибенің қондырғыларын жинау;
- екінші – жоспарлау және тәжірибені жүргізу;
- үшінші – алынған нәтижелерді бағалау.
Экспериментті тек бұрынғы алған білімдеріне сүйене отырып жасауға
болады. Эксперименттің жүргізілуі негізінен жорамалды зерттеуге
байланысты. Бұл жұмысқа оқушыларды қызықтыру арқылы, олардың ойлау қабілеті
артады, өздерінде бар білімдерін гипотезаны талдауға пайдаланады, оны
тексеру нәтижесінде оқушы жаңа білім алады.
Бұдан, эксперимент оқушының ойлау қабілетінің дамуына оң әсер етеді.
Ал, оқытушы білімді игеру, оқыту және ойлау процестерін басқаратын
мүмкіндікке ие болады.
Химиялық тәжірибелердің даму тарихы
В.Н.Верховскийдің (Тенишевтік коммерциялық училищесінің химия пәнінің
мұғалімі 1914 ж.) пікірі бойынша XIX ғасырда мектептерде химия оқу пәні
ретінде алдыңғы қатарда болмады. Оны тек физика, минерология пәндерінен
кейін екінші орынға қойса, ал кейде тіпті бірінші орынға шығып кетіп
отырды. Яғни химия саласының дәрежесі бір қалыпты болмады. Бұған қарамастан
химияны оқыту әдістемесі мүлдем қиын халде емес еді. 20 жыл ішінде химияны
оқыту әдістемесі өз бетінше әдістемелік мәселелерді шеше білді. Химиялық
тәжірибелерді жүргізудің әдістемесі, техникасы, мазмұны анықтала бастады.
1899ж. физика ғылымының профессоры Н.А.Умовтың басшылығымен өткен Москвалық
орта білім беру орындарының физика-химия пәндерінің мұғалімдерінің съезінде
химияны оқытудағы маңызды құрал ретінде – тәжірибені пайдалану екені туралы
маңызды шешім қабылданған. Кейінірек эксперименттерді жүргізу оқушының
бойында теория мен практиканың сабақтастығын қамтамасыз ететіні айтылды.
Жеке оқу пәні ретінде химия совет үкіметі кезеңінде қалыптасып, дами
бастады. ХІХ ғасырдың әдіскелердің идеялары ХХ ғасырдың басында белсенді
түрде пайдаланылып, дамытылып және оқу процесіне ендіріле бастады. Әсіресе,
химияны оқытудың маңызды әдісінің бірі – химилық тәжірибелер[3].
1983 жылы Гардец Карлов қаласында (ЧССР) әдіскерлердің химияны оқыту
туралы әдістемелік еңбегі дүниеге келді. Бұл әдістемеде әдіскерлер
В.П.Гаркунов пен Р.Г.Иванова химиялық тәжірибені көрнекі түрде
көрсетілуінің маңызын жазған болатын. Эксперимент оқыту әдісі ретінде білім
берумен қатар дамытушылық, тәрбиелік міндеттерін атқарады, ғылыми
дүниетанымды қалыптастырады. Химиялық эксперимент дидактиканың үш міндетін
(білімділік, тәрбиелік, дамытушылық) оқытудың мазмұнын, техникасы мен
әдістерін дұрыс жүргізу арқылы жүзеге асырады. Химиялық тәжірибелерді
мектеп курсының бағдарламасына іріктеп алу жүздеген жылдар бойы жүзеге
асты. Әсіресе заңдарды, теориялар мен құбылыстарды дәлелдейтін
тәжірибелерді іріктеу аса қиын болды. Әлемдегі әртүрлі елдердің химия
оқулықтарында әртүрлі тәжірибелер жазылған.
а) H2, O2, N2, Cl2, HСl, H2S, NH3, SO2, SO3, NО, NO2, CO, CO2, H2SO4,
HNO3, CH4, C2H6, C2H2 алу және қасиеттерін зерттеу тәжірибелері және т.б.
Химия курсының әрбір тақырыбында бір немесе бірнеше тәжірибелер
келтірілген. Оқушылар тәжірибенің мазмұнын, жұмысты жасау барысын,
нәтижелерін есте сақтау қажет.
б) Тарихи тәжірибелер:ауаның құрамы, заттар массасының сақталу заңы,
анилин т.б алу.
в) Өндіріс химизімін көрсететін тәжірибелер:
H2 + Cl2 = 2НСІ
NaCl + H2SO4 → ? → SO2 →SO3
N2 + 3H2 → 2NH3 → HNO3,
Al + Fe2O3 → ?
Спирттік ашу, крахмалдың гидролизі және т.б.
г) Электр тогын пайдалану арқылы жүретін тәжірибелер: метанның, этанның
айырылуы, натрий ацетаты, натрий хлориді т.б ерітінділердің электролизі.
Пәнаралық байланысты қалыптастыратын тәжірибелер, политехнизм принципі.
д) Сандық тәжірибелер: салыстырмалы атомдық массаны анықтау (Mr(CO2)),
массалық үлес, электролиз, титрлеу және т.б. тәжірибелер химия – нақты
ғылым екендігін дәлелдейтін тәжірибелер.
Химия ғылымының дамуына байланысты бір тәжірибелер екіншісімен ауысып
отырды. XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басында Ресейде а және в
топтарындағы химиялық эксперименттер әсіресе б,г топтарындағы тәжірибелер
азайып кетті. Ал д тобындағы эксперименттер мүлдем жойылды. Революцияға
дейінгі совет елдерінде (1917-1933 жылдары) және шетел мектептерінде д
тобындағы тәжірибелерді көп пайдаланылатын еді (1930-1950жж АҚШ-та 34%)
[4].
Химияны оқытуда тәжірибелердің маңыздылығын 1900ж. М.И.Коноваловтың
Химияны оқыту туралы баяндамасынан келесі сөйлемді оқуға болады:
Химияны оқыту кезінде бір минут уақыт ішінде жасалатын ең қарапайым
тәжірибені, ұзақ уақыт бойы түсіндірілетін сөйлем тіркестері орнын баса
алмайды [5].
Химиялық тәжірибелерді көрнекі көрсету техникасы бұрыннан бері
өңделіп, сипатталып және зерттеле бастаған. Тәжірибелерді көрнекі түрде
көрсетудің негізін қалаған А.И.Герцен атындағы ЛГПУ, педагогика ғылымы-ның
докторы В.Н.Верховский болды. В.Н.Верховскийдің Мектептегі тәжіри-
белердің әдістемесі мен техникасы атты ең құнды еңбегі жарыққа шықты (М.:
Учпедгиз, 1959, 1960; М.: Просвещение, 1973, 1975 (А.Д.Смирновпен жетінші
қайта баспасы)). Бұл кітап өте жоғары әдістемелік деңгейде жазылған.
В.Н.Верховскийдің кітабы ұзақ уақыт бойы Ресейде және шетелдерде танымал
болып, кең пайдаланылды. Jornal of Chemical Education басылымы оң пікір
білдірген.
Егер кез келген оқушы тәжірибені көрсе, иісін сезсе, өзгерістерді
аңғара білсе, онда экспериментті сәтті өтті деуге болады. Бақылау
эксперименті оқушыларға тәжірибеден соң анализ жасауға, қорытынды жасауға
мүмкіндік береді. 1899 жылы физика ғылымының профессоры Н.А.Умовтың
басшылығымен өткен Москвалық орта білім беру орындарының физика-химия
пәндерінің мұғалімдерінің съезінде: Тек қана бір эффект беретін
тәжірибелерді көрсетуге болмайды делінген. 1940 жылы академик И.А.
Каблуков Тәжірибеге сиқырға қарағандай емес табиғат құбылысын зерттеп
жатқандай қарауы тиіс - деген. Бақылау эксперименті қондырғыларға және
химия кабинетіне байланысты болады.
Химиялық тәжірибелер жүргізу барысында мұғалім: Химиялық экспериментке
күрделі хирургиялық операция жасап жатқандай қарау керек. Оның әрбір
қондырғысы, медикаменттері, заттары дайын болуы қажет. Ондай болмаған
жағдайда операцияны сәтті өтті деуге болмайды. Бұл жазбаларды профессор
С.Г.Крапивина, оқытушы Н.Д.Зелинскийдің 1929жылы жарық көрген химияны
оқыту әдістемесі атты еңбегінде көруге болады.
1911жылы Химиялық тәжірибелер жүргізу техникасы атты моногра-фиялық
еңбегінің алғы сөзінде Верховский: Мен дәрістік тәжірибе жүргізумен
университетті бітіргеннен соң емес, ғылыми және техникалық зертханада 6 жыл
жұмыс істегеннен соң жолықтым. Соған қарамастан көптеген қиыншылықтарға тап
болдым.
Көптеген қиындықтар тәжірибені жүргізу практикумдарында тәжірибенің
барысы өз деңгейінде жазылмағандықтан туады. Авторлардың басым бөлігі
қондырғыларды, демонстрация жасаушының іс-әрекетін бір реттілігін,
заттардың саны мен сапасын, салқындату мен қыздырудың дәл уақытын
сипаттайды, ал кейбір еңбектерде қатты заттың массасын, ерітіндінің
концентрациясын, қыздыру мен салқындату барысының уақытын жазбағандықтан
эксперимент сәтсіздікке ұшырайды. Сондықтан бір эксперимент жүргізудің
бірнеше үлгісін қарауға тура келеді. Верховскийдің пікірі бойынша негізгі
қолдануға болатын еңбектерге мыналар жатады:
1) В.С.Полосин Мектеп курсының бейорганикалық химия практикумы.
М.:Просвещение, 1970ж; 2) Л.А.Цветков Органикалық химия бойынша экс-
перименттер.М.: Просвещение, 1977 және басқа басылымдар; 3) Т.С.Назарова.,
А.А.Грабецкий., В.Н.Лаврова Мектептегі химиялық эксперимент. М:
Просвещение, 1987; 4) В.С.Полосин., В.Г.Прокопенко Химияны оқыту
әдістемесінің практикумы. М.:Просвещение, 1989ж; 5) Г.Фоулз Химиядан
лекциялық тәжірибелер. М.:Учпедгиз, 1962; 6) К.Я.Парменов Орта мектеп
химиясында электр тогымен тәжірибелер М.:Учпедгиз, 1944ж.
Демонстрациялық тәжірибенің бір түрін таңдай отырып оның жұмыс жүргізу
техникасының қарапайымдылығына, қауіпсіздігіне, тиімділігіне,
ақпараттылығына, дәлдігіне назар аудару керек. Бұл талаптарды мыңдағагн
жылдар бойы қаралып келеді. Верховскийдің Орта мектепте химияны оқыту
әдістемесі ( М.,Л.:Учпедгиз, 1934, 1936) еңбегінде осы талаптарға баса
назар аударған. Сонымен қатар К.Я.Парменов Орта мектепте химиялық
эксперимент жүргізу ( М.:Из-во АПН РСФСР, 1959ж.) атты еңбегінде 300
беттің 70-ін осы талаптарға арнаған болатын [6].
Орта мектептегі химия бағдарламасындағы тәжірибелердің түрлері
Химиялық тәжірибелер химияны оқыту барысында маңызды рөл атқарады.
Химиялық тәжірибелердің мынадай түрлері бар:
1) Демонстрациялық тәжірибе
2) Зертханалық жұмыс
3) Практикалық жұмыс
4) Тәжірибелік есептер
1. Демонстрациялық тәжірибе демонстрациялық столда мұғалім
экспериментті көрнекі түрде көрсетеді, ал оқушы экспериментінде оқушы
өзінің жұмыс орнында практикалық жұмыстарды, зертханалық тәжірибелерді және
тәжірибелік есептерді шығарады.
Демонстрациялық тәжірибелер оқушылар ойында химиялық заттар, құбылыстар
туралы түсініктерді қалыптастыру мақсатында жүргізіледі. Демонстрациялық
тәжірибе аз уақыт ішінде химиялық заңдылықтар мен ережелерді түсінікті
етеді және зерханалық тәжірибелерді орындауға үйретеді. Бұл кезде
оқушылардың назары тәжірибені орындауға және оның нәтижелерін талқылауға
бағытталған. Егер мұғалім тәжірибені түсіндіре отырып, көрнекі түрде
демонстрацияласа онда оқушылар тәжірибеге селқос қарамайды, керісінше жаңа
материалды игеруге тырысады. Зертханалық жұмысқа қарағанда демонстрациялық
тәжірибелер ұйымдастырылған түрде өткізіледі, бірақ демонстрациялық
тәжірибелер оқушы бойында қажетті эксперименттік дағды мен шеберлік
қалыптастырмайды. Сондықтан да химияны оқыту процесіне, зертханалық
тәжірибелер, практикалық жұмыстар және тәжірибелік есептермен толықтырылуы
қажет.
Демонстрациялық тәжірибе келесі жағдайларда жүргізіледі.
- оқушылардың барлығына қажетті мөлшерде қондырғылар және химиялық
реактивтермен қамтамасыз ете алмаған жағдайда;
- тәжірибе күрделі, сондықтан оқушылардың өздері жасай алмайтын
кездері;
- тәжірибені жүргізу үшін оқушы тәжірибені жүргізу техникасын білмеген
жағдайда;
- қауіпті тәжірибелер (сілтілік металдармен жұмыс, жоғары кернеуі бар
электр токтары мен жұмыс);
- жаңа материалды оқушылар ұғымына тез игерту мақсатында.
Әрбір демонстрациялық тәжірибенің нақты оқу-тәрбиелік мақсаты мен
зерттелетін құбылыстың сипатына байланысты өзіндік бір ерекшелігі болады.
Демонстрациялық тәжірибе келесі шарттарды орындауы керек:
- көрнекі түрде көрсетілуі керек (демонстрациялық столда жасалатын
тәжірибелер барлық оқушыға жақсы көрінуі қажет);
- тәжірибені жүргізу техникасы бойынша қарапайым, бәріне түсінікті
болуы керек;
- тәжірибе үзіліссіз, нәтижелі, жақсы өтуі керек;
- оқушылар материалды жеңіл меңгеру үшін мұғалім алдын ала дайындалу
қажет;
- қауіпсіз болуы керек.
Химиялық тәжірибелердің сипаттамалары:
- тәжірибенің ақпараттылығы. Эксперимент арқылы заңдар, теорияларды
дәлелдеу барысында оқушылар жан-жақты ақпарат алуы керек.
-тәжірибенің эффективтілігі, яғни бұл эксперименттің айқындылығын,
дәлдігін көрсетеді. Егер әр түрлі фактілер, заңдар, теориялар мен
құбылыстар эксперимент барысында дәлелденсе, онда бұл экспериметті
эффективті деуге негіз бар. Дәлел жүргізудің түрі көп, ол оқушылардың
теориялық біліміне, қондырғылардың дәлдігіне, мектептің материалдық
базасына, мұғалімге тікелей байланысты;
-тәжірибенің аз уақыт алуы. Эксперимент сабақ барысында көп уақытты
алмауы керек. Өзінің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне аз уақыт ішінде
қол жеткізуі керек.
Тәжірибеге қойылатын негізгі талаптар:
-тәжірибенің қарапайымдылығы – тәжірибені жүргізу барысы, қондырғылар
қарапайым болуы керек;
-тәжірибенің сәтті өту мүмкіндігінің жоғарылығы – тәжірибе сәтті өтуі
туралы профессор Созонов былай деген: Мұғалім демонстрациялық эксперимент
жүргізуі барысында тіпті аздаған болмашы нәрсеге де көңіл бөлуі тиіс
тәжірибенің сәтсіздікке ұшырауы қондырғылардың дұрыс жұмыс істемеуінен,
дұрыс жиналмауынан т.б. себептерден болуы мүмкін;
-тәжірибенің қауіпсіздігі – эксперимент оқытушы мен оқушыға қауіпсіз
болуы керек. Оқытушы оқушының өміріне, денсаулығына жауапты болады.
сондықтан нормативтік құжаттарды, Техника қауіпсіздік ережесін өз
деңдейінде білуі шарт;
-тәжірибенің арзан болуы;
-тәжірибенің анықтығы.
2. Зертханалық тәжірибелер оқушылардың өзіндік жұмыстарының бір түрі.
Нақты білім алып, материалды игеру үшін сабақтың кез – келген сатысында
химиялық тәжірибелерді жүргізуге болады. Зертханалық тәжірибелерде,
көбінесе оқушы өздігінен жұмыс жасағандықтан олардың эксперименттік дағдысы
мен шеберлігі жетіледі. Тәжірибе сабақтың барлық уақытын емес, белгілі бір
бөлігін ғана алады. Зертханалық тәжірибелер, көбінесе заттың химиялық,
физикалық қасиеттерімен танысуда, сонымен қатар, теориялық заңдылықтар мен
қағидаларды игеру мақсатында жүргізіледі.
Практикалық жұмыстан зертханалық жұмыстың айырмашылығы мұнда оқушылар
материалдың аз бөлігімен танысады.
3. Практикалық жұмыс химияның бір бөлігімен немесе белгілі бір
тақырыпты қарастырып болған соң қорытынды жасау мақсатында тәжірибелерді
орындайды.
Практикалық сабақта оқушылар алған білімдерін практика жүзінде
пайдаланып және оны дамытады. Сонымен қатар эксперименттік шеберлігі мен
дағдысының жетілуіне көмектеседі.
Зертханалық жұмысқа қарағанда практикалық жұмыс оқушылардың өздігінен
көп жұмыс жасауды талап етеді. Практикалық жұмысқа оқушы дайындықпен келу
қажет, яғни оқушы практикалық жұмысқа қатысты теориялық материалдарды
қайталауға және жұмыстың мазмұнымен оны орындау ретімен танысуға, тапсырма
ретінде үйінде орындауға береді. Практикалық жұмысты оқушы өзі жеке
орындайды. Тек кей жағдайларда екеуара бір қондырғы беріледі.
Практикалық жұмысты орындау кезінде оқушы тәжірибе нәтижелерін жазып,
ал сабақ соңында жасалған жұмысқа қорытынды жасайды.
Практикалық сабақта мұғалімнің рөлі - тәжірибенің орындау ретін және
дұрыстығын, техника қауіпсіздік ережелерін, жұмыс столындағы тазалықты
бақылайды.
Тәжірибелік есеп - өзіндік жұмыстардың бір түрі, мұнда тапсырма тек
есеп түрінде беріледі. Ал оның шығару жолдары мен тәжірибені жүргізу ретін
оқушының өзі анықтайды.
Тәжірибелік есептер оқушылардан тек теориялық білімді белсенді
пайдаланумен қатар, сәйкес тәжірибелерді орындай алуын талап етеді. Негізгі
мақсаты – білімдерін практика жүзінде пайдалануға байланысты жаттығуларды
шешу.
Практикалық сабақ пен зертханалық тәжірибелерден тәжірибелік есептің
негізгі ерекшелігі – химияны оқытуда жыл бойы сабақтың кез-келген сатысында
жүргізуге болады. Тәжірибелік есептер жеке, топ бойынша және сыныптағы
барлық оқушылармен орындалады.
Тәжірибелік есептерді шығару арқылы оқушылар эксперименттік дағдысы мен
білігін жетілдірумен қатар, өздерінде бар білімдерін практика жүзінде
пайдалануға үйренеді. Мұндай есептер алға қойылған мақсаттың теориялық
тұрғыдан өз бетінше шығаруына және тәжірибелік жолмен оның дұрыстығын
тексеруге міндеттейді.
Тәжірибелік есептер – бұл оқушылардың өзіндік жұмысының бір түрі.
Тәжірибелік есеп тек тапсырмадан тұрады, ал оның шығару әдісі мен
тәжірибені жүргізу жолын оқушының өзі таңдайды. Демек, оқушылардан тек қана
теориялық білімдерін белсенді түрде қолданып қана қоймай, сәйкес
тәжірибелерді орындау іскерлігін де талап етеді.
Тәжірибелік есептің негізгі мақсаттары – практика жүзінде алған
білімдерін жүйелі қолдану, сонымен қатар әртүрлі зерттеулер барысында
эксперименттік білігі мен дағдыны қалыптастырып, жетілдіру. Сандық есеппен
салыстырғанда тәжірибелік есептер танымдығы бойынша маңызды. Тәжірибелік
есепті шығаруда дұрыс теориялық білім жеткіліксіз, мұнда тәжірибе жасап
оның себебін түсіндіру қажет. Ал, ол үшін белгілі бір эксперименттік білік
пен дағды, шеберлікті игеру қажет. Экспериментік есептерді шығарту арқылы
мұғалім аз уақыт ішінде оқушының оқу материалын қаншалықты деңгейде
меңгергенін біліп қана қоймай, сонымен қатар алған білімдерін практика
жүзінде пайдалана алу шеберлігін де бағалай алды. Тәжірибе нәтижелерін
талқылау арқылы есепті шығаруда кемшіліктер мен қателерді табуға және
табылған қателерді жөндеу барысында эксперименттік білігі мен дағдысы
жетілдіріледі.
Оқушылардың химиялық тәжірибелерді жасау барысында тәжірибелік білігі
мен дағдысын дамыту әдістемесі.
1. Тәжірибелік білік пен шеберліктің жіктелуі
Тәжірибе мен теорияның бірлігі, ережеге сай, бәрінен бұрын оқу
материалын сапалы түрде меңгеруге әсер етеді, сондықтан химиядан теориялық
білім экспериментке сүйенуі керек, ал химиялық эксперимент теориялық
білімнің қолданылуын алдын-ала болжау керек. Оқыту процесінде бұл екі
бөлімде өзара тығыз байланыста болуы керек және екеуінің біреуінде де
жалықпау керек, атамау керек.
Тәжірибелік дағды мен шеберлік зертханалық тәжірибені орындауда жүйелі
түрде дамытылуы керек, сондай-ақ тәжірибелік сабақ жүргізу мен
эксперименттік есептерді шешуде. Бұл жұмыстың жетістігі көбінесе оқытушының
біліміне байланысты, яғни оқытушы эксперименттік шеберлік пен дағдының
мазмұны мен құрылымын жақсы білуі керек, сондай-ақ химиялық эксперименттің
әр түрлі түрін тиімді қолдануына да байланысты.
Химияны оқыту процесінде оқушылар бойында қалыптасатын эксперименттік
дағды мен шеберлікті шартты түрде бес топқа бөлуге болады:
- ұйымдастырушылық;
- техникалық;
- өлшемдік;
- интелектуалдық;
- конструкторлық.
Жоғарыда көрсетілген әрбір топ үшін, шеберлік пен дағдының мазмұны
келесі түрде сипатталады:
Ұйымдастыру шеберлігі мен дағдысы:
1) экспериментті жоспарлау;
2) реактивтер мен жабдықтар таңдау;
3) жұмыс орындау процесіндегі әдістер мен тәсілдерді, құралдарды, уақытты
рационалды қолдану;
4) өзін - өзі бақылауды жүзеге асыру;
5) жұмыс орнын тазалық пен тәртіпке ұстап тұру;
6) тәжірибені өзбетінше жасау.
Техникалық шеберлігі мен дағды:
1) реактивтер мен жабдықтарды меңгеру;
2) дайын бөлшектер, түйіндерден қондырғы мен құрылғы жинау;
3) химиялық тәжірибені орындау;
4) еңбек қауіпсіздігі ережесін сақтау.
Өлшей алу шеберлігі мен дағдысы:
1) газдар бен сұйықтықтың көлемін өлшей алу;
2) өлшеу;
3) температура мен сұйықтық тығыздығын өлшеу;
4) өлшенген нәтижелерді сараптау.
Интелектуалды шеберлік пен дағды:
1) мақсатты нақтылау және эксперимент тапсырмасын анықтау;
2) гипотезаны қозғалту;
3) өз білімін қолдану;
4) бақылаған құбылыстар мен процестерді сипаттау;
5) эксперимент нәтижелерінің анализі;
6) қорытынды.
Конструкторлық шеберлік пен дағды:
1) приборлар, жабдықтар мен қондырғыларды жөндеу;
2) жабдықтар, приборлар мен қондырғыларды жетілдіруді жүзеге асыру;
3) жабдықтар, приборлар мен қондырғылар даярлау;
4) жабдықтар, приборлар мен қондырғыларды графиктік түрде безендіру
(сурет және сызба түрінде).
Дағды мен шеберліктің осы бес тобын оқушылар бірден меңгере бермейді.
Бір оқушылар ұйымдастыру дағдысы мен шеберлікті тез және жақсы меңгерсе,
енді біреулері – интелектуалды, үшіншісі – техникалық және т.б. меңгереді.
Сондықтан химия бағдарламасына сәйкес дағды мен шеберлік тізімін анықтау
керек, онымен даярлау деңгейі мен оқушылар меңгеру керек. Осыған орай,
барлық эксперименттік дағды мен істей алу қабілеттілікті (шеберлікті) үш
деңгейге бөлуге болады:
Бірінші деңгейге барлық оқушылардың химиядан оқу бағдарламасының
мазмұнын меңгеру үшін қажетті типтік дағды мен ақыл-ес жатады. Бұл деңгейде
оқушылар нұсқа бойынша тәжірибелік тапсырмалар мен зертханалық тәжірибені
орындайды және мұғалімнің бақылауы мен көлемін қажет етеді. Міндетті ақыл-
есті меңгеру деңгейі бойынша оқушылардан экспериментті орындау барысында
жеке-даралықты талап ету керек.
Екінші деңгей тәжірибеге алгоритмдік болжам қолдану, өзгертілген
шарттарда, мұндай нұсқаусыз химиялық экспериментті орындауға мүмкіндік
беретін дағды мен ақылды оқушылардың меңгеруін қажет етеді. Мұндай жағдайда
мұғалімнің көмегі мен бақылауында мұндай оқушылар эпизодтық түрде қажет
етеді.
Үшінші деңгей химияға терең қызығушылық танытатын оқушылар үшін тән
дағды мен шеберлікті құрайды, химиялық экспериментті орындауға шығармашылық
қадам мен жеке-даралықты қажет етеді.
Ұйымдастыру шеберлігі мен дағдысы
Бірінші деңгей:
1) нұсқа бойынша эксперимент жоспарын құру;
2) нұсқа бойынша жабдықтар мен реактивтер тізімін анықтау;
3) нұсқа бойынша жұмыс есебін даярлау;
4) экспериментті берілген уақыт ішінде орындау, жұмыс барысында таныс
құралдар, әдістер және тәсілдерді қолдану;
5) нұсқа бойынша өзін-өзі бақылауды жүзеге асыру
6) эксперимент қорытындысын жазбаша түрде әрлеуге қойылған талаптарды
меңгеру;
7) қатыспау, ережеге сай, жұмыс орнында тәртіп пен тазалық;
8) мұғалім жағынан жұмыс кезінде көмек пен жүйелі бақылаудың
қажеттілігі.
Екінші деңгей:
1) нақты нұсқаусыз эксперимент жоспарын құру;
2) нақты нұсқаусыз жабдықтар мен реактивтердің тізімін анықтау;
3) нақты нұсқаусыз есеп-қисап үлгісін даярлау;
4) жұмыс барысында әдіс, тәсіл және уақыт пен құралды рационалды қолдану;
5) нақты нұсқаусыз өзін-өзі бақылауды жүзеге асыру;
6) эксперимент қорытындысын жазбаша түрде анықтама әдебиетін қатыстыра
отырып даярлау, суретімен немесе сызбасымен;
7) жұмыс орнының таза және тәртіпте болуы;
8) мұғалім жағынан жұмыс кезінде көмек пен бақылауды эпизодтық түрде
қажет ету.
Үшінші деңгей:
1) экспериментті және оның теориялық негізін өз бетінше құру;
2) жабдық пен реактив тізімін өзіндік анықтау;
3) есеп үлгісіне өзгеріс енгізу;
4) уақытты үнемдеп пайдалану және өте тиімді құралдар, тәсіл мен
әдістерді жұмыс орындау процесінде іріктеу;
5) өзін-өзі бақылау критерийлерінің мөлшерін ұлғайту;
6) анықтамалық және ғылыми әдебиетті қатыстыра отырып эксперимент
қорытындысын жазбаша түрде даярлау;
7) тәжірибені жасау барысында жұмыс орнын таза және тәртіпті ұстау;
8) экспериментті өз бетінше орындау.
Техникалық шеберлік мен дағды
Бірінші деңгей:
1) белгілі реактивтер мен жабдықтармен дұрыс жұмыс істеу;
2) нұсқа бойынша дайын жабдықтармен қондырғы мен приборлар жинау;
3) нұсқа бойынша химиялық тәжірибені орындау;
4) еңбек қауіпсіздігі ережесінің бәрін қадағалау.
Екінші деңгей:
1) әртүрлі реактивтер мен жабдықтарда дұрыс жұмыс жасау;
2) толық нұсқауы берілмеген сызба немесе сурет бойынша дайын
бөлшектерден приборлар мен жабдықтар жинау;
3) нақты нұсқаусыз операцияны орындау кезегін орнату;
4) барлық еңбек қауіпсіздігі ережесін тұрақты қадағалау.
Үшінші деңгей:
1) әртүрлі реактивтер мен жабдықтарда дұрыс жұмыс жасау және біреуін
екіншісімен ауыстыру;
2) сызба бойынша дайын бөлшектерден жабдықтар мен қондырғылар жинау;
3) барлық операция мен олардың эксперимент процесінде орындау кезегін
өзіндік құру;
4) барлық еңбек қауіпсіздігі ережесін қатаң түрде қадағалау.
Өлшей алу шеберлігі мен дағдысы
Бірінші деңгей:
1) нұсқаға сәйкес өлшеу приборларымен жұмыс;
2) нұсқа бойынша өлшем әдісін білу және қолдану;
3) нұсқа бойынша өлшеу қорытындысын өңдеу.
Екінші деңгей:
1) нақты нұсқаусыз өлшеу приборларымен жұмыс;
2) нақты нұсқаусыз өлшеу әдісін білу және қолдану;
3) нақты нұсқаусыз өлшеу қорытындысын өңдеу.
Үшінші деңгей:
1) әртүрлі өлшеу приборларымен өзіндік жұмыс;
2) әртүрлі өлшеу әдісін қолдану;
3) өлшем қорытындысын өңдеуге есептеуіш техника, кесте, анықтама
әдебиетін және т.б. қатыстыру.
Интелектуалдық шеберлік пен дағды
Бірінші деңгей:
1) нұсқа бойынша эксперимент тапсырмасын анықтау және мақсатын
нақтылау;
2) мұғалім көмегімен эксперимент гипотезін қозғау;
3) мұғалім нұсқауы бойынша теориялық білімді қолдану;
4) нұсқа бойынша процестер мен түзілістерге тән белгілерді орнату және
бақылау;
5) себептік – зерттеу байланысын орнату, талдау, салыстыру, алынған
нәтижені біріктіру және мұғалім жетекшілігімен шешім жасау.
Екінші деңгей:
1) нақты нұсқаусыз эксперимент тапсырмасы мен мақсатын анықтау;
2) мұғалімнің аз ғана көмегімен эксперимент мазмұнын анықтау және
гипотезін қозғау;
3) ұқсастығы бойынша теориялық білімді қолдану;
4) нақты нұсқасыз процесс пен түзілісіне тән белгілерді бақылау және
орнату;
5) салыстыру, талдауда өзіндік орындау, себептік-зерттеу байланысын
орнату;
Конструкторлық шеберлік пен дағды
Бірінші деңгей:
1) мұғалім бақылауында нұсқа бойынша жабдықтар, приборлар мен
қондырғылардағы қарапайым келеңсіздіктерді жөндеу;
2) дайын жабдық, прибор және қондырғыларды қолдану;
3) мұғалімнің басқаруымен қарапайым қондырғыларды дайындау;
4) жабдық, прибор және қондырғыны сурет түрінде бейнелеу.
Екінші деңгей:
1) мұғалімнің нұсқауы бойынша жабдық, прибор және қондырғыны жөндеу;
2) жабдық, прибор және қондырғы конструкциясына бірнеше өзгеріс енгізу;
3) нұсқау бойынша қарапайым жабдық, прибор және қондырғы даярлау;
4) сызба түрінде жабдық, прибор және қондырғы бейнелеу.
Үшінші деңгей:
1) жабдық, прибор және қондырғыны өз бетінше жөндеу;
2) жабдық, прибор және қондырғыны конструкциясын жүзеге асыру;
3) сызба бойынша жабдық даярлау;
4) сызба түрінде жабдық, прибор және қондырғы даярлау.
Оқушылардың жұмысты бірінші деңгейде орындалуын 3 , екіншісі – 4,
үшінші деңгейде – 5 деп бағалауға болады.
1.2 Химия пәнінен тәжірибелік есептерді шығару техникасы
Тәжірибелік есептердің орта мектеп химия курсындағы орны.
Тәжірибелік есептері химияны оқыту сарамандығына отызыншы жылдарда
енгізілді. Тәжірибелік есептерін шығарудың алдымен көрнекі көрсету, содан
соң зертханалық, ақырында сарамандық әдістері қалыптасты.
Әдістеменің бұл реті қазіргі кезде де қолданылады. Алғашқы кезеңде
берілген есеп теория жүзінде талқыланады. Мұғалім оқушылармен әңгімелесе
отырып, жоспар құрады, қажетті тәжірибелерді анықтайды да бір оқушы немесе
мұғалімнің өзі көрнекі көрсетеді. Екінші кезеңде есепті шығару жоспары
көпшілік оқушылармен бірлесіп талқылау арқылы жүзеге асырылады да,
тәжірибелер зертханалық түрде жасалады. Үшінші кезеңде арнайы сарамандық
сабақтарда оқушылар эксперимент есептерін өздігінен шығарады [7].
Химияның бағдарламасы мен оқулықтарында эксперимент есептерінің
типтерін енгізу реті көрсетілмеген. Оны мұғалімнің өзі анықтайды.
Озат мұғалімдердің тәжірибесінде эксперимент есептерін енгізу оттегі
тақырыбынан басталады. Алғашқыда оттегін алу, оттегін жинайтын құрал
құрастыру, оттегін анықтауға байланысты қарапайым есептер шығарылады.
Сутегі тақырыбын өткенде есептердің мазмұны кеңейіп, жаңадан затқа тән
реакцияны жасау, тұз алу, қоспаның құрамын анықтау және бөлу есептері
қосылады.
Есептің қиындығы біртіндеп арттырылады. Мәселен, оқушылар алдымен
оттегін анықтауды, содан соң берілген екі газдың, ақырында бірнеше газдың
ішінен оттегін ажыратып тануды үйренеді. Есепті шешу тәсілін нақтылы үйрету
үшін оқушы жүзеге асыратын қимылдардың алгоритімін (ретін) бастапқыда дайын
күйінде беру керек. Оттегін ажыратып тану [8] жұмысында келтірілген. Бұл
жұмыста аузы бекітулі екі сынауықта оттегі және көмір қышқыл газы берілген.
Әр сынауықтың ішіндегісін анықтау керек.
Шешуі: Оқушыларға жұмыс реті көрсетілген нұсқау беріледі:
1) есептің шартын талдаңдар;
2) табиғаттану мен химиядан оттегі және көмірқышқыл газы туралы
білетіндеріңізді еске түсіріңізер;
3) физикалық қасиеттері бойынша берілген газдарды табуға бола ма?
4) қандай тәжірибелер жасау керегін ойластырыңыздар;
5) тәжірибе жасаңыздар;
6) жазбаша есеп беріңіздер. Онда не істегеніңізді, не бақылағаныңызды,
бақылаудан шыққан қорытындыны кесте түрінде жазыңыздар[9].
Тәжірибелік есептерінің нәтижесін сарамандық сабақтың соңында
қорытындылау тиімді екені іс жүзінде дәлелденді. Ол үшін әр типке жататын
есептің шешімін жеке оқушылар жазба есебі бойынша айтады, қалғандары өз
шығарғандарымен салыстырып, талқылайды. Есептердің дұрыс жауабын кодоскоп
арқылы көрсетуге де болады.
Заттармен байланысты эксперимент есептерін шығару [10] еңбектерінде
берілген. Заттарды алу есептері, эксперимент есептерінің ең жиі кездесетін
типі мазмұнына қарай бірнеше түрлі болады:
а) берілген бастапқы заттардан бір зат алу, мысалы;
ә) бастапқы заттары көрсетілмеген жағдайда заттарды алу;
б) затты аралық өнім арқылы жанама жолмен алу.
Бұл есептің шартында оқушы білімінің тиянақтылығын бақылауға арналған
артық мәліметтер бар. Олардың байыбына бармаған оқушы гидроксидтер,
негіздік оксидтерден алынады деген жалпы заңдылыққа (генетикалық
байланысқа) сүйеніп, реакция теңдеуін жазады, тәжірибе жасайды. Сынау
арқылы немесе сыртқы белгілеріне қарап жаңа зат түзілмегеніне көзі жетеді.
Бұл арада оқушы жалпы мен жекенің арасындағы байланысты нақтылы
түсінбегендіктен, жекенің ерекшелігін ескермей, қатеге ұрынды, ол есепті
сынау және қателесу тәсілі бойынша шығаруға талаптанды.
Логикалық жағынан түзу жүргізілген ойлау процесі басқаша жүзеге асады.
Мыс (ІІ) оксидіне ерімейтін негіз сәйкес келеді, демек, оны оксидке су қосу
арқылы алу мүмкін емес. Қалған екі зат мыс (ІІ) сульфаты мен натрий
сілтісінің арасында алмасу реакциясы жүріп, ерімейтін негіз тұнбаға түседі:
СuSO4 + 2NаОН = Сu(ОН)2↓+ Nа2SО4
Түзілген жаңа тұз-натрий сульфаты ерітіндіде жүреді. Мыс (ІІ)
гидроксидін ерітіндіден бөлу үшін қағаз сүзгіден өткіземіз. Алынған тұнбаны
сорғыш қағазбен құрғатып, ауада кептіреді [11]. Берілген есепті шешу атом-
молекулалық теория тұрғысынан талқыланды.
Электролиттік диссоциациялану теориясы өтілген соң заттарды алу иондар
алмасу арқылы түсіндіріледі. Кептірілген теңдеуден басқа толық және қысқа
иондық теңдеулер түрінде жазылады. Жоғары сыныптарда оқушы реакцияның нақты
мәнін көрсететін қысқартылған теңдеуді жазса, жеткілікті. Мыс (ІІ)
гидроксидін алу үшін ерітіндіде мыс (ІІ) катионы мен гидроксид аниондары
болуы керек:
Сu+2 + 2ОН- = Сu(OH)2↓
Заттың сапалық құрамын анықтау. Бұл заттың құрамына кіретін
элементтердің атомдарын және атомдар тобын табу үшін шығарылады. Әр атомды
және ионды ашып табатын кілті-химия тілімен айтқанда реактиві. Заттың
сапалық құрамы қосылыстағы металл атомдары жалынының түсін бояу немесе
тұнбаға түсіру арқылы анықталады. Мәселен, түссіз жалынды натрий - сары,
калий - күлгін, кальций - қызыл, мыс - жасыл түске бояйды. Алюминий катионы
- ақ тұнба, Ni - жасыл, Ғе - қызыл қоңыр тұнба түзеді. Барийді күкірт
қышқылы және оның тұздары, қалған төрт катионды сілті арқылы, дәлірек
айтқанда, гидроксид иондар арқылы ашады.
Аниондар, көбінесе, қышқыл қалдықтары түрінде кездеседі, оларды
анықтайтын реактивтері келтірілген (Кесте 1).
Орта мектепте кездесетін эксперимент есептерін шешу үшін осы кестеде
келтірілген реактивтерді білу керек.
Кесте 1
Аниондар және оларды анықтайтын реактивтер
Аниондар Реактивтер
Хлорид - анион Күміс нитраты
Бромид - анион Хлор суы
Иодид - анион Хлор суы, бромды су және крахмал
Сульфат - анион Барий катионы
Сульфид - анион Қорғасын катионы
Сулфит - анион Сутегі катионы
Нитрат - анион Күкірт қышқылы (қанық) және мыс
Карбонат - анион Сутегі катионы
Фосфат - анион Күміс нитраты
Қатты заттар салынып, нөмірленген сынауықтардың қайсысында натрий
хлориді, натрий иодиді, натрий бромиді және натрий карбонаты бар екенін
анықтауды 8-сынып оқулықта келтірілген. Осы есепті шығару әдісі келесі:
Шешуі: Оқушы бұл есепті мына ретпен шығара алады:
1. Берілген заттардың химиялық формулаларын жазу;
2. Формулаларына қарағанда заттар тұздар класына жатады, катиондары
бірдей қышқыл қалдықтарын анықтау керек;
3. Қышқыл қалдықтарының реактивтері: СІ- - АgNО3, Вr- - хлор суы, І-
-хлор суы немесе бром суы, СО32- - қышқыл.
4. Тұздар мен реактивтердің арасында жүруі мүмкін реакцияларды жазады
(Кесте 2):
Кесте 2
Тапсырманың жауабы
Берілген Реактивтер
заттар
АgNО3 НСІ хлор суы бром суы
NаСІ ақ тұнба - -
NаВr сары тұнба - сарғыш түс қызыл-қоңыр түс
NаІ сары тұнба - қызыл-қоңыр түс
Nа2СО3 ақ тұнба газ
5. Кестеге қарап анализдің ретін анықтау. Сынауды алдымен күміс
нитратымен жүргізсе, төрт пробиркада тұнба түседі, әр пробиркада не бар
екені нақтылы аңықталмайды. Сондықтан сынақты басқа реактивтен, мәселен,
тұз қышқылынан бастаған дұрыс. Газ бөлінген пробиркада карбонат болғаны.
Na2СО3 + 2НСl = 2NaСl + Н2О + СО2
Екінші сынауды бром суымен жүргізген тиімді, иодиді бар пробиркада
иодтың қызыл-қоңыр түсі білінеді, оны крахмал арқылы анықтайды.
2NaI + Вr2 = 2NaВr + I2
Үшінші сынау хлор суымен жасалады. Қалған екі пробиркада бромидтің бар
екені ерітінді түсінің өзгеруінен байқалады:
2NаВr + Сl2 = 2NаСl + Вr2
Бірінші сынау хлор суы немесе бром суымен басталуы мүмкін. Онда келесі
сынаулар жүзеге басқаша асады.
Ажыратып, тану есептерін шығарғанда салыстыру, қарама-қарсы қою, анализ
және синтез, индукция және дедукция, ойлау әрекеттері жүзеге асады,
оқушының логикалық ойлауын дамытуға жәрдемдеседі[12].
Сапалық құрамын анықтау және ажыратып, тану есептері затқа тән
реакцияларды жүргізу арқылы шығарылады, оларды кейде сапалық реакциялар деп
атайды. Затқа тән реакцияларды жасау есептерінің мысалдары: Көміртегі (IV)
оксидіне тән реакцияларды жасаңыздар, Мыс сульфатына тән реакцияларды
жасаңыздар. Мұндай есептерді шығару үшін заттың қай класқа жататынын
тауып, сол кластың өкілдеріне тән жалпы қасиеттерді және берілген заттан
ерекше қасиеттерін ескеру қажет.
Көміртегі (IV) оксиді қышқылдық оксид, демек ол: а) сілтімен; ә)
негіздік оксидпен; б) сумен әрекеттесе алады. Бұл жорамал тәжірибе арқылы
тексеріліп, реакция теңдеулері жазылады.
Қоспаның құрамын анықтау және бөлу. Заттар таза күйінде сирек
кездеседі. Оларды қоспаның құрамынан тауып, тазартуға тура келеді. Мысалы:
Техникалық ас тұзында сульфаттың косымшасы болатынын қалай анықтайды?,
Мырыш хлоридін мыс (II) хлориді мен қорғасын (II) хлоридінің
қосымшаларынан қалай тазартады?
Соңғы есептің шешуін былай келтіруге болады. Есептің шартына қарағанда
мыс және қорғасын металдарының атомдарынан құтылу керек. Бұл - активтік
қатарда мырыштан кейін орналасқан активтілігі төмен металдар. Оларды мырыш
арқылы ығыстырып, тұнбаға түсіруге және тұнбаны сүзіп тазартуға болады.
Қоспаны толық тазарту үшін мырышты артық мөлшерде алу керек. Осындай
теориялық талқылаудан кейін тәжірибелер жасалады[13].
Химиялық құбылысты бақылау және түсіндіру. Оқушылар күнделікті
тұрмыста, табиғатта және химиялық тәжірибелерді жасағанда сан алуан
құбылыстарды байқайды. Солардың ішкі мәнін аңғарып, дұрыс түсіну үшін соған
қатысты эксперименттік есептерді шығаруға көбірек машықтануы керек. Осыған
келесі мысалды келтіруге болады [10, 123б.]. Жартысына дейін бром суы
құйылған сынауыққа мырыш ұнтағын салыңыздар. Шыны таяқшамен араластырып,
жайлап қыздырыңыздар. Сұйықтықты тұндырып қойыңыздар. Егер түссіз сұйықтық
түзілсе, оны екі сынауыққа бөліп құйыңдар (егер сұйық түссізденбей тұрып
мырыш түгел жұмсалып кетсе, тағы мырыш қосыңыздар, қосындыны араластырып,
қайтадан қыздырыңдар).
Бір пробиркаға хлор суын, екіншісіне күміс нитратының ерітіндісін
құйыңыздар. Болып жатқан өзгерістерді бақылап түсіндіріңіздер.
Шешуі: Есептің бірінші бөлігінде реакцияға алынған заттар, тәжірибенің
қойылу тәртібі және байқалатын құбылыстар толық баяндалған. Екінші
бөлігінде тек реакцияға алынған заттар ғана айтылған, жүзеге асатын
құбылысты оқушының өзі бақылап түсіндіруі керек. Бұл есепті шығарғанда
анализ және синтез әдісін пайдаланған тиімді:
1. Бром-галоген, мырыш - активті металл. Бром басқа галогендер
сияқты металдармен әрекеттесіп, тұз түзеді:
Вr2 + Zn = ZnBr2
Мырыш жеткілікті мөлшерде алынса ғана реакция ақырына дейін жүріп,
бромды судың түсі жойылады. Реакцияға кіріспей артылып қалған мырыш ұнтағы
сынауықтың түбіне шөгеді. Алынған мөлдір сұйықтық - мырыш бромидінің
ерітіндісі.
2. Мырыш бромиді ерітіндісінің бір бөліміне хлор суын құйғанда
ерітіндінің түсі өзгереді. Периодтық жүйеде хлор бромнан бұрын
орналасқан, оның терісэлектрлігі және активтігі бромнан басым. Ол
бромды тұздарының ерітіндісінен ығыстырып шығарады да,
ерітіндінің түсі қоңыр тартады.
Сl2 + ZnВr2 = ZnСl2 + Вr2
2Вr- -2е-= Вr2
С12 + 2е- = 2Сl-
3. Мырыш бромиді ерітіндісінің екінші бөлігіне күміс
нитратының ерітіндісін қосқанда ашық сары тұнба түзілді. Бұл -
химиялық реакция жүргендігінің белгісі. Реакцияға екі тұз алынды,
реакция нәтижесінде жаңадан екі тұз пайда болуы тиіс.
ZnВr2 + 2АgNО3 = 2АgВr↓ + Zn(NО3)2
Реакциядан шыққан тұздар - күміс бромиді мен мырыш нитраты. Тұздардың,
қышқылдардың және негіздердің суда ерігіштігі кестесіне қарасақ, мырыш
нитраты суда жақсы ериді. Олай болса, сарғыш тұнба күміс бромидінікі болу
керек, оны реакция теңдеуінде бағдарша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..3
1 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕГІ ХИМИЯЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ ... ... 5
1.1 Қазіргі кездегі оқушылардың танымдық әрекетін қалыптастыру мәселелері
және оқушыларға химиялық тәжірибе туралы білім берудің
теориялық-әдістемелік
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Химия пәнінен тәжірибелік есептерді шығару
техникасы ... ... ... ... ... ... . ..16
1.3 Тәжірибелік есептерді шығару барысында әдістемелік әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .23
2 МЕКТЕП ХИМИЯ КУРСЫНДА ТӘЖІРИБЕЛІК ЕСЕПТЕРДІ ШЫҒАРУ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..47
2.1 Бейорганикалық қосылыстардың негізгі сыныптарын қорытындылау
тақырыбына тәжірибелік есептерді шығарудың
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.2 Оттегі топшасы тақырыбына тәжірибелік есептерді шығарудың
оқу-әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..51
2.3 Мыс және оның қосылыстарының қасиеттері тақырыбына зертханалық
жұмыстың
оқу-әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..62
2.4 Алынған нәтижелерді
сараптау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .65
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..67
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..71
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы қазіргі кезде әлеуметтік-
экономикалық және рухани даму деңгейіне енді. Қазақстандық қоғамға жоғарғы
білімді, әртүрлі жағдайларда таңдау жасай алатын, ұтқырлы, жауапкершілік
сезімі дамыған мамандар қажет.
Елімізде болып жатқан өзгерістер адамдарды өмір бойы үздіксіз білім
алуға бағыттайды. Осыған байланысты алдыңғы қатарға білім берудің жоғарғы
сапасын қамтамасыз ету мәселесі шығады. Бұл заманауи біліммен ғана
қаруланып қоймай, сонымен қатар, өмірде қолдана алатын танымдық
белсенділігін арттыру деген сөз. Ол әрқашан өзін қоршаған әлеуметтік-
экономикалық, зияткерлік-мәдени жағдайда қолдану мақсатында инновациялық
танымдық ізденісте болады. Бұл қажеттіліктер білім беруде көрініс табуы
керек, әсіресе, мектеп курсын оқытуда, себебі жалпы білім беретін мектеп
оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуы тиіс [1].
Танымдық белсенділікті дамыту қажеттілігін өз жұмыстарында көптеген
педагогтар атап кеткен. Мысалы, И.Г. Песталоцци, А. Коменский, А.Я. Герд,
К.Д. Ушинский. Танымдық белсенділікті зерттеу мәселесінің теориялық
негіздері Л.С Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьева сияқты
ғалымдардың жұмыстарында көрсетілген. Тұлғалық сапада танымдық белсенділік
Л.М. Фридман, Л.И. Божович, Д.Б. Богоявленская, Н.С. Лейтес В.А.
Петровский, A.M. Матюшкин және басқа зерттеушілердің жұмыстарында
қарастырылған. Танымдық үрдісте балалардың белсенділігін арттыру П.П.
Блонский, Б.П. Есипов, Г. М. Лебедьев, Г.И. Щукина, Н.Д. Хмель және т.б.
еңбектеріне енген [2].
Танымдық белсенділіктердің қалыптасу деңгейлерін С.В. Гальперин
қарастырған. Қазақстандық зерттеуші Н.А. Дарханов оқушылардың танымдық
қызметтерін белсендіруді үш бағытта жүргізуге болады дейді: оқушылардың
көрнекі-образды, нақты-әрекетті және абстракты-логикалық ойлауы. Р.К.
Касенова танымдық қызығушылықтың құрылымын қарастырған. Б.Т. Набиева
оқушылардың танымдық қызығушылығын сабақтан тыс уақытта және сабақта
қалыптастыру мүмкіндіктерін зерттеген. Студенттердің ғылыми білімінің
қалыптасуына ойын әдістерінің әсерін А.Р. Нұрахметованың зерттеу жұмысында
қарастырылған [3].
Ғылыми–әдістемелік әдебиеттерде (В.И. Андреев, Е.И. Барчук, О.С.
Зайцев, В.М. Коликова, В.Л. Пестерева, М.Б. Раджабов, З.А. Хайретдинова,
Г.К. Мукушева және т.б.) қарастырылған зерттеу біліктері оқушылардың
танымдық белсенділіктерінің нәтижесі ретінде қарастырылған. Зерттеушілер
бұның астарында өзбетімен шынайылықты танитын кіріктірілген біліктердің
жүйесі (танымдық, жобалау-ұйымдастырушылық, тасымалдаушы-коммуникативті,
рефлексті-бағалау білігі) бар деп түсіндіреді [4].
Ғылыми әдебиеттерді қарастыру көрсеткендей көптеген зерттеушілер
оқушылардың танымдық белсенділіктерін арттыруды тізбекті түрде жүргізу
қажет деген ой білдірген.
Зерттеудің мақсаты - мектепте химия сабақтарында қызықты
тәжірибелерді жүргізу арқылы оқушылардың танымдық әрекетін қалыптастырудың
әдістерін анықтау.
Зерттеу нысаны - орта мектептегі химия курсын оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні - орта мектептегі химия курсы.
Зерттеу міндеттері:
орта мектепте химия курсында білік пен дағдыны қалыптастырудың теориялық
негізін анықтау;
мектепте химия курсын оқыту процесінде қызықты тәжірибелік жұмыстарды
орындау жолдарының көкейкесті мәселелерін айқындау, теориялық және
әдістемелік негіздерін тұжырымдау;
химияны оқыту барысында қызықты тәжірибелік есептерді шығару әдістемесін
жасау;
ұсынылған әдістемелік жүйенің тиімділігін тәжірибе жүзінде анықтау;
нашар оқитын оқушының ой-өрісін дамытуға көмектесетін тәжірибелік
есептердің аса маңыздыларының бірі екендігін ашу;
зерттеу бойынша берілген негізгі ұсыныстар мен әдістерді педагогикалық
экспериментке қою және оның нәтижесін анықтау.
Зерттеудiң ғылыми әдiстерi. Педагогикалық эксперимент жүргізу, арнайы
бақылау, мұғалімдермен, оқушылармен сұхбаттасу, сауалнама, педа-гогикалық
эксперимент нәтижелерін сұрыптау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Орта мектеп химия курсында бей-органикалық
химиядан тәжірибелік есептерді шығаруға, оқушылардың білігі мен дағдысын
қалыптастыруға негізделген.
Қарастырылған мәселелер: химиялық эксперимент жүргізу арқылы
оқушылардың танымдық әрекетін әрекетін тірек жазбалар пайдалану арқылы
қалыптастырудың теориялық негізі және әдістемелік мүмкіндіктері анықталды.
Теориялық құндылығы: оқушылардың танымдық әрекеттерін қалыптастыруда
оқушы экспериментінің рөлі негізделді. Оқытудың дәстүрлі және
инновациялық түрлері үйлестірілген сабақтарда оқушылардың танымдық
әрекеттерін қалыптастырудың теориялық негізі жасалды.
Жұмыстың сарамандық құндылығы: зерттеуде ойын, компьютерлік
технологияларды қолдана отырып, химиялық экспериментті қою және
шығармашылық жобалау әрекеті енген сабақтардың жүйесі жасалды.
Зерттеу базасы: Жетісай ауданындағы мамандандырылған Дарын мектеп-
интернаты.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар
• Химиялық эксперимент қою арқылы оқушылардың танымдық әрекетін
қалыптастыру білім мен тәрбие беру жолдары
• Химияны оқытуда оқушылардың танымдық әрекетін қалыптастырудың
тиімділігін көрсететін педагогикалық эксперименттің нәтижелері.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕГІ ХИМИЯЛЫҚ ТӘЖІРИБЕ
1.1 Қазіргі кездегі оқушылардың танымдық әрекетін қалыптастыру
мәселелері және оқушыларға химиялық тәжірибе туралы білім берудің теориялық-
әдістемелік негіздері
Химияны оқыту процесінде химиялық тәжірибе – оқу процесінің негізгі
бөлігін құрайды.
Орта мектепте оқушыларға білім беру, танымдық-қызығушылық әрекетін
дамыту міндеттері оқу жұмысын ұйымдастырудың сан алуан формаларында түрлі
әдістер мен оқу құралдарын тиімді пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
Химияны оқыту барысында оқушылардың таным әрекетін қалыптастыру
мәселесі ғалым-әдіскерлер еңбектерінде біршама зерттелген. Айталық,
химиялық эксперименттерді орындау техникасын игерту, есептерді шығаруға
үйрету кезінде жүзеге асатын оқушының іс-әрекеті өз шешімін тапқан. Химияны
оқыту барысында қалыптасатын практикалық икемділіктер нақтыланған.
Химияны оқыту барысында оқушылардың пәндік икемділіктерін қалыптастыру
арқылы таным әрекетін белсендіру мәселесі толық шешілді деуге болмайды. Әлі
де болса оқыту үрдісінде пәндік икемділікті дамыту әдістемесі шешімін
тапқан жоқ, олардың зерделік ұйымдастыру – таным икемділіктің қалыптасқанын
анықтайтын көрсеткіштер толық емес. Сондықтан химияны оқыту үрдісінде
пәндік икемділікті жетілдіріп қана қоймай, дамыту мәселесіне де көңіл бөлу
керек. Өйткені дамыту нәтижесінде ғана оқушылар олардың құрамына кіретін
істерді өз бетінше әр түрлі байланыста түрліше жағдайда алған біліммен
сабақтастыра пайдаланатын болады [1, 17-18б].
Химияның тәжірибелік сипаты алдымен, әрбір ғылыми түсінік алға
қойылған мәселеден логикалық ой түрінде шығады және ол практикаға
негізделеді. Нақты заттарды, құбылыстарды, процестерді, фактілерді
түйсіктеу және қабылдаудан кейін тану басталады да, одан соң жинақталып,
абстракцияланады. Химиялық ұғым бұл – химиялық құбылыс және процестердің
көзге көрінетін белгілерін жинақтайтын білім, оларды қабылдау негізінде
қалыптасады. Олардың анализі затты сипаттайтын маңызды мәліметтерді береді
және осының негізінде химиялық заңдылықтар құралады. Оқытушы әртүрлі
химиялық экспериментті қолдана отырып, оқушыны теориялық білімдерін
нақтыландыруға үйретеді[2, 47б]. Химиялық эксперимент оқушының өздігінен
жұмыс жасауын дамытып, химияға қызығушылығын арттырады. Яғни химиялық
экспериментті жүргізу барысында оқушы эксперименттің жұмыстың практикалық
мағынасына ғана көз жеткізіп қана қоймай, сонымен бірге өзінің білімін
шығармашылық тұрғыда пайдалана алады. Химиялық эксперимент оқушының ойлауын
дамытып, ақыл-ой белсенділігін арттырады. Оны алынған нәтижелердің дұрыс
критерийлері ретінде қарастыруға болады. Көбінесе, эксперимент қалыптасатын
ұғымның негізі, оларсыз ойлау қызметінің өнімдері шығуы мүмкін емес. Ақыл-
ойдың дамуы үшін теория маңызды рөл атқарады, бірақ эксперимент және
практикамен бірге болуы керек. Химия пәнінен эксперименттерді жүйелі түрде
жүргізгенде, оқушылар соған жаттығып, үлгерімі артады. Орта оқу орнында
алған білім мен білікті оқушы сол сабақтарда ғана қолданбай, мектепті
бітіргеннен кейін де өздігінен білім алуына көмектеседі.
Химиялық тәжірибе бірнеше кезеңде жүргізіледі:
- бірінші – тәжірибенің қондырғыларын жинау;
- екінші – жоспарлау және тәжірибені жүргізу;
- үшінші – алынған нәтижелерді бағалау.
Экспериментті тек бұрынғы алған білімдеріне сүйене отырып жасауға
болады. Эксперименттің жүргізілуі негізінен жорамалды зерттеуге
байланысты. Бұл жұмысқа оқушыларды қызықтыру арқылы, олардың ойлау қабілеті
артады, өздерінде бар білімдерін гипотезаны талдауға пайдаланады, оны
тексеру нәтижесінде оқушы жаңа білім алады.
Бұдан, эксперимент оқушының ойлау қабілетінің дамуына оң әсер етеді.
Ал, оқытушы білімді игеру, оқыту және ойлау процестерін басқаратын
мүмкіндікке ие болады.
Химиялық тәжірибелердің даму тарихы
В.Н.Верховскийдің (Тенишевтік коммерциялық училищесінің химия пәнінің
мұғалімі 1914 ж.) пікірі бойынша XIX ғасырда мектептерде химия оқу пәні
ретінде алдыңғы қатарда болмады. Оны тек физика, минерология пәндерінен
кейін екінші орынға қойса, ал кейде тіпті бірінші орынға шығып кетіп
отырды. Яғни химия саласының дәрежесі бір қалыпты болмады. Бұған қарамастан
химияны оқыту әдістемесі мүлдем қиын халде емес еді. 20 жыл ішінде химияны
оқыту әдістемесі өз бетінше әдістемелік мәселелерді шеше білді. Химиялық
тәжірибелерді жүргізудің әдістемесі, техникасы, мазмұны анықтала бастады.
1899ж. физика ғылымының профессоры Н.А.Умовтың басшылығымен өткен Москвалық
орта білім беру орындарының физика-химия пәндерінің мұғалімдерінің съезінде
химияны оқытудағы маңызды құрал ретінде – тәжірибені пайдалану екені туралы
маңызды шешім қабылданған. Кейінірек эксперименттерді жүргізу оқушының
бойында теория мен практиканың сабақтастығын қамтамасыз ететіні айтылды.
Жеке оқу пәні ретінде химия совет үкіметі кезеңінде қалыптасып, дами
бастады. ХІХ ғасырдың әдіскелердің идеялары ХХ ғасырдың басында белсенді
түрде пайдаланылып, дамытылып және оқу процесіне ендіріле бастады. Әсіресе,
химияны оқытудың маңызды әдісінің бірі – химилық тәжірибелер[3].
1983 жылы Гардец Карлов қаласында (ЧССР) әдіскерлердің химияны оқыту
туралы әдістемелік еңбегі дүниеге келді. Бұл әдістемеде әдіскерлер
В.П.Гаркунов пен Р.Г.Иванова химиялық тәжірибені көрнекі түрде
көрсетілуінің маңызын жазған болатын. Эксперимент оқыту әдісі ретінде білім
берумен қатар дамытушылық, тәрбиелік міндеттерін атқарады, ғылыми
дүниетанымды қалыптастырады. Химиялық эксперимент дидактиканың үш міндетін
(білімділік, тәрбиелік, дамытушылық) оқытудың мазмұнын, техникасы мен
әдістерін дұрыс жүргізу арқылы жүзеге асырады. Химиялық тәжірибелерді
мектеп курсының бағдарламасына іріктеп алу жүздеген жылдар бойы жүзеге
асты. Әсіресе заңдарды, теориялар мен құбылыстарды дәлелдейтін
тәжірибелерді іріктеу аса қиын болды. Әлемдегі әртүрлі елдердің химия
оқулықтарында әртүрлі тәжірибелер жазылған.
а) H2, O2, N2, Cl2, HСl, H2S, NH3, SO2, SO3, NО, NO2, CO, CO2, H2SO4,
HNO3, CH4, C2H6, C2H2 алу және қасиеттерін зерттеу тәжірибелері және т.б.
Химия курсының әрбір тақырыбында бір немесе бірнеше тәжірибелер
келтірілген. Оқушылар тәжірибенің мазмұнын, жұмысты жасау барысын,
нәтижелерін есте сақтау қажет.
б) Тарихи тәжірибелер:ауаның құрамы, заттар массасының сақталу заңы,
анилин т.б алу.
в) Өндіріс химизімін көрсететін тәжірибелер:
H2 + Cl2 = 2НСІ
NaCl + H2SO4 → ? → SO2 →SO3
N2 + 3H2 → 2NH3 → HNO3,
Al + Fe2O3 → ?
Спирттік ашу, крахмалдың гидролизі және т.б.
г) Электр тогын пайдалану арқылы жүретін тәжірибелер: метанның, этанның
айырылуы, натрий ацетаты, натрий хлориді т.б ерітінділердің электролизі.
Пәнаралық байланысты қалыптастыратын тәжірибелер, политехнизм принципі.
д) Сандық тәжірибелер: салыстырмалы атомдық массаны анықтау (Mr(CO2)),
массалық үлес, электролиз, титрлеу және т.б. тәжірибелер химия – нақты
ғылым екендігін дәлелдейтін тәжірибелер.
Химия ғылымының дамуына байланысты бір тәжірибелер екіншісімен ауысып
отырды. XX ғасырдың аяғы мен XXI ғасырдың басында Ресейде а және в
топтарындағы химиялық эксперименттер әсіресе б,г топтарындағы тәжірибелер
азайып кетті. Ал д тобындағы эксперименттер мүлдем жойылды. Революцияға
дейінгі совет елдерінде (1917-1933 жылдары) және шетел мектептерінде д
тобындағы тәжірибелерді көп пайдаланылатын еді (1930-1950жж АҚШ-та 34%)
[4].
Химияны оқытуда тәжірибелердің маңыздылығын 1900ж. М.И.Коноваловтың
Химияны оқыту туралы баяндамасынан келесі сөйлемді оқуға болады:
Химияны оқыту кезінде бір минут уақыт ішінде жасалатын ең қарапайым
тәжірибені, ұзақ уақыт бойы түсіндірілетін сөйлем тіркестері орнын баса
алмайды [5].
Химиялық тәжірибелерді көрнекі көрсету техникасы бұрыннан бері
өңделіп, сипатталып және зерттеле бастаған. Тәжірибелерді көрнекі түрде
көрсетудің негізін қалаған А.И.Герцен атындағы ЛГПУ, педагогика ғылымы-ның
докторы В.Н.Верховский болды. В.Н.Верховскийдің Мектептегі тәжіри-
белердің әдістемесі мен техникасы атты ең құнды еңбегі жарыққа шықты (М.:
Учпедгиз, 1959, 1960; М.: Просвещение, 1973, 1975 (А.Д.Смирновпен жетінші
қайта баспасы)). Бұл кітап өте жоғары әдістемелік деңгейде жазылған.
В.Н.Верховскийдің кітабы ұзақ уақыт бойы Ресейде және шетелдерде танымал
болып, кең пайдаланылды. Jornal of Chemical Education басылымы оң пікір
білдірген.
Егер кез келген оқушы тәжірибені көрсе, иісін сезсе, өзгерістерді
аңғара білсе, онда экспериментті сәтті өтті деуге болады. Бақылау
эксперименті оқушыларға тәжірибеден соң анализ жасауға, қорытынды жасауға
мүмкіндік береді. 1899 жылы физика ғылымының профессоры Н.А.Умовтың
басшылығымен өткен Москвалық орта білім беру орындарының физика-химия
пәндерінің мұғалімдерінің съезінде: Тек қана бір эффект беретін
тәжірибелерді көрсетуге болмайды делінген. 1940 жылы академик И.А.
Каблуков Тәжірибеге сиқырға қарағандай емес табиғат құбылысын зерттеп
жатқандай қарауы тиіс - деген. Бақылау эксперименті қондырғыларға және
химия кабинетіне байланысты болады.
Химиялық тәжірибелер жүргізу барысында мұғалім: Химиялық экспериментке
күрделі хирургиялық операция жасап жатқандай қарау керек. Оның әрбір
қондырғысы, медикаменттері, заттары дайын болуы қажет. Ондай болмаған
жағдайда операцияны сәтті өтті деуге болмайды. Бұл жазбаларды профессор
С.Г.Крапивина, оқытушы Н.Д.Зелинскийдің 1929жылы жарық көрген химияны
оқыту әдістемесі атты еңбегінде көруге болады.
1911жылы Химиялық тәжірибелер жүргізу техникасы атты моногра-фиялық
еңбегінің алғы сөзінде Верховский: Мен дәрістік тәжірибе жүргізумен
университетті бітіргеннен соң емес, ғылыми және техникалық зертханада 6 жыл
жұмыс істегеннен соң жолықтым. Соған қарамастан көптеген қиыншылықтарға тап
болдым.
Көптеген қиындықтар тәжірибені жүргізу практикумдарында тәжірибенің
барысы өз деңгейінде жазылмағандықтан туады. Авторлардың басым бөлігі
қондырғыларды, демонстрация жасаушының іс-әрекетін бір реттілігін,
заттардың саны мен сапасын, салқындату мен қыздырудың дәл уақытын
сипаттайды, ал кейбір еңбектерде қатты заттың массасын, ерітіндінің
концентрациясын, қыздыру мен салқындату барысының уақытын жазбағандықтан
эксперимент сәтсіздікке ұшырайды. Сондықтан бір эксперимент жүргізудің
бірнеше үлгісін қарауға тура келеді. Верховскийдің пікірі бойынша негізгі
қолдануға болатын еңбектерге мыналар жатады:
1) В.С.Полосин Мектеп курсының бейорганикалық химия практикумы.
М.:Просвещение, 1970ж; 2) Л.А.Цветков Органикалық химия бойынша экс-
перименттер.М.: Просвещение, 1977 және басқа басылымдар; 3) Т.С.Назарова.,
А.А.Грабецкий., В.Н.Лаврова Мектептегі химиялық эксперимент. М:
Просвещение, 1987; 4) В.С.Полосин., В.Г.Прокопенко Химияны оқыту
әдістемесінің практикумы. М.:Просвещение, 1989ж; 5) Г.Фоулз Химиядан
лекциялық тәжірибелер. М.:Учпедгиз, 1962; 6) К.Я.Парменов Орта мектеп
химиясында электр тогымен тәжірибелер М.:Учпедгиз, 1944ж.
Демонстрациялық тәжірибенің бір түрін таңдай отырып оның жұмыс жүргізу
техникасының қарапайымдылығына, қауіпсіздігіне, тиімділігіне,
ақпараттылығына, дәлдігіне назар аудару керек. Бұл талаптарды мыңдағагн
жылдар бойы қаралып келеді. Верховскийдің Орта мектепте химияны оқыту
әдістемесі ( М.,Л.:Учпедгиз, 1934, 1936) еңбегінде осы талаптарға баса
назар аударған. Сонымен қатар К.Я.Парменов Орта мектепте химиялық
эксперимент жүргізу ( М.:Из-во АПН РСФСР, 1959ж.) атты еңбегінде 300
беттің 70-ін осы талаптарға арнаған болатын [6].
Орта мектептегі химия бағдарламасындағы тәжірибелердің түрлері
Химиялық тәжірибелер химияны оқыту барысында маңызды рөл атқарады.
Химиялық тәжірибелердің мынадай түрлері бар:
1) Демонстрациялық тәжірибе
2) Зертханалық жұмыс
3) Практикалық жұмыс
4) Тәжірибелік есептер
1. Демонстрациялық тәжірибе демонстрациялық столда мұғалім
экспериментті көрнекі түрде көрсетеді, ал оқушы экспериментінде оқушы
өзінің жұмыс орнында практикалық жұмыстарды, зертханалық тәжірибелерді және
тәжірибелік есептерді шығарады.
Демонстрациялық тәжірибелер оқушылар ойында химиялық заттар, құбылыстар
туралы түсініктерді қалыптастыру мақсатында жүргізіледі. Демонстрациялық
тәжірибе аз уақыт ішінде химиялық заңдылықтар мен ережелерді түсінікті
етеді және зерханалық тәжірибелерді орындауға үйретеді. Бұл кезде
оқушылардың назары тәжірибені орындауға және оның нәтижелерін талқылауға
бағытталған. Егер мұғалім тәжірибені түсіндіре отырып, көрнекі түрде
демонстрацияласа онда оқушылар тәжірибеге селқос қарамайды, керісінше жаңа
материалды игеруге тырысады. Зертханалық жұмысқа қарағанда демонстрациялық
тәжірибелер ұйымдастырылған түрде өткізіледі, бірақ демонстрациялық
тәжірибелер оқушы бойында қажетті эксперименттік дағды мен шеберлік
қалыптастырмайды. Сондықтан да химияны оқыту процесіне, зертханалық
тәжірибелер, практикалық жұмыстар және тәжірибелік есептермен толықтырылуы
қажет.
Демонстрациялық тәжірибе келесі жағдайларда жүргізіледі.
- оқушылардың барлығына қажетті мөлшерде қондырғылар және химиялық
реактивтермен қамтамасыз ете алмаған жағдайда;
- тәжірибе күрделі, сондықтан оқушылардың өздері жасай алмайтын
кездері;
- тәжірибені жүргізу үшін оқушы тәжірибені жүргізу техникасын білмеген
жағдайда;
- қауіпті тәжірибелер (сілтілік металдармен жұмыс, жоғары кернеуі бар
электр токтары мен жұмыс);
- жаңа материалды оқушылар ұғымына тез игерту мақсатында.
Әрбір демонстрациялық тәжірибенің нақты оқу-тәрбиелік мақсаты мен
зерттелетін құбылыстың сипатына байланысты өзіндік бір ерекшелігі болады.
Демонстрациялық тәжірибе келесі шарттарды орындауы керек:
- көрнекі түрде көрсетілуі керек (демонстрациялық столда жасалатын
тәжірибелер барлық оқушыға жақсы көрінуі қажет);
- тәжірибені жүргізу техникасы бойынша қарапайым, бәріне түсінікті
болуы керек;
- тәжірибе үзіліссіз, нәтижелі, жақсы өтуі керек;
- оқушылар материалды жеңіл меңгеру үшін мұғалім алдын ала дайындалу
қажет;
- қауіпсіз болуы керек.
Химиялық тәжірибелердің сипаттамалары:
- тәжірибенің ақпараттылығы. Эксперимент арқылы заңдар, теорияларды
дәлелдеу барысында оқушылар жан-жақты ақпарат алуы керек.
-тәжірибенің эффективтілігі, яғни бұл эксперименттің айқындылығын,
дәлдігін көрсетеді. Егер әр түрлі фактілер, заңдар, теориялар мен
құбылыстар эксперимент барысында дәлелденсе, онда бұл экспериметті
эффективті деуге негіз бар. Дәлел жүргізудің түрі көп, ол оқушылардың
теориялық біліміне, қондырғылардың дәлдігіне, мектептің материалдық
базасына, мұғалімге тікелей байланысты;
-тәжірибенің аз уақыт алуы. Эксперимент сабақ барысында көп уақытты
алмауы керек. Өзінің негізгі мақсаттары мен міндеттеріне аз уақыт ішінде
қол жеткізуі керек.
Тәжірибеге қойылатын негізгі талаптар:
-тәжірибенің қарапайымдылығы – тәжірибені жүргізу барысы, қондырғылар
қарапайым болуы керек;
-тәжірибенің сәтті өту мүмкіндігінің жоғарылығы – тәжірибе сәтті өтуі
туралы профессор Созонов былай деген: Мұғалім демонстрациялық эксперимент
жүргізуі барысында тіпті аздаған болмашы нәрсеге де көңіл бөлуі тиіс
тәжірибенің сәтсіздікке ұшырауы қондырғылардың дұрыс жұмыс істемеуінен,
дұрыс жиналмауынан т.б. себептерден болуы мүмкін;
-тәжірибенің қауіпсіздігі – эксперимент оқытушы мен оқушыға қауіпсіз
болуы керек. Оқытушы оқушының өміріне, денсаулығына жауапты болады.
сондықтан нормативтік құжаттарды, Техника қауіпсіздік ережесін өз
деңдейінде білуі шарт;
-тәжірибенің арзан болуы;
-тәжірибенің анықтығы.
2. Зертханалық тәжірибелер оқушылардың өзіндік жұмыстарының бір түрі.
Нақты білім алып, материалды игеру үшін сабақтың кез – келген сатысында
химиялық тәжірибелерді жүргізуге болады. Зертханалық тәжірибелерде,
көбінесе оқушы өздігінен жұмыс жасағандықтан олардың эксперименттік дағдысы
мен шеберлігі жетіледі. Тәжірибе сабақтың барлық уақытын емес, белгілі бір
бөлігін ғана алады. Зертханалық тәжірибелер, көбінесе заттың химиялық,
физикалық қасиеттерімен танысуда, сонымен қатар, теориялық заңдылықтар мен
қағидаларды игеру мақсатында жүргізіледі.
Практикалық жұмыстан зертханалық жұмыстың айырмашылығы мұнда оқушылар
материалдың аз бөлігімен танысады.
3. Практикалық жұмыс химияның бір бөлігімен немесе белгілі бір
тақырыпты қарастырып болған соң қорытынды жасау мақсатында тәжірибелерді
орындайды.
Практикалық сабақта оқушылар алған білімдерін практика жүзінде
пайдаланып және оны дамытады. Сонымен қатар эксперименттік шеберлігі мен
дағдысының жетілуіне көмектеседі.
Зертханалық жұмысқа қарағанда практикалық жұмыс оқушылардың өздігінен
көп жұмыс жасауды талап етеді. Практикалық жұмысқа оқушы дайындықпен келу
қажет, яғни оқушы практикалық жұмысқа қатысты теориялық материалдарды
қайталауға және жұмыстың мазмұнымен оны орындау ретімен танысуға, тапсырма
ретінде үйінде орындауға береді. Практикалық жұмысты оқушы өзі жеке
орындайды. Тек кей жағдайларда екеуара бір қондырғы беріледі.
Практикалық жұмысты орындау кезінде оқушы тәжірибе нәтижелерін жазып,
ал сабақ соңында жасалған жұмысқа қорытынды жасайды.
Практикалық сабақта мұғалімнің рөлі - тәжірибенің орындау ретін және
дұрыстығын, техника қауіпсіздік ережелерін, жұмыс столындағы тазалықты
бақылайды.
Тәжірибелік есеп - өзіндік жұмыстардың бір түрі, мұнда тапсырма тек
есеп түрінде беріледі. Ал оның шығару жолдары мен тәжірибені жүргізу ретін
оқушының өзі анықтайды.
Тәжірибелік есептер оқушылардан тек теориялық білімді белсенді
пайдаланумен қатар, сәйкес тәжірибелерді орындай алуын талап етеді. Негізгі
мақсаты – білімдерін практика жүзінде пайдалануға байланысты жаттығуларды
шешу.
Практикалық сабақ пен зертханалық тәжірибелерден тәжірибелік есептің
негізгі ерекшелігі – химияны оқытуда жыл бойы сабақтың кез-келген сатысында
жүргізуге болады. Тәжірибелік есептер жеке, топ бойынша және сыныптағы
барлық оқушылармен орындалады.
Тәжірибелік есептерді шығару арқылы оқушылар эксперименттік дағдысы мен
білігін жетілдірумен қатар, өздерінде бар білімдерін практика жүзінде
пайдалануға үйренеді. Мұндай есептер алға қойылған мақсаттың теориялық
тұрғыдан өз бетінше шығаруына және тәжірибелік жолмен оның дұрыстығын
тексеруге міндеттейді.
Тәжірибелік есептер – бұл оқушылардың өзіндік жұмысының бір түрі.
Тәжірибелік есеп тек тапсырмадан тұрады, ал оның шығару әдісі мен
тәжірибені жүргізу жолын оқушының өзі таңдайды. Демек, оқушылардан тек қана
теориялық білімдерін белсенді түрде қолданып қана қоймай, сәйкес
тәжірибелерді орындау іскерлігін де талап етеді.
Тәжірибелік есептің негізгі мақсаттары – практика жүзінде алған
білімдерін жүйелі қолдану, сонымен қатар әртүрлі зерттеулер барысында
эксперименттік білігі мен дағдыны қалыптастырып, жетілдіру. Сандық есеппен
салыстырғанда тәжірибелік есептер танымдығы бойынша маңызды. Тәжірибелік
есепті шығаруда дұрыс теориялық білім жеткіліксіз, мұнда тәжірибе жасап
оның себебін түсіндіру қажет. Ал, ол үшін белгілі бір эксперименттік білік
пен дағды, шеберлікті игеру қажет. Экспериментік есептерді шығарту арқылы
мұғалім аз уақыт ішінде оқушының оқу материалын қаншалықты деңгейде
меңгергенін біліп қана қоймай, сонымен қатар алған білімдерін практика
жүзінде пайдалана алу шеберлігін де бағалай алды. Тәжірибе нәтижелерін
талқылау арқылы есепті шығаруда кемшіліктер мен қателерді табуға және
табылған қателерді жөндеу барысында эксперименттік білігі мен дағдысы
жетілдіріледі.
Оқушылардың химиялық тәжірибелерді жасау барысында тәжірибелік білігі
мен дағдысын дамыту әдістемесі.
1. Тәжірибелік білік пен шеберліктің жіктелуі
Тәжірибе мен теорияның бірлігі, ережеге сай, бәрінен бұрын оқу
материалын сапалы түрде меңгеруге әсер етеді, сондықтан химиядан теориялық
білім экспериментке сүйенуі керек, ал химиялық эксперимент теориялық
білімнің қолданылуын алдын-ала болжау керек. Оқыту процесінде бұл екі
бөлімде өзара тығыз байланыста болуы керек және екеуінің біреуінде де
жалықпау керек, атамау керек.
Тәжірибелік дағды мен шеберлік зертханалық тәжірибені орындауда жүйелі
түрде дамытылуы керек, сондай-ақ тәжірибелік сабақ жүргізу мен
эксперименттік есептерді шешуде. Бұл жұмыстың жетістігі көбінесе оқытушының
біліміне байланысты, яғни оқытушы эксперименттік шеберлік пен дағдының
мазмұны мен құрылымын жақсы білуі керек, сондай-ақ химиялық эксперименттің
әр түрлі түрін тиімді қолдануына да байланысты.
Химияны оқыту процесінде оқушылар бойында қалыптасатын эксперименттік
дағды мен шеберлікті шартты түрде бес топқа бөлуге болады:
- ұйымдастырушылық;
- техникалық;
- өлшемдік;
- интелектуалдық;
- конструкторлық.
Жоғарыда көрсетілген әрбір топ үшін, шеберлік пен дағдының мазмұны
келесі түрде сипатталады:
Ұйымдастыру шеберлігі мен дағдысы:
1) экспериментті жоспарлау;
2) реактивтер мен жабдықтар таңдау;
3) жұмыс орындау процесіндегі әдістер мен тәсілдерді, құралдарды, уақытты
рационалды қолдану;
4) өзін - өзі бақылауды жүзеге асыру;
5) жұмыс орнын тазалық пен тәртіпке ұстап тұру;
6) тәжірибені өзбетінше жасау.
Техникалық шеберлігі мен дағды:
1) реактивтер мен жабдықтарды меңгеру;
2) дайын бөлшектер, түйіндерден қондырғы мен құрылғы жинау;
3) химиялық тәжірибені орындау;
4) еңбек қауіпсіздігі ережесін сақтау.
Өлшей алу шеберлігі мен дағдысы:
1) газдар бен сұйықтықтың көлемін өлшей алу;
2) өлшеу;
3) температура мен сұйықтық тығыздығын өлшеу;
4) өлшенген нәтижелерді сараптау.
Интелектуалды шеберлік пен дағды:
1) мақсатты нақтылау және эксперимент тапсырмасын анықтау;
2) гипотезаны қозғалту;
3) өз білімін қолдану;
4) бақылаған құбылыстар мен процестерді сипаттау;
5) эксперимент нәтижелерінің анализі;
6) қорытынды.
Конструкторлық шеберлік пен дағды:
1) приборлар, жабдықтар мен қондырғыларды жөндеу;
2) жабдықтар, приборлар мен қондырғыларды жетілдіруді жүзеге асыру;
3) жабдықтар, приборлар мен қондырғылар даярлау;
4) жабдықтар, приборлар мен қондырғыларды графиктік түрде безендіру
(сурет және сызба түрінде).
Дағды мен шеберліктің осы бес тобын оқушылар бірден меңгере бермейді.
Бір оқушылар ұйымдастыру дағдысы мен шеберлікті тез және жақсы меңгерсе,
енді біреулері – интелектуалды, үшіншісі – техникалық және т.б. меңгереді.
Сондықтан химия бағдарламасына сәйкес дағды мен шеберлік тізімін анықтау
керек, онымен даярлау деңгейі мен оқушылар меңгеру керек. Осыған орай,
барлық эксперименттік дағды мен істей алу қабілеттілікті (шеберлікті) үш
деңгейге бөлуге болады:
Бірінші деңгейге барлық оқушылардың химиядан оқу бағдарламасының
мазмұнын меңгеру үшін қажетті типтік дағды мен ақыл-ес жатады. Бұл деңгейде
оқушылар нұсқа бойынша тәжірибелік тапсырмалар мен зертханалық тәжірибені
орындайды және мұғалімнің бақылауы мен көлемін қажет етеді. Міндетті ақыл-
есті меңгеру деңгейі бойынша оқушылардан экспериментті орындау барысында
жеке-даралықты талап ету керек.
Екінші деңгей тәжірибеге алгоритмдік болжам қолдану, өзгертілген
шарттарда, мұндай нұсқаусыз химиялық экспериментті орындауға мүмкіндік
беретін дағды мен ақылды оқушылардың меңгеруін қажет етеді. Мұндай жағдайда
мұғалімнің көмегі мен бақылауында мұндай оқушылар эпизодтық түрде қажет
етеді.
Үшінші деңгей химияға терең қызығушылық танытатын оқушылар үшін тән
дағды мен шеберлікті құрайды, химиялық экспериментті орындауға шығармашылық
қадам мен жеке-даралықты қажет етеді.
Ұйымдастыру шеберлігі мен дағдысы
Бірінші деңгей:
1) нұсқа бойынша эксперимент жоспарын құру;
2) нұсқа бойынша жабдықтар мен реактивтер тізімін анықтау;
3) нұсқа бойынша жұмыс есебін даярлау;
4) экспериментті берілген уақыт ішінде орындау, жұмыс барысында таныс
құралдар, әдістер және тәсілдерді қолдану;
5) нұсқа бойынша өзін-өзі бақылауды жүзеге асыру
6) эксперимент қорытындысын жазбаша түрде әрлеуге қойылған талаптарды
меңгеру;
7) қатыспау, ережеге сай, жұмыс орнында тәртіп пен тазалық;
8) мұғалім жағынан жұмыс кезінде көмек пен жүйелі бақылаудың
қажеттілігі.
Екінші деңгей:
1) нақты нұсқаусыз эксперимент жоспарын құру;
2) нақты нұсқаусыз жабдықтар мен реактивтердің тізімін анықтау;
3) нақты нұсқаусыз есеп-қисап үлгісін даярлау;
4) жұмыс барысында әдіс, тәсіл және уақыт пен құралды рационалды қолдану;
5) нақты нұсқаусыз өзін-өзі бақылауды жүзеге асыру;
6) эксперимент қорытындысын жазбаша түрде анықтама әдебиетін қатыстыра
отырып даярлау, суретімен немесе сызбасымен;
7) жұмыс орнының таза және тәртіпте болуы;
8) мұғалім жағынан жұмыс кезінде көмек пен бақылауды эпизодтық түрде
қажет ету.
Үшінші деңгей:
1) экспериментті және оның теориялық негізін өз бетінше құру;
2) жабдық пен реактив тізімін өзіндік анықтау;
3) есеп үлгісіне өзгеріс енгізу;
4) уақытты үнемдеп пайдалану және өте тиімді құралдар, тәсіл мен
әдістерді жұмыс орындау процесінде іріктеу;
5) өзін-өзі бақылау критерийлерінің мөлшерін ұлғайту;
6) анықтамалық және ғылыми әдебиетті қатыстыра отырып эксперимент
қорытындысын жазбаша түрде даярлау;
7) тәжірибені жасау барысында жұмыс орнын таза және тәртіпті ұстау;
8) экспериментті өз бетінше орындау.
Техникалық шеберлік мен дағды
Бірінші деңгей:
1) белгілі реактивтер мен жабдықтармен дұрыс жұмыс істеу;
2) нұсқа бойынша дайын жабдықтармен қондырғы мен приборлар жинау;
3) нұсқа бойынша химиялық тәжірибені орындау;
4) еңбек қауіпсіздігі ережесінің бәрін қадағалау.
Екінші деңгей:
1) әртүрлі реактивтер мен жабдықтарда дұрыс жұмыс жасау;
2) толық нұсқауы берілмеген сызба немесе сурет бойынша дайын
бөлшектерден приборлар мен жабдықтар жинау;
3) нақты нұсқаусыз операцияны орындау кезегін орнату;
4) барлық еңбек қауіпсіздігі ережесін тұрақты қадағалау.
Үшінші деңгей:
1) әртүрлі реактивтер мен жабдықтарда дұрыс жұмыс жасау және біреуін
екіншісімен ауыстыру;
2) сызба бойынша дайын бөлшектерден жабдықтар мен қондырғылар жинау;
3) барлық операция мен олардың эксперимент процесінде орындау кезегін
өзіндік құру;
4) барлық еңбек қауіпсіздігі ережесін қатаң түрде қадағалау.
Өлшей алу шеберлігі мен дағдысы
Бірінші деңгей:
1) нұсқаға сәйкес өлшеу приборларымен жұмыс;
2) нұсқа бойынша өлшем әдісін білу және қолдану;
3) нұсқа бойынша өлшеу қорытындысын өңдеу.
Екінші деңгей:
1) нақты нұсқаусыз өлшеу приборларымен жұмыс;
2) нақты нұсқаусыз өлшеу әдісін білу және қолдану;
3) нақты нұсқаусыз өлшеу қорытындысын өңдеу.
Үшінші деңгей:
1) әртүрлі өлшеу приборларымен өзіндік жұмыс;
2) әртүрлі өлшеу әдісін қолдану;
3) өлшем қорытындысын өңдеуге есептеуіш техника, кесте, анықтама
әдебиетін және т.б. қатыстыру.
Интелектуалдық шеберлік пен дағды
Бірінші деңгей:
1) нұсқа бойынша эксперимент тапсырмасын анықтау және мақсатын
нақтылау;
2) мұғалім көмегімен эксперимент гипотезін қозғау;
3) мұғалім нұсқауы бойынша теориялық білімді қолдану;
4) нұсқа бойынша процестер мен түзілістерге тән белгілерді орнату және
бақылау;
5) себептік – зерттеу байланысын орнату, талдау, салыстыру, алынған
нәтижені біріктіру және мұғалім жетекшілігімен шешім жасау.
Екінші деңгей:
1) нақты нұсқаусыз эксперимент тапсырмасы мен мақсатын анықтау;
2) мұғалімнің аз ғана көмегімен эксперимент мазмұнын анықтау және
гипотезін қозғау;
3) ұқсастығы бойынша теориялық білімді қолдану;
4) нақты нұсқасыз процесс пен түзілісіне тән белгілерді бақылау және
орнату;
5) салыстыру, талдауда өзіндік орындау, себептік-зерттеу байланысын
орнату;
Конструкторлық шеберлік пен дағды
Бірінші деңгей:
1) мұғалім бақылауында нұсқа бойынша жабдықтар, приборлар мен
қондырғылардағы қарапайым келеңсіздіктерді жөндеу;
2) дайын жабдық, прибор және қондырғыларды қолдану;
3) мұғалімнің басқаруымен қарапайым қондырғыларды дайындау;
4) жабдық, прибор және қондырғыны сурет түрінде бейнелеу.
Екінші деңгей:
1) мұғалімнің нұсқауы бойынша жабдық, прибор және қондырғыны жөндеу;
2) жабдық, прибор және қондырғы конструкциясына бірнеше өзгеріс енгізу;
3) нұсқау бойынша қарапайым жабдық, прибор және қондырғы даярлау;
4) сызба түрінде жабдық, прибор және қондырғы бейнелеу.
Үшінші деңгей:
1) жабдық, прибор және қондырғыны өз бетінше жөндеу;
2) жабдық, прибор және қондырғыны конструкциясын жүзеге асыру;
3) сызба бойынша жабдық даярлау;
4) сызба түрінде жабдық, прибор және қондырғы даярлау.
Оқушылардың жұмысты бірінші деңгейде орындалуын 3 , екіншісі – 4,
үшінші деңгейде – 5 деп бағалауға болады.
1.2 Химия пәнінен тәжірибелік есептерді шығару техникасы
Тәжірибелік есептердің орта мектеп химия курсындағы орны.
Тәжірибелік есептері химияны оқыту сарамандығына отызыншы жылдарда
енгізілді. Тәжірибелік есептерін шығарудың алдымен көрнекі көрсету, содан
соң зертханалық, ақырында сарамандық әдістері қалыптасты.
Әдістеменің бұл реті қазіргі кезде де қолданылады. Алғашқы кезеңде
берілген есеп теория жүзінде талқыланады. Мұғалім оқушылармен әңгімелесе
отырып, жоспар құрады, қажетті тәжірибелерді анықтайды да бір оқушы немесе
мұғалімнің өзі көрнекі көрсетеді. Екінші кезеңде есепті шығару жоспары
көпшілік оқушылармен бірлесіп талқылау арқылы жүзеге асырылады да,
тәжірибелер зертханалық түрде жасалады. Үшінші кезеңде арнайы сарамандық
сабақтарда оқушылар эксперимент есептерін өздігінен шығарады [7].
Химияның бағдарламасы мен оқулықтарында эксперимент есептерінің
типтерін енгізу реті көрсетілмеген. Оны мұғалімнің өзі анықтайды.
Озат мұғалімдердің тәжірибесінде эксперимент есептерін енгізу оттегі
тақырыбынан басталады. Алғашқыда оттегін алу, оттегін жинайтын құрал
құрастыру, оттегін анықтауға байланысты қарапайым есептер шығарылады.
Сутегі тақырыбын өткенде есептердің мазмұны кеңейіп, жаңадан затқа тән
реакцияны жасау, тұз алу, қоспаның құрамын анықтау және бөлу есептері
қосылады.
Есептің қиындығы біртіндеп арттырылады. Мәселен, оқушылар алдымен
оттегін анықтауды, содан соң берілген екі газдың, ақырында бірнеше газдың
ішінен оттегін ажыратып тануды үйренеді. Есепті шешу тәсілін нақтылы үйрету
үшін оқушы жүзеге асыратын қимылдардың алгоритімін (ретін) бастапқыда дайын
күйінде беру керек. Оттегін ажыратып тану [8] жұмысында келтірілген. Бұл
жұмыста аузы бекітулі екі сынауықта оттегі және көмір қышқыл газы берілген.
Әр сынауықтың ішіндегісін анықтау керек.
Шешуі: Оқушыларға жұмыс реті көрсетілген нұсқау беріледі:
1) есептің шартын талдаңдар;
2) табиғаттану мен химиядан оттегі және көмірқышқыл газы туралы
білетіндеріңізді еске түсіріңізер;
3) физикалық қасиеттері бойынша берілген газдарды табуға бола ма?
4) қандай тәжірибелер жасау керегін ойластырыңыздар;
5) тәжірибе жасаңыздар;
6) жазбаша есеп беріңіздер. Онда не істегеніңізді, не бақылағаныңызды,
бақылаудан шыққан қорытындыны кесте түрінде жазыңыздар[9].
Тәжірибелік есептерінің нәтижесін сарамандық сабақтың соңында
қорытындылау тиімді екені іс жүзінде дәлелденді. Ол үшін әр типке жататын
есептің шешімін жеке оқушылар жазба есебі бойынша айтады, қалғандары өз
шығарғандарымен салыстырып, талқылайды. Есептердің дұрыс жауабын кодоскоп
арқылы көрсетуге де болады.
Заттармен байланысты эксперимент есептерін шығару [10] еңбектерінде
берілген. Заттарды алу есептері, эксперимент есептерінің ең жиі кездесетін
типі мазмұнына қарай бірнеше түрлі болады:
а) берілген бастапқы заттардан бір зат алу, мысалы;
ә) бастапқы заттары көрсетілмеген жағдайда заттарды алу;
б) затты аралық өнім арқылы жанама жолмен алу.
Бұл есептің шартында оқушы білімінің тиянақтылығын бақылауға арналған
артық мәліметтер бар. Олардың байыбына бармаған оқушы гидроксидтер,
негіздік оксидтерден алынады деген жалпы заңдылыққа (генетикалық
байланысқа) сүйеніп, реакция теңдеуін жазады, тәжірибе жасайды. Сынау
арқылы немесе сыртқы белгілеріне қарап жаңа зат түзілмегеніне көзі жетеді.
Бұл арада оқушы жалпы мен жекенің арасындағы байланысты нақтылы
түсінбегендіктен, жекенің ерекшелігін ескермей, қатеге ұрынды, ол есепті
сынау және қателесу тәсілі бойынша шығаруға талаптанды.
Логикалық жағынан түзу жүргізілген ойлау процесі басқаша жүзеге асады.
Мыс (ІІ) оксидіне ерімейтін негіз сәйкес келеді, демек, оны оксидке су қосу
арқылы алу мүмкін емес. Қалған екі зат мыс (ІІ) сульфаты мен натрий
сілтісінің арасында алмасу реакциясы жүріп, ерімейтін негіз тұнбаға түседі:
СuSO4 + 2NаОН = Сu(ОН)2↓+ Nа2SО4
Түзілген жаңа тұз-натрий сульфаты ерітіндіде жүреді. Мыс (ІІ)
гидроксидін ерітіндіден бөлу үшін қағаз сүзгіден өткіземіз. Алынған тұнбаны
сорғыш қағазбен құрғатып, ауада кептіреді [11]. Берілген есепті шешу атом-
молекулалық теория тұрғысынан талқыланды.
Электролиттік диссоциациялану теориясы өтілген соң заттарды алу иондар
алмасу арқылы түсіндіріледі. Кептірілген теңдеуден басқа толық және қысқа
иондық теңдеулер түрінде жазылады. Жоғары сыныптарда оқушы реакцияның нақты
мәнін көрсететін қысқартылған теңдеуді жазса, жеткілікті. Мыс (ІІ)
гидроксидін алу үшін ерітіндіде мыс (ІІ) катионы мен гидроксид аниондары
болуы керек:
Сu+2 + 2ОН- = Сu(OH)2↓
Заттың сапалық құрамын анықтау. Бұл заттың құрамына кіретін
элементтердің атомдарын және атомдар тобын табу үшін шығарылады. Әр атомды
және ионды ашып табатын кілті-химия тілімен айтқанда реактиві. Заттың
сапалық құрамы қосылыстағы металл атомдары жалынының түсін бояу немесе
тұнбаға түсіру арқылы анықталады. Мәселен, түссіз жалынды натрий - сары,
калий - күлгін, кальций - қызыл, мыс - жасыл түске бояйды. Алюминий катионы
- ақ тұнба, Ni - жасыл, Ғе - қызыл қоңыр тұнба түзеді. Барийді күкірт
қышқылы және оның тұздары, қалған төрт катионды сілті арқылы, дәлірек
айтқанда, гидроксид иондар арқылы ашады.
Аниондар, көбінесе, қышқыл қалдықтары түрінде кездеседі, оларды
анықтайтын реактивтері келтірілген (Кесте 1).
Орта мектепте кездесетін эксперимент есептерін шешу үшін осы кестеде
келтірілген реактивтерді білу керек.
Кесте 1
Аниондар және оларды анықтайтын реактивтер
Аниондар Реактивтер
Хлорид - анион Күміс нитраты
Бромид - анион Хлор суы
Иодид - анион Хлор суы, бромды су және крахмал
Сульфат - анион Барий катионы
Сульфид - анион Қорғасын катионы
Сулфит - анион Сутегі катионы
Нитрат - анион Күкірт қышқылы (қанық) және мыс
Карбонат - анион Сутегі катионы
Фосфат - анион Күміс нитраты
Қатты заттар салынып, нөмірленген сынауықтардың қайсысында натрий
хлориді, натрий иодиді, натрий бромиді және натрий карбонаты бар екенін
анықтауды 8-сынып оқулықта келтірілген. Осы есепті шығару әдісі келесі:
Шешуі: Оқушы бұл есепті мына ретпен шығара алады:
1. Берілген заттардың химиялық формулаларын жазу;
2. Формулаларына қарағанда заттар тұздар класына жатады, катиондары
бірдей қышқыл қалдықтарын анықтау керек;
3. Қышқыл қалдықтарының реактивтері: СІ- - АgNО3, Вr- - хлор суы, І-
-хлор суы немесе бром суы, СО32- - қышқыл.
4. Тұздар мен реактивтердің арасында жүруі мүмкін реакцияларды жазады
(Кесте 2):
Кесте 2
Тапсырманың жауабы
Берілген Реактивтер
заттар
АgNО3 НСІ хлор суы бром суы
NаСІ ақ тұнба - -
NаВr сары тұнба - сарғыш түс қызыл-қоңыр түс
NаІ сары тұнба - қызыл-қоңыр түс
Nа2СО3 ақ тұнба газ
5. Кестеге қарап анализдің ретін анықтау. Сынауды алдымен күміс
нитратымен жүргізсе, төрт пробиркада тұнба түседі, әр пробиркада не бар
екені нақтылы аңықталмайды. Сондықтан сынақты басқа реактивтен, мәселен,
тұз қышқылынан бастаған дұрыс. Газ бөлінген пробиркада карбонат болғаны.
Na2СО3 + 2НСl = 2NaСl + Н2О + СО2
Екінші сынауды бром суымен жүргізген тиімді, иодиді бар пробиркада
иодтың қызыл-қоңыр түсі білінеді, оны крахмал арқылы анықтайды.
2NaI + Вr2 = 2NaВr + I2
Үшінші сынау хлор суымен жасалады. Қалған екі пробиркада бромидтің бар
екені ерітінді түсінің өзгеруінен байқалады:
2NаВr + Сl2 = 2NаСl + Вr2
Бірінші сынау хлор суы немесе бром суымен басталуы мүмкін. Онда келесі
сынаулар жүзеге басқаша асады.
Ажыратып, тану есептерін шығарғанда салыстыру, қарама-қарсы қою, анализ
және синтез, индукция және дедукция, ойлау әрекеттері жүзеге асады,
оқушының логикалық ойлауын дамытуға жәрдемдеседі[12].
Сапалық құрамын анықтау және ажыратып, тану есептері затқа тән
реакцияларды жүргізу арқылы шығарылады, оларды кейде сапалық реакциялар деп
атайды. Затқа тән реакцияларды жасау есептерінің мысалдары: Көміртегі (IV)
оксидіне тән реакцияларды жасаңыздар, Мыс сульфатына тән реакцияларды
жасаңыздар. Мұндай есептерді шығару үшін заттың қай класқа жататынын
тауып, сол кластың өкілдеріне тән жалпы қасиеттерді және берілген заттан
ерекше қасиеттерін ескеру қажет.
Көміртегі (IV) оксиді қышқылдық оксид, демек ол: а) сілтімен; ә)
негіздік оксидпен; б) сумен әрекеттесе алады. Бұл жорамал тәжірибе арқылы
тексеріліп, реакция теңдеулері жазылады.
Қоспаның құрамын анықтау және бөлу. Заттар таза күйінде сирек
кездеседі. Оларды қоспаның құрамынан тауып, тазартуға тура келеді. Мысалы:
Техникалық ас тұзында сульфаттың косымшасы болатынын қалай анықтайды?,
Мырыш хлоридін мыс (II) хлориді мен қорғасын (II) хлоридінің
қосымшаларынан қалай тазартады?
Соңғы есептің шешуін былай келтіруге болады. Есептің шартына қарағанда
мыс және қорғасын металдарының атомдарынан құтылу керек. Бұл - активтік
қатарда мырыштан кейін орналасқан активтілігі төмен металдар. Оларды мырыш
арқылы ығыстырып, тұнбаға түсіруге және тұнбаны сүзіп тазартуға болады.
Қоспаны толық тазарту үшін мырышты артық мөлшерде алу керек. Осындай
теориялық талқылаудан кейін тәжірибелер жасалады[13].
Химиялық құбылысты бақылау және түсіндіру. Оқушылар күнделікті
тұрмыста, табиғатта және химиялық тәжірибелерді жасағанда сан алуан
құбылыстарды байқайды. Солардың ішкі мәнін аңғарып, дұрыс түсіну үшін соған
қатысты эксперименттік есептерді шығаруға көбірек машықтануы керек. Осыған
келесі мысалды келтіруге болады [10, 123б.]. Жартысына дейін бром суы
құйылған сынауыққа мырыш ұнтағын салыңыздар. Шыны таяқшамен араластырып,
жайлап қыздырыңыздар. Сұйықтықты тұндырып қойыңыздар. Егер түссіз сұйықтық
түзілсе, оны екі сынауыққа бөліп құйыңдар (егер сұйық түссізденбей тұрып
мырыш түгел жұмсалып кетсе, тағы мырыш қосыңыздар, қосындыны араластырып,
қайтадан қыздырыңдар).
Бір пробиркаға хлор суын, екіншісіне күміс нитратының ерітіндісін
құйыңыздар. Болып жатқан өзгерістерді бақылап түсіндіріңіздер.
Шешуі: Есептің бірінші бөлігінде реакцияға алынған заттар, тәжірибенің
қойылу тәртібі және байқалатын құбылыстар толық баяндалған. Екінші
бөлігінде тек реакцияға алынған заттар ғана айтылған, жүзеге асатын
құбылысты оқушының өзі бақылап түсіндіруі керек. Бұл есепті шығарғанда
анализ және синтез әдісін пайдаланған тиімді:
1. Бром-галоген, мырыш - активті металл. Бром басқа галогендер
сияқты металдармен әрекеттесіп, тұз түзеді:
Вr2 + Zn = ZnBr2
Мырыш жеткілікті мөлшерде алынса ғана реакция ақырына дейін жүріп,
бромды судың түсі жойылады. Реакцияға кіріспей артылып қалған мырыш ұнтағы
сынауықтың түбіне шөгеді. Алынған мөлдір сұйықтық - мырыш бромидінің
ерітіндісі.
2. Мырыш бромиді ерітіндісінің бір бөліміне хлор суын құйғанда
ерітіндінің түсі өзгереді. Периодтық жүйеде хлор бромнан бұрын
орналасқан, оның терісэлектрлігі және активтігі бромнан басым. Ол
бромды тұздарының ерітіндісінен ығыстырып шығарады да,
ерітіндінің түсі қоңыр тартады.
Сl2 + ZnВr2 = ZnСl2 + Вr2
2Вr- -2е-= Вr2
С12 + 2е- = 2Сl-
3. Мырыш бромиді ерітіндісінің екінші бөлігіне күміс
нитратының ерітіндісін қосқанда ашық сары тұнба түзілді. Бұл -
химиялық реакция жүргендігінің белгісі. Реакцияға екі тұз алынды,
реакция нәтижесінде жаңадан екі тұз пайда болуы тиіс.
ZnВr2 + 2АgNО3 = 2АgВr↓ + Zn(NО3)2
Реакциядан шыққан тұздар - күміс бромиді мен мырыш нитраты. Тұздардың,
қышқылдардың және негіздердің суда ерігіштігі кестесіне қарасақ, мырыш
нитраты суда жақсы ериді. Олай болса, сарғыш тұнба күміс бромидінікі болу
керек, оны реакция теңдеуінде бағдарша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz