Мәдениет тілі туралы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Қазақ инновациялық

гуманитарлық-заң университеті.

РЕФЕРАТ

№2 семинар

Тақырыбы: Мәдениет тілі

Орындаған:Вафин Ф. Ф.

Оқу жылы 2020-2021 жж.

Семей 2020 жыл .

Тіл мәдениеті

Тіл мәдениеті - әдеби тілдің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу тілімен қарым-қатынасын зерттейтін тіл білімінің саласы. Тіл мәдениетінің тіл білімінің басқа салаларынан айырмашылығы - оның күнделікті өмірде тілді қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен тығыз байланыста болатындығында. Тіл мәдениеті дегеніміз - коммуникативтік қарым-қатынас кезінде тілдік тәсілдерді дұрыс ұйымдастырып, белгілі бір тәртіппен жүйелі қолдану.

Тіл мәдениеті тілдік норманың 3 түрін қамтиды:

тілдік норма (лексикалық, сөзжасамдық, грамматикалық, дыбысталу нормасы) ;

этика - сөз нормалары (сөйлеу этикасының ережелері) ;

коммуникативті норма (сөйлеу қарым-қатынасының тиімділік қағидалары) .

Сөйлеу мәдениеті орфоэпиялық нормаға негізделеді. Орфоэпиялық норма - сөздерді дұрыс айту, лексикалық норма - сөздерді іріктеп, сұрыптап, талғаммен қолдану болса, грамматикалық норма сөйлеу мәдениетінде біршама тұрақталып, қалыптасқан норма саналады. Сөйлеу мәдениетінде ойдың дәлдігі, сөздің анықтығы, тазалығы, көңіл күйге әсер ететін шынайылығы (ол қарапайым сөзден немесе бейнелі образды сөздерден құралуына қарамастан), көркемдігі маңызды рөл атқарады.

Сөз мәдениетін қалыптастыруға қажетті лингвистикалық орталықтар қатарына лингвистикалық болжау орталығы жатады. Лингвистикалық алдын ала болжау орталығы дәстүрлі тіл жүйесінің сапалық және сандық бағыттарын кешенді түрде зерттеу міндеттерін, сөз, сөйлеу қызметінің дәстүрін қалыптастыру мәселесін қарастырады. Сөз мәдениетіне қатысты лингвистикалық экология тіл және сөз мәдениетінің экологиясы деп аталады. Сөз мәдениетінің экологиясына тілдік ситуация, тілдік сана, тілдік орта, тілдік ортаның тазалығы, сөз қызметіндегі стилистикалық қатынастардың бұзылуы, сөйлеу этикасы мәселелері, сөз мәдениеті және мониторинг, т. б. мәселелер жатады.

Тіл мәдениетіне тілдің құрылымдық жүйесіндегі орфоэпикалық, пунктуациялық, лексикалық-грамматикалық, синтаксистік нормалар қамтылып, олардың коммуникативтік эстетикалық қызметі толық айқындалған жағдайда стилистикалық норма жүзеге асады. Стилистикалық норма сөйлеушінің тілдік сөйлеу тәртібін қалыптастырады. Сөз мәдениеті көркем сөйлеуде, ғылыми-көпшілік немесе ресми ортада, тіпті ауызекі сөйлеу стилінде тілдің барлық салаларымен тамырлас келеді. Сөйлеу мәдениеті топ алдында мәдениетті сөйлеу, оның алғышарттарын, әдіс-тәсілін танып білу, озық үлгілерін меңгерудің жолдарын, нақты қасиеттерін ұғыну сияқты мәселелермен тығыз байланысты.

Қазіргі уақыт талабына сай әлемдік тіл білімінде Тіл мәдениеті «сөйлеудің тиімділік теориясы» деп аталып, әсер ету мен әрекеттестік бағытында зерттелуде.

Қазақ тілінің сөз мәдениетін көтеру - ұлттық мүдде талаптарының бірі. Қазақ Тіл мәдениетінің үлкен бір саласы - сөйлеу мәдениеті, оны жоғары деңгейге көтерудің басты заңдылығы - дұрыс айту нормасы. Жазу және сөйлеу мәдениетінің қазақ әдеби тілін қалыптастырудағы орны және оның орфографиялық ережелерді жүйелеу мәселелерімен байланысы қазақ тіл білімінде жан-жақты зерттеліп келеді. Сөйлеу мәдениетін ұлттық мүдде ретінде тану; сөз мәдениетіне әлеуметтік көзқарасты қалыптастыру, сөз мәдениетін әлеуметтік ғылымдар мен ұлттық мәдениеттің ең басты тірегі ретінде бағалау, сөз мәдениетін ұлт мәдениетімен қатар насихаттау, лингвистикалық болжау орталықтарын ашу, сөз мәдениетіне қарама-қарсы құбылыс - лингвистикалық экологияны жеке сала ретінде қарастыру, «әсем жеткізу» ұстанымдары негізінде сөз мәдениетін жетілдіру, т. б. мәселелерді дұрыс жолға қою негізінде Тіл мәдениеті дамиды.

Тіл мәдениеті - рухани мәдениет саласы

Мәдениет туралы түсінікке де әр ғалым әртүрлі анықтама береді. Қарап отырсақ, мәдениеттің өзі екіге бөлінеді оқуағарту, ғылым өнер т. б. рухани өмір табыстарының жиынтығы, дейді тілші-ғалым М. Балақаев. Материалдық және рухани мәдениет. Соның ішінде тіл мәдениеті рухани мәдениетке жатады. М. Балақаевтың жоғарыда мәдениет туралы айтқан анықтамасын ары қарай тіл мәдениетімен сабақтасақ - «тіл мәдениеті» дегеніміз - тілдік тәсілдердің ширау, жетілу дәрежесі. Сонымен қатар, ол тіл жұмсаудағы ізеттілік, сауаттылық қана емес, тілдік тәсілдерді, фонетикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, морфологиялық, синтаксистік, стильдік құбылыстарды ұқыпты, дұрыс қолдану дағдысы.

Н. Уәлиұлы «тіл мәдениеті дегеніміз сөйлеудегі, жазудағы сыпайылық, ізеттілік қана емес, сонымен қатар айқын ойлылық, сөзді дәл айыру шеберлігі, сөйлеу өнеріне шыныққандық», деп анықтама береді [1] .

Жоғарыдағы анықтамалардан шығатын қорытынды, тіл мәдениеті дегеніміз - сыпайы, ізетті, сауатты сөйлей білу мен жаза білу және сөзді дәл айту, оны орнымен, әсерлі етіп қолдана алу шеберлігі немесе сөзді дұрыс айту, дұрыс жазу, мағынасына сай дұрыс қолдану, сөйлемді дұрыс құрастыру, тілді әсерлі етіп жұмсау.

Тіл мәдениеті зерттеу нысанына қарай екіге бөлінеді. Ауызша сөйлеу мәдениеті және сөз қолдану мәдениеті. Тілдің бейнелеуіш элементі болып саналатын тұрақты тіркестер: мақал-мәтелдер, фразеологиялық тіркестер, қанатты сөздер тілдің әрі ұтымды, әрі сымбатты байлықтарының бірі.

Мақал-мәтелдер халық данышпандығының айнасы, оларды тудырған халықтың тіл байлығының алтын қазынасы. Фразеологиялық тіркес - кісінің ойын мәнерлі түрде айту үшін жұмсалатын сөздер тобы. Ондай тіркестер әдетте тұрақты болады. Олар «идиомалық тіркес» және «фразалық тіркес» деп екіге бөлінеді. Фразалық тұрақты сөз тіркестері де ауыспалы мағынада жұмсалады. Олардың идиомалық тіркестерден айырмашылығы құрамындағы сөздердің әдепкі мағынасы айтылған ойға қатысты болады. Мысалы, тіл алмау; көз қырын салу; жаны ашу; түйе дейді түймедей ету; басына әңгір таяқ ойнату; үрейін ұшыру; тасы өрге домалау, жар құлағы жастыққа тимеу; тырнақ астынан кір іздеу. Идиома, фразалық тіркестердің бір тілде қалыптасқан құрамын жөн - жорығы жоқ, өзгертіп айтуға, өзгертіп жазуға болмайды

Қанатты сөздерді айтылатын сөзбен орайластырып дұрыс қолдана білсек, сөзіміз мірдің оғындай өткір, көңілге бірден ұялай қалатын дәл, әрі ықшамды болады. Қанатты сөздер бұрын-соңды шешендер мен көрнекті ақын жазушылардың ауызынан шығып, қаламынан шығып, халыққа тарайды да, олар халықтық қасиетке ие болып кетеді. Мысалы, «Кімнің тарысы піссе, соның тауығы», «Соқыр тауыққа бәрі бидай», «Сиыр су ішсе, бұзау мұз жалайды»,

«Ит үреді керуен көшеді», «Сырдың суы сирағымнан келмейді» сияқтыларды о баста кім айтты, қашан айтты? дегенге жауап беру қиын. Қанатты сөздер ұшқыр ойдың қанаты. Оны көп біліп, сөйлеуде, жазуда жұмсай алу да үлкен өнер.

Сөз қолдану мәдениеті сөзді мағынасына сай орынды, әсерлі, сыпайы қолданумен байланысты. Сөз қолдану мәдениетін арттыратын шарттар: сөз дәлдігі, тіл тазалығы, сөз талғамы, сөз байлығы, сөз әсерлігі, сөз әдебі.

Сөз көркемдігінің бір нысанасы - айқындылық. Жазушы айтпақ ойын дәл, анық бере алмаса, не сөздерін оқушылардың ұғымына, тез түсінуіне лайық құрамай, өзінше сірестіріп қойса, шығармасы көп өмір сүре алмайды. Айқындылықтың белгісі әр сөзді өз орнында қолдануында. Сөздер мақсатты ойға лайық дөп түспесе, өз орнын тауып дұрыс тіркеспесе, ой түсініксіз болады, сөйлем қолбырап көріксіз болып тұрады. Шеберліктің бір амалы - аз сөзбен көп мағына білдіру. Мұндағы принцип «сөзге орын тар болсын да, ойың кең болсын». Бұл қағиданы сақтау үшін сөйлемде бірде - бір шашау шыққан сөз, дұрыс тіркеспей, оғаштау құралған сөйлем болмау керек. Көркем сөз шебері өзі суреттеп отырған оқиғаға керекті сөздерді бірден дәл тауып, оларды бірден дұрыс орналастыра білуге тиіс.

Сөзден әдемілеп әңгіме шығару өнері үй салу өнеріне ұқсас. Үй салуға түрлі зат керек. Ол керек зат - топырақ болса, сөзден құрастырып пікірлі әңгіме шығару үшін жұмсалатын зат сөздер. Топырақтан иленіп кірпіш жасалған сияқты, дыбыстан құралып сөз жасалады. Кірпіштен қалап түрлі үй жасау сияқты, сөздер бірігіп, түрлі әңгімелер айтылады. Үйдің түрлі болып шығуы болашақтан, кірпіштен, әсіресе қалауынан болатын сияқты, әңгіменің түрлі болып шығатыны тілдің дыбысынан, сөзінен, әсіресе сөздің түзілуінен.

Бірақ кірпіш жақсы болса да, қалауы жаман болса, онан жақсы үй шықпайды. Сол сияқты, тілдің дыбысы жаман болса, дыбысының қосылуы жақсы болмас, сөз құлаққа жағымды болып шықпайтыны рас. Бірақ тізуі жаман болса, дыбысы жақсы сөздерден де жақсы әңгіме шықпайды. Дыбыстың, сөздің, сөйлемнің сыр - сый патын тану, заңдарын білу - бұл үйге керек заттардың сыр-сипатын білу сияқты нәрсе, керек заттарын сайлап алып, үй салуға кірісу дыбыстың, сөздің, сөйлемнің жайын біліп алып, солардың әрқайсысын дұрыстап орнына жұмсап, пікірлі әңгіме шығаруға кіріскен сияқты болады.

Тіл тазалығы әдеби тілдегі бей нормалық элементтерден арылу ғана емес, сонымен қатар орынсыз басқа тілдерден енген сөздерді қолдануға әуестіктен де арылуды талап етеді. Тіл тазалығына нұқсан келтіретін диалектизмдерді, қарапайым сөздерді белгілі мақсатта, кейіпкер тілінде ғана қолдану қажет.

Тіл тазалығы дейтініміз - ана тілдің сөзін басқа тілдің сөзімен шұбарламау, басқа тілден сөз тұтыну қажет болса, жұртқа сіңісіп, құлақтарына үйір болған, мағынасы халыққа түсінікті сөздерді алу.

Ана тілін жақсы білу, сол тілде таза сөйлеу де мәдениеттілік. Таза сөйлеу дегеніміз - сол тілдің жалпыға ортақ байлықтарын пайдаланып, «бөгде» сөздерді араластырмай сөйлеу. Егер өзге тілден ауысқан сөздер сол тілге сіңіп, сол халықтың тіл байлығына айналса, олар «бөгде сөздер» деп есептелмейді. [2] . Қазіргі қазақ тіліндегі кітап, нан, өмір, отан, жан, баға, сағат сияқты сөздер - о бастағы араб сөздері. Орыс тіліндегі, мысалы, вагон, рельс, чабан, радио, интенсификация, штурм - басқа тілдерден енген сөздер. Сол сияқты, қазақ тіліндегі сиса, қамыт, доға, жәрмеңке, лампа, ферма, совхоз, радио, институт . . . орыс тілінен ауысқан. Осылардай шетел, көрші халықтар тілдерінің сөздері бұл күнде қазақ тілінің «қанына сіңіп», әбден жымдасып кетсе, оларды қолданып қазақша сөйлеушілерді кінәламаған жөн. «Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы, Ол ақының білімсіз бишарасы», деген Абай да тіліміздегі өзге тілдерден ауысқан сөздерді «бөтен сөз» деп танымаған [3] .

Тіл тазалығы үшін күрес - тіл мәдениеті үшін күрестің бір бөлігі. Қазақ әдебиетінің тілінің тарихында бұл күрестің алатын орны ерекше. XVIII ғасырдың екінші жартысында әдеби тілдің екі түрі болды; біреуі - ескі өзбек әдеби тілінің негізіндегі тіл, екіншісі - дінді, діншілдікті уағыздайтын кітаби тіл. Солардың тілі шымшытырық, шұбар ала болатын. Кейін, XIX ғасырдың екінші жартысында, жаңа сапалы әдеби тілді қалыптастыруға шұғыл бет бұрылды. 1913 жылы С. Торайғыровтың «Айқап» журналында жарияланған мақаласының бірінде былай делінген «Біз енді Самарқанд, Түркістан, Бұхар, Ташкент жағынан келген бас қатырған дін жайттарынан арылып, Европа мәдениетіне суарылған жаңа өнерлі тілді жасайық. Ол өнерлі тілдің үлгісін бізге Абай берді. Абайдан үйренейік. Онан соң сынаптан таза, күмістей кіршіксіз қазақтың ауыз әдебиетінен бұрынғы сөз тапқыр шешен сөздерден үйренейік».

Сөз дәлдігі деп ойлаған ұғымға сөз мағынасына сәйкес келуі айтылады. Ұғымға сөз дәл келу үшін сөздің мағынасын дұрыс айыра білу керек. Тіл дәлдігін бұзатын көбінесе әуендес сөздер. Әуендес сөз деп мағынасы жақын сөздер айтылады. Мысалы, батырлық, ерлік, батылдық, өткірлік, өжеттілік деген сияқты сөздер. Мұның бәрі жүректілікті көрсеткеніме, әрқайсысының өз алдына өңі бар. Өңін танымай, аңғармай, бірін бірінің орнына айтса сөз дәлдігіне кемшілік келтіреді. Сөз дәлдігі ой дәлдігі.

Сондықтан, логикалық, мағыналық, синтаксистік, стильдік дәлдіктер, сөз дәлдігінің негізгі компоненттері.

Дәлдік жазушының әдептілігі. Сөзді дәл мағынасында қолданбау әдеби шығарманың тілін бүлдіру мүмкін. Бұдан келіп шығарманың эстетикалық құндылығы азаяды. Заттық дәлдіктің болмауы жазушының тілдік нысананы жарым жартылай ғана білуі деп айтуға болады.

Сөз әсерлігі тілдің бейнелеуіш элементтері (метафора, метонимия, теңдеу, эпитет, мақал - мәтел, тұрақты тіркестерді) мен қатар мәнерлеуші (интонация, екпін, дауыс ырғағы, инверсия) тәсілдерімен тығыз байланысты. Сөз әсерлілігіне нұсқаң келтіретін фактілердің жиі ұшырасатын түрлері: штамп, канцеляризмдер мен трафареттер. Әрине, тілде штамп, стандарттардың міндетті түрде қолданылатын орындары бар. Оларға: кеңсе, іс қағаздары, ресми стильдегі сөз қолданыстар және сөз әдебіндегі, сөйлеу этикетіндегі стандарттар мен тұрақты сөз орамдары жатады. Бұндай орындарда олар өз мәнін жоймайды, белгілі бір стильдік қызмет атқарады. Ал тілдік штамптар орынсыз қолданылса, тіл әсерлігіне нұсқаң келтіретін жансыз тіркестер мен сөйлемшелерге айналады.

Көркем шығарма неғұрлым суретті тілмен жазылса, оқырманға ол солғұрлым әрі айқын, әрі әсерлі болмақ. Көрікті ойдың көркем суретін салуға жұмсалатын амал әрекеттің әр қилы бедері, көркемдік кескіні, эстетикалық әсері болады. Бұлардың шегі жоқ. Қай тілде жазылған көркем әдебиет болмасын, оның қаншама еңсесі биік, тарихы ұзақ болғанмен, тілдің ішкі мүмкіншіліктерін сарқа пайдаланып тауысуға, біткен жері осы деп отыруға болмайды. Оларды әр жазушы өзінше, түрлі құрамда, әр түрлі ыңғайда, кейде бірін - бірі қайталап та қолдана береді. Тілдегі сонылықтың сұлулықтың белгісі халықтық даналыққа негізделген қарапайымдылықта, түсініктілігінде, оның жүрекке жылылығында және басқаға әсер етерінде.

Сөз байлығы тілдің лексикалық байлығымен өлшенеді. Әр халықтың сөз байлығы - оның ғасырлар бойы басынан кешірген өмірінің, оның ғасырлар бойы басынан кешірген өмірінің, іс-әрекетінің, ақылой жұмыстарын, рухани, мәдени қазынасының тілдегі көрінісі. Лексикалық қабаттың баюының негізгі жолдары: басқа тілден сөз алу және тілдің өз мүмкіншілігі арқылы сөз жасау.

Қазақ тілінің сөз байлығы әр түрлі қызмет атқаратын әдебиетте жұмсалу нәтижесінде олардың бірқатары түрлі стильдер байлығы болуға ыңғайланса, бірқатары барлық стильге бірдей қызмет етеді. Солардың ішінде кірме сөздер де болады. Кірме сөздер әдеби тілдің сөз байлығына айналғанда, жалпы халықтық сипат алып кетеді. Солардың бір бөлігі - қазақ тіліне араб парсы тілдерінен енген сөздер. Қазіргі әдеби тілдің басталу кезеңі, шамамен, XVIII ғасырдың аяқ шені, қазақ елінде феодализм ыдырай бастаған, сауда капитализмі енді ене бастаған кез деуге болады. Сол тұста “шағатай тілі” негізінде пайда болған қазақ әдеби тілі ат төбеліндей азғантай зиялыларға, молдалар мен діншілдерге, қоғамдық, әкімшілік топтардың мүддесіне етуде, қарапайым халыққа онша түсінікті болмады.

Сөз әдебі қаламгердің қалам әдебімен, сөзді сыпайы жұмсау мәдениетімен байланысты. Жазушы шығармасы арқылы оқырмандарға эстетикалық тәрбие беруге, олардың дүниетанымын, өмірге деген көз қарасынның дұрыс қалыптасуына бірденбір себепші. Сөздің ретін тауып, құлпырта, құбылта қолданса, оның тұрмайтын орны, жараспайтын жері жоқ. Сөз табиғатына тән икемділік пен үйлесімділік, ойнақылық пен образдылық, көркем сөз стихиясына көшкенде қайта түлеп, өзгеріп сала беретін тамаша қасиеті осының бәрі сөз зергерінің қолындағы мүмкіншілік.

Жалпы этикет сөзі философиялық этикалық ұғым, адамдардың белгілі бір ортадағы орныққан тәртіпке сәйкес бір-бірімен қарым-қатынас жасауының ережелері деп түсіндіріледі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.