Сыныптан тыс жұмыстардың түрлері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ХИМИЯДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРҒА ЖАЛПЫ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Химиядан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың маңыздылығы ... ..6
1.2 Оқушылардың сабақтан тыс уақыттағы танымдық сипатын күшейту ... ... ..20
1.3 Оқытудың жаңа технология
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
1.4 Химия пәнін оқытудың тиімді
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2 ОРТА МЕКТЕП ХИМИЯ КУРСЫНДА СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.1 Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың мақсаттары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
2.2 Сыныптан тыс жұмыстардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .47
2.3 Химиядан өткізілетін факультатив сабақтардың оқу-тәрбиелік
мәні ... ... ... 51
2.4 Химия ғажайыптары тақырыбында жасалған сыныптан тыс
жұмысты жүргізу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .63
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. “Қазақстан Республикасының 2015жылға дейінгі
білім беруді дамыту тұжырымдамасында” орта білім берудің мақсаты жылдам
өзгеріп дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың
негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін- өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға
және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға
қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру деп көрсетеді. Осындай күрделі
мақсаттың жүзеге асуы білім берудің үздіксіздігін қамтамасыз ету жағдайына
байланыстылығын да көрсетті. Республикада бұл міндеттердің шешу жолы білім
берудің қосымша дамыту бағдарламаларында айқындалады. Сондай -ақ “ҚР тәлім
тәрбие тұжырымдамасында” үздіксіз тәрбиенің негізі ұлттық тәлім тәрбие деп
қарастырады. Мұнда әрбір халықтың тәлім -тәрбиелік мұрасы- мәдениеттің
құнды бөлігі немесе қазақ халқының педагогикалық ой -пікірлерін бүкіл оқу
тәрбие жүйесінің тірегіне айнал-дыруды көздейді [1].
Заманауи мектептің басты мақсаттарының біріне әрбір баланың жеке
дамуына арналған қажетті толық құнды шарттарды жасау және оқу процесінде
әрбір оқушының белсенді позиция қалыптастыруы жатады. Сондықтан оқытудың
белсенді түрлерін қолдану оқушының танымдық жете білушілігінің дамуының
негізі болып табылады. Белсенді танымдық қабілет-тіліктер танымдық қызмет
барысында дамиды және қалыптасады. Бала тыңдаушы ғана емес, сонымен қатар
танымдық процеске белсенді қатысушы, өз білімдерін еңбекпен табатын кезде,
мұндай білімдер берік болады. Нақ белсенді оқытудың түрі бұл әуестікке
жалын жағушы бірінші ұшқын. Демократиялық ізденістік творчестволық оқудың
пайдасына мұғалім автори-тарлық оқыту сипатынан бас тартады. Негізгі даусыз
артықшылықтар ретінде: дербестіктің, ынталылықтың биік дәрежесі, әлеуметтік
дағды-лардың дамуы, білімдерді табуға деген іскерліктерінің қалыптасуы,
твор-честволық қабілеттіліктердің дамуын келтіруге болады. Таңдау
бостандығы сезімі оқуды саналы, өнімді және нәтижелірек етеді. Оқыту-
тәрбиелік процесс түрлерінің біріне тәрбиелеудің бір бөлігі болып табылатын
химиядан сыныптан тыс жұмыстар жатады. Мектепте дұрыс жолға қойылған
сыныптан тыс жұмыстың үлкен білім беруші және тәрбиелік мағынасы болады. Ол
сабақта алынған білімдерді тереңдетеді және кеңейтеді, көптеген пайдалы
дағдыларға ие болуға мүмкіндік береді, ал демек, оқу мен тәрбиелеуді өмірге
жақындатады. Сабақтан тыс жұмыс оқушыларға жеке дара жақын келуді
жеңілдетеді, олардың дербестігінің дамуына арналған қолайлы шарттар
жасайды. Сабақтар уақытында оқушылардың барлық сұрақтарын қанағаттандыру
мүмкін емес. Сабақтан тыс жұмыс оқу жұмысымен өзара байланыста білімдерді
іздеуде оқушы белсенділігін мобилизациялайтын әсерлі құрал ретінде қызмет
етеді және оқушылардың қызығушылықтарын қанағаттандыруға көмектеседі.
Химиядан сыныптан тыс жұмыс түрлерінің әр алуан түрі болуы мектеп
бағдарламасымен органикалық байланыста болуы тиісті, сонымен қатар оның
шектерінен сыртқа шығып, толықтыруы тиіс, яғни оқу және сыныптан тыс
жұмыстар-дың арасында өзара байланыстар бар болуы тиіс
Тақырыптың зерттеліну деңгейі. Көрнекі ғалым А.А.Леонтьевтің оқыту
әдістемесі: біріншіден- оқыту мен мазмұнын; екіншіден жалпы адам
психикасының табиғаты мен сөйлеу механизмін; үшіншіден- тілдің маңызы мен
ерекшілігін түсінуге тиіс деген пікірі материалдарды меңгеруде психология-
педагогика соңғы жаңалықтарын басшылыққа алғанда ғана нәтижеге жетуге
болатынын ашық айтады [2].
Қазіргі кезде республикамызда білім берудің жаңа жүйелі білім жүйесі
жасалып әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алып, педагогика теория-
сы мен оқу тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты беру парадиг-
масы өзгеріп, білм берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, басқаша қарым-
қатынас, оқыту технологиясын жеделдетудің психологиялық-педа-гогикалық
бағыттағы негізгі ой-тұжырымдары төмендегіше сипатталады:
- есте сақтауға негізделген оқып білім алудан, бұрынғы
меңгергендерді пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға
көшу;
- білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің
динамикалық құрылым жүйесіне көшу;
- оқушыға орташа деңгейде беретін бағдарламадан жекелеп,
саралап оқыту бағдарламасына өту.
Оқытудың жаңа технологиясы дегенде, ең алдымен , педагогикалық
технология деген ұғымды түсіну керек.
Оқытудың технологиясы білім берудің теориялық және қызметтік негізін
қалыптастыруда, білімді еңбекпен ұштастырып, іс-әрекеттің сапалығын
дамытады, мақсатты өмір сүруге ұмтылуға әсер етеді. Оқыту технологиясы оқу
бағдарламаларында қарастырылған алға қойған мақсатқа жетудің тиімділігін
қамтамасыз ететін оқытудың әдіс-құрал түрлерінің жүйесі арқылы оқыту
мазмұнын жүзеге асыру жолы. Оқыту технологиясын-да мамұн, әдіс және
құралдардың өзара байланысы мен себептілігі жатыр, ал қажетті мазмұнда,
тиімді әдістер мен құралдарды, бағ-дарлама мен алға қойылған педагогикалық
міндетке сәйкес іріктей білу .
Мектептегі дәстүрлі оқытуда оқушылардың бар назары негізінен білім,
білік және дағдырларды қалыптастыруға аударылады да, ал ғылыми- білімдердің
логика- операциялық жағынан көңіл бөлінбейді. Нәтижеде жеке тұлғаға ең
қажетті қасиеттер: бақылампаздық пен ойлау заңдылықтарын талап деңгейінде
меңгермейді.
Химияны оқытудың күрделі жүйесіндегі оқулық пен дидактикалық оқу
құралдары аса маңызды орын алады. Кейбір әдіскерлер мен дидактиктер оларды
оқыту құралдарына жатқызады, бірақ олардың ролі кесте, экранды құралдар,
приборлар және тағы басқаларға қарағанда әлде қайда жоғары. Оқулықта
химиялық білім мазмұны мектепке білім беру көлемінде беріледі.
Л.С.Выготский ойынның мынандай педагогикалық мәнін ашып жазды:ойын үстінде
бала өз көңіліне ұнаған іс- әрекетті жүзеге асыратын тәрізді болып
көрінгенмен, ол шын мәнінде белгілі бір ережелермен алдын-ала ойластырған
шарттылыққа бағынады. Ойын баланың оқуға, білім алуға деген оң көзқарасын
қалыптастыруға көмек береді. Химия пәні мұндай ойынға өте бай материал
береді.
Қазіргі кездегі қоғам дамуының заңдылығы мектеп оқушыларының рухани,
интелектуалды және физикалық жан-жақты дамыған, білімпаз, шығармашылығы
белсенді, тұрақты өз бетінше білім жетілдіруде ынталы және дағдысы қаланған
кез келген өмірлік мәселелерді шешу мақсатында тәуелсіз елімізде бірқатар
ілгері жұмыстар қарастырылып, олардың жүзеге асудағы нақты шаралары
белгіленді.
Диплом жұмысының мақсаты:
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға тәрбие және білім берудің жолдарын
теориялық тұрғыдан негіздеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға білім берудің ғылыми теориялық мәнін
негіздеу.
2. Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға білім берудің мүмкіндіктерін
айқындау;
3. Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға білім берудің әдіс тәсілдерін
анықтау.
Зерттеу обьектісі. Мектеп химия курсында оқушыларға сыныптан тыс
жұмыстарды оқыту.
Зерттеу пәні. Бейорганикалық химия сабақтарында оқушылардың ойлау
қабілетін, логикалық пікірлеу, шығармашылық қабілетін дамыту жолдары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- химиядан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру маңыздылығының
әдістемелік негіздері айқындалды;
- оқушылардың сабақтан тыс әрекеттеріндегі оқу мен тәрбие үрдістерін
біріктіру шарттары көрсетілді;
- Химия ғажайыптары тақырыбында дайындалған сыныптан тыс жұмысты
жүргізудің әдістемесі жасалды.
Зерттеудiң ғылыми әдiстерi. Зерттеу проблемасына байланысты әдiсте-
мелiк әдебиеттерге теориялық тұрғыдан талдау жасау; химия пәнiнiң оқулық-
тарын, әдiстемелiк құралдарын талдау; оқушылармен әңгiмелесу, байқау,
сауалнама, тест жүргiзу, эксперимент жүргiзу; оқушылардың бiлiмдерi мен
шығармашылық қабiлеттерiнiң деңгейiн тексеру, олардың қорытындыларын
талдау.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХИМИЯДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРҒА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Химиядан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың маңыздылығы
Оқушылардың химияға қызығуын біршама қанағаттандырғанымен
факультативтік сабақтардың да мазмұны мемлекеттік бағдарлама бойынша
шектеледі. Оқушылар бағдарламадан тыс көптеген мәселелерді білгісі,
үйренгісі келеді. Мұның өзі химияның тұрмыстағы және халық шаруашылығындағы
маңызының күн сайын артуымен де байланысты. Оқушылардың осы тілегін орындау
мақсатымен сыныптан тыс жұмыстар жүргізіледі. өзінің атынан көрініп
тұрғандай бұ жұмыстар оқушылардың қалауы бойынша мұғалімнің жетекшілігімен
сабақтан тыс жүргізілетін оқу жұмысын ұйымдастырудың бір түрі.
Сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың сабақта алған білімін тереңдетеді,
сарамандық біліктер мен дағдылар алуына жәрдемдеседі. Олардың түрлері,
мазмұны және әдістері сабақтағыдан өзгеше болып келеді. Олардың мазмұны
бағдарлама арқылы шектелмейді, мектептің жағдайына, оқушылардың қызығуына
қарай анықталады. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырғанда еріктілік негізі
сақталады және оларды жүргізудің негізгі әдісі оқушылардың өздігінен
істейтін жұмыстары. Мұғалім ақыл кеңесін беріп, бағыттап отырады.
Сыныптан тыс жұмыстардың міндеттері мен ұйымдастырылу негіздері:
оқушылардың химияға құштарлығын жоспарлы дамыту; сабақта өтілген
материалдармен байланысын қамтамасыз ету; сыныптан тыс жұмыстарға қоғамдық
мән беру; теориялық және сарамандық жұмыстарды ұштастыра жүргізу; жұмыстың
түрін таңдаудағы оқушылардың еріктілігі мен орындаудағы міндеттілігін,
ұйымдастыру жұмыстарындағы белсенділігі мен дербестігін қамтамасыз ету;
көпшілік және жеке жұмыстарды ұштастыру; сыныптан тыс жұмыстарға кәсіптік
бағдар беру.
Химиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың түрлері. Химиядан
жүргізілетін тыс жұмыстар көпшілік, топтық және жеке жұмыстар деп үшке
жіктеледі.
Көпшілік жұмыстарға жататындар: жас химиктер қоғамы, химиялық кештер,
олимпиадалар, химия апталығы онкүндігі және айлығы, конференциялар, т.б.
Топтық жұмыстар: химиялық үйірмелер, жас химиктер клубының және
қоғамының секциялары, химиялық бюллетень шығару, көрме ұйымдастыру, топтық
зерттеу жұмыстары. Жеке жұмыстар: кітаппен жұмыс, хабарлама, реферат және
баяндама әзірлеу, құрал және көрнекі құралдар жасау, шағын зерттеулер
жүргізу және т.б.
Көпшілікке арналған сыныптан тыс жұмыстар. Көпшілікке арналған сыныптан
тыс жұмыстардың ішінде кеңінен таралғандары жас химиктер қоғамы және
химиялық кештер.
Сыныптан тыс жұмыстарға қатысатын оқушылардың саны көп, олардың
әуестену бағыты алуан түрлі болып келетін ірі мектептерде жас химиктер
қоғамы ұйымдастырылады. Қоғам арнайы жарғы бойынша жұмыс істейді, оның
мазмұны әдістемелік әдебиеттерде баяндалған. Жарғыда қоғамның мақсаты,
құрамы, мүшенің хұқы мен міндеттері, басқару органдары және ұйымдық
құрылысы, кітапхана және баспа істері нақтылы көрсетіледі. Жас химиктер
қоғамына, әдетте, бір ғалымның аты беріліп, оның жұмысы әуесқойлық, бәсеке,
жарыс түрінде ұйымдастырылады.
Сыныптан тыс жұмыстардың ең маңыздыларының бірі химиялық кештер, оған
оқушылардың көпшілігі қамтылады. Ол танымдық әсерінің күштілігімен
ерекшеленеді. Химиялық кештер мазмұнына қарай тақырыптық, тарихи, мерейтоп,
қызықты, т.б. кештер деп жіктеледі, сабақта өтілген материал-дармен тығыз
байланыста жүргізіледі.
Сыныптан тыс топтық және жеке жұмыстар. Сыныптан тыс топтық жұмыстардың
ең маңыздысы химиялық үйірмелер. Химия пәнінен сыныптан тыс жұмыстар әр
салалы үйірме ұйымдастырудан басталады. Ол жүйелі түрде жүргізіледі,
еркімен келген оқушылар құрамының тұрақтылығы, олардың жұмысын біріктіретін
жалпы тақрыбының болуы химия үйірмесінің ұйымдастырылады. 1970жылы жеке
сыныптарда химиядан жүргізілетін үйір-ме жұмыстарының шамамен алынған
бағдарламасы ұсынылды. Онда зерт-ханалық техниканың негіздері, препараттар
әзірлеу, электрохимия, химиялық технология, геохимия, органикалық химия,
аналитикалық химия үйірме-лерінің тақырыптары, бағдарламасы берілген,
әдебиеттердің тізімі көрсетілген. Бұл құжат бағыт бағдар беру үшін ғана
жарияланады, үйірме жұмыстарының факультативтерден айырмасы олардың мазмұны
бағдарлама арқылы қатаң шектелмейді, оқушылардың дара ерекшеліктерін,
икемділіктерін ескеріп жүргізіледі[3].
Ұлттық білім үлгісінің негізгі бағыты - адамды қоғамның ең негізгі
құндылығы ретінде тану, оның қоғамдағы орны мен рөліне, әлеуметтік
жағдайына, психикалық даму ерекшелігіне мән беру, сол арқылы оның рухани
жан-дүниесінің баюына, саяси көзқарасының, творчестволық еркіңдігі мен
белсенділігінің, кәсіби іскерлігінің қалыптасуына жағдай жасау, мүмкіндік
беру. Яғни, XXI ғасырдық маманы жаратылыстану мен гуманитарлық ғылымдар
бойынша ой-өрісі кең, жан-дүниесі бай, ұлттық менталитеті жоғары, кәсіби
білікті маман, адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай алатьш, басқаның
пікірімен санасатын, кез-келген ситуациядан шығудың жолын таба алатын,
жауапкершілік сезімі жоғары, қоғамда белгілі бір рөл атқаратын,
қайталанбайтын дара тұлға болуы тиіс. Ал мұндай мүмкіндіктің негізі -жоғары
білімде. Өйткені жоғары білім -үздіксіз білім беру жүйесінің шешуші тетігі.
Сондықтан білімгерді тек маман ретінде ғана қарамай, оны өз қоғамының
азаматы, жеке түлға, келешектің иесі, тірегі ретінде тану, соған мүмкіндік
жасау қажет.
Еліміздің егемендік алып, қоғамдық өмірдің барлық, соның ішінде білім
беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мен ізгілендіру мектепті осы
кезге дейінгі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол ашты.
Білім мазмұны жаңа үрдістік біліктермен, ақпаратты қабылдау
қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдай-ындағы
білім беру бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде. Атап айтқанда:
Есте сақтауға негізделген оқып білім алудан, бұрынғы меңгергендерді
пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға көшу;
Білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің динамикалық құр-
ылым жүйесіне көшу.
Бір үйірмеге қатысатын оқушылар саны 10-12-ден аспайды. Бірінші жылы
(VIII сынып) оқушылар зертханада жұмыс істеу және қауіпсіздік техникасын
сақтау шараларымен толығырақ танысады. Заттарды тазарту, ерітінділер
дайындау, химия зертханасына қажетті кейбір заттарды алумен шұғылданады,
сарамандық біліктер мен дағдыларды игереді. Химияның тұрмыста қолданылуына
байланысты тәжірибелер жасайды, киімдегі дақты, ыдысқа жұққан кір мен
жабысқан қақты кетіру жолдарымен танысады.
Химияның тарихымен шұғылданатын үйірменің мүшелері химиялық
элементтердің ашылу тарихымен, көрнекті ғалымдардың өмірі және еңбегімен
танысады, музейлерге, көрмелерге, өндіріс орындарына топсеруенге барады.
Қазіргі студент болашақтағы әр мамандықтың иесі, қоғамның арқа сүйер
тірегі. Осыған орай бүгінгі таңда оқытушылардың алдында үлкен міндет тұр.
Ол міндет қазіргі студент жастарды адамгершілікке, еңбексүйгіштікке
тәрбиелеумен қатар, оқу жүйесіне керекті күрделі техникалық құралдардың
сырын үйрету, яғни ең сапалы білім беру. Сапалы білім беру үшін, сабақта
қазіргі заманның ең үздік оқыту әдіс тәсілдерін қолдану керек.
Студенттердің көпшілігі мақсат дегеніміз-философиялық немесе психо-
логиялық теорияларды білу деп ойлайды және де олардан емтиханда оқытушының
дәрісбаянда баяндалған немесе ғылыми еңбектер мен оқулықтарда айтылған
бағдарламадағы материалды айтып беру деп есептейді. Жауабы анық сияқты
болып көрінеді: адамдарды жақсырақ білу үшін, оқу-тәрбие және басқару-
ұйымдастыру жұмысында оларға ықпал ету. Алайда, онда студенттерді
әдістемелік ұйымдастыру мен педагогикалық бағыттағы тәжірибе жүзіндегі
жүйелі нұсқаулармен қаруландырған дұрыс болар ма еді? Қарапайым сауалдар
болып көрінгенімен, оларға берілетін жауаптар бәріне бірдей белгілі емес.
Оқудағы жасандылық, көбнесе студенттің оқу іс-әрекетінің сапасын оның
жадында сақталып қалған білімі бойынша бағаланатындығынан байқалады.
Студенттің бұл ілімді меңгеруінің шынайы деңгейі қандай, яғни оның бұл
білімді күнделікті өмірде шығармашылық тұрғыдан қолдануы қаншалықты? Істің
бұл маңызды жағын көбнесе болашақ практикаға қалдырады: өмір талап қойған
кезде жоғары оқу орнының студенті өзінің алған білімін пайдалану
біліктілігін көрсетеді дейді. Оқу барысында есте сақтау қабілеттілігі ғана
қадағаланады.
Мұның бәрі көбнесе тұжырымның белгісіздігі салдарынан болады- теориялық
білімдерін пайдалану іскерлігі. Осыдан көпшілік үшін, психологиялық
теорияны іс жүзінде қолдана білу талабы нақтылы емес, бұлыңғыр болып
қалады. Сонда да теорияны іс жүзінде пайдалана білу іскерлігі ақыл-ой
біліктілігі болып табылады және де бұл ойлау теориясы арқылы ғана түсінікті
болады да, студенттердің ойлау біліктілігі мен қабілеттілігінің дамуы
барысында қалыптасады.
Қазіргі таңда интерактивті әдістер бірлесу әдістемесін жүзеге асырады
және де оқыту барысындағы тәрбиелеу мәселелерінің тиімді шешімдерін
қарастырады. Оқыту барысында интерактивті әдістердің пайдаланылуы дамыта
және тәрбиелей отырып оқытудың алғы шарттары болып табылады.
Бұл жағдайдағы оқытушының рөлі оқыту барысында студентті тікелей оқытып
үйрететін адамның емес, оны оқыту іс-әрекетін ұйымдас-тырушысының рөліне
айналуы. Оқытушы студенттің оқу іс-әрекетін ол оқытушының оқу материалының
мәтінін енжар қабылдап, жай ғана сіңіруін емес, осындай және басқа білім
көзі арқылы қажетті ғылыми ақпаратты ала отырып, белсенді түрде ойлануын
ұйымдастырады. Сондықтан оқытушы дәрісбаян барысында да, өзіндік жұмысы
барысында да, практикалық және зертханалық жұмыстар кезінде де студенттің
оқу іс-әрекетін қйымдастырушысы болып саналады. Осындай ұйымдастырудың
арқасында студент ақпаратты енжар тұтынушы емес, оны белсенді табушысы
және өндірушісі болып қалыптасады. Іскерлік ойын әдісі алғаш рет білім
беру жүйесінде емес, іс жүзіндегі басқару саласында пайда болды. Қазіргі
кезде іскерлік ойындар тәжірибе жүзінде түрлі салада қолданылады: зеттеу
жұмыстарында, жоба үрдістерінде, шынайы өндірістік жағдайларда, соның
ішінде әскери істерде қолданылатын ұжымдық шешімдерді жасауда
пайдаланылады.
Әр түрлі мамандық даярлайтын жоғары оқу орындарындағы іскерлік ойындар
басқару іс-әрекетін оқытуда жиі пайдаланылады. Кейде бұл оқыту әдісін
Басқарудың іскерлік ойындары деп те атайды. Іскерлік ойындар маманының
бірі Е.А.Хруцкий былай деп жазады: Егер іскерлік ойынға анықтама беретін
болсақ, бқл дегеніміз ойынға қатынасушылардың өздері жасайтын ережелер
бойынша немесе берілген ережелер бойынша әртүрлі ойын жағдайларындағы
басқару шешімінің қабылдануын білдіреді. Мұндай анықтама оқытушыларға
арналған оқу құралдарында берілетін болғандықтан, шынайы басқару шешім
жайлы емес, студенттерді басқаруға үйретудің оқыту әдісі ретіндегі іскерлік
ойын.
Біздің пікіріміз бойынша, іскерлік ойынның мағынасы мынада: келешек
мамандарды белгілі бір кәсіби қызметке үйрету мақсатында студенттерді
шынайы объектілердің көмегімен емес, олардың үлгілеррі арқылы оқыту. Сондай-
ақ, студенттер әр түрлі рөлдерді атқаруы мүмкін: мұғалімнің, әдіскердің,
білім беру департаменті инспекторының, студент практиканттың және тіпті
оқушының. Мұндай іскерлік ойын алдын ала жоспарланып практикалық сабақ
барысында жүргізілуі мүмкін.
Іскерлік ойын студентті шынайы іс-әрекет жағдайына кірістіріп, оның
шынайы әрекет жасаушы ретінде ұйымдастырылып, оның нақтылы ойланып,
мақсатқа ұмтылуына себеп жасайтын болғандықтан нәтижелі болады. Бқл жағдай
оқушының зер салуын жоғарлатады, мақсат жайлы ойлануына мүмкіндік береді,
яғни оның материалды жақсырақ меңгеруін қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, қазіргі таңда интерактивті оқытудың жаңа әдістерінің
бірі болып тренинг саналады. Бұл әдістің жаңаша болып саналуының мағынасы
мынада: біріншіден ол Батыста шағын топ ішінде арнайы ұйымдастырылатын
психокоррекциялық әдіс ретінде кең таралғанымен, бізде белгісіз болды.
Екіншіден, ол студенттерді оқытуда кең таралмаған әдістердің бірі. Дегенмен
де, кейбір оқу орындарында әлеуметтік психологияны оқыту барысында, іс-
әрекет кезіндегі тұлғааралық қатынастардың үлгісін қалыптастыру мақсатында,
оқу топтарындағы практикалық сабақ ретінде қолданылуда. Тренинг тобындағы
пайда болатын алуан түрлі жағдайлар оқулық сипатында және шартты ойындар
ретінде болып, оқушы үшін өз әрекетіне жауап-кершілікпен қарайтын шынайы
жағдайлар түрінде болады. әрекет үшін жауапкершіліктің бұл жердегі маңызы
зор: жеке оқу барысындағы сияқты өз алдындағы да жауапкершілік қана емес,
сондай -ақ топтағы серіктері алдындағы да жауапкершілігі орын алады,
өйткені әркімнің нәтижелі әрекеті бұл барлық топ іс-әрекетінің нәтижесінің
кепілі.
Тренинг бұл тұрғыдан іскерлік ойынды білдіреді. Бірақ бұл әдістің де
айырмашылығы айтарлықтай: біреуі теорияны практикада пайдалануды үйретсе,
екіншісі теорияны практикада оқытады. Топтағы тренинг әдісінің әлеуметтік
психологияда ерекше орын алуы тегін емес. өйткені оның теориялық мазмұны
топ ішіндегі және топ арасындағы қатынастардың заңдылықтарын толықтай
қамтиды. Олар топтық тренинг ретінде өтілетін сабақтарда тез меңгеріледі,
өйткені басқа әдістер қарастыратын ғылыми теориялық ережелер өз үлгілерін
табады. Жоғары оқу орындарындағы білім берудің дәстүрлі академиялық үлгісі
және оған сәйкес келетін студенттердің тікелей академиялық білімі қазіргі
заманғы психологиялық технологияның іс жүзіндегі талаптарына сай емес:
қатынастық кәсіп деп аталатын мамандығын игерген адамдармен жұмыс
барысында нені және қалай істеу керектігіне сай емес.
Сабақ тренинг әдісі бойынша сирек жүргізіледі. Оның себебі бірнешеу.
Біріншіден, бұл іс жүзінде жаңадан кездесетін және бәрі бірдей жасап
көрмеген әдіс. Екіншіден, бұл әдіс бойынша сабақты даярлау көп уақытпен
еңбектенуді қажет етеді. Үшіншіден, оқытушы топтық тренингке қандай
әлеуметтік проблемаларды ұсыну керек екенін, қандайларын ұсынбаған дұрыс
екенін біле бермейді. Бастапқы екі себептің айтарлықтай маңызы жоқ сияқты,
ал үшіншісін, жиі кездесетін тақырыптарды алып, тренингті қазір-ақ өткізуге
болады. Осылайша, басқару академиясы немесе мамандықты көтеру
институттарында басшыларды даярлау барысында, басшылардың іскерлік
қатынастары бойынша тренингтер жүргізіледі, студенттер аудитортиясында
топтағы жеке адамдардың өзара әрекеттестігін дамыту мақсатында Ұжым деген
тақырып бойынша тренингтер жүргізіледі.
Оқытушы сабақты топтық тренинг әдісі бойынша жүргізу үшін ауқымды
даярлық жұмысын атқаруы қажет.
Даярлық құрылымы:
a) тренинг жоспары мен сценарийін жасау;
b) тренингке ұсынылатын проблеманың шешілуіне студенттерді белсене
қатынастыру мақсатындағы жұмыстар (оларға зерттелетін тақырып бойынша
алдын ала сауалдар беріледі);
c) оқытушының өзіндік дайындығы (ол өзінің тренинг барысындағы мінез-
құлқын қарастырып, ойластырады: сұрақтарды қалай қою керек; пікір-
талас жағдайын өршіту керек пе немесе шешімді басқалардан талап ету
керек пе; дұрыс емес шешімдерге қалай жауап қайтару керек; жалпы
қорытындыны қашан және қалай жасау керек; тренинг барысында
студенттерді қалай және не үшін бағалау қажет;
d) барлығына бірдей болмаса да қатынасушыларға рөлдерді бөліп беру, ал
қалғандарына бақылаушылар және еріксіз сыншылар ретіндегі рөлдерді
бөлу; осылайша тренингке өзіндік қатынасын ұйымдастыру.
Тренинг барысында орындалатын рөлдерге басқа қатынасушыларды қоюға
болады. Рөлдердің алуан түрлі болуы мүмкін. Ол сабақтың тақырыбына
байланысты болады. Мәселен, Ұжым тақырыбындағы Даусыз қарым-қатынас
немесе Келіспеушілікпен не істеу керек. деген ұранмен өтетін тренингтегі
рөлдер былайша бөлінуі мүмкін: мұғалім, жетекші, ұйымдастырушы,
шебер, әділеттілікті таңдаушы, сыншы, қарсылық білдіруші, дәстүрді
сақтаушы, қу, бейбітшілік қолдаушысы, орын-даушы, жалқау, жақсы
жігіт, сүйкімді қыз, әкімшілік және т.б[5].
Сыныптан тыс жұмыстардың тәрбиелік әлеуметтік және қоршаған ортаға,
уақытша балалардың және педагогикалық ұжымның ерекшелігіне, зерделі,
әсершіл, заттық шығармашылықты, денсаулықты жақсартатын қызметтердің өзгеше
мазмұнына, қарым -қатынас, өзара байланысқа, сондай- ақ, мектептен тыс
бірлестіктердің мектеп, жанұялар, балалар мен жастардың қоғамдық
ұйымдарымен өзара байланысына сүйенеді.
Сыныптан тыс тәрбие жұмыстары балалар мен жасөспірімдерді қоғамдық
өмірге бейімдейтін, жұмыс тәжірибесін жинақтайтын, жаңа жағдайдағы қарым-
қатынасқа үйрететін, қызығушылықтар мен талаптарды іске асыратын әлеуметтік
ортаның бір бөлігі болып табылады. Жеке даралық рухани дамуды қамтамасыз
ете отырып, сыныптан тыс жұмыстар жасөспірімдерге мектептің отбасының
жасайтын ықпалын тереңдету және өрістету үшін жағдай жасап, өз құралдары
мен әдістері арқылы оқушылардың тұлғалық дамуына, өзін іске асыруына және
жетіспеушілікті толтыруға басқаша қарым қатынас пен тіршілік әрекеттесу
жағдайымен мүмкіндіктер қалайды. Сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының тәрбиелік
мүмкіндіктері балалар ұжымындағы педагогикалық мүмкіндіктердің айтар-лықтай
дәрежесіне байланысты. Бұл жағдай бірқатар педагогикалық зерттеулерде (О.С.
Газман, Т.В. Говорун, Г.С. Голиневич., Б.Я. Гиндис, Л.М.Иванова, Е.К.
Касайкина, Н.К. Гравинин, М.Б. Коваль т.б.) жан жақты қарастырылған[4].
Балалар ұжымдарына тән белгілерді (сыныптан тыс жұмыстарда
қалыптастыруға болады деп айтқан педагог ғалымдар (И.П. Иванов, В.М.
Коротов., Л.И. Новикова., В.А. Сухомлинский т.б.).
Балалардың қоғамдық бірлестіктері қызметіндегі тәрбие теориясы мен
әдістеріне арналған алғашқы ғылыми жұмыстар (А.М.Гукасова., Н.Коротов.,
Г.В.Колчина., В.В.Прокомев., А.П.Сперанский) 1950 жылдарының соңында
басталды. Бұл кезде жүргізілген зерттеу жұмыстарының материалдары мен
түйіндері сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының жаппай көпшілікті түрін іске
асырушы ұйымдар даму тенденциясында қарама-қайшылықтардың орын алғандығын
көрсетеді. Атап айтқанда, бір жағынан өскелең ұрпақ тәрбиесіндегі оқушылар
әлеуетінің бірізді көтерілуі байқалса, екінші жағынан әртүрлі ұйымдар
әрекетінде бытыраңқылықтың орын алып тәрбие жұмысы-ның жүзеге асу деңгейіне
кері әсер жасағаны аңғарылады[5].
Сыныптан тыс тәрбие жұмысы мектептегі тәрбие жұмысының құрамдас бөлігі
болғандықтан, ол тәрбиенің жалпы мақсатын орындауға бағытталған балаға
қоғамда өмір сүруге қажетті әлеуметтік тәжірибені меңгерту және қоғамдық
тұрғыдан қабылданған құндылықтар жүйесін қалыптастыру. Соған орай оның
негізгі мақсаты сабақ үстінде жүзеге асыратын тәрбие міндеттерін толықтыру
және тереңдету, олардың қабілеттерін неғұрлым толық ашу белгілі, бір
нәрсеге қызығушылығы мен ынтасын ояту, қоғамдық белсенділіктерін шыңдау,
бос уақытын дұрыс ұйымдастыруды көздейді.
Сабақтан тыс тәрбие жұмысының ерекшелігі төмендегі аталған міндеттерде
көрсетілген:
1. Балада өзіне қатысты жағымды қатынасты қалыптастыру және ондағы өзін-
өзі бағалаудың әділдігін қамтамасыз ету. Бұл баланың одан әрі дара дамуының
негізі болады. Себебі, тәжірибе көрсеткендей "қиын балада" өзі туралы
жағымсыз көзқарас қалыптасқан. Тәрбие жұмысы барысында мұғалімдер оны не
күшейтеді, болмаса өзіне деген жағымды әсерлі өзгертеді. Соған орай дұрыс
ұйымдастырылған сабақтан тыс тәрбие жұмысы оқу процесіндегі шектеуді жоюға
мүмкіндік береді және баланың өзі жөнінде жағымды көзқарастың қалыптасуына,
өзінің күш-қайратына сенімінің орнауына жағдай туғызады.
2. Балада ынтымақтастық, ұжымдық өзара әрекет ету дағдысын
қалыптастыру. Егерде балада өзіне қатысты жағымды көзқарасы бар жағдайда
жолдастарымен тіл табысу, олардың пікірін тыңдау, өзара міндеттерін бөлісу,
басқа адамдардың мүддесін ескеру, көмектесу біліктілігі қалыптасқан
жағдайда онда толығымен ұжымдық өзара жағынан әрекеттесу дағдысы
қалыптасады.
3. Балада әртүрлі көркемөнер әрекеттерінің түрімен тікелей танысу
арқылы ондағы қажеттілікті қалыптастыру. Оған қызығушылықты баланың дара
ерекшеліктерін және қажетті біліктілік пен дағды дәрежесін ескеру негізінде
қалыптастыру. Басқа сөзбен айтқанда, сабақтан тыс жұмыста бала өзіне
пайдалы әрекетпен шұғылдануы тиіс және оны өздік тұрғыдан ұйымдастыра алуы
қажет.
4.Баланың дүниетанымының компоненттері: адамгершілік, эмоциональ-дық,
ерік-жігерін қалыптастыру. Сабақтан тыс жұмыстарында бала адамгершілік
түсінік арқылы қоғамдық мораль және мінез-құлық нормаларын меңгереді.
Эмоциялық сала шығармашылық әрекетте эстетикалық көзқарас арқылы
қалыптасад.
5.Баланың таным қызығушылығын дамыту. Мұндай міндетте сабақтан тыс
жұмыс сабақта және сабақтан, тыс әрекеттің сабақтастығын қамтамасыз етеді.
Өйткені сабақтан тыс жұмыс сабақтағы тәрбиемен байланысты, мұндай
көзқараста ол оқу процесінің нәтижесін арттыруға бағытталған. Баланың таным
қызығушылығын дамыту бір жағдайда, ол оқыту процесіне жұмыс істесе, екінші
жағдайда, балаға тәрбиелік ықпалын күшейтеді [6].
Жоғарыда аталған міндеттер сабақтан тыс жұмыстардың негізгі бағыттарын
анықтайды. Нақтылы іске, сыныпқа мұғалімнің жағдайының ерекшелігіне
байланысты олар нақтыланып, өзгертілуі мүмкін.
Демек, тәрбие жүйесінде олардың қызметі ерекше. Олар тәрбие берудің
жалпы жүйесінің ажырамас бөлігін құрайды.
Оқыту сабақтарына қарағанда, сыныптан тыс жұмыс ерікті негізде
өткізіледі. Оның бірінші ерекшелігі, міне осында. Оқушылар ынта мен
бейімділіктеріне байланысты өз беттерімен әр түрлі үйірмелерге жазылады,
сабақтан тыс уақытта өз қалаулары бойынша көп болып және жеке атқаратын
жұмыстарға қатысады. Демек, еріктілік, ең алдымен сыныптан тыс сабақ
түрлерін еркін таңдап алуды білдіреді. Педагогтар және оқушылар
ұжымдарының міндеті сыныптан тыс жұмысқа оқушылардың ешқайсысын қалдырмай,
түгел тарту. Мұны әрине, ешқандай мәжбүрлеусіз атқаруы керек. Бірақ, оқыту
сабақтарынан балалардың өз бетімен кетуіне жол беруге болмайды.
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың екінші ерекшелігі оның міндетті
бағдарламалар көлеміне байланысты болмайтындығында. Оның мазмұны мен
формасы негізінен алғанда оқушылардың ынталары мен талап-тілектеріне,
жергілікті жағдайларға байланысты болады. Пәндік және басқа үйірмелердің
бағдарламалары шамалық бағдарлық күйде болады. Осы бағдарламалардың және
методикалық нұсқаулардың негізінде үйірмелердің жетекшілері нақты
жағдайларды және оқушылардың ықылас қалауын ескере отырып жұмыс жоспарын
жасайды. Бұл сыныптан тыс жұмыстың мазмұны анағұрлым икемді, мектеп
оқушыларының ынтасы мен тілек-талаптарына сай келетіндей етуге мүмкіндік
береді.
Оның үшінші ерекшелігі жас шамасы әр түрлі оқушыларды қамтитын-
дығында. Мектеп хорының немесе оркестрінің, көркем-өнерпаздар үйірме-
лерінің және спорт ұжымдарының жас шамалары әр түрлі болып келетін кұрамы
сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруға және өткізуге кедергі бола алмайды.
Керісінше, әр түрлі сыныптардың оқушыларын біріктіре отырып, сыныптан тыс
сабақтар бүкіл мектеп ұжымының топтаса түсуіне себепші болады. Әр түрлі
сыныптың оқушыларын біріктіретін үйірмелерде ересектеу балалардың өзінен
кішілерге қамкорлық жасауларына, жолдастық өзара көмекті өрістетуге жақсы
жағдай туғызылады. Сыныптан тыс жұмыстың төртінші ерекшелігі онда өз
бетімен айналысудың басым болуынан көрінеді. Үйірмелерде, спорт
ұжымдарында, көркемөнерпаздар ұжымдарында балалардың өз беттерімен жұмыс
істеулеріне кең мүмкіндіктер беріледі. Оны, әрине, педагогтар бағыттап
отырды, бірақ оқыту сабақтарынан ерекшелігі оны негізінен мектеп
оқушыларының өздері ұйымдастырады. Сыныптан және мектептен тыс сабақтарға
басшылық жасау инициатива мен дербестікті дамытумен үйлестіріледі. Оқушы
ересектеу болған сайын оның инициа-тивалылығы мен дербестігі толығырақ жан-
жақты көрініс береді. Олар әр түрлі үйірмелерге, клуб типтес бірлестіктерге
қатысушылар ролінде ғана емес, сабақтан тыс істерді ұйымдастырушылар
ролінде де көзге түседі. Жоғары сынып оқушылардың бастауыш және орта
сыныптардың оқушыларын біріктіретін үйірмелерге және студияларға жетекшілік
етуі де жиі кездеседі.
Қазіргі жағдайдағы сыныптан тыс тәрбие жұмысының бесінші ерекшелігінің
мәні ондағы қоғамдық пайдалы іс-әрекеттің сыбағалы салмағының
артқандығында. Егер біраз уақыт бұрын сыныптан тыс жұмыста өзара сөйлесу
және көңіл көтеру формалары басым болып келсе, қазір ол коғамға пайдасы
мол бағытқа не болып келеді. Соның нәтижесінде ол мектеп оқушыларына,
әсіресе жоғары сыныптарды кәсіптік бағдар берудің өте маңызды да ықпалды
құралы ретінде көрініп отыр.
Оның алтыншы ерекшелігі формалар мен әдістердің сан алуандығы. Сыныптан
тыс сабақтардың барлық формалары мен әдістерін санап шығу өте қиын және
мүмкін емес. Ең алдымен, өнерпаздар клубтарын және ғылыми қоғамдарды құруды
көрсеткен жөн. Қоғамға пайдалы іс-әрекеттерді ұйымдастырудың, мектеп
оқушыларының мәдени дүниетанымын көтерудің формалары алуан түрлі бола
түсті.
Өкінішке орай, сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруда әлі де болса
айтарлықтай кемшіліктер кездеседі. Қейбір мектептер үшін бұл жұмыстың жеке
бағыттарын ғана дамыту тән болып отыр. Мәселен, кейде педагогтар мен
оқушылар ұжымдары өз күш-жігерін дене тәрбиесін немесе эстетикалық тәрбиені
ұйымдастыруға ғана бағыттайды. Енді біреулерінде енбекке тәрбиелеуге,
ғылыми-техникалық творчестваны дамытуға ғана баса назар аударылады.
Комплексті түрде тәрбиелеу балалардың жан-жақты дамуын талап етеді.
Сыныптан тыс жұмыстың бір бағытын арттыру оқушылардың ынтасы мен
бейімділіктерінің жан-жақты дамуын тежейді, баяулатады. Педагогтар
ұжымдарының кезек күттірмейтін міндеттерінің бірі мектеп ұжымдары іс-
әрекеттерінің барлық негізгі бағыттарын дамытуды қамтамасыз ететін жүйе
құру.
Кейде сыныптан тыс жұмысқа оқушылардың барлығы емес, актив қана
тартылады. Басқалары, ең алдымен қиын мінезді балалар, сабақтан тыс уақытта
ұйымдастырылған әсер ету өрісінен тыс қалады. Ал алдыңғы қатарлы
мектептердің тәжірибесі болса, мұндай балаларды сыныптан тыс қызықты
жұмысқа тартуда, оларды қайта тәрбиелеуге, сабақтан тыс уақытта бірлескен
ұжымдық іс-әрекетке деген ынтаны арттыруға көмектеседі. Тәрбиені комплексті
түрде жүргізуді жүзеге асыру оқушылардың ешқайсысын қалдырмай, бәрін сынып
жұмысының түрімен қамтуды көздейді.
Қазіргі жағдайдағы сыныптан тыс жұмыстың жетінші ерекшелігі оның
бұқаралығы. Ол табиғатты, техниканы өнерді сүйетін жеке балаларды ғана
емес, барлық оқушыларды қамтиды. Оның бұқаралық формалары топтық және жеке-
дара сабақтармен толықтырылып отырады.
Сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында оқушылардың еңбек тәрбиесі мә-селесіне
теориялық-әдістемелік тұрғыда жүргізілген зерттеулерде кездеседі.
Айталық, Б.Н.Буттов оқушыларды қоғамдық пайдалы жұмыстарға тарту арқылы
олардың белсенді ұстанымын тәрбиелеу процесін қарастырады[7].
Автор мұнда сыныптан тыс жұмыстың мынадай негізгі бағыттарын бөліп
көрсетеді:
1) Қоғамдық пайдалы жұмыс: өндірісті еңбекпен әртүрлі нысандарда
жұргізу.
2) Өзіне өзі қызмет көрсету шаралары. Осы жұмыстардың тәрбиелілік
тиімділігі дәйектелді.
А.П.Жильцов ауылдық жердегі оқушылардың жақсы еңбекпен демалысын
ұйымдастыру, қоғамдық пайдалы жұмыс әдістері мәселені бірінші болып зерттеу
жұмысын жүргізеді.
А.П.Сперанский оқушыларды сыныптан тыс жұмыстарда политех-никалық
тұрғыдан дайындау міндеттерін қарастырады [8].
Көптеген зерттеушілер сыныптан тыс жұмыстың тәрбиелік әлеуметтік
балалар мен жасөспірімдердіңтанымдық қызығушылықтарын қанағаттан-дырып,
оларды одан ары қарай дамытудағы мүмкіндіктерін ашуға жұмыстар жүргізген.
Айталық, З.А.Барышникова, А.А.Бордай, Н.В.Добрецова, И.И.Кинев,
К.Н.Травинин, А.С.Хоптяр т.б. балалар мен жасөспірімдердің танымдық
қызығушылықтары мен қабілеттерін тәрбиенің тиімділігін арттыру жолдарын
қоршаған табиғи, әлеуметтік және мәдени орта мүмкіндіктерін барынша
пайдалану жағдайларымен байланыстырып қарастырады[9].
Балалардың жеке даралық (дербес) шығармашылығын дамыту мәселе-леріне
Э.Б.Абдуллин мен Л.М.Целищева зерттеулер жүргізеді. Авторлар мезгілдік
бірлестіктердегі саз өнеріне балалардың қызығушылықтарын ояту мен музыкалық
білім дарыту және дамытуда ажыратылымды амалды пайда-ланып оқытуды
ұйымдастырудың мүмкіндіктері мен тиімділіктерін ашады. Балалардың жаппай
-көпшілікті музыкалы эстетикалық тәрбиесінде сыныптан тыс жұмыстың
мектептер, мәдени ағарту мекемелері жүргізген жұмыс әдіс-тері
қарастырылады. Авторлардың жасаған көптеген ұсыныстары жаппай көпшілікті
ұйымдар т.б. мекемелер жұмыс тәжірибелерінде мақұлдаудан өтіп қолданысқа
алынады.
Сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында балалардың ойын элементтерін пайдалану
мәселесі де арнаулы зерттеу нысанына айналады. Мәселен, зерт-теуші В.А
Шмаков шығармашылдық сюжетті-рөлді ойын түрлерін жетілдіріп оларды жазғы
жұмыс тәжірибелеріне қолдануды жүзеге асырады.
Тәрбие жұмыстары мен еңбек міндеттерінің өзгеше ерекшеліктері; лагер-
лердегі педагогтар құрамы (мектеп оқытушылары қатарынан басымдықтағы
жасақталуы), жұмыс түрлерінің күрделенуі мен әуестенушілік, лагерлердің
жарым жартылай өз шығындары, өздері өтеушілік, өзін-өзі басқару, өзгеше
салт жолдарды пайдалану, жас шамаларына қарай және соған лайықты теория
әдістерін пайдалану мәселелеріне П.Н.Дербенов, Н.Ничкало, А.Н.Тубельский,
В.Г.Ижицкий М.Р. Углицкая т.б. зерттеу жұмыстарын жүргізген.
Өткен ғасырдың соңғы он жылдықтар аралығында Тәуелсіз Мемлекеттер
Достығы елдерінің ғалымдары сыныптан тыс жұмыста бірқатар жұмыстар
орындалған. Ол еңбектерде сыныптан тыс жұмысының мынадай бағытары
қарастырылған:
-Сыныптан тыс жұмыстардың қалыптасу даму тарихындағы ерекше-ліктер
(Н.Беспятова, А.Т.Малый, Л.П.Матковковская, М.Б.Коваль, Б.Каюмов,
Ф.А.Фрадкин, В.А. Капранова).
-Сыныптан тыс жұмыстар қызметін басқаруды жетілдіру (Грекова О.)
-Сыныптан тыс жұмыстар қызметі арқылы оқушы жасөспірімдердің қоғамдық
саяси белсенділігін дамыту (И.Кымбалюк, Л.Ю.Адыкова, Н.Меняев,
Н.А.Антыгина, М.Куранов,).
-Сыныптан тыс еңбек тәрбиесі (Ю.Г.Палория, А.И.Ковалева, Л.И.Каучукова,
Н.А. Запорожец, М.А.Углицкая).
-Сыныптан тыс жұмыстардағы адамгершілік тәрбиесі (Л.А.Оралова ,
Қ.Т.Әтемова, И.К.Тен, И.Н.Минибаева).
-Мектептен тыс мекемелер мен әлеуметтік тәрбие мекемелері арасын-дағы
өзара ықпалдасудың (П.Д.Георгива, Г.И.Миячев, С.А.Михайлович, Р.П.Виркус)
педагогикалық проблемалары олардың кейбір шет елдік тәжірибе-лері -
зерттелген бағыт;
- Атеистік тәрбие проблемалары (А.Пак) эстетикалық тәрбие (А.Каргин,
Л.И. Шалахов ).
-өз бетінше білім жетілдіру мен әуесқойлық тәрбиесі (Каразян Л.Ю.,
В.В.Политова, Л.Г. Садыкова ) Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы елдерінің
ғалымдарының жүргізген осы зерттеу жұмыстарындағы бағыттарды үш топқа
бөліп қарастыруға болады. Олар:
-сыныптан тыс тәрбие жұмысы тарихын зерттеу бағыты,
-сыныптан тыс тәрбие түрлері салаларына жүргізілген, яғни сапалық
тұрғыдағы зерттеулер. Мұндай жұмыстарда сала бойынша жетістіктерді асыра
дәріптеу орын алған, яғни жұмыстың бұл бағытында жеткен жетістіктерге
арналған еңбектер очерк сипатында орындалған[10].
-Сыныптан тыс жұмыстар қызметін басқару яғни оның теориялық мәсе-
лелерін зерттеуге жүргізілген еңбектері.
-Сыныптан тыс жұмыстарда тәрбие қызметі жүйесін балалардың субъективті
ұстанымына қарай олардың және дербес болмысымен санасып, азаматтық тұлғалық
саналылығын, физикалық және рухани жетілуін олардың жеке даралық
қызығушылықтарын ескере отырып, дамыту мақсатын анықтау-ға қажетсінеді.
- Сыныптан тыс жұмыс формаларының әр алуандылығы мен типтері балалар
мен олардың ата-аналар мұқтаж-мүдделерін қамтамасыз етуге себепші болып
олардың шығармашылық қабілеттерінің ашылу мен дамуына толық жағдай қалайды.
Ұйымдастырушылық құрылымдардың бейімделгіштігі тұрақты және мезгілді
бірлестіктерді т.б. құруға және алуан түрлі клубтық формаларды пайдалануға
мүмкіндік береді.
Балалар мен үлкендердің өзін-өзі басқаруы ұжымдық шығармашылық тәрбие
негізінде қосымша білім беру ұйымдары жұмысы мазмұны жанданады. Ұлттық,
аймақтық шарттармен табиғат факторларын ескеру балалардың талаптауларымен
салауатты-сауықты т.б. қызметтерін ұштастырудың сапалық кепілі болып
табылады.
Сыныптан тыс жұмыстағы тәрбие іс-әрекеттерін басқаруды дамыту балалар
мен ересектердің шығармашылық ынтымақтастығы қатынастары негізінде және оны
өзін өзі басқарумен ұштастыру арқылы іске асады.
Ал енді Қазақстандағы мектептен тыс тәрбие жұмысының (мектептен тыс
мекемелердін) қалыптасып даму мәселелеріне тоқталатын болсақ Қазақстан
Республикасы тәжірибесінен олардың қалыптасуымен даму жолының тарихи-
педагогикалық проблемасына арналған Л.К.Ибрашева мен Н.М.Сагитова,
А.П.Романовтардың ғана еңбектері бар авторлар республикадағы сыныптан тыс
тәрбие жұмыстарының қалыптасуы мен даму және жетілдіру тарихының ғылыми
негізін жасауға салалық тұрғыдан іздену жұмысын жүргізген Қазақстандық
алғашқы ғалымдар. Авторлар республикадағы қалыптасқан ерекшелік жағдайға
сай сыныптан тыс тәрбие жұмысының пайда болу, қалану, даму жолдарын,
кезеңдерін айыра отырып, осы мекемелер кызметтеріне сипаттама береді.
Қазақстандық ғалымдар арасынан бұрынғы қоғамдық құрылымның әр түрлі
тарихи даму кезеңдерінде мектеп пен балалар ұйымы қозғалысының өзара
байланысының қалыптасуына, оку-тәрбие жұмыс формаларын талдауға арналған
Р.Д.Иржанова мен Б.Ы.Мұқановалардың еңбектері бар. Еңбектерінде негізінен
көтерілген басты мәселе балалар ұйымы қозғалысының Қазақстанда пайда
болғанынан бастап (1922-1934жж. Р.Д.Иржанова) сабақтасты түрде (1935-1915жж
С.Ы.Мұқанова, тарихи кезеңдердегі оның мектептегі оқу-тәрбие жұмыстары
мазмұны мен әдістерін түрлендірудегі орны болып табылады.
Балалар мен жасөспірімдеге жүргізілетін тәрбие түрлерінін жеке салалық
қызметінін даму тарихы ондағы тәрбие факторларының (мектеп, пионер ұйымы,
еңбек ұжымдары, әлеуметтік ұйымдар т.б.) өзара ықпалдасу, бірлесіп жұмыс
жүргізу мәселелеріне арналған сыныптан тыс жұмыстар тарихына қатысы бар
еңбектер де бар [11].
Олардың арасынан Н.И.Қойшыбаева. К.Ж.Қожахметова, И.А.Әділханов,
Г.И.Мұхановаларды жұмыстарын атап өткен жөн. Әсіресе Н.Қойшыбаеваның
Қазақстан оқушыларының әлеуметтік-азаматтық көзқарасының қалыптасуына (1935-
1945жж.) пионер ұйымдарының жасаған ықпалын көрсетуге арналған еңбегінің
мәні бар. Өйткені автор балалар ұйымдары қызметінің балалардың өзін
қоршаған ортаға, ондағы әлеуметтік-саяси құбылыс-тарға қатынасының белсенді
формасынан олардың сана-сезімі мен сенімдерін қалыптастыратын алып құралы
деңгейін дейін көтерілуінде сыныптан тыс жұмысының үлкен ролінің
болғандығын атайды. Мұнда сыныптан тыс жұмыстар балалар тәрбиесін, оған
жетекшілікті жүзеге асыруға жәрдем әсер жасаушы көптеген факторлардың бірі
ретінде ғана сипатталған. Ғалым К.Ж.Қожахметова оқушы-ларды еңбекке
тәрбиелеу оқыту-жұмысындағы мектептің отбасы және еңбек ұжымдары мен
бірлесіп жүргізген ұзақ жылдардағы (1931-1958жж.) тәжірибе-лердің қалану
мәселелерін талдайды. Еңбек тәрбиесі формалары мен әдістерін жетілдіруде
сыныптан тыс жұмыстардың бір профильді, яғни мамандан-дырылған жас
натуралистер мен техниктер станцаларының балалардың шығармашылдық дамуына
(өндіріс саласына, техникаға, ғылымға), қалып-тасуына (техникалық
шығармашылық ойлау), тәрбиелеуіне (еңбекке, екбек адамына деген құрмет)
жасаған ықпалдық және көмек беру рөліне аз-кем тоқталып кетеді.
Алайда барлық жоғарыда аталған жұмыстарға тән кемшілік бұл еңбек-теде
қайталанады. Яғни сыныптан тыс жұмыстар балалар тәрбиесі мен оған
жүргізілетін жетекшіліктің тиімділігін көтеруде оны жүзеге асырушы
факторлардың қатарында көрсетілумен қалады. Мектеп оқушыларының жал-пы
орта білім беру оқу жүйесіне көшу жағдайында олардың еңбекке дайын-дығы
мәселесі тарихи мәселесіне орындалған Г.И.Мұханованың еңбегі бар. Жұмыста
қарастырылып отырған тарихи кезеңде пайда болған мектептен тыс мекемелерді
типті “Жас табиғат достары еңбек және демалыс лагері” және оның республика
бойынша саны және оған қала балаларының қамтылу шамасы бұл еңбекте
көрсетілген. Алайда бұл лагерьдің өлкетанушылық функциясы мен оның жұмыстық
формалары олардың еңбек тәрбиесіндегі педагогикалық мүмкіндіктері ашылмай
қалған. Себебі лагерь жұмысы автор-дың жеке іздену нысаны емес. Сол сияқты
И.А.Әділханов оқушылар дружина-ларының саяси-идеалық ағарту жұмыстарын
ұйымдастыру тәжірибелерін талдауда оқушылар ұйымы мен үйлері, сарайы
арасында байланыстардың болғандығын мәліметтеумен шектеледі [12].
Қазақстандағы сыныптан тыс тәрбие жұмыстары мәселесін тереңдете
қарастыруда және оны қажетті деректермен байытуда Казақстандағы мәдени-
ағарту жұмыстары мен мәдени құрылыстарына байланысты белгілі жекелен-ген
тарихи кезеңдерге арналған тарихшылардың (С.Б.Баишев, Р.Б.Сүлейменов,
X.Бисенов, М.Абдукадиров, В.Г.Макаров, Б.А.Амантаев, Е.Ш.Қуандықов,
А.Ғ.Ибраева, Ш.Ж.Таукебаева, В.П.Гноевых, Т.П.Ибраев, Е.А.Касаткина,
А.Н.Құдайбергенов, Л.Ш.Баширова, Ф.К.Қайырханова, А.В.Горелова,
Б.Э.Қалдыбеков, Е.Ш.Қуандыкова, А.Б.Муритова, Т.З.Рысбеков, В.В.Назаров,
М.Т. Арынова, А.Б.Әлмаханова, З.О. Дүкенбаева, Т.Я.Сатпаев, X.Табылдиев)
еңбектерінің тигізетін пайдасы бар. Бұл ғалымдардың еңбек-терінде
Қазақстандағы мәдени-ағарту мекемелерінің типтері, жұмыс форма-лары мен
әдістері, мазмұндары, мәдениет, ғылым мекемелерінің пайда болуы, олардың
басқару жүйесі құрылымы, өкілеттілігі, міндеттері, қалыптасу жолдары
қаралады. Еңбектерде Қазақстан мәдениет құрылысы мен мәдени-ағарту
жұмыстарының қалыптасып дамуына ерекше үлес қосып өзіндік тарихи із
қалдырған белгілі мемлекет, қоғам қайраткерлері мен мәдени-ағарту ісінің
алғашқы ұйымдастырушылары, қайраткерлері туралы мәліметгер мен құнды
деректерде кездеседі. Еңбектің жалпы құндылық жағы Қазақстан ерекшелік
жағдайыңда мәдени-ағарту қызмет түрлерінің шығу алғышарттар себебі мен
мүддесінің тәрбиелік тарихи мәндерінің көрсетілуінде. Ғалым-дардың
еңбектерінде мәдени-ағарту жұмыстарының мәні мен онын қоғамдық рухани-
мәдениетті көтерудегі орны, мәдени-ағарту жұмыстары құралдары арқылы халық
сұранымдарын қанағаттандыру амалдары оларды ұйымдастыру ерекшеліктері,
мәдени қызметті ұйымдастырудың негізгі формалары қарас-тырылған.
Тәрбие теориясы мәселелеріне еңбек жазған Казақстандық ғалымдардың
еңбектері де сыныптан тыс жұмыстары мәселелеріне теориялық–әдіснамалық
тұрғыдан сүйеніш жасауға (С.А.Ұзақбаева, М.Х.Балтабаев., К.К.Жанпейсова,
Л.Керимов, Б.Ы.Мұханова, Г.К.Нұрғалиева) үлкен септік жасайды. Сыныптан тыс
жұмыстардың ұрпақ тәрбиесіндегі тарихи педагогикалық орнын көрсетуде, бұл
проблеманы ғылыми әдіснамалық дәлдікте шешуде Қазақстан-дағы мәдениет,
өнер, шығармашылық одақтар, мәдениет және өнер кадрларын даярлау
мәселелеріне арналған Қазақстандық ғалымдардың ғылыми еңбектері де үлкен
роль атқарады[13].
1.2 Оқушылардың сабақтан тыс уақыттағы танымдық сипатын күшейту
Білімдендіру қызметін іске асыруға бағытталған дәстүрлі педагогикада
білім мазмұны оқушылар игеруі тиіс педагогикалық икем мен сәйкестікке
келтірілген ғылыми ақпарат және оған байланысты тәжірибелік ептіліктер мен
дағдылар жүйесі ретінде қабылданған Білім мазмұнының мәнін ашуда бұл бағыт
білімдік бағдарлы оқу атамасын алған. Мұндай оқу жүйесінде азамат-тың
тарихи дамуы барысында жинақталған білімдер ғана әлеуметтік құнды-лық
ретінде танылады.
Бұл көзқарастан демократиялық қоғамның басты міндеті-шығармашыл, дербес
ой жүргізе алатынадам қалыптастыру жалаң білім жинақтау талап-тарының
көлеңкесінде қалып келді.
Соңғы кездерде білімді адамиластыру идеясының арқасында білім маз-
мұнының мәнін айқындауда тұлғаның бағдарлы оқу бағыты кең назарға
алынуда.Осы бағытқа орай оқушылар белгілі оқу мазмұнын ғана меңгерумен
шектелмеуі тиіс.
Оқу тәрбие барысында ең алдымен шәкірттерде құндылықты-мәнді сұраныстар
мен ниеттер қалыптастыру міндеті тұрады, олар тұлғаға қажет сапа-
қасиеттердің орнығуына негіз ретінде қабылдануы ләзім. Болашақ қоғам мүшесі-
тұлға педагогикалық процесс аймағында өз әрекет-қылықтарына қоғам мен ел
тағдырына, қоршаған ортаны қорғауға деген жауапкершілік сезімін
қалыптастырып, әділетсіздік пен немқұрайлықтан қашық болуға баулынады,
өзінікінен басқаша пікірлерді ымырашылдықпен тыңдап, ұрдажық ысырып
тастамай, қажеттісін қабылдауға үйренуі тиіс.
Тұлғалық бағдардағы білім мазмұны мейілінше толық құрылымға
келтірілген, педагогикалық тұрғыда икемге түсірілген әлеуметтік тәжірибе
күйінде төрт элеоденттен құралып, төмендегідей іс-әрекеттерде көрініс
береді:
-нәтижелік формасы білім (қоғам, табиғат, техника, ойлау, іс-әрекет
әдіс-тері жөнінде) күйінде бекіген танымдық іс-әрекеттер:
-үлгі бойынша орындау ептіліктері (ақыл-ес және практикалық ептіліктер
мен дағдылар) формасындағы әрекеттердің белгілі әдістерін іске асыра білу;
-проблемді жағдайларда қалыптан тыс шешеімдер қабылдау ептіліктері
формасындағы шығармашыл іс-әрекет, қызмет;
-тұлғалық бағдар (қоршаған ортаға, дүниеге, адамдарға, өз басына,
мораль нормаларына, көзқарастық идеяларға және т.б.) формасындағы көңіл-күй
құндылықты қатынастарды орындай білу.
Білім мазмұнының аталған элементтері бір-бірімен байланысты және өзара
шарттасқан. Әлеуметтік тәжірибенің осы элементтерін игерген адам жақсы
орындаушы ғана болып қалмастан, дербес, өз бетінше шығармашыл-дықпен әрекет
істей, қалыптасқан қатынастар жүйесіне өз үлесін қоса білетін тұлға
дәрежесіне көтерілуге мүмкіндік алады.
Білім мазмұны тарихи сипатқа ие. Ол қоғам дамуының белгілі кезең-
дерінде алға тартылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ХИМИЯДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРҒА ЖАЛПЫ
СИПАТТАМА ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Химиядан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың маңыздылығы ... ..6
1.2 Оқушылардың сабақтан тыс уақыттағы танымдық сипатын күшейту ... ... ..20
1.3 Оқытудың жаңа технология
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
1.4 Химия пәнін оқытудың тиімді
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
2 ОРТА МЕКТЕП ХИМИЯ КУРСЫНДА СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.1 Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың мақсаттары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
2.2 Сыныптан тыс жұмыстардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .47
2.3 Химиядан өткізілетін факультатив сабақтардың оқу-тәрбиелік
мәні ... ... ... 51
2.4 Химия ғажайыптары тақырыбында жасалған сыныптан тыс
жұмысты жүргізу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .63
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. “Қазақстан Республикасының 2015жылға дейінгі
білім беруді дамыту тұжырымдамасында” орта білім берудің мақсаты жылдам
өзгеріп дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың
негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін- өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға
және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға
қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру деп көрсетеді. Осындай күрделі
мақсаттың жүзеге асуы білім берудің үздіксіздігін қамтамасыз ету жағдайына
байланыстылығын да көрсетті. Республикада бұл міндеттердің шешу жолы білім
берудің қосымша дамыту бағдарламаларында айқындалады. Сондай -ақ “ҚР тәлім
тәрбие тұжырымдамасында” үздіксіз тәрбиенің негізі ұлттық тәлім тәрбие деп
қарастырады. Мұнда әрбір халықтың тәлім -тәрбиелік мұрасы- мәдениеттің
құнды бөлігі немесе қазақ халқының педагогикалық ой -пікірлерін бүкіл оқу
тәрбие жүйесінің тірегіне айнал-дыруды көздейді [1].
Заманауи мектептің басты мақсаттарының біріне әрбір баланың жеке
дамуына арналған қажетті толық құнды шарттарды жасау және оқу процесінде
әрбір оқушының белсенді позиция қалыптастыруы жатады. Сондықтан оқытудың
белсенді түрлерін қолдану оқушының танымдық жете білушілігінің дамуының
негізі болып табылады. Белсенді танымдық қабілет-тіліктер танымдық қызмет
барысында дамиды және қалыптасады. Бала тыңдаушы ғана емес, сонымен қатар
танымдық процеске белсенді қатысушы, өз білімдерін еңбекпен табатын кезде,
мұндай білімдер берік болады. Нақ белсенді оқытудың түрі бұл әуестікке
жалын жағушы бірінші ұшқын. Демократиялық ізденістік творчестволық оқудың
пайдасына мұғалім автори-тарлық оқыту сипатынан бас тартады. Негізгі даусыз
артықшылықтар ретінде: дербестіктің, ынталылықтың биік дәрежесі, әлеуметтік
дағды-лардың дамуы, білімдерді табуға деген іскерліктерінің қалыптасуы,
твор-честволық қабілеттіліктердің дамуын келтіруге болады. Таңдау
бостандығы сезімі оқуды саналы, өнімді және нәтижелірек етеді. Оқыту-
тәрбиелік процесс түрлерінің біріне тәрбиелеудің бір бөлігі болып табылатын
химиядан сыныптан тыс жұмыстар жатады. Мектепте дұрыс жолға қойылған
сыныптан тыс жұмыстың үлкен білім беруші және тәрбиелік мағынасы болады. Ол
сабақта алынған білімдерді тереңдетеді және кеңейтеді, көптеген пайдалы
дағдыларға ие болуға мүмкіндік береді, ал демек, оқу мен тәрбиелеуді өмірге
жақындатады. Сабақтан тыс жұмыс оқушыларға жеке дара жақын келуді
жеңілдетеді, олардың дербестігінің дамуына арналған қолайлы шарттар
жасайды. Сабақтар уақытында оқушылардың барлық сұрақтарын қанағаттандыру
мүмкін емес. Сабақтан тыс жұмыс оқу жұмысымен өзара байланыста білімдерді
іздеуде оқушы белсенділігін мобилизациялайтын әсерлі құрал ретінде қызмет
етеді және оқушылардың қызығушылықтарын қанағаттандыруға көмектеседі.
Химиядан сыныптан тыс жұмыс түрлерінің әр алуан түрі болуы мектеп
бағдарламасымен органикалық байланыста болуы тиісті, сонымен қатар оның
шектерінен сыртқа шығып, толықтыруы тиіс, яғни оқу және сыныптан тыс
жұмыстар-дың арасында өзара байланыстар бар болуы тиіс
Тақырыптың зерттеліну деңгейі. Көрнекі ғалым А.А.Леонтьевтің оқыту
әдістемесі: біріншіден- оқыту мен мазмұнын; екіншіден жалпы адам
психикасының табиғаты мен сөйлеу механизмін; үшіншіден- тілдің маңызы мен
ерекшілігін түсінуге тиіс деген пікірі материалдарды меңгеруде психология-
педагогика соңғы жаңалықтарын басшылыққа алғанда ғана нәтижеге жетуге
болатынын ашық айтады [2].
Қазіргі кезде республикамызда білім берудің жаңа жүйелі білім жүйесі
жасалып әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алып, педагогика теория-
сы мен оқу тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты беру парадиг-
масы өзгеріп, білм берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, басқаша қарым-
қатынас, оқыту технологиясын жеделдетудің психологиялық-педа-гогикалық
бағыттағы негізгі ой-тұжырымдары төмендегіше сипатталады:
- есте сақтауға негізделген оқып білім алудан, бұрынғы
меңгергендерді пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға
көшу;
- білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің
динамикалық құрылым жүйесіне көшу;
- оқушыға орташа деңгейде беретін бағдарламадан жекелеп,
саралап оқыту бағдарламасына өту.
Оқытудың жаңа технологиясы дегенде, ең алдымен , педагогикалық
технология деген ұғымды түсіну керек.
Оқытудың технологиясы білім берудің теориялық және қызметтік негізін
қалыптастыруда, білімді еңбекпен ұштастырып, іс-әрекеттің сапалығын
дамытады, мақсатты өмір сүруге ұмтылуға әсер етеді. Оқыту технологиясы оқу
бағдарламаларында қарастырылған алға қойған мақсатқа жетудің тиімділігін
қамтамасыз ететін оқытудың әдіс-құрал түрлерінің жүйесі арқылы оқыту
мазмұнын жүзеге асыру жолы. Оқыту технологиясын-да мамұн, әдіс және
құралдардың өзара байланысы мен себептілігі жатыр, ал қажетті мазмұнда,
тиімді әдістер мен құралдарды, бағ-дарлама мен алға қойылған педагогикалық
міндетке сәйкес іріктей білу .
Мектептегі дәстүрлі оқытуда оқушылардың бар назары негізінен білім,
білік және дағдырларды қалыптастыруға аударылады да, ал ғылыми- білімдердің
логика- операциялық жағынан көңіл бөлінбейді. Нәтижеде жеке тұлғаға ең
қажетті қасиеттер: бақылампаздық пен ойлау заңдылықтарын талап деңгейінде
меңгермейді.
Химияны оқытудың күрделі жүйесіндегі оқулық пен дидактикалық оқу
құралдары аса маңызды орын алады. Кейбір әдіскерлер мен дидактиктер оларды
оқыту құралдарына жатқызады, бірақ олардың ролі кесте, экранды құралдар,
приборлар және тағы басқаларға қарағанда әлде қайда жоғары. Оқулықта
химиялық білім мазмұны мектепке білім беру көлемінде беріледі.
Л.С.Выготский ойынның мынандай педагогикалық мәнін ашып жазды:ойын үстінде
бала өз көңіліне ұнаған іс- әрекетті жүзеге асыратын тәрізді болып
көрінгенмен, ол шын мәнінде белгілі бір ережелермен алдын-ала ойластырған
шарттылыққа бағынады. Ойын баланың оқуға, білім алуға деген оң көзқарасын
қалыптастыруға көмек береді. Химия пәні мұндай ойынға өте бай материал
береді.
Қазіргі кездегі қоғам дамуының заңдылығы мектеп оқушыларының рухани,
интелектуалды және физикалық жан-жақты дамыған, білімпаз, шығармашылығы
белсенді, тұрақты өз бетінше білім жетілдіруде ынталы және дағдысы қаланған
кез келген өмірлік мәселелерді шешу мақсатында тәуелсіз елімізде бірқатар
ілгері жұмыстар қарастырылып, олардың жүзеге асудағы нақты шаралары
белгіленді.
Диплом жұмысының мақсаты:
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға тәрбие және білім берудің жолдарын
теориялық тұрғыдан негіздеу.
Диплом жұмысының міндеттері:
1. Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға білім берудің ғылыми теориялық мәнін
негіздеу.
2. Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға білім берудің мүмкіндіктерін
айқындау;
3. Сыныптан тыс жұмыстарда оқушыларға білім берудің әдіс тәсілдерін
анықтау.
Зерттеу обьектісі. Мектеп химия курсында оқушыларға сыныптан тыс
жұмыстарды оқыту.
Зерттеу пәні. Бейорганикалық химия сабақтарында оқушылардың ойлау
қабілетін, логикалық пікірлеу, шығармашылық қабілетін дамыту жолдары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- химиядан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру маңыздылығының
әдістемелік негіздері айқындалды;
- оқушылардың сабақтан тыс әрекеттеріндегі оқу мен тәрбие үрдістерін
біріктіру шарттары көрсетілді;
- Химия ғажайыптары тақырыбында дайындалған сыныптан тыс жұмысты
жүргізудің әдістемесі жасалды.
Зерттеудiң ғылыми әдiстерi. Зерттеу проблемасына байланысты әдiсте-
мелiк әдебиеттерге теориялық тұрғыдан талдау жасау; химия пәнiнiң оқулық-
тарын, әдiстемелiк құралдарын талдау; оқушылармен әңгiмелесу, байқау,
сауалнама, тест жүргiзу, эксперимент жүргiзу; оқушылардың бiлiмдерi мен
шығармашылық қабiлеттерiнiң деңгейiн тексеру, олардың қорытындыларын
талдау.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХИМИЯДАН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРҒА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1 Химиядан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың маңыздылығы
Оқушылардың химияға қызығуын біршама қанағаттандырғанымен
факультативтік сабақтардың да мазмұны мемлекеттік бағдарлама бойынша
шектеледі. Оқушылар бағдарламадан тыс көптеген мәселелерді білгісі,
үйренгісі келеді. Мұның өзі химияның тұрмыстағы және халық шаруашылығындағы
маңызының күн сайын артуымен де байланысты. Оқушылардың осы тілегін орындау
мақсатымен сыныптан тыс жұмыстар жүргізіледі. өзінің атынан көрініп
тұрғандай бұ жұмыстар оқушылардың қалауы бойынша мұғалімнің жетекшілігімен
сабақтан тыс жүргізілетін оқу жұмысын ұйымдастырудың бір түрі.
Сыныптан тыс жұмыстар оқушылардың сабақта алған білімін тереңдетеді,
сарамандық біліктер мен дағдылар алуына жәрдемдеседі. Олардың түрлері,
мазмұны және әдістері сабақтағыдан өзгеше болып келеді. Олардың мазмұны
бағдарлама арқылы шектелмейді, мектептің жағдайына, оқушылардың қызығуына
қарай анықталады. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастырғанда еріктілік негізі
сақталады және оларды жүргізудің негізгі әдісі оқушылардың өздігінен
істейтін жұмыстары. Мұғалім ақыл кеңесін беріп, бағыттап отырады.
Сыныптан тыс жұмыстардың міндеттері мен ұйымдастырылу негіздері:
оқушылардың химияға құштарлығын жоспарлы дамыту; сабақта өтілген
материалдармен байланысын қамтамасыз ету; сыныптан тыс жұмыстарға қоғамдық
мән беру; теориялық және сарамандық жұмыстарды ұштастыра жүргізу; жұмыстың
түрін таңдаудағы оқушылардың еріктілігі мен орындаудағы міндеттілігін,
ұйымдастыру жұмыстарындағы белсенділігі мен дербестігін қамтамасыз ету;
көпшілік және жеке жұмыстарды ұштастыру; сыныптан тыс жұмыстарға кәсіптік
бағдар беру.
Химиядан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың түрлері. Химиядан
жүргізілетін тыс жұмыстар көпшілік, топтық және жеке жұмыстар деп үшке
жіктеледі.
Көпшілік жұмыстарға жататындар: жас химиктер қоғамы, химиялық кештер,
олимпиадалар, химия апталығы онкүндігі және айлығы, конференциялар, т.б.
Топтық жұмыстар: химиялық үйірмелер, жас химиктер клубының және
қоғамының секциялары, химиялық бюллетень шығару, көрме ұйымдастыру, топтық
зерттеу жұмыстары. Жеке жұмыстар: кітаппен жұмыс, хабарлама, реферат және
баяндама әзірлеу, құрал және көрнекі құралдар жасау, шағын зерттеулер
жүргізу және т.б.
Көпшілікке арналған сыныптан тыс жұмыстар. Көпшілікке арналған сыныптан
тыс жұмыстардың ішінде кеңінен таралғандары жас химиктер қоғамы және
химиялық кештер.
Сыныптан тыс жұмыстарға қатысатын оқушылардың саны көп, олардың
әуестену бағыты алуан түрлі болып келетін ірі мектептерде жас химиктер
қоғамы ұйымдастырылады. Қоғам арнайы жарғы бойынша жұмыс істейді, оның
мазмұны әдістемелік әдебиеттерде баяндалған. Жарғыда қоғамның мақсаты,
құрамы, мүшенің хұқы мен міндеттері, басқару органдары және ұйымдық
құрылысы, кітапхана және баспа істері нақтылы көрсетіледі. Жас химиктер
қоғамына, әдетте, бір ғалымның аты беріліп, оның жұмысы әуесқойлық, бәсеке,
жарыс түрінде ұйымдастырылады.
Сыныптан тыс жұмыстардың ең маңыздыларының бірі химиялық кештер, оған
оқушылардың көпшілігі қамтылады. Ол танымдық әсерінің күштілігімен
ерекшеленеді. Химиялық кештер мазмұнына қарай тақырыптық, тарихи, мерейтоп,
қызықты, т.б. кештер деп жіктеледі, сабақта өтілген материал-дармен тығыз
байланыста жүргізіледі.
Сыныптан тыс топтық және жеке жұмыстар. Сыныптан тыс топтық жұмыстардың
ең маңыздысы химиялық үйірмелер. Химия пәнінен сыныптан тыс жұмыстар әр
салалы үйірме ұйымдастырудан басталады. Ол жүйелі түрде жүргізіледі,
еркімен келген оқушылар құрамының тұрақтылығы, олардың жұмысын біріктіретін
жалпы тақрыбының болуы химия үйірмесінің ұйымдастырылады. 1970жылы жеке
сыныптарда химиядан жүргізілетін үйір-ме жұмыстарының шамамен алынған
бағдарламасы ұсынылды. Онда зерт-ханалық техниканың негіздері, препараттар
әзірлеу, электрохимия, химиялық технология, геохимия, органикалық химия,
аналитикалық химия үйірме-лерінің тақырыптары, бағдарламасы берілген,
әдебиеттердің тізімі көрсетілген. Бұл құжат бағыт бағдар беру үшін ғана
жарияланады, үйірме жұмыстарының факультативтерден айырмасы олардың мазмұны
бағдарлама арқылы қатаң шектелмейді, оқушылардың дара ерекшеліктерін,
икемділіктерін ескеріп жүргізіледі[3].
Ұлттық білім үлгісінің негізгі бағыты - адамды қоғамның ең негізгі
құндылығы ретінде тану, оның қоғамдағы орны мен рөліне, әлеуметтік
жағдайына, психикалық даму ерекшелігіне мән беру, сол арқылы оның рухани
жан-дүниесінің баюына, саяси көзқарасының, творчестволық еркіңдігі мен
белсенділігінің, кәсіби іскерлігінің қалыптасуына жағдай жасау, мүмкіндік
беру. Яғни, XXI ғасырдық маманы жаратылыстану мен гуманитарлық ғылымдар
бойынша ой-өрісі кең, жан-дүниесі бай, ұлттық менталитеті жоғары, кәсіби
білікті маман, адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасай алатьш, басқаның
пікірімен санасатын, кез-келген ситуациядан шығудың жолын таба алатын,
жауапкершілік сезімі жоғары, қоғамда белгілі бір рөл атқаратын,
қайталанбайтын дара тұлға болуы тиіс. Ал мұндай мүмкіндіктің негізі -жоғары
білімде. Өйткені жоғары білім -үздіксіз білім беру жүйесінің шешуші тетігі.
Сондықтан білімгерді тек маман ретінде ғана қарамай, оны өз қоғамының
азаматы, жеке түлға, келешектің иесі, тірегі ретінде тану, соған мүмкіндік
жасау қажет.
Еліміздің егемендік алып, қоғамдық өмірдің барлық, соның ішінде білім
беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мен ізгілендіру мектепті осы
кезге дейінгі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол ашты.
Білім мазмұны жаңа үрдістік біліктермен, ақпаратты қабылдау
қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және нарық жағдай-ындағы
білім беру бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде. Атап айтқанда:
Есте сақтауға негізделген оқып білім алудан, бұрынғы меңгергендерді
пайдалана отырып, ақыл-ойды дамытатын оқуға көшу;
Білімнің статистикалық үлгісінен ақыл-ой әрекетінің динамикалық құр-
ылым жүйесіне көшу.
Бір үйірмеге қатысатын оқушылар саны 10-12-ден аспайды. Бірінші жылы
(VIII сынып) оқушылар зертханада жұмыс істеу және қауіпсіздік техникасын
сақтау шараларымен толығырақ танысады. Заттарды тазарту, ерітінділер
дайындау, химия зертханасына қажетті кейбір заттарды алумен шұғылданады,
сарамандық біліктер мен дағдыларды игереді. Химияның тұрмыста қолданылуына
байланысты тәжірибелер жасайды, киімдегі дақты, ыдысқа жұққан кір мен
жабысқан қақты кетіру жолдарымен танысады.
Химияның тарихымен шұғылданатын үйірменің мүшелері химиялық
элементтердің ашылу тарихымен, көрнекті ғалымдардың өмірі және еңбегімен
танысады, музейлерге, көрмелерге, өндіріс орындарына топсеруенге барады.
Қазіргі студент болашақтағы әр мамандықтың иесі, қоғамның арқа сүйер
тірегі. Осыған орай бүгінгі таңда оқытушылардың алдында үлкен міндет тұр.
Ол міндет қазіргі студент жастарды адамгершілікке, еңбексүйгіштікке
тәрбиелеумен қатар, оқу жүйесіне керекті күрделі техникалық құралдардың
сырын үйрету, яғни ең сапалы білім беру. Сапалы білім беру үшін, сабақта
қазіргі заманның ең үздік оқыту әдіс тәсілдерін қолдану керек.
Студенттердің көпшілігі мақсат дегеніміз-философиялық немесе психо-
логиялық теорияларды білу деп ойлайды және де олардан емтиханда оқытушының
дәрісбаянда баяндалған немесе ғылыми еңбектер мен оқулықтарда айтылған
бағдарламадағы материалды айтып беру деп есептейді. Жауабы анық сияқты
болып көрінеді: адамдарды жақсырақ білу үшін, оқу-тәрбие және басқару-
ұйымдастыру жұмысында оларға ықпал ету. Алайда, онда студенттерді
әдістемелік ұйымдастыру мен педагогикалық бағыттағы тәжірибе жүзіндегі
жүйелі нұсқаулармен қаруландырған дұрыс болар ма еді? Қарапайым сауалдар
болып көрінгенімен, оларға берілетін жауаптар бәріне бірдей белгілі емес.
Оқудағы жасандылық, көбнесе студенттің оқу іс-әрекетінің сапасын оның
жадында сақталып қалған білімі бойынша бағаланатындығынан байқалады.
Студенттің бұл ілімді меңгеруінің шынайы деңгейі қандай, яғни оның бұл
білімді күнделікті өмірде шығармашылық тұрғыдан қолдануы қаншалықты? Істің
бұл маңызды жағын көбнесе болашақ практикаға қалдырады: өмір талап қойған
кезде жоғары оқу орнының студенті өзінің алған білімін пайдалану
біліктілігін көрсетеді дейді. Оқу барысында есте сақтау қабілеттілігі ғана
қадағаланады.
Мұның бәрі көбнесе тұжырымның белгісіздігі салдарынан болады- теориялық
білімдерін пайдалану іскерлігі. Осыдан көпшілік үшін, психологиялық
теорияны іс жүзінде қолдана білу талабы нақтылы емес, бұлыңғыр болып
қалады. Сонда да теорияны іс жүзінде пайдалана білу іскерлігі ақыл-ой
біліктілігі болып табылады және де бұл ойлау теориясы арқылы ғана түсінікті
болады да, студенттердің ойлау біліктілігі мен қабілеттілігінің дамуы
барысында қалыптасады.
Қазіргі таңда интерактивті әдістер бірлесу әдістемесін жүзеге асырады
және де оқыту барысындағы тәрбиелеу мәселелерінің тиімді шешімдерін
қарастырады. Оқыту барысында интерактивті әдістердің пайдаланылуы дамыта
және тәрбиелей отырып оқытудың алғы шарттары болып табылады.
Бұл жағдайдағы оқытушының рөлі оқыту барысында студентті тікелей оқытып
үйрететін адамның емес, оны оқыту іс-әрекетін ұйымдас-тырушысының рөліне
айналуы. Оқытушы студенттің оқу іс-әрекетін ол оқытушының оқу материалының
мәтінін енжар қабылдап, жай ғана сіңіруін емес, осындай және басқа білім
көзі арқылы қажетті ғылыми ақпаратты ала отырып, белсенді түрде ойлануын
ұйымдастырады. Сондықтан оқытушы дәрісбаян барысында да, өзіндік жұмысы
барысында да, практикалық және зертханалық жұмыстар кезінде де студенттің
оқу іс-әрекетін қйымдастырушысы болып саналады. Осындай ұйымдастырудың
арқасында студент ақпаратты енжар тұтынушы емес, оны белсенді табушысы
және өндірушісі болып қалыптасады. Іскерлік ойын әдісі алғаш рет білім
беру жүйесінде емес, іс жүзіндегі басқару саласында пайда болды. Қазіргі
кезде іскерлік ойындар тәжірибе жүзінде түрлі салада қолданылады: зеттеу
жұмыстарында, жоба үрдістерінде, шынайы өндірістік жағдайларда, соның
ішінде әскери істерде қолданылатын ұжымдық шешімдерді жасауда
пайдаланылады.
Әр түрлі мамандық даярлайтын жоғары оқу орындарындағы іскерлік ойындар
басқару іс-әрекетін оқытуда жиі пайдаланылады. Кейде бұл оқыту әдісін
Басқарудың іскерлік ойындары деп те атайды. Іскерлік ойындар маманының
бірі Е.А.Хруцкий былай деп жазады: Егер іскерлік ойынға анықтама беретін
болсақ, бқл дегеніміз ойынға қатынасушылардың өздері жасайтын ережелер
бойынша немесе берілген ережелер бойынша әртүрлі ойын жағдайларындағы
басқару шешімінің қабылдануын білдіреді. Мұндай анықтама оқытушыларға
арналған оқу құралдарында берілетін болғандықтан, шынайы басқару шешім
жайлы емес, студенттерді басқаруға үйретудің оқыту әдісі ретіндегі іскерлік
ойын.
Біздің пікіріміз бойынша, іскерлік ойынның мағынасы мынада: келешек
мамандарды белгілі бір кәсіби қызметке үйрету мақсатында студенттерді
шынайы объектілердің көмегімен емес, олардың үлгілеррі арқылы оқыту. Сондай-
ақ, студенттер әр түрлі рөлдерді атқаруы мүмкін: мұғалімнің, әдіскердің,
білім беру департаменті инспекторының, студент практиканттың және тіпті
оқушының. Мұндай іскерлік ойын алдын ала жоспарланып практикалық сабақ
барысында жүргізілуі мүмкін.
Іскерлік ойын студентті шынайы іс-әрекет жағдайына кірістіріп, оның
шынайы әрекет жасаушы ретінде ұйымдастырылып, оның нақтылы ойланып,
мақсатқа ұмтылуына себеп жасайтын болғандықтан нәтижелі болады. Бқл жағдай
оқушының зер салуын жоғарлатады, мақсат жайлы ойлануына мүмкіндік береді,
яғни оның материалды жақсырақ меңгеруін қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, қазіргі таңда интерактивті оқытудың жаңа әдістерінің
бірі болып тренинг саналады. Бұл әдістің жаңаша болып саналуының мағынасы
мынада: біріншіден ол Батыста шағын топ ішінде арнайы ұйымдастырылатын
психокоррекциялық әдіс ретінде кең таралғанымен, бізде белгісіз болды.
Екіншіден, ол студенттерді оқытуда кең таралмаған әдістердің бірі. Дегенмен
де, кейбір оқу орындарында әлеуметтік психологияны оқыту барысында, іс-
әрекет кезіндегі тұлғааралық қатынастардың үлгісін қалыптастыру мақсатында,
оқу топтарындағы практикалық сабақ ретінде қолданылуда. Тренинг тобындағы
пайда болатын алуан түрлі жағдайлар оқулық сипатында және шартты ойындар
ретінде болып, оқушы үшін өз әрекетіне жауап-кершілікпен қарайтын шынайы
жағдайлар түрінде болады. әрекет үшін жауапкершіліктің бұл жердегі маңызы
зор: жеке оқу барысындағы сияқты өз алдындағы да жауапкершілік қана емес,
сондай -ақ топтағы серіктері алдындағы да жауапкершілігі орын алады,
өйткені әркімнің нәтижелі әрекеті бұл барлық топ іс-әрекетінің нәтижесінің
кепілі.
Тренинг бұл тұрғыдан іскерлік ойынды білдіреді. Бірақ бұл әдістің де
айырмашылығы айтарлықтай: біреуі теорияны практикада пайдалануды үйретсе,
екіншісі теорияны практикада оқытады. Топтағы тренинг әдісінің әлеуметтік
психологияда ерекше орын алуы тегін емес. өйткені оның теориялық мазмұны
топ ішіндегі және топ арасындағы қатынастардың заңдылықтарын толықтай
қамтиды. Олар топтық тренинг ретінде өтілетін сабақтарда тез меңгеріледі,
өйткені басқа әдістер қарастыратын ғылыми теориялық ережелер өз үлгілерін
табады. Жоғары оқу орындарындағы білім берудің дәстүрлі академиялық үлгісі
және оған сәйкес келетін студенттердің тікелей академиялық білімі қазіргі
заманғы психологиялық технологияның іс жүзіндегі талаптарына сай емес:
қатынастық кәсіп деп аталатын мамандығын игерген адамдармен жұмыс
барысында нені және қалай істеу керектігіне сай емес.
Сабақ тренинг әдісі бойынша сирек жүргізіледі. Оның себебі бірнешеу.
Біріншіден, бұл іс жүзінде жаңадан кездесетін және бәрі бірдей жасап
көрмеген әдіс. Екіншіден, бұл әдіс бойынша сабақты даярлау көп уақытпен
еңбектенуді қажет етеді. Үшіншіден, оқытушы топтық тренингке қандай
әлеуметтік проблемаларды ұсыну керек екенін, қандайларын ұсынбаған дұрыс
екенін біле бермейді. Бастапқы екі себептің айтарлықтай маңызы жоқ сияқты,
ал үшіншісін, жиі кездесетін тақырыптарды алып, тренингті қазір-ақ өткізуге
болады. Осылайша, басқару академиясы немесе мамандықты көтеру
институттарында басшыларды даярлау барысында, басшылардың іскерлік
қатынастары бойынша тренингтер жүргізіледі, студенттер аудитортиясында
топтағы жеке адамдардың өзара әрекеттестігін дамыту мақсатында Ұжым деген
тақырып бойынша тренингтер жүргізіледі.
Оқытушы сабақты топтық тренинг әдісі бойынша жүргізу үшін ауқымды
даярлық жұмысын атқаруы қажет.
Даярлық құрылымы:
a) тренинг жоспары мен сценарийін жасау;
b) тренингке ұсынылатын проблеманың шешілуіне студенттерді белсене
қатынастыру мақсатындағы жұмыстар (оларға зерттелетін тақырып бойынша
алдын ала сауалдар беріледі);
c) оқытушының өзіндік дайындығы (ол өзінің тренинг барысындағы мінез-
құлқын қарастырып, ойластырады: сұрақтарды қалай қою керек; пікір-
талас жағдайын өршіту керек пе немесе шешімді басқалардан талап ету
керек пе; дұрыс емес шешімдерге қалай жауап қайтару керек; жалпы
қорытындыны қашан және қалай жасау керек; тренинг барысында
студенттерді қалай және не үшін бағалау қажет;
d) барлығына бірдей болмаса да қатынасушыларға рөлдерді бөліп беру, ал
қалғандарына бақылаушылар және еріксіз сыншылар ретіндегі рөлдерді
бөлу; осылайша тренингке өзіндік қатынасын ұйымдастыру.
Тренинг барысында орындалатын рөлдерге басқа қатынасушыларды қоюға
болады. Рөлдердің алуан түрлі болуы мүмкін. Ол сабақтың тақырыбына
байланысты болады. Мәселен, Ұжым тақырыбындағы Даусыз қарым-қатынас
немесе Келіспеушілікпен не істеу керек. деген ұранмен өтетін тренингтегі
рөлдер былайша бөлінуі мүмкін: мұғалім, жетекші, ұйымдастырушы,
шебер, әділеттілікті таңдаушы, сыншы, қарсылық білдіруші, дәстүрді
сақтаушы, қу, бейбітшілік қолдаушысы, орын-даушы, жалқау, жақсы
жігіт, сүйкімді қыз, әкімшілік және т.б[5].
Сыныптан тыс жұмыстардың тәрбиелік әлеуметтік және қоршаған ортаға,
уақытша балалардың және педагогикалық ұжымның ерекшелігіне, зерделі,
әсершіл, заттық шығармашылықты, денсаулықты жақсартатын қызметтердің өзгеше
мазмұнына, қарым -қатынас, өзара байланысқа, сондай- ақ, мектептен тыс
бірлестіктердің мектеп, жанұялар, балалар мен жастардың қоғамдық
ұйымдарымен өзара байланысына сүйенеді.
Сыныптан тыс тәрбие жұмыстары балалар мен жасөспірімдерді қоғамдық
өмірге бейімдейтін, жұмыс тәжірибесін жинақтайтын, жаңа жағдайдағы қарым-
қатынасқа үйрететін, қызығушылықтар мен талаптарды іске асыратын әлеуметтік
ортаның бір бөлігі болып табылады. Жеке даралық рухани дамуды қамтамасыз
ете отырып, сыныптан тыс жұмыстар жасөспірімдерге мектептің отбасының
жасайтын ықпалын тереңдету және өрістету үшін жағдай жасап, өз құралдары
мен әдістері арқылы оқушылардың тұлғалық дамуына, өзін іске асыруына және
жетіспеушілікті толтыруға басқаша қарым қатынас пен тіршілік әрекеттесу
жағдайымен мүмкіндіктер қалайды. Сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының тәрбиелік
мүмкіндіктері балалар ұжымындағы педагогикалық мүмкіндіктердің айтар-лықтай
дәрежесіне байланысты. Бұл жағдай бірқатар педагогикалық зерттеулерде (О.С.
Газман, Т.В. Говорун, Г.С. Голиневич., Б.Я. Гиндис, Л.М.Иванова, Е.К.
Касайкина, Н.К. Гравинин, М.Б. Коваль т.б.) жан жақты қарастырылған[4].
Балалар ұжымдарына тән белгілерді (сыныптан тыс жұмыстарда
қалыптастыруға болады деп айтқан педагог ғалымдар (И.П. Иванов, В.М.
Коротов., Л.И. Новикова., В.А. Сухомлинский т.б.).
Балалардың қоғамдық бірлестіктері қызметіндегі тәрбие теориясы мен
әдістеріне арналған алғашқы ғылыми жұмыстар (А.М.Гукасова., Н.Коротов.,
Г.В.Колчина., В.В.Прокомев., А.П.Сперанский) 1950 жылдарының соңында
басталды. Бұл кезде жүргізілген зерттеу жұмыстарының материалдары мен
түйіндері сыныптан тыс тәрбие жұмыстарының жаппай көпшілікті түрін іске
асырушы ұйымдар даму тенденциясында қарама-қайшылықтардың орын алғандығын
көрсетеді. Атап айтқанда, бір жағынан өскелең ұрпақ тәрбиесіндегі оқушылар
әлеуетінің бірізді көтерілуі байқалса, екінші жағынан әртүрлі ұйымдар
әрекетінде бытыраңқылықтың орын алып тәрбие жұмысы-ның жүзеге асу деңгейіне
кері әсер жасағаны аңғарылады[5].
Сыныптан тыс тәрбие жұмысы мектептегі тәрбие жұмысының құрамдас бөлігі
болғандықтан, ол тәрбиенің жалпы мақсатын орындауға бағытталған балаға
қоғамда өмір сүруге қажетті әлеуметтік тәжірибені меңгерту және қоғамдық
тұрғыдан қабылданған құндылықтар жүйесін қалыптастыру. Соған орай оның
негізгі мақсаты сабақ үстінде жүзеге асыратын тәрбие міндеттерін толықтыру
және тереңдету, олардың қабілеттерін неғұрлым толық ашу белгілі, бір
нәрсеге қызығушылығы мен ынтасын ояту, қоғамдық белсенділіктерін шыңдау,
бос уақытын дұрыс ұйымдастыруды көздейді.
Сабақтан тыс тәрбие жұмысының ерекшелігі төмендегі аталған міндеттерде
көрсетілген:
1. Балада өзіне қатысты жағымды қатынасты қалыптастыру және ондағы өзін-
өзі бағалаудың әділдігін қамтамасыз ету. Бұл баланың одан әрі дара дамуының
негізі болады. Себебі, тәжірибе көрсеткендей "қиын балада" өзі туралы
жағымсыз көзқарас қалыптасқан. Тәрбие жұмысы барысында мұғалімдер оны не
күшейтеді, болмаса өзіне деген жағымды әсерлі өзгертеді. Соған орай дұрыс
ұйымдастырылған сабақтан тыс тәрбие жұмысы оқу процесіндегі шектеуді жоюға
мүмкіндік береді және баланың өзі жөнінде жағымды көзқарастың қалыптасуына,
өзінің күш-қайратына сенімінің орнауына жағдай туғызады.
2. Балада ынтымақтастық, ұжымдық өзара әрекет ету дағдысын
қалыптастыру. Егерде балада өзіне қатысты жағымды көзқарасы бар жағдайда
жолдастарымен тіл табысу, олардың пікірін тыңдау, өзара міндеттерін бөлісу,
басқа адамдардың мүддесін ескеру, көмектесу біліктілігі қалыптасқан
жағдайда онда толығымен ұжымдық өзара жағынан әрекеттесу дағдысы
қалыптасады.
3. Балада әртүрлі көркемөнер әрекеттерінің түрімен тікелей танысу
арқылы ондағы қажеттілікті қалыптастыру. Оған қызығушылықты баланың дара
ерекшеліктерін және қажетті біліктілік пен дағды дәрежесін ескеру негізінде
қалыптастыру. Басқа сөзбен айтқанда, сабақтан тыс жұмыста бала өзіне
пайдалы әрекетпен шұғылдануы тиіс және оны өздік тұрғыдан ұйымдастыра алуы
қажет.
4.Баланың дүниетанымының компоненттері: адамгершілік, эмоциональ-дық,
ерік-жігерін қалыптастыру. Сабақтан тыс жұмыстарында бала адамгершілік
түсінік арқылы қоғамдық мораль және мінез-құлық нормаларын меңгереді.
Эмоциялық сала шығармашылық әрекетте эстетикалық көзқарас арқылы
қалыптасад.
5.Баланың таным қызығушылығын дамыту. Мұндай міндетте сабақтан тыс
жұмыс сабақта және сабақтан, тыс әрекеттің сабақтастығын қамтамасыз етеді.
Өйткені сабақтан тыс жұмыс сабақтағы тәрбиемен байланысты, мұндай
көзқараста ол оқу процесінің нәтижесін арттыруға бағытталған. Баланың таным
қызығушылығын дамыту бір жағдайда, ол оқыту процесіне жұмыс істесе, екінші
жағдайда, балаға тәрбиелік ықпалын күшейтеді [6].
Жоғарыда аталған міндеттер сабақтан тыс жұмыстардың негізгі бағыттарын
анықтайды. Нақтылы іске, сыныпқа мұғалімнің жағдайының ерекшелігіне
байланысты олар нақтыланып, өзгертілуі мүмкін.
Демек, тәрбие жүйесінде олардың қызметі ерекше. Олар тәрбие берудің
жалпы жүйесінің ажырамас бөлігін құрайды.
Оқыту сабақтарына қарағанда, сыныптан тыс жұмыс ерікті негізде
өткізіледі. Оның бірінші ерекшелігі, міне осында. Оқушылар ынта мен
бейімділіктеріне байланысты өз беттерімен әр түрлі үйірмелерге жазылады,
сабақтан тыс уақытта өз қалаулары бойынша көп болып және жеке атқаратын
жұмыстарға қатысады. Демек, еріктілік, ең алдымен сыныптан тыс сабақ
түрлерін еркін таңдап алуды білдіреді. Педагогтар және оқушылар
ұжымдарының міндеті сыныптан тыс жұмысқа оқушылардың ешқайсысын қалдырмай,
түгел тарту. Мұны әрине, ешқандай мәжбүрлеусіз атқаруы керек. Бірақ, оқыту
сабақтарынан балалардың өз бетімен кетуіне жол беруге болмайды.
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың екінші ерекшелігі оның міндетті
бағдарламалар көлеміне байланысты болмайтындығында. Оның мазмұны мен
формасы негізінен алғанда оқушылардың ынталары мен талап-тілектеріне,
жергілікті жағдайларға байланысты болады. Пәндік және басқа үйірмелердің
бағдарламалары шамалық бағдарлық күйде болады. Осы бағдарламалардың және
методикалық нұсқаулардың негізінде үйірмелердің жетекшілері нақты
жағдайларды және оқушылардың ықылас қалауын ескере отырып жұмыс жоспарын
жасайды. Бұл сыныптан тыс жұмыстың мазмұны анағұрлым икемді, мектеп
оқушыларының ынтасы мен тілек-талаптарына сай келетіндей етуге мүмкіндік
береді.
Оның үшінші ерекшелігі жас шамасы әр түрлі оқушыларды қамтитын-
дығында. Мектеп хорының немесе оркестрінің, көркем-өнерпаздар үйірме-
лерінің және спорт ұжымдарының жас шамалары әр түрлі болып келетін кұрамы
сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруға және өткізуге кедергі бола алмайды.
Керісінше, әр түрлі сыныптардың оқушыларын біріктіре отырып, сыныптан тыс
сабақтар бүкіл мектеп ұжымының топтаса түсуіне себепші болады. Әр түрлі
сыныптың оқушыларын біріктіретін үйірмелерде ересектеу балалардың өзінен
кішілерге қамкорлық жасауларына, жолдастық өзара көмекті өрістетуге жақсы
жағдай туғызылады. Сыныптан тыс жұмыстың төртінші ерекшелігі онда өз
бетімен айналысудың басым болуынан көрінеді. Үйірмелерде, спорт
ұжымдарында, көркемөнерпаздар ұжымдарында балалардың өз беттерімен жұмыс
істеулеріне кең мүмкіндіктер беріледі. Оны, әрине, педагогтар бағыттап
отырды, бірақ оқыту сабақтарынан ерекшелігі оны негізінен мектеп
оқушыларының өздері ұйымдастырады. Сыныптан және мектептен тыс сабақтарға
басшылық жасау инициатива мен дербестікті дамытумен үйлестіріледі. Оқушы
ересектеу болған сайын оның инициа-тивалылығы мен дербестігі толығырақ жан-
жақты көрініс береді. Олар әр түрлі үйірмелерге, клуб типтес бірлестіктерге
қатысушылар ролінде ғана емес, сабақтан тыс істерді ұйымдастырушылар
ролінде де көзге түседі. Жоғары сынып оқушылардың бастауыш және орта
сыныптардың оқушыларын біріктіретін үйірмелерге және студияларға жетекшілік
етуі де жиі кездеседі.
Қазіргі жағдайдағы сыныптан тыс тәрбие жұмысының бесінші ерекшелігінің
мәні ондағы қоғамдық пайдалы іс-әрекеттің сыбағалы салмағының
артқандығында. Егер біраз уақыт бұрын сыныптан тыс жұмыста өзара сөйлесу
және көңіл көтеру формалары басым болып келсе, қазір ол коғамға пайдасы
мол бағытқа не болып келеді. Соның нәтижесінде ол мектеп оқушыларына,
әсіресе жоғары сыныптарды кәсіптік бағдар берудің өте маңызды да ықпалды
құралы ретінде көрініп отыр.
Оның алтыншы ерекшелігі формалар мен әдістердің сан алуандығы. Сыныптан
тыс сабақтардың барлық формалары мен әдістерін санап шығу өте қиын және
мүмкін емес. Ең алдымен, өнерпаздар клубтарын және ғылыми қоғамдарды құруды
көрсеткен жөн. Қоғамға пайдалы іс-әрекеттерді ұйымдастырудың, мектеп
оқушыларының мәдени дүниетанымын көтерудің формалары алуан түрлі бола
түсті.
Өкінішке орай, сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруда әлі де болса
айтарлықтай кемшіліктер кездеседі. Қейбір мектептер үшін бұл жұмыстың жеке
бағыттарын ғана дамыту тән болып отыр. Мәселен, кейде педагогтар мен
оқушылар ұжымдары өз күш-жігерін дене тәрбиесін немесе эстетикалық тәрбиені
ұйымдастыруға ғана бағыттайды. Енді біреулерінде енбекке тәрбиелеуге,
ғылыми-техникалық творчестваны дамытуға ғана баса назар аударылады.
Комплексті түрде тәрбиелеу балалардың жан-жақты дамуын талап етеді.
Сыныптан тыс жұмыстың бір бағытын арттыру оқушылардың ынтасы мен
бейімділіктерінің жан-жақты дамуын тежейді, баяулатады. Педагогтар
ұжымдарының кезек күттірмейтін міндеттерінің бірі мектеп ұжымдары іс-
әрекеттерінің барлық негізгі бағыттарын дамытуды қамтамасыз ететін жүйе
құру.
Кейде сыныптан тыс жұмысқа оқушылардың барлығы емес, актив қана
тартылады. Басқалары, ең алдымен қиын мінезді балалар, сабақтан тыс уақытта
ұйымдастырылған әсер ету өрісінен тыс қалады. Ал алдыңғы қатарлы
мектептердің тәжірибесі болса, мұндай балаларды сыныптан тыс қызықты
жұмысқа тартуда, оларды қайта тәрбиелеуге, сабақтан тыс уақытта бірлескен
ұжымдық іс-әрекетке деген ынтаны арттыруға көмектеседі. Тәрбиені комплексті
түрде жүргізуді жүзеге асыру оқушылардың ешқайсысын қалдырмай, бәрін сынып
жұмысының түрімен қамтуды көздейді.
Қазіргі жағдайдағы сыныптан тыс жұмыстың жетінші ерекшелігі оның
бұқаралығы. Ол табиғатты, техниканы өнерді сүйетін жеке балаларды ғана
емес, барлық оқушыларды қамтиды. Оның бұқаралық формалары топтық және жеке-
дара сабақтармен толықтырылып отырады.
Сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында оқушылардың еңбек тәрбиесі мә-селесіне
теориялық-әдістемелік тұрғыда жүргізілген зерттеулерде кездеседі.
Айталық, Б.Н.Буттов оқушыларды қоғамдық пайдалы жұмыстарға тарту арқылы
олардың белсенді ұстанымын тәрбиелеу процесін қарастырады[7].
Автор мұнда сыныптан тыс жұмыстың мынадай негізгі бағыттарын бөліп
көрсетеді:
1) Қоғамдық пайдалы жұмыс: өндірісті еңбекпен әртүрлі нысандарда
жұргізу.
2) Өзіне өзі қызмет көрсету шаралары. Осы жұмыстардың тәрбиелілік
тиімділігі дәйектелді.
А.П.Жильцов ауылдық жердегі оқушылардың жақсы еңбекпен демалысын
ұйымдастыру, қоғамдық пайдалы жұмыс әдістері мәселені бірінші болып зерттеу
жұмысын жүргізеді.
А.П.Сперанский оқушыларды сыныптан тыс жұмыстарда политех-никалық
тұрғыдан дайындау міндеттерін қарастырады [8].
Көптеген зерттеушілер сыныптан тыс жұмыстың тәрбиелік әлеуметтік
балалар мен жасөспірімдердіңтанымдық қызығушылықтарын қанағаттан-дырып,
оларды одан ары қарай дамытудағы мүмкіндіктерін ашуға жұмыстар жүргізген.
Айталық, З.А.Барышникова, А.А.Бордай, Н.В.Добрецова, И.И.Кинев,
К.Н.Травинин, А.С.Хоптяр т.б. балалар мен жасөспірімдердің танымдық
қызығушылықтары мен қабілеттерін тәрбиенің тиімділігін арттыру жолдарын
қоршаған табиғи, әлеуметтік және мәдени орта мүмкіндіктерін барынша
пайдалану жағдайларымен байланыстырып қарастырады[9].
Балалардың жеке даралық (дербес) шығармашылығын дамыту мәселе-леріне
Э.Б.Абдуллин мен Л.М.Целищева зерттеулер жүргізеді. Авторлар мезгілдік
бірлестіктердегі саз өнеріне балалардың қызығушылықтарын ояту мен музыкалық
білім дарыту және дамытуда ажыратылымды амалды пайда-ланып оқытуды
ұйымдастырудың мүмкіндіктері мен тиімділіктерін ашады. Балалардың жаппай
-көпшілікті музыкалы эстетикалық тәрбиесінде сыныптан тыс жұмыстың
мектептер, мәдени ағарту мекемелері жүргізген жұмыс әдіс-тері
қарастырылады. Авторлардың жасаған көптеген ұсыныстары жаппай көпшілікті
ұйымдар т.б. мекемелер жұмыс тәжірибелерінде мақұлдаудан өтіп қолданысқа
алынады.
Сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында балалардың ойын элементтерін пайдалану
мәселесі де арнаулы зерттеу нысанына айналады. Мәселен, зерт-теуші В.А
Шмаков шығармашылдық сюжетті-рөлді ойын түрлерін жетілдіріп оларды жазғы
жұмыс тәжірибелеріне қолдануды жүзеге асырады.
Тәрбие жұмыстары мен еңбек міндеттерінің өзгеше ерекшеліктері; лагер-
лердегі педагогтар құрамы (мектеп оқытушылары қатарынан басымдықтағы
жасақталуы), жұмыс түрлерінің күрделенуі мен әуестенушілік, лагерлердің
жарым жартылай өз шығындары, өздері өтеушілік, өзін-өзі басқару, өзгеше
салт жолдарды пайдалану, жас шамаларына қарай және соған лайықты теория
әдістерін пайдалану мәселелеріне П.Н.Дербенов, Н.Ничкало, А.Н.Тубельский,
В.Г.Ижицкий М.Р. Углицкая т.б. зерттеу жұмыстарын жүргізген.
Өткен ғасырдың соңғы он жылдықтар аралығында Тәуелсіз Мемлекеттер
Достығы елдерінің ғалымдары сыныптан тыс жұмыста бірқатар жұмыстар
орындалған. Ол еңбектерде сыныптан тыс жұмысының мынадай бағытары
қарастырылған:
-Сыныптан тыс жұмыстардың қалыптасу даму тарихындағы ерекше-ліктер
(Н.Беспятова, А.Т.Малый, Л.П.Матковковская, М.Б.Коваль, Б.Каюмов,
Ф.А.Фрадкин, В.А. Капранова).
-Сыныптан тыс жұмыстар қызметін басқаруды жетілдіру (Грекова О.)
-Сыныптан тыс жұмыстар қызметі арқылы оқушы жасөспірімдердің қоғамдық
саяси белсенділігін дамыту (И.Кымбалюк, Л.Ю.Адыкова, Н.Меняев,
Н.А.Антыгина, М.Куранов,).
-Сыныптан тыс еңбек тәрбиесі (Ю.Г.Палория, А.И.Ковалева, Л.И.Каучукова,
Н.А. Запорожец, М.А.Углицкая).
-Сыныптан тыс жұмыстардағы адамгершілік тәрбиесі (Л.А.Оралова ,
Қ.Т.Әтемова, И.К.Тен, И.Н.Минибаева).
-Мектептен тыс мекемелер мен әлеуметтік тәрбие мекемелері арасын-дағы
өзара ықпалдасудың (П.Д.Георгива, Г.И.Миячев, С.А.Михайлович, Р.П.Виркус)
педагогикалық проблемалары олардың кейбір шет елдік тәжірибе-лері -
зерттелген бағыт;
- Атеистік тәрбие проблемалары (А.Пак) эстетикалық тәрбие (А.Каргин,
Л.И. Шалахов ).
-өз бетінше білім жетілдіру мен әуесқойлық тәрбиесі (Каразян Л.Ю.,
В.В.Политова, Л.Г. Садыкова ) Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы елдерінің
ғалымдарының жүргізген осы зерттеу жұмыстарындағы бағыттарды үш топқа
бөліп қарастыруға болады. Олар:
-сыныптан тыс тәрбие жұмысы тарихын зерттеу бағыты,
-сыныптан тыс тәрбие түрлері салаларына жүргізілген, яғни сапалық
тұрғыдағы зерттеулер. Мұндай жұмыстарда сала бойынша жетістіктерді асыра
дәріптеу орын алған, яғни жұмыстың бұл бағытында жеткен жетістіктерге
арналған еңбектер очерк сипатында орындалған[10].
-Сыныптан тыс жұмыстар қызметін басқару яғни оның теориялық мәсе-
лелерін зерттеуге жүргізілген еңбектері.
-Сыныптан тыс жұмыстарда тәрбие қызметі жүйесін балалардың субъективті
ұстанымына қарай олардың және дербес болмысымен санасып, азаматтық тұлғалық
саналылығын, физикалық және рухани жетілуін олардың жеке даралық
қызығушылықтарын ескере отырып, дамыту мақсатын анықтау-ға қажетсінеді.
- Сыныптан тыс жұмыс формаларының әр алуандылығы мен типтері балалар
мен олардың ата-аналар мұқтаж-мүдделерін қамтамасыз етуге себепші болып
олардың шығармашылық қабілеттерінің ашылу мен дамуына толық жағдай қалайды.
Ұйымдастырушылық құрылымдардың бейімделгіштігі тұрақты және мезгілді
бірлестіктерді т.б. құруға және алуан түрлі клубтық формаларды пайдалануға
мүмкіндік береді.
Балалар мен үлкендердің өзін-өзі басқаруы ұжымдық шығармашылық тәрбие
негізінде қосымша білім беру ұйымдары жұмысы мазмұны жанданады. Ұлттық,
аймақтық шарттармен табиғат факторларын ескеру балалардың талаптауларымен
салауатты-сауықты т.б. қызметтерін ұштастырудың сапалық кепілі болып
табылады.
Сыныптан тыс жұмыстағы тәрбие іс-әрекеттерін басқаруды дамыту балалар
мен ересектердің шығармашылық ынтымақтастығы қатынастары негізінде және оны
өзін өзі басқарумен ұштастыру арқылы іске асады.
Ал енді Қазақстандағы мектептен тыс тәрбие жұмысының (мектептен тыс
мекемелердін) қалыптасып даму мәселелеріне тоқталатын болсақ Қазақстан
Республикасы тәжірибесінен олардың қалыптасуымен даму жолының тарихи-
педагогикалық проблемасына арналған Л.К.Ибрашева мен Н.М.Сагитова,
А.П.Романовтардың ғана еңбектері бар авторлар республикадағы сыныптан тыс
тәрбие жұмыстарының қалыптасуы мен даму және жетілдіру тарихының ғылыми
негізін жасауға салалық тұрғыдан іздену жұмысын жүргізген Қазақстандық
алғашқы ғалымдар. Авторлар республикадағы қалыптасқан ерекшелік жағдайға
сай сыныптан тыс тәрбие жұмысының пайда болу, қалану, даму жолдарын,
кезеңдерін айыра отырып, осы мекемелер кызметтеріне сипаттама береді.
Қазақстандық ғалымдар арасынан бұрынғы қоғамдық құрылымның әр түрлі
тарихи даму кезеңдерінде мектеп пен балалар ұйымы қозғалысының өзара
байланысының қалыптасуына, оку-тәрбие жұмыс формаларын талдауға арналған
Р.Д.Иржанова мен Б.Ы.Мұқановалардың еңбектері бар. Еңбектерінде негізінен
көтерілген басты мәселе балалар ұйымы қозғалысының Қазақстанда пайда
болғанынан бастап (1922-1934жж. Р.Д.Иржанова) сабақтасты түрде (1935-1915жж
С.Ы.Мұқанова, тарихи кезеңдердегі оның мектептегі оқу-тәрбие жұмыстары
мазмұны мен әдістерін түрлендірудегі орны болып табылады.
Балалар мен жасөспірімдеге жүргізілетін тәрбие түрлерінін жеке салалық
қызметінін даму тарихы ондағы тәрбие факторларының (мектеп, пионер ұйымы,
еңбек ұжымдары, әлеуметтік ұйымдар т.б.) өзара ықпалдасу, бірлесіп жұмыс
жүргізу мәселелеріне арналған сыныптан тыс жұмыстар тарихына қатысы бар
еңбектер де бар [11].
Олардың арасынан Н.И.Қойшыбаева. К.Ж.Қожахметова, И.А.Әділханов,
Г.И.Мұхановаларды жұмыстарын атап өткен жөн. Әсіресе Н.Қойшыбаеваның
Қазақстан оқушыларының әлеуметтік-азаматтық көзқарасының қалыптасуына (1935-
1945жж.) пионер ұйымдарының жасаған ықпалын көрсетуге арналған еңбегінің
мәні бар. Өйткені автор балалар ұйымдары қызметінің балалардың өзін
қоршаған ортаға, ондағы әлеуметтік-саяси құбылыс-тарға қатынасының белсенді
формасынан олардың сана-сезімі мен сенімдерін қалыптастыратын алып құралы
деңгейін дейін көтерілуінде сыныптан тыс жұмысының үлкен ролінің
болғандығын атайды. Мұнда сыныптан тыс жұмыстар балалар тәрбиесін, оған
жетекшілікті жүзеге асыруға жәрдем әсер жасаушы көптеген факторлардың бірі
ретінде ғана сипатталған. Ғалым К.Ж.Қожахметова оқушы-ларды еңбекке
тәрбиелеу оқыту-жұмысындағы мектептің отбасы және еңбек ұжымдары мен
бірлесіп жүргізген ұзақ жылдардағы (1931-1958жж.) тәжірибе-лердің қалану
мәселелерін талдайды. Еңбек тәрбиесі формалары мен әдістерін жетілдіруде
сыныптан тыс жұмыстардың бір профильді, яғни мамандан-дырылған жас
натуралистер мен техниктер станцаларының балалардың шығармашылдық дамуына
(өндіріс саласына, техникаға, ғылымға), қалып-тасуына (техникалық
шығармашылық ойлау), тәрбиелеуіне (еңбекке, екбек адамына деген құрмет)
жасаған ықпалдық және көмек беру рөліне аз-кем тоқталып кетеді.
Алайда барлық жоғарыда аталған жұмыстарға тән кемшілік бұл еңбек-теде
қайталанады. Яғни сыныптан тыс жұмыстар балалар тәрбиесі мен оған
жүргізілетін жетекшіліктің тиімділігін көтеруде оны жүзеге асырушы
факторлардың қатарында көрсетілумен қалады. Мектеп оқушыларының жал-пы
орта білім беру оқу жүйесіне көшу жағдайында олардың еңбекке дайын-дығы
мәселесі тарихи мәселесіне орындалған Г.И.Мұханованың еңбегі бар. Жұмыста
қарастырылып отырған тарихи кезеңде пайда болған мектептен тыс мекемелерді
типті “Жас табиғат достары еңбек және демалыс лагері” және оның республика
бойынша саны және оған қала балаларының қамтылу шамасы бұл еңбекте
көрсетілген. Алайда бұл лагерьдің өлкетанушылық функциясы мен оның жұмыстық
формалары олардың еңбек тәрбиесіндегі педагогикалық мүмкіндіктері ашылмай
қалған. Себебі лагерь жұмысы автор-дың жеке іздену нысаны емес. Сол сияқты
И.А.Әділханов оқушылар дружина-ларының саяси-идеалық ағарту жұмыстарын
ұйымдастыру тәжірибелерін талдауда оқушылар ұйымы мен үйлері, сарайы
арасында байланыстардың болғандығын мәліметтеумен шектеледі [12].
Қазақстандағы сыныптан тыс тәрбие жұмыстары мәселесін тереңдете
қарастыруда және оны қажетті деректермен байытуда Казақстандағы мәдени-
ағарту жұмыстары мен мәдени құрылыстарына байланысты белгілі жекелен-ген
тарихи кезеңдерге арналған тарихшылардың (С.Б.Баишев, Р.Б.Сүлейменов,
X.Бисенов, М.Абдукадиров, В.Г.Макаров, Б.А.Амантаев, Е.Ш.Қуандықов,
А.Ғ.Ибраева, Ш.Ж.Таукебаева, В.П.Гноевых, Т.П.Ибраев, Е.А.Касаткина,
А.Н.Құдайбергенов, Л.Ш.Баширова, Ф.К.Қайырханова, А.В.Горелова,
Б.Э.Қалдыбеков, Е.Ш.Қуандыкова, А.Б.Муритова, Т.З.Рысбеков, В.В.Назаров,
М.Т. Арынова, А.Б.Әлмаханова, З.О. Дүкенбаева, Т.Я.Сатпаев, X.Табылдиев)
еңбектерінің тигізетін пайдасы бар. Бұл ғалымдардың еңбек-терінде
Қазақстандағы мәдени-ағарту мекемелерінің типтері, жұмыс форма-лары мен
әдістері, мазмұндары, мәдениет, ғылым мекемелерінің пайда болуы, олардың
басқару жүйесі құрылымы, өкілеттілігі, міндеттері, қалыптасу жолдары
қаралады. Еңбектерде Қазақстан мәдениет құрылысы мен мәдени-ағарту
жұмыстарының қалыптасып дамуына ерекше үлес қосып өзіндік тарихи із
қалдырған белгілі мемлекет, қоғам қайраткерлері мен мәдени-ағарту ісінің
алғашқы ұйымдастырушылары, қайраткерлері туралы мәліметгер мен құнды
деректерде кездеседі. Еңбектің жалпы құндылық жағы Қазақстан ерекшелік
жағдайыңда мәдени-ағарту қызмет түрлерінің шығу алғышарттар себебі мен
мүддесінің тәрбиелік тарихи мәндерінің көрсетілуінде. Ғалым-дардың
еңбектерінде мәдени-ағарту жұмыстарының мәні мен онын қоғамдық рухани-
мәдениетті көтерудегі орны, мәдени-ағарту жұмыстары құралдары арқылы халық
сұранымдарын қанағаттандыру амалдары оларды ұйымдастыру ерекшеліктері,
мәдени қызметті ұйымдастырудың негізгі формалары қарас-тырылған.
Тәрбие теориясы мәселелеріне еңбек жазған Казақстандық ғалымдардың
еңбектері де сыныптан тыс жұмыстары мәселелеріне теориялық–әдіснамалық
тұрғыдан сүйеніш жасауға (С.А.Ұзақбаева, М.Х.Балтабаев., К.К.Жанпейсова,
Л.Керимов, Б.Ы.Мұханова, Г.К.Нұрғалиева) үлкен септік жасайды. Сыныптан тыс
жұмыстардың ұрпақ тәрбиесіндегі тарихи педагогикалық орнын көрсетуде, бұл
проблеманы ғылыми әдіснамалық дәлдікте шешуде Қазақстан-дағы мәдениет,
өнер, шығармашылық одақтар, мәдениет және өнер кадрларын даярлау
мәселелеріне арналған Қазақстандық ғалымдардың ғылыми еңбектері де үлкен
роль атқарады[13].
1.2 Оқушылардың сабақтан тыс уақыттағы танымдық сипатын күшейту
Білімдендіру қызметін іске асыруға бағытталған дәстүрлі педагогикада
білім мазмұны оқушылар игеруі тиіс педагогикалық икем мен сәйкестікке
келтірілген ғылыми ақпарат және оған байланысты тәжірибелік ептіліктер мен
дағдылар жүйесі ретінде қабылданған Білім мазмұнының мәнін ашуда бұл бағыт
білімдік бағдарлы оқу атамасын алған. Мұндай оқу жүйесінде азамат-тың
тарихи дамуы барысында жинақталған білімдер ғана әлеуметтік құнды-лық
ретінде танылады.
Бұл көзқарастан демократиялық қоғамның басты міндеті-шығармашыл, дербес
ой жүргізе алатынадам қалыптастыру жалаң білім жинақтау талап-тарының
көлеңкесінде қалып келді.
Соңғы кездерде білімді адамиластыру идеясының арқасында білім маз-
мұнының мәнін айқындауда тұлғаның бағдарлы оқу бағыты кең назарға
алынуда.Осы бағытқа орай оқушылар белгілі оқу мазмұнын ғана меңгерумен
шектелмеуі тиіс.
Оқу тәрбие барысында ең алдымен шәкірттерде құндылықты-мәнді сұраныстар
мен ниеттер қалыптастыру міндеті тұрады, олар тұлғаға қажет сапа-
қасиеттердің орнығуына негіз ретінде қабылдануы ләзім. Болашақ қоғам мүшесі-
тұлға педагогикалық процесс аймағында өз әрекет-қылықтарына қоғам мен ел
тағдырына, қоршаған ортаны қорғауға деген жауапкершілік сезімін
қалыптастырып, әділетсіздік пен немқұрайлықтан қашық болуға баулынады,
өзінікінен басқаша пікірлерді ымырашылдықпен тыңдап, ұрдажық ысырып
тастамай, қажеттісін қабылдауға үйренуі тиіс.
Тұлғалық бағдардағы білім мазмұны мейілінше толық құрылымға
келтірілген, педагогикалық тұрғыда икемге түсірілген әлеуметтік тәжірибе
күйінде төрт элеоденттен құралып, төмендегідей іс-әрекеттерде көрініс
береді:
-нәтижелік формасы білім (қоғам, табиғат, техника, ойлау, іс-әрекет
әдіс-тері жөнінде) күйінде бекіген танымдық іс-әрекеттер:
-үлгі бойынша орындау ептіліктері (ақыл-ес және практикалық ептіліктер
мен дағдылар) формасындағы әрекеттердің белгілі әдістерін іске асыра білу;
-проблемді жағдайларда қалыптан тыс шешеімдер қабылдау ептіліктері
формасындағы шығармашыл іс-әрекет, қызмет;
-тұлғалық бағдар (қоршаған ортаға, дүниеге, адамдарға, өз басына,
мораль нормаларына, көзқарастық идеяларға және т.б.) формасындағы көңіл-күй
құндылықты қатынастарды орындай білу.
Білім мазмұнының аталған элементтері бір-бірімен байланысты және өзара
шарттасқан. Әлеуметтік тәжірибенің осы элементтерін игерген адам жақсы
орындаушы ғана болып қалмастан, дербес, өз бетінше шығармашыл-дықпен әрекет
істей, қалыптасқан қатынастар жүйесіне өз үлесін қоса білетін тұлға
дәрежесіне көтерілуге мүмкіндік алады.
Білім мазмұны тарихи сипатқа ие. Ол қоғам дамуының белгілі кезең-
дерінде алға тартылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz