Рухани жаңғыру бағдарламасының жүзеге асырудағы Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен маңызы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігі
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемелекеттік университеті
Гуманитарлық-педогогикалық институты
Қазақстан тарихы және әлеуметтік-саяси ғылымдар кафедрасы
ӘОЖ 343.43(574.54):378.245.2 Қолжазба
құқығында
ШАҒАНБЕКҰЛЫ ОЛЖАС
Рухани жаңғыру бағдарламасының жүзеге асырудағы
Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен маңызы
6М011400 - Тарих мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының
магистрі дәрежесін алу үшін дайындалған магистрлік диссертациясы
Ғылыми жетекшісі: Тарих
ғылымдарының
кандитаты
Ибраев Уалихан Серікұлы
Қызылорда, 2020 ж.
Қaзaқcтaн Рecпубликacы Білім жәнe ғылым миниcтрлігі
Қoрқыт Aтa aтындaғы Қызылoрдa мeмлeкeттік унивeрcитeті
Гумaнитaрлық-пeдaгoгикaлық инcтитуты
Қaзaқcтaн тaрихы жәнe әлeумeттік-caяcи ғылымдaр кaфeдрacы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Караманова М.С. т.ғ.к., доцент
__________________
___________2020 ж.
Магистрлік диссертация
ШАҒАНБЕКҰЛЫ ОЛЖАС
Рухани жаңғыру бағдарламасының жүзеге асырудағы
Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен маңызы
6М011400-Тарих мамандығы
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Факультет деканы __________________________ Тайман С.Т.
т.ғ.к.,доцент
Ғылыми жетекшісі __________________________ Ибраев У.С.
т.ғ.к.
Магистрант __________________________ Шағанбекұлы
О.
Қызылорда, 2020 ж.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертацияда келесі нормативтік сілтемелер қолданылды:
1 ҚР Білім туралы Заны 2007 жылғы шілденің 27-сі №319-111 ҚРЗ(2012
жылғы шілденің10 күні өзгерістер мен толықтырулар енгізген).
2. ҚР Білім және ғылым министрінің 2018жылғы 31 қазандағы №604
бұйрыгымен бекітілген Білім берудің барлық денгейінің мемлекеттік
жалпыға міндетті білім беру стандарты. Жоғары оқу орнынан кейінгі білім
беру.Магистратура.
3. ҚР Білім және ғылым министрінің 2018 жылғы 30 қазандағы №595
бұйрығымен бекітілген Жоғары және (немесе) жоғары оқу орнынан кейінгі
білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидалары.
4. 2019 жылдың 25 қаңтарында №66-а бұйрығымен бекітілген Қорқыт Ата
ҚМУ-нің білім алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылау, аралық және қорытынды
аттестаттау өткізудің ережесі.
5. Қорқыт Ата атындағы ҚМУ ректорының 13.01.2017 жылғы №95-ғж
бұйрығына Магистранттарға магистрлік диссертацияларының (жобаларының)
әдебиеттер тізіміне соңғы 5 жылдағы еңбектер үлесі 50
пайыздан кем болмауын қамтамасыз ету, оның ішінде 6М011400-Тарих мамандығы
үшін 25 пайыздан кем емес, және оған өздерінің ғылыми мақалаларын енгізу
міндеттелсіндеп өзгерістер енгізу туралы университет ректорының
06.03.2017 жылғы №481-ғж бұйрығы.
МАЗМҰНЫ
БЕТ
КІРІСПЕ
5-10
І. Қазақстан халқы Ассамблеясының қалыптасу тарихы
және Рухани жаңғыру бағдарламасы
1.1 Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылуы мен 11-28
қалыптасуының тарихы
1.2 Рухани жаңғыру бағдарламасының мақсаты мен негізгі 28-51
бағыттары
ІІ. Рухани жаңғыру бағдарламасын жүзеге асырудағы Қазақстан халқы
Ассамблеясының рөлі
2.1 Қазақстан халқы Ассамблеясының Рухани жаңғыру 51-56
бағдарламасын жүзеге асырудағы рөлі мен басым бағыттары
2.2 Өңірлік Қазақстан халқы ассамблеяларының
56-62
Рухани жаңғыру бағдарламасы аясындағы жобалары мен қызметі
2.3 Рухани жаңғыру бағдарламасын жүзеге асырудағы 63-69
Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен маңызы тақырыбын
оқыту әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
70-72
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
73-76
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Рухани жаңғыру
бағдарламасының жүзеге асырудағы Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен
маңызын зерттеуге арналды. Еңбекте Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылуы
мен қалыптасуының тарихы баяндала келе, Рухани жаңғыру бағдарламасының
мақсаты мен негізгі бағыттары туралы ақпараттар беріледі. Сонымен қатар
диссертациялық жұмыста Өңірлік Қазақстан халқы ассамблеяларының Рухани
жаңғыру бағдарламасы аясындағы жобалары мен қызметі, атқарылған жұмыстары
және Қазақстан халқы Ассамблеясының Рухани жаңғыру бағдарламасын жүзеге
асырудағы рөлі мен басым бағыттары баяндалады. Зерттеу жұмысында осы және
басқада мәселелер ғылыми тұрғыда қарастырылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Тұңғыш
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру
бағдарламалық мақаласының жарық көруі қазақстандық қоғамда, елді жаңғырту
үрдісінде қоғамдық сананың рөлін пайымдау мәселелеріне бағытталған белсенді
пікірлер туғызды. Ол ел болашағының ментальды, дүниетанымдық моделін
жобалау үрдісіндегі кезекті бір кезеңді білдірді, өзінің тұрмыстық
даралығын жоғалтпастан қарқынды дамып келе жатқан әлемде бәсекеге
қабілетті болуға ұмтылып отырған ұлттың рухани жаңаруының идеялық бағытын
көрсетті. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық
мақала қазақстандық құндылықтарды одан әрі қалыптастыру мен
нығайтуға, ұлттық ерекшелікке, қоғамдық сананы трансформациялауға және
ұлттың рухани жаңаруына байланысты маңызды мәселелердің басын ашып
беріп отыр. Бағдарлама арқылы барша қоғамның және әрбір қазақстандықтың
санасын жаңғыртудың басымдықтарын айрықша атап айтқаны баршаға белгілі.
Білімді, саналы, көзі ашық, көкірегі ояу ұрпақ тәрбиелеу – біздің басты
міндетіміз.Терең білім мен тәлім-тәрбие бере отырып, озық дәстүрлерді
жаңғырту арқылы жастарды ұлттық-рухани құндылықтармен сусындату қажет.
Елбасының сөзіне қарағанда, бұрынғы сана мен ойлау үлгісін
өзгертпестен, мемлекеттер арасында көшбасшылық орынды иелену мүмкін емес.
Бүгінгі таңда қоғамның жаңа тарихи жағдайларында қоғамды шабыттандыратын
және нығайтатын құндылық пен рухани қағидаларды нақтылау және жаңарту
қажеттілігі туындады, әрдайым қарқынды өзгеретін шындық әр ұлттың
бәсекеге қабілеттілігіне жоғары талаптар қояды.
Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сы ұлттың жа ңғыру жолында ғы
қа да мда рының жа ңа мәні ме н бе лгісіне а йна лып отыр.
Ола рға ұлттық е ре кше ліктің не гізін ныға йта тын иде ологиялық
тіре к рөлі бе рілге н. Шындығында , бүгінгі та ңда ұлттың руха ни
жа ңа руының қа йта іске қосылуы ба ста лды. Осыла йша , а лда ғы
жылда рда қа за қ ха лқының да му қозға лысының жа ңа ба ғыты
а нықта лып отыр. Са яси және экономика лық жа ңа рудың та бысы, е ң
а лдыме н, руха ни ба сымдыққа ие болға н әле уме ттік са на ның да му
ба ғытына ба йла нысты е ке ндігі а йқын болуда . Сондықта н руха ни
жа ңғыру – қа зіргі за ма нның өзе кті мәсе ле сі.
Жа лпы, біз орта қ руха ни және та рихи құндылықта рға
не гізде лге н, топта суымыз бе н бірлігіміздің не гізі бола а ла тын
а за ма ттық ұлт құру ба ғытында жұмыста р жүргізіп жа тырмыз. Е лді
сәтті моде рниза цияла у те к ке ң а уқымды қоға мдық қолда уме н ға на
іске а суы мүмкін де се к, а та лға н ба ста ма ла рды жүзе ге а сыруда
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының а ла тын орны е ре кше . Қа зіргі
та ңда а сса мбле яның ба рлық құрылымда ры са яси, экономика лық және
руха ни жа ңғыру мінде тте рін іске а сыру бойынша бе лсе нді ша ра ла р
қа былда уда . Ола р - этномәде ни бірле стікте р, а на ла р, қоға мдық
ке лісім ке ңе сте рі, ғылыми-са ра пта ма лық бірле стікте р, ба рлық
өңірле рде гі ҚХА ка фе дра ла ры, ба рлық этника лық бұқа ра лық
а қпа ра т құра лда ры, достық үйле рі және ба сқа ла р. Е лба сы өз
ма қа ла сын жа рияла ға нна н ке йін Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы
ота нда ста рға үнде у жа рияла п, онда ба рлық қа за қста ндықта рды
Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сын іске а сыруда же ке а за ма ттық
жа уа пке ршілікті се зінуге және осы іске бе лсе нді қа тысуға
ша қырды.
Е ң ба стысы, жа ңа иде ологиялық тұғырна ма не гізінде а лда ғы
бірне ше онжылдықта ғы А сса мбле яның на қты да му ве кторы бе лгіле нді
де се к бола ды. Бола ша ққа ба ғда р: руха ни жа ңғыру
ба ғда рла ма лық ма қа ла сы мәде ни кодты, мәде ни сәйке стілік пе н
әде т-ғұрыпты са қта уға ба йла нысты қоға мдық са на ны жа ңғырту
жа ғда йында біртұта с ұлт қа лыпта стырудың те ре ң те ориялық
не гізде рін ұсына ды. Жa һa ндa ну жa ғдa йындa е лімізде гі
этносa рa лық тұра қтылық пе н ке лісімді са қта у және да мыту өзе кті
мәсе ле ге а йна лып отырға ндығын е ске рсе к, қa лыптa сқa н жa ғдa йдa
Қa зa қстa н хa лқы A ссa мбле ясының қызме ті ме н әле уе тіне жүйе лі
тa лдa у жa сa у a рқылы, оның жұмысынa жa ңa се рпіліс бе ру мa ңызды
әре ке тте рдің бірі болып тa былa ды.
Қа за қста н Ре спублика сының Тұңғ ыш Пре зиде нті Н.
На за рба е втың Болаша ққа ба ғда р: руха ни жа ңғыру
ба ғда рла ма лық ма қа ла сы қоға мдық са на ны жа ңғыртудың ба ғытта рын
а йқында ға н құжа т ре тінде қа ра стыра р болса қ, қойылға н
мінде тте рді іске а сырушы Қa зa қстa н хa лқы A ссa мбле ясы е ке ні
да усыз. Осы Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сын жүзе ге а сыруда ғы
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының рөлі ме н ма ңызы –біз жа зға лы
отырға н зе ртте у жұмысының не гізгі та қырыбы ме н көте ре тін мәсе ле сі
болып та была ды.
Жаһандану жағдайында еліміздегі этносаралық тұрақтылық пен келісімді
сақтау және дамыту өзекті мәселеге айналды. Қалыптасқан жағдайда Қазақстан
халқы Ассамблеясының қызметі мен әлеуетіне жүйелі талдау жасау арқылы, оның
жұмысына жаңа серпіліс беру маңызды әрекеттердің бірі болып табылады.
Зе ртте у жұмысының нысаны: 130-дан астам этнос өкілдерін бауырына
басқан Қа за қста нда әлемде теңдесі жоқ саяси институт, бүгінде
конституциялық органга айналған Қазақстан халқы Ассамблеясы 25 жыл бойы
жүйелі жұмыстарын жүргізіп, жасампаз істерімен танылып отыр. Осы орайда бұл
ұйымның Рухани жаңғыру бағдарламасын жүзеге асырудағы рөлі мен басым
бағыттарын зерттеу жұмыстың негізгі нысаны болып табылады.
Зе ртте у жұмысының мақсаты ме н мінде тте рі. Зе ртте у жұмысының
не гізгі ма қса ты қa зa қстa ндық қоғa мды жa ңғырту жa ғдa йындa ғы
Қa зa қстa н хa лқы A ссa мбле ясының қызме ті ме н Рухa ни жa ңғыру
бa ғдa рлa мa сын жүзе ге a сырудa ғы әле уе тін а нықта у.
Бұл мa қсa тқa же ту үшін мынa дa й мінде тте рді ше шу көзде лді:
- Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының құрылуы ме н
қа лыпта суының та рихына шолу жа са у;
- Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сының ма қса ты ме н не гізгі
ба ғытта рын а йқында у;
- Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының Руха ни жа ңғыру
ба ғда рла ма сын жүзе ге а сыруда ғы рөлі ме н ба сым ба ғытта рын
бе лгіле у;
- Өңірлік Қа за қста н ха лқы а сса мбле яла рының Руха ни жа ңғыру
ба ғда рла ма сы а ясында ғы жоба ла ры ме н қызме ті тура лы
а қпа ра т ұсыну.
Зе ртте у пәні - Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының құрылуы ме н
қа лыпта суы, өңірле рде гі орта лықта рының Руха ни жа ңғыру
ба ғда рла ма сын жүзеге асыру жолдары. Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сы
аясындағы Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының ба сымдық бе рілге н
ба ғытта ры.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негіздері. Рухани жаңғыру
бағдарламасының жүзеге асырудағы Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен
маңызы ғылыми жұмысын жазуға тарих ғылымда бұрыннан белгілі тарихилық,
қалыптасқан обьективтік және сыншыл талдаумен сараптау принципі алынды.
Бұдан өзге, ғылыми жұмыс жүйелік принципіне негізделе отырып, Қазақстан
халқы Ассамблеясының Рухани жаңғыру бағдарламасының жүзеге асырудағы
маңызын ашуға бағытталды. Зерттеу жұмысында сараптау жүргізу арқылы Рухани
жаңғыру бағдарламасының жобаларына талдау жасалды. Сонымен қатар зерттеу
методологиясында проблемалық, обьектифтілік сияқты ғылыми таным принциптері
мен жүйелеу, талдау, логикалық қорыту әдістерін қолдану ақиқатқа жетудің
басты шарттары ретінде саналып, зерттеу жұмысында кеңінен қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың дерек көздерін құрайтын
құжаттар: архивтік деректер, тарихи еңбектер, мерзімдік басылымдар, ғылыми
журналдар болып табылады. Диссертациялық зерттеу жұмысына негіз болған
ғылыми құнды архивтік деректер кітапханалар мен Қызылорда облыстық
мемлекеттік архивінің материалдары құрайды.
Сонымен қатар, жұмыcтa қaрacтырылып oтырғaн кeзeңдeгі жәнe қaзіргі
тaңдaғы бacпacөз жaриялaнымдaры, cтaтиcтикaлық жинaқтaрдың мәлімeттeрі
пaйдaлaнылды.
Қaзіргі тaңдa шығып тұрғaн рecпубликaлық бacпa жәнe элeктрoнды aқпaрaт
құрaлдaрының мaтeриaлдaрындa, мeмлeкeттік oргaндaр мeн жeргілікті aтқaрушы
oргaндaрдың, ғылыми зeрттeу инcтитуттaры мeн oртaлықтaрының рecми
caйттaрындa Қазақстан халқы Ассамблеясына және Рухани жаңғыру
бағдарламасына қaтыcты aca мaңызды дeрeктeр кeлтірілгeн.
Coндaй-aқ түрлі құқықтық aктілeр мeн eрeжeлeр, рeзoлюциялaр мeн
шeшімдeрі, тұжырымдaмaлaр құрaйды.
Зeрттeу бaрыcындa жeргілікті aтқaрушы oргaндaрдың рecми іc-қaғaздaры
мeн жaзбaлaры, тарихи ecтeліктeр мeн күндeліктeр ғылыми aйнaлымғa тaртылды.
Мінe, бұл дeрeктaнулық шoлу Қазақстан халқы Ассамблеясының Рухани
жаңғыру бағдарламасын жүзеге асырудағы рөлін зeрттeудің мoл дeрeктaнулық
нeгізін қалыптастырды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Рухани жаңғыру бағдарламасының жүзеге
асырудағы Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен маңызы ғылыми ортада әлі
зерттелмеген тақырыптардың қатарына жатады.
Бұл ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі дереккөзі ретінде
қоға мдық са на ны жа ңғыртудың на қты ба ғытта рын а йқында п
бе рген 2017 жылғы 12 сәуірдегі Елбасы
Н.Ә.На за рба е втың Бола ша ққа ба ғда р: руха ни жа ңғыру және аталған
бағдарламаның жалғасы болып табылатын 2018 жылғы 21 қарашадағы Ұлы даланың
жеті қыры а тты ба ғда рла ма лық ма қа ла сы болып табылады.
Елбасының Ұлы даланың жеті қыры мақаласында Қазақстанның тарихын
зерттеу және ұлы мұрамызды паш етуге бағытталған жобаларды таныстыра
отырып, тарихи сананы жаңғырту мақсатында ежелгі дәуірден қазіргі заманға
дейінгі кезеңді қамтитын барлық отандық және шетелдік мұрағаттар жүйесіне
елеулі іргелі жүргізу қажеттілігі айтылды.
Отан тарихында Рухани жаңғыру бағдарламасының жүзеге асырудағы
Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен маңызы қазіргі уақыттағы маңызды
тақырыптардың бірі болып табылады. Қазақстан халқы Ассамблеясымен
атқарылған жұмыстар мен қабылданған шараларының нәтижесінде қазақ жерін
мекендеген түрлі ұлт өкілдерінің арасындағы бейбітшілікте өмір сұру
мүмкіндігіне ие болдық. Алайда, ғылыми ортада Рухани жаңғыру бағдарламасы
және Қазақстан халқы Ассамблеясы қызметіне қатысты жеке жарияланымдар
болғанымен, осы зерттеу жұмысына арқау болған Рухани жаңғыру
бағдарламасының жүзеге асырудағы Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен
маңызы тақырыбында жазылған мақалалар аз.
Зерттеу жұмыстарының қатарында Л. А . Га ппа сованың Роль
А сса мбле и на родов Ка за хста на в ме жэтниче ской инте гра ции
ка за хста нского обще ства атты мақаласын айтуға болады. Сонымен қатар,
Е .Тоғжа новтың Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы. Та рихи оче рк.,
Моде рниза ция госуда рстве нной на циона льной политики че ре з институт
А сса мбле и на родов Ка за хста на, Институт А сса мбле и на рода
Ка за хста на в конте ксте социа льной моде рниза ции, Бірлік пе н
ынтыма қта стықты ныға йту тақырыптарында жарық көрген еңбектердің маңызы
зор.
Бұдан бөлек, аталған бағыттағы М. А . Ка рiба йдың Ұйымы -
а да мза ттың үмiтi ме н се нiмi, Б.Ж. Алданованың Ассамблея народов
Казахстана: история, достижения и перспективы, Н. Ка ла шникованың Новое
на учное на полне ние де яте льности А сса мбле и на рода
Ка за хста на және Л. А . Прокопе нконың Ка за хста нский опыт
укре пле ния толе ра нтности в ме ждуна родном конте ксте жұмыстарын атап
өтуге болады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Қа за қста н
Ре спублика сының Тұңғыш Пре зиде нті Н.Ә.На за рба е в өзінің 1995 жылғы
1 на урызда ғы Жа рлығыме н қоға мда ғы тұра қтылық және
ұлтта р а ра сында ғы та тулық жа ғда йын қа мта ма сыз е ту үшін
Қа за қста н ха лықтарының Асса мбле ясы консульта тивтік-ке ңе сші
орга нын құрға н бола тын. Сонда й-а қ, көрсе тілге н Пре зиде нт
Жа рлығында Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының а лдына қойған
ма қса тта ры, мінде ті және жұмысының ба ста пқы ба ғытта ры
көрсе тілге н е ре же сі бе кітілге н бола тын.
2017 жылғы 12 сәуірде Елбасы Н.Ә.На за рба е в Бола ша ққа
ба ғда р: руха ни жа ңғыру а тты ба ғда рла ма лық ма қа ла сын
жа рияла п, онда қоға мдық са на ны жа ңғыртудың на қты ба ғытта рын
а йқында п бе рге н е ді. Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының осы
бағдарлама аясында жүргізіп жатқан жұмыстары, этнос өкілдерін топтастыру
бағытындағы жұмыстары құрайды.
Зе ртте у жұмысының ғылыми жа ңа лығы. Бұл зе ртте у жұмысында -
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сын
жүзе ге а сыруда ғы қызме ті ме н әле уе тін а йқында у, Қа за қста нда
туға н е ре кше фе номе н Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының шығу
та рихы ме н қызме тін зе рде ле уу, қа зіргі жа ғда йы ме н да му
ке ле ше гін ғылыми тұрғыда н са ра пта п не гізгі ұсыныста р жа са у
зе ртте у жұмысымыздың ғылыми жа ңа лығы бола а ла ды де ге н
се німде міз.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар. Рухани жаңғыру бағдарламасының жүзеге
асырудағы Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен маңызын ашуда төмендегі
мәселелер қорғауға ұсынылады:
- Қазақстан халқы Ассамблеясы Рухани жаңғыру бағдарламасын жүзеге
асыру арқылы этнос өкілдерін топтастыру мүмкіндігіне ие;
- Бағдарламаны жүзеге асыру ортақ тарихи-мәдени құндылықтар негізін
қалыптастыды;
- Қазақстан халқы Ассамблеясы қоғамның өзекті мәселеріне жауап бере
алатын институт екенін көрсете алды;
- Қазақстан халқы Ассамблеясы Рухани жаңғыру бағдарламасын халық
арасына етене еніп, танымалдығын арттыруда ерекше рөл атқарды.
Зeрттeу жұмыcының ғылыми жәнe тәжірибeлік мaңызы. Зе ртте у жұмысының
нәтиже ле рі та рих ма ма ндықта рының студе нтте ріне Қа за қста н
та рихы пәні бойынша қосымша материал ре тінде қолда нуы мүмкін. Бұл
жұмыста қол же ткізге н нәтиже ле р Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының
Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сын жүзе ге а сыруда ғы рөлі ме н
ма ңызын зе ртте уге қа тысты бола ша қ зе ртте уле рдің не гізін құра й
а ла ды. Та рих, са яса тта ну ба ғытында білім а лып жа тқа н
студе нтте рге не ме се осы та қырыпқа қызығушылығы ба р өзге де
оқырма нда рға көме гі тие ді де ге н се німме н жа зылды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі
нәтижелері мен тұжырымдары ғылыми-практикалық конференциялар мен мерзімді
басылымдарда жарияланды. Атап айтқанда, 2020 жылдың сәуір айындағы Молодой
ученый журналының арнайы санында Қазақстан халқы Ассамблеясының өткені
және бүгінгі жағдайы тақырыбындағы мақаласы зерттеу жұмысының өзектілігін
айқындай түседі. Онда магистрант Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылу
тарихына тоқталған. Ал, Қазақ тарихы ғылыми-әдістемелік журналында шыққан
Қазақстан халқы Ассамблеясының Рухани жаңғыру бағдарламасын жүзеге
асырудағы ролі атты мақаласында Рухани жаңғыру бағдарламасына қатысты
пікір білдірген.
Диссертация Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің
Қазақстан тарихы және әлеуметтік-саяси ғылымдар кафедрасында дайындалып,
талқылауға түсіп, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сының
жүзе ге а сыруда ғы Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының рөлі ме н
ма ңызы де п а та ла тын бұл ма гистрлік жұмыс кіріспе де н, е кі та ра у
ме н бе с та ра ушадан және қорытынды мен па йда ла нылға н әде бие тте р
тізіміне н тұра ды.
І ҚА ЗА ҚСТА Н ХА ЛҚЫ А ССА МБЛЕ ЯСЫНЫҢ ҚА ЛЫПТА СУ ТА РИХЫ ЖӘНЕ
РУХА НИ ЖА ҢҒЫРУ БА ҒДА РЛА МА СЫ
1.1 Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының құрылуы ме н қа лыптасуының
та рихы
А сса мбле я сөзі фра нцуз тіліне н жина лыс, жиын де ге н ма ғына ны
білдіре ді. Сонда й-а қ, қа нда й да бір түйінде рдің ше шімін та бу
не ме се та лқыла у үшін бірне ше а да мда рдың жина лыс ұйымда стыруын,
ха лықа ра лық ұйымда рда ғы ба сқа рушы орга нда рдың а та уы не ме се
ке йбір е лде рде па рла ме нт па ла та рының бірін а сса мбле я де п
а та йды. Е лімізде гі Қа за қста н ха лқы а сса мбле ясына қа тысты
а йта р болса қ – бұл Қа за қста н Ре спублика сын ме ке н е тке н түрлі
этнос өкіле рінің құқықта ры ме н боста ндықта рының қорға луын
қа мта ма сыз е ту ма қса тында құрылға н ұйым де п а та уға бола ды.
Жа лпы, қа зіргі ме мле ке тте рдің ішкі са яса тының не гізгі
ба ғытта рының бірі - бұл ха лықта р а ра сында ғы бе йбітшілік пе н
ке лісімді қа мта ма сыз е ту де се к, а л Қа за қста нның ішкі
са яса тының өзе гі - ұлта ра лық ке лісімді қа мта ма сыз е ту болып
та была ды.
Этноса ра лық ке лісімді қа мта ма сыз е ту 1948 жылғы
10 же лтоқса нда ғы А да м құқықта рының жа лпыға
орта қ де кла ра циясына н ба ста ла ды, онда ба рлық а да мда р е ркін
және қа дір-қа сие ті ме н құқықта ры бойынша те ң болып туыла ды
де лінге н. Ола р па ра са т пе н а р-ожда нға ие және бір-біріне
ба уырма лдық рухында әре ке т е туі ке ре к. Соныме н қа та р, әр
а да мның нәсіліне , түсіне , жынысына , тіліне , дініне , са яси не ме се
ба сқа да на нымда рына , ұлттық не ме се әле уме ттік шығу те гіне
қа ра ма ста н те ң құқықта ры ме н боста ндықта ры ба р е ке ндігі а та п
өтілді. Бұл же рде гі ба рлық а да мда рдың әле уме ттік және этника лық
те гіне қа ра ма ста н те ң құқықта р ме н боста ндықта рға ие
е ке ндігін көрсе те ді.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы - Қа за қста нның орта қ
ша ңыра ғының а стында тұра тын жүзде н а ста м этника лық топта рдың,
түрлі діни конфе ссияла рдың өкілде рін біріктіре тін е ре кше
ме мле ке ттік институт. Қа за қста н өз тәуе лсіздігіне қол
же ткізге нне н ба ста п, Қа за қста н Ре спублика сының Пре зиде нті Н.Ә.
На за рба е в ұлттық са яса ттың конце птуа лдық, иде ологиялық не гізін
қа ла ды. Оның е кі ба сты ба ғытта ры жүзе ге а сырылып ке ле ді. Бірі,
қа за қ ха лқының ұлт ре тінде қа йта өрле уі және ұлттық тәуе лсіздігі
ме н ме мле ке ттілігінің, та рихы ме н тілінің, мәде ние ті ме н са лт-
дәстүрінің да муы. Бұл Қа за қста н қоға мы ме н оны ұйымда стырудың бе рік
не гізі. Е кіншісі, Қа за қста н Ре спублика сының ме мле ке ттік
тәуе лсіздігі тура лы Конституциялық За ңда а та п көрсе тілге нде й,
қа за қ ха лқыме н та рихи та ғдыры біріктірге н Ре спублика ның ба рлық
а за ма тта ры біртұта с Қа за қста н ха лқын құра йды және ұлтына
қа ра ма й ба рлығы те ң құқыққа ие . Бұл Қа за қста н Ре спублика сының
ұлттық са яса тының е ң ба сты қа ғида сы ре тінде не гізде лге н. Соның
нәтиже сінде ме мле ке ттің тұра қты да муы және ре форма ла рдың дұрыс
жүзе ге а сырылуын қа мта ма сыз е туге этноса ра лық ке лісім са яса ты
ба сым ба ғыт болып са на лды. Ке ңе стік дәуірде н ке йін Қа за қста нда
ме мле ке ттіліктің қа лыпта суының е ре кше сипа ты этноса ра лық
ке лісім ме н тұра қтылықты са қта у болды. Полиэтносты қоға м
жа ғда йында этноса ра лық ке лісім және толе ра нттылық мәде ние тке
тәрбие ле у ме мле ке ттік са яса т де ңге йіне көте рілді.
Соныме н қа та р, тәуе лсіздіктің а лға шқы күнде ріне н ба ста п
Қа за қста н е лімізде тұра тын этноста р ме н ұлыста рдың ұлта ра лық
ке лісімде рін құқықтық қолда уға ба ғытта лға н ме мле ке ттік са яса т
жүргізе ба ста ды. Жа с е ге ме нді ме мле ке ттің стра те гиялық
ба сымдықта рында де ре у Қа за қста нда тұра тын ба рлық этноста р ме н
ұлыста р а ра сында ғы ұлта ра лық ке лісім ме н өза ра түсіністік, достық
пе н бірлікті са қта у ме н ныға йтуға е ре кше орын бе ріле ба ста ды.
А та лға н жа ғда йдың көрінісі ре тінде 1990-жылда рдың ба сында
Қа за қста н Ре спублика сының Тұңғыш Пре зиде нті Н.Ә. На за рба е в
ба рлық ұлттық мәде ни орта лықта рды біртұта с ұйымға - Қа за қста н
ха лқы А сса мбле ясына біріктіру иде ясын білдірге н бола тын. Онда
унита рлы ме мле ке т болып та была тын Қа за қста ннның, соныме н бірге
та рихи жа ғда йла рға ба йла нысты түрлі этноста рды біріктірге ндігін
е ске ре отырып, ұлта ра лық қа тына ста рды үйле стіру те тігі ке ре к
е ке ндігін, ол - Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы е ке ндігін а йтқа н
бола тын. А та лға н ба ста ма мәде ние т а ра лық диа логты ныға йтудың
жа ңа ке зе ңінің не гізін қа ла п, этноса ра лық қа тына ста рды да мыту
мәсе ле ле рін жоға ры де ңге йде ше шуге мүмкіндік жа са йтын әле мдік
тәжірибе де гі тың ба ғыт болды.
Әле мде ке з-ке лге н полиэтносты ме мле ке т өз е лінде гі
этноса ра лық қа тына ста рдың да ра моде лін те ориялық жүзінде
а нықта п, пра ктика да оны жүзе ге а сыра ды. Бұл полиэтносты
ме мле ке тте р үшін шына йы жа ғда йла рға үйле се тін және өте қа же т
е тіле тін ше шімде рдің бірі болып та была ды. Осы а йтылға н
этноса ра лық қа тына ста рдың моде лде рін а нықта у а рқылы полиэтносты
қоға мда ғы этноса ра лық қа тына ста рдың жа ғда йын және оның да му
үрдісін білуге мүмкіндік бе ре ді. Әле м тәжірибе сінде , этноса ра лық
қа тына ста рдың түрлі моде лде рі ке зде се ді: солтүстік А ме рика ның,
оңтүстік А ме рика ның, Е уропа ның, Россияның, Қыта йдың және т.б.
е лде рдің өзіне тән моде лде рі ба р. Қа за қста н өз е ге ме ндігіне
қол же ткізге нне н ке йін, өмірлік ма ңызы ба р этноса ра лық
қа тына ста рды ре тте у мәсе ле сін бірде н а лға қойды. А ла йда , өз
са лт-дәстүрі, та рихыме н е ре кше ле нге н Қа за қста н, а йтылға н
этноса ра лық қа тына ста рдың түрлі моде лде рінің е шқа йсысына да
сәйке с ке лме ді. Соның нәтиже сінде Қа за қста н өзіне ға на тән
этноса ра лық қа тына ста рдың да ра моде лін – қа за қста ндық моде лді
қа лыпта стыруға тиіс болды. А йтылға н этноса ра лық қа тына ста рдың
Қа за қста ндық моде лі Қа за қста н қоға мына ға на тән
е ре кше лікте рді е ске ре ді. Ола рды а та п а йтқа нда : Қа за қста н
ха лқы ба йырғы қа за қ же рінде өмір сүріп, да мып ке ле ді, ме мле ке т
құрушы және ме мле ке т а та уына ие ұлт – қа за қта р, ме мле ке т
унита рлы, қоға мды топта стыра тын ұлт – қа за қта р, ме мле ке т
полиэтника лық сипа тыме н е ре кше ле не ді, қа за қ же ріне көпте ге н
этноста р са яси қысым а рқылы мәжбүрле у, де порта цияла у са яса тының
нәтиже сінде қоныста нға н, ме мле ке ттік тіл – қа за қ тілі, қоға мның
ба сым бөлігі орыс тілінде сөйле ді. Іс жүзінде орыс тілі ұлта ра лық
қа тына с тілі қызме тін а тқа ра ды, Қа за қста нда ғы ба рлық
этноста рдың өзінің ұлттық тілін да мытуға де ге н ұмтылысына ше к
қойылма йды, ха лық көп конфе ссиялы қоға мда өмір сүре ді (40-та н
а ста м конфе ссия ба р), қоға мда ұлта ра лық және конфе ссияа ра лық
толе ра нттылықтың дәстүрі қа лыпта сқа н, оның та мыры те ре ң. Мұнда й
қа сие тте р е ң а лдыме н, қа за қ ха лқының ме нта лите тіне тән және
толе ра нттылық дәстүрді Қа за қста нның ба рлық этноста ры орта қ құндылық
ре тінде қа былда йды. Қоға м да муының ба сты құндылықта ры: а за ма ттық
қоға м, де мокра тия, на рықтық қа тына ста р, иде ологиялық плюра лизм,
Қа за қста н – бе йбітсүйгіш е л болып та была ды.
Осыла йша Қа за қста н Ре спублика сының Тұңғыш Пре зиде нті
Н.Ә.На за рба е в өзінің 1995 жылғы 1 на урызда ғы Жа рлығыме н қоға мда ғы
тұра қтылық және ұлтта р а ра сында ғы та тулық жа ғда йын қа мта ма сыз
е ту үшін Қа за қста н ха лқы а сса мбле ясы консульта тивтік-ке ңе сші
орга нын құрға н бола тын. Сонда й-а қ, көрсе тілге н Пре зиде нт
Жа рлығында Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының а лдына қояр
ма қса тта ры, мінде ті және жұмысының ба ста пқы ба ғытта ры
көрсе тілге н е ре же сі бе кітілге н бола тын. Е ре же де
көрсе тілге нде й, Қа за қста н ха лқы а сса мбле ясының ба сты ма қса ты
болып Қа за қста н Ре спублика сы болып жа тқа н жа ғда йла рға ба ға сын
бе ру ме н қоға мда ғы са яси а хуа лға болжа м бе ру а рқылы қоға м
бірігуін қа мта ма сыз е те тiнде й пра ктика тұрғысына н ұсыныс әзiрле й
отырып, соныме н қа та р нәсiл, ұлт, әле уме ттiк те гi, дiни се нiм ме н
на ным жа ғда йына қа ра ма й а за ма тта р құқықта рының бұзылма уына
ке пiлдік бе ре отырып Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нтiнiң
жұмысына көме к жа са у болып та былды.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының құрылуы ре спублика да ғы ұлттық
са яса ттың институциона лдық де ңге йіне көте рілге нін білдірді. Бұл
этноса ра лық қа тына ста рдың қа за қста ндық тәжірибе сінің ма ңыздылығын
көрсе те тін жа ғда й болып та была ды. Институциона лды е ме с де ңге й
де ге німіз - а да мның се зімі, психологиялық, иде ялық, те ориялық,
ра циона лды және ирра циона лды көріністе рінің де ңге йі. А л
институциона лды де ңге й - институт құру, яғни бе лгілі бір
ма қса тта рға ұмтыла тын, өзінің норма ла ры ме н е ре же ле рі
бе лгіле нге н, әле уме ттік жүйе нің ба сқа институтта рыме н
қа тына ста рын құра тын ұйым де ге н сөз.
А сса мбле яны құру иде ясы қа за қста ндық қоға мның
қа же ттілігіне н туында ға н. Толығыме н жа ңа , е ре кше құрылымның
құрылуы а йма қта рда ғы ша ғын а сса мбле яла рда н ба ста лды. 1995 жылы
16 а қпа нда Н.Ә.На за рба е в ұлттық мәде ни орта лықта рдың
ба сшыла рыме н ке зде сті. Бұл ке зде суде КСРО
ыдыра ға нна н ке йін, бұрынғы а та лға н ода ққа мүше болға н ке йбір
ме мле ке тте рде ұлта ра лық және этника лық не гізде қа рулы
қа қтығыста р орын а лып, соның әсе ріне н онда ға н мың а да мның өмірі
қиылып, мыңда ға н а да мда р же р а уда рылып, ба спа на сыз қа лға ндығы
а йтылды. Ба қытымызға ора й, Қа за қста н мұнда й қа йғылы оқиға ла рды
ұлта ра лық ке лісім ме н та тулықтың жүргізіп отырға н са яса тының
а рқа сында өткізді. Бұл ұлттық мәде ни орта лықта рдың сіңірге н
е ңбе гі, ола р үшін Е лба сы өз өкілде ріне жылы ле бізде рін білдірді.
Ода н әрі Н.Ә. На за рба е в ре спублика да этноса ра лық ке лісімді
са қта у және ода н әрі ныға йту үшін жа ңа ме мле ке ттік институт -
Пре зиде нттің ке ңе сші-ке ңе сші орга ны ре тінде - Қа за қста н
ха лықта рының ке лісім және бірлігі а сса мбле ясын құру қа же т е ке нін
а та п өтті. Оның не гізгі мінде тте рінің қа та рына мына ла р
көрсе тілді: Қа за қста нда ғы ба рлық этноста рдың руха ни жа нда нуы
және да муы; өрке ние тті, де мокра тиялық қа ғида тта рға , әр түрлі
ха лықта р ме н этника лық топта рдың мүдде ле рін құрме тте уге
не гізде лге н ме мле ке ттік ұлттық са яса тта этноса ра лық
қа тына ста р мәде ние тін қа лыпта стыру. Соныме н бірге , па йда
бола тын қа ра ма -қа йшылықта р ме н пробле ма ла рды ше шуде гі са яси
ымыра ла рды ізде у, ұлттық мүдде ле рге қа тысты за ңна ма лық
а ктіле рдің жоба ла рын мұқият зе рде ле у ба сымдық болуы ке ре к е ді.
Е лба сы Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы ме ке ме сін е лдің ба рлық е ң
бе де лді жəне сыйлы ұлт өкілде рінің а ра сында тұра қты əре ке т е туші
орга н ре тінде болуы ке ре к де ге н ойды а йтқа н е ді. Мұнда й
өкілде рдің жина лысы Қа за қста нда тұра тын этника лық топта рдың
мəде ни, экономика лық жəне са яси мəсе ле ле рін ше шуге көме к бе ре ді
де ге н орта қ тұжырым ба р. А ла йда , сол уа қытта бұл институтты
қа лыпта стырудың на қты ме ха низмі а йқын болма ды.[29]
Осы ке зде суде н ке йін ре спублика а йма қта рында Қа за қста н
ха лқы А сса мбле ясының бірінші се ссиясына әзірлік жұмыста ры
ба ста лып, 1995 жылы а тқа рушы билік орга ны бұл
ба ста ма ны өзіне а луға бе л буды. А сса мбле яның бірінші се ссиясының
жұмысына ре спублика лық ұлттық-мəде ни орта лықта рдың ба сшыла рына н
өзге , ғылым ме н мəде ние т са ла сының та ныма л қа йра тке рле рі,
а рда ге рле р ұйымда рының өкілде рі, са ра пшыла р ме н ше не унікте р
қа тыса ды де ге н болжа мда р а йтылды. Ша қырылға нда рдың қа та рында
са яси көшба сшыла ры, журна листе р, ше те л диплома тта ры болды.
Ша ғын а сса мбле яла р ба рлық облыста рда құрылып, се ссияға
облыста рда н 260 де ле га т са йла нды. Се ссия 1995 жылы 24 на урызда
А лма ты қа ла сында өтті, оға н 40 ұлттық мәде ни орта лықта рдың
өкілде рі кірді. Ұйымда стырушы комите т бұрынғы ние тте ріме н
са лыстырға нда , А сса мбле яның а нықта лға н ма қса ты ме н мінде тін
ұсынды. Ма қса ты этника а ра лық қа тына ста рдың ке ле сі мəсе ле ле рін
та лқыла у бойынша жəне ме мле ке ттің бірінші тұлға сына же ткізу
бойынша құра лда рды құру е ді. Се ссияда Н.Ә.На за рба е в ба янда ма
жа са п, А сса мбле яның ұйымда стырушылық құрылымы бе лгіле нді.
Зе ртте уші Ж.Х. Джунусова А сса мбле яның мінде тте рі қойылға н
ма қса тта рда н туында ды жəне ке ле сіде й а нықта лды де п са на йды:
- Қа за қста н ұлыста рының руха ни жа ңа руы ме н да муына
жəрде мде су;
- этника а ра лық сипа тта ғы мүмкін бола тын шие ле ністе р тура лы
е ске рту жəне бірле сіп ше шімін та бу;
- этника лық са н а луа ндықты е ске ре отырып, қоға мдық-са яси
өмірді зе ртте у жəне та лда у;
- ұлттық са яса тты же тілдіру бойынша ұсыныста рды да йында у;
- этника а ра лық қа тына ста р та қырыбында Пре зиде нтке на қты,
тəжірибе лі ұсыныста р бе ру.
А сса мбле яның ұлттық-мəде ни орта лықта ры өкілде рінің жина лысы
ба ста пқыда н са яси ма ңыздылыққа ие болды. 1995-1997 жылда ры
ба сылымда рдың а вторла ры жиі өзде рінің а та қта рына н ба сқа ,
ла уа зымда рын, ғылыми ре га лияла рын, соныме н қа та р А сса мбле я
құра мына кіре тінде рін көрсе тке нде рі ке зде йсоқ е ме с.[30]
Са яса тта нушы Т. Исма га мбе товтың пікірінше , А сса мбле яның
қызме ті ке ле сі мінде тте рді ше шу үшін ба ғытта лға н:
- ре спублика да ұлта ра лық жəне конфе ссияа ра лық ке лісімді,
қоға мда ғы
тұра қтылықты са қта у үшін жəрде мде суге ;
- Қа за қста нның а ума ғында тұра тын ұлт өкілде рінің а ра сында ғы
ынтыма қта стық қа рым-қа тына сын жа ңғыруына жəне те ңдік қа ғида сын
са қта у не гізінде да муына жəрде мде су үшін, ме мле ке ттік са яса тты
өткізу бойынша ұсыныста р да йында у;
- өрке ние тті жəне де мокра тиялық қа ғида ла рға сүйе не тін
а за ма тта рдың са яси мəде ние тте рін қа лыпта стыру;
- ме мле ке тпе н жүргізіле тін ұлттық са яса тта əр а луа н ұлттық
мүдде ле рді е се пке а луды қа мта ма сыз е ту;
- қоға мда па йда бола тын əле уме ттік қа йшылықта рды ше шу үшін,
ымыра ла рды ізде у.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы бірінші құрылға н күнне н ба ста п
е лде гі ұлта ра лық қа тына ста рдың мəсе ле ле рін тіке ле й та лқыла п,
ме мле ке ттің бірінші тұлға сына же ткізу ма қса тында , сұхба тта су
а ла ңы болуы үшін а рна лға н.
1995 жылы А сса мбле я құру Қа за қста нның этника лық са н
а луа ндығын көрсе тіп тұрды. Бір сұхба тта су а ла ңында са н
а луа ндылықты жина у көзде лге н. Ба лтық жа ға ла уында ғы
ре спублика ла рға қа ра ға нда , Қа за қста нда 1990 жылдың жа з
а йла рында əр ұлттың а да мда ры е ге ме ндік иде ясын қолда ды. Біра қ
ке йін ме мле ке т са яса тында этника лық да ғда рыс уа қыты болды.[30]
А сса мбле я құру мұнда й ба ғыттың ма ңызды қа да мы болды. Ол
ба рлық ұлыс өкілде ріне ба сқа ла рыме н тыңда лға н болуға жəне
ба сқа ла рды е стуге мүмкіндік бе рді де уге бола ды.
Ғылыми-тəжірибе лік конфе ре нцияда (2002ж.) Қа за қста н ха лқы
А сса мбле ясы төра ға сының орынба са ры, профе ссор, философия
ғылымда рының докторы Ж.А .А лие втің ба янда ма сында , ме мле ке ттік
са яса ттың та яуда ғы бола ша ққа а рна лға н е ң ба сты мінде тте рінің
бірі, е лде ұлта ра лық шие ле ністе рді болдырма у, стра те гиялық
бола ша ғында – е л а за ма тта рының а за ма ттық, са яси жəне мəде ни
сəйке сте ндірілуінің жиынтығы ре тінде са яси ұлт түсінігін бе ре тін,
а шық а за ма ттық қоға м иде а лда рына са й ке ле тін – этника лық,
əле уме ттік жəне са яси орта қтық ме мле ке т-ұлтта рын қа лыпта стыру
ке ре к де п а йрықша а та п өтілді.
А сса мбле я этномәде ни ұйымда рды біріктіре ді, ола рдың
же те кшіле рі А сса мбле я ме н кіші а сса мбле яла р мүше ле рі болып
та была ды. А ссмбле яға мүше лікке ка ндида тура ла р:
- Облыста рдың этномәде ни және өзге де қоға мдық
бірле стікте рінің ұсыныста ры не гізінде облыста рдың (ре спублика лық
ма ңызы ба р қа ла ның, а ста на ның) а сса мбле яла ры се ссияла рының
ше шімі;
- А сса мбле яға мүше лікке ұсыныла тын ба рлық ка ндида тура ла р
А сса мбле я Ке ңе сінің отырысында қа ра ла ды және ола рды а сса мбле я
Төра ға сының орынба са рла ры Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нтінің
бе кітуіне ұсына ды;
- А сса мбле яға мүше лікке ұсыныла тын ба рлық ка ндида тура ла р
А сса мбле я Ке ңе сінің отырысында қа ра ла ды және ола рды А сса мбле я
Төра ға сының орынба са рла ры Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нтінің
бе кітуіне ұсына ды.
Қа за қста н Ре спублика сының Тұңғыш Пре зиде нті ұсынылға н
ка ндида тура ла рды қа былда ма уға және А сса мбле яның құра мына өз
қа ла уы бойынша өзге де а да мда рды кіргізуге құқылы.
Этномәде ни қоға мдық бірле стікте рде н облыс (ре спублика лық
ма ңызы ба р қа ла , а ста на ) а сса мбле ясына мүше лікке
ка ндида тта р ола рдың жоға ры ба сшы орга нда рының ше шіміме н
ұсыныла ды және тиісті а ппа ра тқа (ха тшылыққа ) е нгізіле ді;
Облыс (ре спублика лық ма ңызы ба р қа ла , а ста на )
а сса мбле ясына мүше лік ба рлық ка ндида тта р ке ңе стің отырысында ,
а л ке йінне н тиісті а сса мбле я се ссиясында қа ра ла ды және оның
төра ға сының бе кітуіне ұсыныла ды. Облыс (ре спублика лық ма ңызы ба р
қа ла , а ста на ) а сса мбле ясы төра ға сының ше шімі бойынша тиісті
а сса мбле я мүше сінің өкіле ттігі осы за ңна ма та ла пта рына сәйке с
тоқта тылуы мүмкін . [31]
Қа за қста н ха лқы а сса мбле ясы мүше ле рі де өзінің қызме тін
жүзе ге а сыру ба рысында осы қа ғида ла рды ба сшылыққа а луы қа же т
және соныме н қа та р, қызме тін жүзе ге а сыру ба рысында за ң бойынша
мына нда й мәсе ле ле рге көңіл бөлуі қа же т:
- ме мле ке ттік ұлттық са са тты әзірле уге және іске а сыруға
жәрде мде суге ;
- этноса ра лық қа тына ста рға , а за ма тта рдың а на тілі ме н
мәде ние тін
па йда ла нуға , қа рым- қа тына с, тәрбие , оқу және шыға рма шылық
тілін е ркін та ңда уға бе рілге н конституциялық құқықта рын іске
а сыруда нәсілдік, ұлттық не ме се тілдік бе лгісі бойынша
ке мсітушілікті болғызба уға қа тысты норма тивтік құқықтық а ктіле рдің
жоба ла рын әзірле уге қа тысуға ;
- этноса ра лық қа тына ста р мәсе ле сі бойынша
конфе ре нцияла рдың,
се мина рла рдың, дөңге ле к үсте лде рдің және өзге де іс-
ша ра ла рдың жұмысына қа тысуға ;
- Қа за қста н Ре спублика сының за ңна ма сына сәйке с
а сса мбле яның
ма қса ты ме н мінде тте ріне қол же ткізуге ба ғытта лға н өзге
де қызме тті жүзе ге а сыруға құқылы.
А сса мбле яда 46 этника лық топта рдың өзіндік этномәде ни
орта лықта ры ба р.
2008 жылдың 20 қа за нында Пре зиде нт Қа за қста н ха лқы
А сса мбле ясы тура лы За ңына қол қойып, бұл За ңда Қа за қста н ха лқы
А сса мбле ясының за ңды мәрте бе сі, А сса мбле яның қа лыпта стырылу
тәртібі және ха лықта р а ра сында ғы ке лісімді және бірлікті са қта у
бойынша са яса тты жүргізуге , а тқа рушы және ме мле ке т а тына н
әре ке т е те тін орга нда рдың, ұйымда р ме н а за ма ттық қоға м
институтта рының этноста р а ра сында ғы қа рым-қа тына ста рда ғы іс-қимыл
тиімділігін көте ру бойынша ша ра ла рды жүргізу тәртібін бе лгіле йді.
Қа былда нға н а ктіле р не гізінде құрылға н уа қытта те к қоға мда ғы
тіл ме н мәде ние т са ла сында ғы іс-ша ра ла рды жүргізуі тиіс
Қа за қста н ха лқы а сса мбле я, қызме тінде За ңдық не гізде рі
бе лгіле ніп, қоға мның са яси өміріне де а ра ла су бойынша жұмыста р
жүргізе ба ста ды. [32]
Сонда й-а қ, Пре зиде нттің 2011 жылдың 7 қыркүйе гінде гі Жа рлығы
бойынша Қа за қста н ха лқы а сса мбле ясының Е ре же сі қа йта
бе кітілді, 2014 жылдың 17 ма усымында ғы Жа рлыққа сәйке с Қа за қста н
ха лқы а сса мбле ясының жұмысын қа мта ма сыз е туші орга н ре тінде
Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нтінің жа нына н Қоға мдық ке лісім
РМК-ы құрылға н бола тын. Осыға н сәйке с, Нұр-Сұлта н, А лма ты, Шымке нт
қа ла ла рында және облыста рдың әкімде рінің а ппа ра тта рының
жа нында Қоға мдық ке лісім КММ-ы құрылды.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының ба сты мінде тте рі болып
ме мле ке т бюдже тіне н қа ржыла ндырыла тын орга нда р, ұйымда р ме н
а за ма ттық қоға м институтта ры та ра пына н ұлтта р а ра сында ғы қа рым-
қа тына с бойынша тиімді іс-қимыл тәртібін бе лгіле у, қоға мда
ке лісімді және жа лпы ұлтта рдың бірлігін бе рік е ту ма қса тында
қа же тті ша ра ла р қа былда у, е лдің бірліктігін ныға йту ме н
ре спублика а ума ғында тұра тын ха лықта рдың өз дәстүрін, тілі ме н
мәде ние тін са қта й отырып, ода н әрі да мыту болып та была ды. Соныме н
қа та р, А сса мбле я тиісті орга нда рға экстре мизм және ра дика лизм
бе лгіле ріне қа рсы жұмыс жа са уға , де мокра тия қа ғида ла рына
не гізде лге н құқықтық мәде ние т қа лыпта стыру үшін қа же тті жәрде м
бе ру.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының жұмыста рын жүргізу оның
орынба са рла ры жүкте лге н, ола рдың бір-бірін а лма стыру тәртібі
Ке ңе стiң ұсынысы бойынша Пре зиде нттің өкiмi не гізінде іске
а сырылыр отыра ды. Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының cе ccияcы, оның
ке ңе ci, a ппа ра ты (xа тшылығы), a сса мбле яның а тқа рушылық орга ны,
облыста р, Нұр-сұлта н, А лма ты, Шымке нт қа ла ла рының
а сса мбле яла ры, a сса мбле яның этно-мәде ни бірле стікте рі
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының құрылымына жа та ды.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы се ссиясы ре спублика Пре зиде нті
бе лгіле ге н жа ғда йда және қа же ттілік бойынша әрбір жылы ке м
де ге нде бір ре т ша қырылып отыра ды. А лда өте тін се ссияны ша қыру
бойынша өкімде се ссияның бола тын уа қыты, же рі және көте ріле тін
мәсе ле ле р көрсе тіле отырып, өткізіле тін уа қытқа де йін отыз күн
бұрын қа былда нуы тиіс, а та лға н өкім ре сми БА Қ-та жа рияла нуға
жа та ды. Жоспа рлы е ме с се ссияны Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы
төра ға сы, ке ңе стің ұсынысы не гізінде болма ға н жа ғда йда
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының мүше тұлға ла рының ба рлық са нының
е ң ке м де ге нде 13 өтініші не гізінде ша қырылуға жа та ды, сонда й-
а қ өткізудің қа же ттілігі бойынша ше шімді қа былда нға н күніне н 1 а й
уа қытта өткізілуі қа же т .
Се ссияла рдың а ра лықта рында ғы уа қытта Қа за қста н ха лқы
А сса мбле ясын ба сқа рушылықты Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нті
ше шімі не гізде құрылуға жа та тын А сса мбле яның Ке ңе сі іске
а сыра ды. Ке ңе с құра мы Қа за қста н Ре спублика сының Пре зиде нтінің
ше шіміме н бе кітіліп отыра ды. А сса мбле яның жұмысшы орга ны болып
Ха тшылық та была ды және Пре зиде нт Әкімшілігінде құрылымдық бөлімше
ре тінде қызме т а тқа ра ды. [33]
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының және облыста р (қа ла ла рдың)
а сса мбле яла ры құра мда ры – этно-мәде ни не ме се өзге
бірле стікте рдің өкілде рі, ме мле ке тте н қа ржыла ндырыла тын
орга нда рдың өкілде рі және ре спублика а за ма тта рына н құра ла ды.
Бүгінге та ңда Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының құра мына 394-
те н а са а за ма тта р кіре ді. Мүше болуға ка ндида тта р
облыста рда ғы этно-мәде ни және өзге бірле стікте рдің ба ста ма ла ры
бойынша облыста р (қа ла ла рдың) а сса мбле я се ссияла ры ше шімі
не гізінде , соныме н қа та р ре спублика де ңге йінде гі, а ума қтық этно-
мәде ни және өзге бірле стікте рі орга нда рының ше шімі не гізінде
ұсынылуға мүмкіндікте рі ба р. Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының
жұмысын ғылым тұрғысына н сүйе ме лде у ша ра ла рын қа былда у
ма қса тында ғылыми және са ра пшы ке ңе сте рі құрыла отыра ,
бірле ске н жа ғда йда жұмыс жүргізуде . Ғылыми-са ра пшы ке ңе сте рдің
құра мы Па рла ме нттің де пута тта ры, этно-мәде ни бірле стікте р, ғылыми
қызме тке рле р және білім бе руші ұйымда р өкілде рі, соныме н қа та р
ға лым а за ма тта р, тәуе лсіз болып та была тын са ра пшыла р ме н
ма ма нда рда н тұра ды. Ұлтта р а ра сында туында йтын түрлі
пробле ма лық мәсе ле ле рді жа рия е тудің е ре кше жа ғда йла рын
е ске ре отырып, А сса мбле я жа нына н журна лист пе н са ра пшы
ма ма нда р құра мында мүше болып та была тын а рна йы клуб
жа са қта лға н. А та лға н клубтың қызме тінің не гізгі ба ғыты болып
журна лист пе н са ра пшы а за ма тта рға түрлі ұлтта рға қа тысты
мәсе ле ле р бойынша ма қа ла ла р жа рияла у дәстүрін тәжірибе ге
е нгізу, сонда й-а қ Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы ме н бұқа ра лық
а қпа ра т құра лда р а ра сында ғы ба йла нысты те ре ңде ту е ке ні
бе лгілі. [34]
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы қоға мды шоғырла ндыру
те тікте рінің бірі және этноса ра лық қа тына ста рдың қа за қста ндық
моде лін іске а сырудың те тігі болып та была ды. Бүгінгі та ңда
А сса мбле я ме н ұлттық мәде ни орта лықта рдың ба ста ма ла ры
ме мле ке ттік де ңге йде қолда у та буда . Оның ішінде үкіме т
де ңге йінде ұлттық са яса тты же тілдіруге бе лсе нді қа тыса ды. Оға н
пре зиде нт жа нында ғы консульта тивтік-ке ңе сші орга н, а л облыста рда
а йма қтық филиа лда р мәрте бе сі бе рілге н және құрылу уа қытына н
ба ста п ұлттық са яса ттың ба рлық спе ктрі бойынша құқықтық а ктіле рді
қа былда уға тіке ле й қа тыса ды. 1995 жылы А сса мбле я ре спублика
та рихында ғы а лға шқы ре фе ре ндум - пре зиде нттің өкіле ттікте рін
2000 жылдың 1 же лтоқса нына де йін ұза рту тура лы ба ста ма көте рді.
Осыда н ке йін А сса мбле я іс жүзінде көп ұлтты Қа за қста н ха лқын
біріктіре тін бе лсе нді қоға мдық институтқа а йна лды. Сонда й-а қ, 1995
жылғы Конституцияның қа былда нуын қолда ды. Бұл оқиға ла р е лде гі са яси-
құқықтық жа ғда йдың өзге руіне а лып ке лді.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы - әртүрлі этноста рдың а за ма ттық
топта су құра лда рының бірі. Жа лпы, өз қызме тінің ба сына н ба ста п
ре спублика ның этноста рының мәде ние тін жа нда ндыруға және да мытуға
е ле улі үле с қосты. На урыз ме йра мы, кәріс, не міс мәде ние тте рінің
фе стива лі, та та р-ба шқұрт ұлтта рының Са ба нтой фе стива лі,
дүнге нде р, күрдте р және ба сқа да этноста рдың ме ре ке ле рі
ре спублика лық де ңге йде тойла нып, ха лық а ра сында ке ңіне н
та ныма л болды. Ұйғыр жа ста рының бүкіләле мдік фе стива лі, не міс
ба ла ла р шыға рма шылығының ре спублика лық фе стива лі өткізіліп,
Қа за қста н түркіле рінің өмірі тура лы ха лық жа дының кіта бы жа рық
көрді. А сса мбле яның жұмысының а рқа сында этноста рдың мәде ни өмірі
ба йыды.
А сса мбле я этника лық топта рме н ұйымда стырушылық жұмыстың
орта лығына а йна лды. Оның орга нда рына ме мле ке ттік мәрте бе бе ру
нәтиже сінде ұлттық-мәде ни орта лықта рдың пробле ма ла ры же де л
ше шілуде , ке йбір ше шімде р үкіме ттік де ңге йде қа былда нуда .
А сса мбле я Ке ңе сінің ше шіміме н ұлттық-мәде ни орта лықта рға
қа ржылық және ұйымда стырушылық көме к көрсе ту үшін ре спублика лық қор
құрылды. Бұл қордың филиа лда ры өңірле рде де құрылға н.
А сса мбле я е лшілікте рме н қа рым-қа тына сты са қта й отырып,
этника лық топта рдың шыққа н е лде ріме н ба йла ныс орна та отырып,
ха лықтық диплома тияның тиімді орга ны болды. Қа за қста н ха лқы
А сса мбле ясы ре спублика лық А қиқа т және Мысль журна лда рының
те ң құрылта йшыс болып та была ды және өзінің Достық-Дружба және
Ме нің Е лім журна лда рын шыға ра ды. Бұда н бөле к, А сса мбле я жа ңа
тәуе лсіз ме мле ке тте рде гі ұлта ра лық қа тына ста р жөнінде гі
ха лықа ра лық конфе ре нцияла рға қа тыса ды (Қа за қста н мыса лында ).
Бұл ба ғытта А сса мбле я Е уропа да ғы қа уіпсіздік және ынтыма қта стық
ұйымыме н де
бе лсе нді ынтыма қта стықта . Ре с публика да ғы этноста рдың а за ма ттық и
нте гра циясында не гізгі құра лда рының бірі болуына ба йла ныс
А сса мбле яның рөлі а ртып ке ле ді. Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының
ба ста ма сыме н 1996 жылда н ба ста п біздің е лімізде 1 ма мыр
Қа за қста н ха лқының бірлігі ме ре ке сі ре тінде тойла на ба ста ды.
А сса мбле я жа нына н дүние ге ке лге н ірі жоба — қоға мдық қор.
А та лға н қор е лімізде гі тұра қтылық пе н ке лісімді ныға йтуға
ба ғытта лға н əр түрлі жоба ла рды қа ржыла ндыруме н а йна лысуды
көзде йді. Қа зіргі ке зде қордың тіке ле й қа ржысына А сса мбле яның
қызме ті ме н этноса ра лық қа тына ста р са ла сында ғы а тқа рылға н іс-
ша ра ла р тура лы ба янда йтын Ме нің е лім журна лы тірке уде н өтіп,
а лға шқы нөмірі М.Өте місов а тында ғы Ба тыс Қа за қста н ме мле ке ттік
униве рсите тінің ғылыми кіта пха на қорына сыйға та ртылды. Журна лдың
бұл нөмірінде Қа за қста н ха лқының өмірі, е л тұрғында ры ме н біздің
орта қ та ғдырымыз тура лы əңгіме өрбітілге н.
2009 жылдың 6 на урызда Қа за қста н Ре спублика сынын Пре зиде нті
Н.Ə.На за рба е в Да ғда рыс а рқылы жа ңа ру ме н да муға а тты
Қа за қста н ха лқына жолда уында ба рша қа за қста ндықта рдың
өрке нде уі, қа уіпсіздігі ме н əл-а уқа тының жа қса руы біздің
ме мле ке тіміз үшін а са ма ңызды үштұғырлы мінде т болып қа ла
бе ре ді. Да ғда рыс — біздің бірлігіміз бе н та тулығымыздың бе ке мдік
де ңге йін са ра пта п, та лда ушы күш. Сондықта н бүкіл қоға м болып
орта қ қиындықта рды жұмыла көте ру ба ғытында а янба й е ңбе к е туге
тиіспіз. А ла йда да ғда рысты е ңсе руде гі та бысымыздың жəне
Қа за қста нның жа ңа бе ле сте рге шығуының не гізгі ша рты қоға мның
ішкі бірлігі ме н топта суы болып қа ла бе рме к. Ба рлық а лға қойға н
ма қса тта рға қа за қста ндықта рдың бірлігінің а рқа сында ға на қол
же ткізе а ла мыз. Осында й күрде лі уа қытта Қа за қста н ха лқы
А сса мбле ясының а тқа ра тын рөлі е ре кше де п көрсе тті. [35]
Этноса ра лық жəне конфе ссияа ра лық ке лісімнің қа за қста ндық
тəжірибе сі постке ңе стік ке ңістікте е ң сəтті үлгіле рдің бірі
ре тінде та нылып отыр. Е лде 3200-ге жуық ме шіт, шірке уле р ме н
ғиба да тха на ла р жұмыс істе йді. Мəде ние тте р ме н дінде рдің
ха лықа ра лық орта лығы құрылды. Ме мле ке ттің қолда уыме н Исла м
мəде ние ті ме н білім бе ру қоры құрылуда .
А сса мбле я Қа за қста нның са яси, экономика лық және мәде ни
да муының е ң күрде лі мәсе ле ле рін а шық қа ра стыра ды. А сса мбле я
ұлта ра лық қа тына ста рда ғы туында ға н қа йшылықта рды уа қтылы
ше шуде үлке н ма ңызға ие және оның күш-жіге рінің а рқа сында
е лде гі тұра қтылық са қта луда . Сонда й-а қ ре спублика да білім а лу
ме н оқыту онда ға н ха лықта рдың тілде рінде жүргізіле тін жүзде ге н
ме кте пке де йінгі және ме кте п ме ке ме ле рі жұмыс істе йді.
Бүгінгі Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы - ба рлық этноста рда н
тұра тын онда ға н қоға мдық бірле стікте р, бұл көпте ге н
конфе ре нцияла р, дөңге ле к үсте лде р, фе стива льде р, конкурста р,
қа йырымдылық а кцияла ры, білім бе ру ба ғда рла ма ла ры. Ол
тәуе лсіздіктің а лға шқы жылда рында ғы қиындықта рды сәтті же ңіп, жа ңа
қа за қста ндық қоға м құруға ла йықты үле с қосты. А сса мбле я көп ұлтты
Қа за қста н ха лқын біріктірудің на қты институтына а йна ла отырып,.
Қа за қста н а за ма тта рын па триоттық рухта тәрбие ле у және достық
пе н бірлік се зімін ныға йту үшін көпте ге н ша ра ла р қа былда уда .
А сса мбле я не гізінде ба рлық ұлттық-мәде ни орта лықта рдың
бірле ске н күш-жіге рінің а рқа сында Қа за қста нның ба рлық этника лық
топта ры а ра сында ғы сында рлы диа лог пе н ба йла нысты қа мта ма сыз
е те а ла тын осында й ұйым құруға мүмкіндік туды. А сса мбле я қоға мның
а жыра ма с бөлігіне , бе йбітшілік пе н бірліктің символына , этника лық
топта рдың өзін-өзі ұйымда стырудың е ре кше форма сына а йна лды. Мұнда
е ң ба стысы - қа йта ла нба с та рихи жолды жа лға стыру, әле уме ттік
өзін-өзі ұйымда стыру форма ла рының да муы. А сса мбле яның ма ңызды
қызме ті - ұлта ра лық қа тына ста рды са яса тта ндыруға жол бе рме у.
А сса мбле яның жоға рғы орга ны - за ң жоба ла рына құқықтық
са ра пта ма жұмыста рын жүргізе тін Ке ңе сті құра тын се ссия;
ме мле ке ттік тілді және этноста рдың білім бе ру тілде рін да мыту;
қа за қста ндық па триотизмді қа лыпта стыру; жа ста рме н және
бұқа ра лық а қпа ра т құра лда рыме н жұмыс; облыста рдың, Нұр-Сұлта н,
А лма ты, Шымке нт қа ла ла рының а сса мбле яла рыме н жұмыс;
ха лықа ра лық қа тына ста рды, этника лық мәде ние тте рдің да муына
ықпа л е те ді. А сса мбле я се ссияла ры - е ге ме н Қа за қста нның
қа лыпта су ке зе ңі. Бірінші се ссия Пре зиде нттің өкіле ттікте рін
ұза рту тура лы ре фе ре ндум, е кінші - жа ңа Конституция қа былда у
тура лы ба ста ма көте рді. Үшінші се ссия Н.На за рба е втың е ура зиялық
инте гра ция және қа за қста ндық қоға мды де мокра тияла ндыру
иде яла рын қолда ды. Дəл осы се ссияда Қа за қста н Ре спублика сының
Пре зиде нтіме н жоға рғы ме мле ке ттік оқу орында рында ғы əр
ма ма ндыққа а з ұлт өкілде ріне 10 па йыздық үле сте ме де н бе ру
тура лы та псырма бе рілді. Төрт жыл ішінде үле сте ме нің а рқа сында
7,8 мың əр ұлттың жа ста ры е лдің жоға рғы оқу орында рына түсті, бұл
көшi-қон үде рісін те же уге жəне көпұлттық зиятты əулие т құруға
ма ңызды се бе п болды. [36]
Төртінші се ссия жа ппа й са яси қуғын-сүргін құрба нда рын а қта у
бойынша жұмысты ба ста ды, бе сінші се ссияда Н.На за рба е втың
ба янда ма сы ұлттық са яса т са ла сында ғы іс-қимыл ба ғда рла ма сына
а рна лды. Пре зиде нт Ода қтың құлдыра уына н ке йін е лде н жыра қ
ке тке н а да мда рды, Ота нға қа йта ора луға ша қырды. А лтыншы
се ссия экстре мизмнің жолын ке суге а рна лды. Же тінші се ссия
қа за қста ндық па триотизмді көте ру мәсе ле сін көте рді. Біз
Қа за қста нды құрдық, е нді мінде т - қа за қста ндықта рды құру, - де п
а та п өтке н бола тын Н.На за рба е в. Се гізінші се ссия тәуе лсіздікдің
онжылдық қорытындыла ды. Тоғызыншы А сса мбле яның 2011 жылға де йінгі
орта ме рзімді стра те гиясын а нықта ды және ұлттық ке лісім,
қа уіпсіздік және а за ма ттық бе йбітшілік ба ғытында А сса мбле яның
да му стра те гиясын бе лгіле ді. Оныншы ұлта ра лық ке лісімнің
қа за қста ндық моде ліне а рна лды. Он бірінші се ссияда бірлік
мәсе ле сі а йтылды. Он е кінші се ссияда па триотизм мәсе ле сі
қа ра лды. Он үшінші се ссия не гізгі ұлттық ба сымдықта р төңіре гінде
қоға мның мәсе ле ле рін қа ра стырды. Он төртінші се ссияда Е лдің күші
- ха лықта р бірлігінде де ге н иде яме н өтті. Он бе сінші се ссия
Бірлік - бұл біздің стра те гиялық та ңда уымыз ұра ныме н өтті. Көп
ұлттылық - ке мшілік е ме с, біра қ қоға мның а ртықшылығы, - де ді
Н.Ә.На за рба е в се гізінші се ссияда . А сса мбле я - бұл Қа за қста нның
этника лық топта ры а ра сында ғы үнқосуды қа мта ма сыз е те тін
трибуна ла р, соныме н бірге - ба рлығы бірігіп, бірлік пе н ке лісім
қа ғида тта рында жұмыс істе йтін қуа тты ұйым.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы қызме тінің бірінші онжылдықта ғы
ба сты көрсе ткіште рі ке ле сіні а та уға бола ды. Ұлттық са яса т
са ла сында ғы жа ңа за ң жоба ла рына қоға мдық са ра пта ма ны күше йту
жұмыста рының нәтиже ле рі. Жа ңа за ң жоба ла рының қоға мдық
са ра пта ма құқығын па йда ла на отырып, А сса мбле я Қоға мдық
бірле стікте р тура лы, Мəде ние т тура лы, Қа за қста н
Ре спублика сында ғы тілде р тура лы жəне ба сқа да за ң жоба ла рын
əзірле уге қа тысты.
А сса мбле я ынта ла нып, Жа ппа й са яси қуғын-сүргіннің
құрба нда рын са уықтыру тура лы Қа за қста н Ре спублика сының За ңына
өзге рісте р ме н толықтырула р е нгізу тура лы за ң жоба сын же тілдіру
бойынша ұсыныс əзірле ді, ол түзе туде н өтке нне н ке йін, 1997 жылдың
жа з а йында Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нтінің Жа рғысы түрінде
қа былда нып, а лға ш ре т ке ңе сте н ке йiнгі ке ңiстiкте са яси қуғын-
сүргіннің құрба нда рын жəне ола рдың отба сы мүше ле рін са уықтырудың
құқықтық не гізін құрды.
Өзінің тұра қты мəжілісте рінде А сса мбле яның Ке ңе сі
Қа за қста нда тұра тын ха лықта рдың этника лық өрке нде уінің ке ше нді
ба ғда рла ма ла рының, ша ғын Қа за қста н ха лқы А сса мбле яла ры
қызме тінің, ұлттық – мəде ни бірле стікте рінің жұмыс тəжірибе ле рінің
орында луын қа ра стыра ды.
Қа за қста н ТМД е лде рінің а ра сында ұлта ра лық қа тына ста рдың
мəсе ле ле рін ше шудің а ма лда рын ізде у бойынша мол тəжірибе жина ды.
Оның жұмыс істе уінің қызме ті ме н ме ха низміне қызығушылық ұлға йды.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясында А ҚШ Се на тының өкілде рі, Польша
Ре спублика сының Се ймде рі, Е ҚЫҰ-ның жəне ба сқа ұлта ра лық
ұйымда рдың ба сшыла ры, Ре се йдің Ме мле ке ттік Дума сы а ппа ра тының
жұмыске рле рі, Са ха (Якутия) Ре спублика сының, Та та рста н
Ре спублика сының, Қырғызста нның өкілде рі болды. [37]
Ке йін, за ң ғылымда рының докторы Г.С. Са па рга лие втің
ба ста ма сы бойынша , Қа за қста н ха лықта р А сса мбле ясын Қа за қста н
ха лқы А сса мбле ясына а уыстыру тура лы ұсыныс түсті, ол қа за қ
ха лқының шоғырла ну рөлінде ба рлық ха лықта рды бір қа за қста ндық
ха лыққа біріктіру ойының туында уына мүмкіндік туғызды.
Ша ғын а сса мбле яла р өңірле рде көпте ге н шыға рма шылық
жұмыста р жүргізе ді, ола р тұра қты да мудың фа кторына , бе йбітшілік
пе н ке лісім са яса тының ма ңызды құра мда с бөлігіне а йна лды.
Қа зіргі жа ғда ф Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының а за ма ттық
қоға мның толыққа нды және тиімді институтына , ре спублика да
өрке ние тті Қа за қста нның ба рлық этноста рын біріктіру са яса тын
жүзе ге а сырудың бір құра лына а йна лға нын көрсе тті. А сса мбле я
ме мле ке ттілікті орна туға ықпа л е те тін тра нсформа циялық
проце сте рдің өзіндік локомотивіне а йна лды. Ол әле мдік
қа уымда стыққа Қа за қста нның оң имиджін ла йықты түрде көрсе те ді.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы - тірі да мып ке ле жа тқа н
а ғза се кілді, бұға н ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемелекеттік университеті
Гуманитарлық-педогогикалық институты
Қазақстан тарихы және әлеуметтік-саяси ғылымдар кафедрасы
ӘОЖ 343.43(574.54):378.245.2 Қолжазба
құқығында
ШАҒАНБЕКҰЛЫ ОЛЖАС
Рухани жаңғыру бағдарламасының жүзеге асырудағы
Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен маңызы
6М011400 - Тарих мамандығы бойынша педагогика ғылымдарының
магистрі дәрежесін алу үшін дайындалған магистрлік диссертациясы
Ғылыми жетекшісі: Тарих
ғылымдарының
кандитаты
Ибраев Уалихан Серікұлы
Қызылорда, 2020 ж.
Қaзaқcтaн Рecпубликacы Білім жәнe ғылым миниcтрлігі
Қoрқыт Aтa aтындaғы Қызылoрдa мeмлeкeттік унивeрcитeті
Гумaнитaрлық-пeдaгoгикaлық инcтитуты
Қaзaқcтaн тaрихы жәнe әлeумeттік-caяcи ғылымдaр кaфeдрacы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Караманова М.С. т.ғ.к., доцент
__________________
___________2020 ж.
Магистрлік диссертация
ШАҒАНБЕКҰЛЫ ОЛЖАС
Рухани жаңғыру бағдарламасының жүзеге асырудағы
Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен маңызы
6М011400-Тарих мамандығы
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Факультет деканы __________________________ Тайман С.Т.
т.ғ.к.,доцент
Ғылыми жетекшісі __________________________ Ибраев У.С.
т.ғ.к.
Магистрант __________________________ Шағанбекұлы
О.
Қызылорда, 2020 ж.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертацияда келесі нормативтік сілтемелер қолданылды:
1 ҚР Білім туралы Заны 2007 жылғы шілденің 27-сі №319-111 ҚРЗ(2012
жылғы шілденің10 күні өзгерістер мен толықтырулар енгізген).
2. ҚР Білім және ғылым министрінің 2018жылғы 31 қазандағы №604
бұйрыгымен бекітілген Білім берудің барлық денгейінің мемлекеттік
жалпыға міндетті білім беру стандарты. Жоғары оқу орнынан кейінгі білім
беру.Магистратура.
3. ҚР Білім және ғылым министрінің 2018 жылғы 30 қазандағы №595
бұйрығымен бекітілген Жоғары және (немесе) жоғары оқу орнынан кейінгі
білім беру ұйымдары қызметінің үлгілік қағидалары.
4. 2019 жылдың 25 қаңтарында №66-а бұйрығымен бекітілген Қорқыт Ата
ҚМУ-нің білім алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылау, аралық және қорытынды
аттестаттау өткізудің ережесі.
5. Қорқыт Ата атындағы ҚМУ ректорының 13.01.2017 жылғы №95-ғж
бұйрығына Магистранттарға магистрлік диссертацияларының (жобаларының)
әдебиеттер тізіміне соңғы 5 жылдағы еңбектер үлесі 50
пайыздан кем болмауын қамтамасыз ету, оның ішінде 6М011400-Тарих мамандығы
үшін 25 пайыздан кем емес, және оған өздерінің ғылыми мақалаларын енгізу
міндеттелсіндеп өзгерістер енгізу туралы университет ректорының
06.03.2017 жылғы №481-ғж бұйрығы.
МАЗМҰНЫ
БЕТ
КІРІСПЕ
5-10
І. Қазақстан халқы Ассамблеясының қалыптасу тарихы
және Рухани жаңғыру бағдарламасы
1.1 Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылуы мен 11-28
қалыптасуының тарихы
1.2 Рухани жаңғыру бағдарламасының мақсаты мен негізгі 28-51
бағыттары
ІІ. Рухани жаңғыру бағдарламасын жүзеге асырудағы Қазақстан халқы
Ассамблеясының рөлі
2.1 Қазақстан халқы Ассамблеясының Рухани жаңғыру 51-56
бағдарламасын жүзеге асырудағы рөлі мен басым бағыттары
2.2 Өңірлік Қазақстан халқы ассамблеяларының
56-62
Рухани жаңғыру бағдарламасы аясындағы жобалары мен қызметі
2.3 Рухани жаңғыру бағдарламасын жүзеге асырудағы 63-69
Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен маңызы тақырыбын
оқыту әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ
70-72
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
73-76
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Рухани жаңғыру
бағдарламасының жүзеге асырудағы Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен
маңызын зерттеуге арналды. Еңбекте Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылуы
мен қалыптасуының тарихы баяндала келе, Рухани жаңғыру бағдарламасының
мақсаты мен негізгі бағыттары туралы ақпараттар беріледі. Сонымен қатар
диссертациялық жұмыста Өңірлік Қазақстан халқы ассамблеяларының Рухани
жаңғыру бағдарламасы аясындағы жобалары мен қызметі, атқарылған жұмыстары
және Қазақстан халқы Ассамблеясының Рухани жаңғыру бағдарламасын жүзеге
асырудағы рөлі мен басым бағыттары баяндалады. Зерттеу жұмысында осы және
басқада мәселелер ғылыми тұрғыда қарастырылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Тұңғыш
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру
бағдарламалық мақаласының жарық көруі қазақстандық қоғамда, елді жаңғырту
үрдісінде қоғамдық сананың рөлін пайымдау мәселелеріне бағытталған белсенді
пікірлер туғызды. Ол ел болашағының ментальды, дүниетанымдық моделін
жобалау үрдісіндегі кезекті бір кезеңді білдірді, өзінің тұрмыстық
даралығын жоғалтпастан қарқынды дамып келе жатқан әлемде бәсекеге
қабілетті болуға ұмтылып отырған ұлттың рухани жаңаруының идеялық бағытын
көрсетті. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық
мақала қазақстандық құндылықтарды одан әрі қалыптастыру мен
нығайтуға, ұлттық ерекшелікке, қоғамдық сананы трансформациялауға және
ұлттың рухани жаңаруына байланысты маңызды мәселелердің басын ашып
беріп отыр. Бағдарлама арқылы барша қоғамның және әрбір қазақстандықтың
санасын жаңғыртудың басымдықтарын айрықша атап айтқаны баршаға белгілі.
Білімді, саналы, көзі ашық, көкірегі ояу ұрпақ тәрбиелеу – біздің басты
міндетіміз.Терең білім мен тәлім-тәрбие бере отырып, озық дәстүрлерді
жаңғырту арқылы жастарды ұлттық-рухани құндылықтармен сусындату қажет.
Елбасының сөзіне қарағанда, бұрынғы сана мен ойлау үлгісін
өзгертпестен, мемлекеттер арасында көшбасшылық орынды иелену мүмкін емес.
Бүгінгі таңда қоғамның жаңа тарихи жағдайларында қоғамды шабыттандыратын
және нығайтатын құндылық пен рухани қағидаларды нақтылау және жаңарту
қажеттілігі туындады, әрдайым қарқынды өзгеретін шындық әр ұлттың
бәсекеге қабілеттілігіне жоғары талаптар қояды.
Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сы ұлттың жа ңғыру жолында ғы
қа да мда рының жа ңа мәні ме н бе лгісіне а йна лып отыр.
Ола рға ұлттық е ре кше ліктің не гізін ныға йта тын иде ологиялық
тіре к рөлі бе рілге н. Шындығында , бүгінгі та ңда ұлттың руха ни
жа ңа руының қа йта іске қосылуы ба ста лды. Осыла йша , а лда ғы
жылда рда қа за қ ха лқының да му қозға лысының жа ңа ба ғыты
а нықта лып отыр. Са яси және экономика лық жа ңа рудың та бысы, е ң
а лдыме н, руха ни ба сымдыққа ие болға н әле уме ттік са на ның да му
ба ғытына ба йла нысты е ке ндігі а йқын болуда . Сондықта н руха ни
жа ңғыру – қа зіргі за ма нның өзе кті мәсе ле сі.
Жа лпы, біз орта қ руха ни және та рихи құндылықта рға
не гізде лге н, топта суымыз бе н бірлігіміздің не гізі бола а ла тын
а за ма ттық ұлт құру ба ғытында жұмыста р жүргізіп жа тырмыз. Е лді
сәтті моде рниза цияла у те к ке ң а уқымды қоға мдық қолда уме н ға на
іске а суы мүмкін де се к, а та лға н ба ста ма ла рды жүзе ге а сыруда
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының а ла тын орны е ре кше . Қа зіргі
та ңда а сса мбле яның ба рлық құрылымда ры са яси, экономика лық және
руха ни жа ңғыру мінде тте рін іске а сыру бойынша бе лсе нді ша ра ла р
қа былда уда . Ола р - этномәде ни бірле стікте р, а на ла р, қоға мдық
ке лісім ке ңе сте рі, ғылыми-са ра пта ма лық бірле стікте р, ба рлық
өңірле рде гі ҚХА ка фе дра ла ры, ба рлық этника лық бұқа ра лық
а қпа ра т құра лда ры, достық үйле рі және ба сқа ла р. Е лба сы өз
ма қа ла сын жа рияла ға нна н ке йін Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы
ота нда ста рға үнде у жа рияла п, онда ба рлық қа за қста ндықта рды
Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сын іске а сыруда же ке а за ма ттық
жа уа пке ршілікті се зінуге және осы іске бе лсе нді қа тысуға
ша қырды.
Е ң ба стысы, жа ңа иде ологиялық тұғырна ма не гізінде а лда ғы
бірне ше онжылдықта ғы А сса мбле яның на қты да му ве кторы бе лгіле нді
де се к бола ды. Бола ша ққа ба ғда р: руха ни жа ңғыру
ба ғда рла ма лық ма қа ла сы мәде ни кодты, мәде ни сәйке стілік пе н
әде т-ғұрыпты са қта уға ба йла нысты қоға мдық са на ны жа ңғырту
жа ғда йында біртұта с ұлт қа лыпта стырудың те ре ң те ориялық
не гізде рін ұсына ды. Жa һa ндa ну жa ғдa йындa е лімізде гі
этносa рa лық тұра қтылық пе н ке лісімді са қта у және да мыту өзе кті
мәсе ле ге а йна лып отырға ндығын е ске рсе к, қa лыптa сқa н жa ғдa йдa
Қa зa қстa н хa лқы A ссa мбле ясының қызме ті ме н әле уе тіне жүйе лі
тa лдa у жa сa у a рқылы, оның жұмысынa жa ңa се рпіліс бе ру мa ңызды
әре ке тте рдің бірі болып тa былa ды.
Қа за қста н Ре спублика сының Тұңғ ыш Пре зиде нті Н.
На за рба е втың Болаша ққа ба ғда р: руха ни жа ңғыру
ба ғда рла ма лық ма қа ла сы қоға мдық са на ны жа ңғыртудың ба ғытта рын
а йқында ға н құжа т ре тінде қа ра стыра р болса қ, қойылға н
мінде тте рді іске а сырушы Қa зa қстa н хa лқы A ссa мбле ясы е ке ні
да усыз. Осы Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сын жүзе ге а сыруда ғы
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының рөлі ме н ма ңызы –біз жа зға лы
отырға н зе ртте у жұмысының не гізгі та қырыбы ме н көте ре тін мәсе ле сі
болып та была ды.
Жаһандану жағдайында еліміздегі этносаралық тұрақтылық пен келісімді
сақтау және дамыту өзекті мәселеге айналды. Қалыптасқан жағдайда Қазақстан
халқы Ассамблеясының қызметі мен әлеуетіне жүйелі талдау жасау арқылы, оның
жұмысына жаңа серпіліс беру маңызды әрекеттердің бірі болып табылады.
Зе ртте у жұмысының нысаны: 130-дан астам этнос өкілдерін бауырына
басқан Қа за қста нда әлемде теңдесі жоқ саяси институт, бүгінде
конституциялық органга айналған Қазақстан халқы Ассамблеясы 25 жыл бойы
жүйелі жұмыстарын жүргізіп, жасампаз істерімен танылып отыр. Осы орайда бұл
ұйымның Рухани жаңғыру бағдарламасын жүзеге асырудағы рөлі мен басым
бағыттарын зерттеу жұмыстың негізгі нысаны болып табылады.
Зе ртте у жұмысының мақсаты ме н мінде тте рі. Зе ртте у жұмысының
не гізгі ма қса ты қa зa қстa ндық қоғa мды жa ңғырту жa ғдa йындa ғы
Қa зa қстa н хa лқы A ссa мбле ясының қызме ті ме н Рухa ни жa ңғыру
бa ғдa рлa мa сын жүзе ге a сырудa ғы әле уе тін а нықта у.
Бұл мa қсa тқa же ту үшін мынa дa й мінде тте рді ше шу көзде лді:
- Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының құрылуы ме н
қа лыпта суының та рихына шолу жа са у;
- Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сының ма қса ты ме н не гізгі
ба ғытта рын а йқында у;
- Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының Руха ни жа ңғыру
ба ғда рла ма сын жүзе ге а сыруда ғы рөлі ме н ба сым ба ғытта рын
бе лгіле у;
- Өңірлік Қа за қста н ха лқы а сса мбле яла рының Руха ни жа ңғыру
ба ғда рла ма сы а ясында ғы жоба ла ры ме н қызме ті тура лы
а қпа ра т ұсыну.
Зе ртте у пәні - Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының құрылуы ме н
қа лыпта суы, өңірле рде гі орта лықта рының Руха ни жа ңғыру
ба ғда рла ма сын жүзеге асыру жолдары. Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сы
аясындағы Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының ба сымдық бе рілге н
ба ғытта ры.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негіздері. Рухани жаңғыру
бағдарламасының жүзеге асырудағы Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен
маңызы ғылыми жұмысын жазуға тарих ғылымда бұрыннан белгілі тарихилық,
қалыптасқан обьективтік және сыншыл талдаумен сараптау принципі алынды.
Бұдан өзге, ғылыми жұмыс жүйелік принципіне негізделе отырып, Қазақстан
халқы Ассамблеясының Рухани жаңғыру бағдарламасының жүзеге асырудағы
маңызын ашуға бағытталды. Зерттеу жұмысында сараптау жүргізу арқылы Рухани
жаңғыру бағдарламасының жобаларына талдау жасалды. Сонымен қатар зерттеу
методологиясында проблемалық, обьектифтілік сияқты ғылыми таным принциптері
мен жүйелеу, талдау, логикалық қорыту әдістерін қолдану ақиқатқа жетудің
басты шарттары ретінде саналып, зерттеу жұмысында кеңінен қолданылды.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Жұмыстың дерек көздерін құрайтын
құжаттар: архивтік деректер, тарихи еңбектер, мерзімдік басылымдар, ғылыми
журналдар болып табылады. Диссертациялық зерттеу жұмысына негіз болған
ғылыми құнды архивтік деректер кітапханалар мен Қызылорда облыстық
мемлекеттік архивінің материалдары құрайды.
Сонымен қатар, жұмыcтa қaрacтырылып oтырғaн кeзeңдeгі жәнe қaзіргі
тaңдaғы бacпacөз жaриялaнымдaры, cтaтиcтикaлық жинaқтaрдың мәлімeттeрі
пaйдaлaнылды.
Қaзіргі тaңдa шығып тұрғaн рecпубликaлық бacпa жәнe элeктрoнды aқпaрaт
құрaлдaрының мaтeриaлдaрындa, мeмлeкeттік oргaндaр мeн жeргілікті aтқaрушы
oргaндaрдың, ғылыми зeрттeу инcтитуттaры мeн oртaлықтaрының рecми
caйттaрындa Қазақстан халқы Ассамблеясына және Рухани жаңғыру
бағдарламасына қaтыcты aca мaңызды дeрeктeр кeлтірілгeн.
Coндaй-aқ түрлі құқықтық aктілeр мeн eрeжeлeр, рeзoлюциялaр мeн
шeшімдeрі, тұжырымдaмaлaр құрaйды.
Зeрттeу бaрыcындa жeргілікті aтқaрушы oргaндaрдың рecми іc-қaғaздaры
мeн жaзбaлaры, тарихи ecтeліктeр мeн күндeліктeр ғылыми aйнaлымғa тaртылды.
Мінe, бұл дeрeктaнулық шoлу Қазақстан халқы Ассамблеясының Рухани
жаңғыру бағдарламасын жүзеге асырудағы рөлін зeрттeудің мoл дeрeктaнулық
нeгізін қалыптастырды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Рухани жаңғыру бағдарламасының жүзеге
асырудағы Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен маңызы ғылыми ортада әлі
зерттелмеген тақырыптардың қатарына жатады.
Бұл ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі дереккөзі ретінде
қоға мдық са на ны жа ңғыртудың на қты ба ғытта рын а йқында п
бе рген 2017 жылғы 12 сәуірдегі Елбасы
Н.Ә.На за рба е втың Бола ша ққа ба ғда р: руха ни жа ңғыру және аталған
бағдарламаның жалғасы болып табылатын 2018 жылғы 21 қарашадағы Ұлы даланың
жеті қыры а тты ба ғда рла ма лық ма қа ла сы болып табылады.
Елбасының Ұлы даланың жеті қыры мақаласында Қазақстанның тарихын
зерттеу және ұлы мұрамызды паш етуге бағытталған жобаларды таныстыра
отырып, тарихи сананы жаңғырту мақсатында ежелгі дәуірден қазіргі заманға
дейінгі кезеңді қамтитын барлық отандық және шетелдік мұрағаттар жүйесіне
елеулі іргелі жүргізу қажеттілігі айтылды.
Отан тарихында Рухани жаңғыру бағдарламасының жүзеге асырудағы
Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен маңызы қазіргі уақыттағы маңызды
тақырыптардың бірі болып табылады. Қазақстан халқы Ассамблеясымен
атқарылған жұмыстар мен қабылданған шараларының нәтижесінде қазақ жерін
мекендеген түрлі ұлт өкілдерінің арасындағы бейбітшілікте өмір сұру
мүмкіндігіне ие болдық. Алайда, ғылыми ортада Рухани жаңғыру бағдарламасы
және Қазақстан халқы Ассамблеясы қызметіне қатысты жеке жарияланымдар
болғанымен, осы зерттеу жұмысына арқау болған Рухани жаңғыру
бағдарламасының жүзеге асырудағы Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен
маңызы тақырыбында жазылған мақалалар аз.
Зерттеу жұмыстарының қатарында Л. А . Га ппа сованың Роль
А сса мбле и на родов Ка за хста на в ме жэтниче ской инте гра ции
ка за хста нского обще ства атты мақаласын айтуға болады. Сонымен қатар,
Е .Тоғжа новтың Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы. Та рихи оче рк.,
Моде рниза ция госуда рстве нной на циона льной политики че ре з институт
А сса мбле и на родов Ка за хста на, Институт А сса мбле и на рода
Ка за хста на в конте ксте социа льной моде рниза ции, Бірлік пе н
ынтыма қта стықты ныға йту тақырыптарында жарық көрген еңбектердің маңызы
зор.
Бұдан бөлек, аталған бағыттағы М. А . Ка рiба йдың Ұйымы -
а да мза ттың үмiтi ме н се нiмi, Б.Ж. Алданованың Ассамблея народов
Казахстана: история, достижения и перспективы, Н. Ка ла шникованың Новое
на учное на полне ние де яте льности А сса мбле и на рода
Ка за хста на және Л. А . Прокопе нконың Ка за хста нский опыт
укре пле ния толе ра нтности в ме ждуна родном конте ксте жұмыстарын атап
өтуге болады.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Қа за қста н
Ре спублика сының Тұңғыш Пре зиде нті Н.Ә.На за рба е в өзінің 1995 жылғы
1 на урызда ғы Жа рлығыме н қоға мда ғы тұра қтылық және
ұлтта р а ра сында ғы та тулық жа ғда йын қа мта ма сыз е ту үшін
Қа за қста н ха лықтарының Асса мбле ясы консульта тивтік-ке ңе сші
орга нын құрға н бола тын. Сонда й-а қ, көрсе тілге н Пре зиде нт
Жа рлығында Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының а лдына қойған
ма қса тта ры, мінде ті және жұмысының ба ста пқы ба ғытта ры
көрсе тілге н е ре же сі бе кітілге н бола тын.
2017 жылғы 12 сәуірде Елбасы Н.Ә.На за рба е в Бола ша ққа
ба ғда р: руха ни жа ңғыру а тты ба ғда рла ма лық ма қа ла сын
жа рияла п, онда қоға мдық са на ны жа ңғыртудың на қты ба ғытта рын
а йқында п бе рге н е ді. Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының осы
бағдарлама аясында жүргізіп жатқан жұмыстары, этнос өкілдерін топтастыру
бағытындағы жұмыстары құрайды.
Зе ртте у жұмысының ғылыми жа ңа лығы. Бұл зе ртте у жұмысында -
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сын
жүзе ге а сыруда ғы қызме ті ме н әле уе тін а йқында у, Қа за қста нда
туға н е ре кше фе номе н Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының шығу
та рихы ме н қызме тін зе рде ле уу, қа зіргі жа ғда йы ме н да му
ке ле ше гін ғылыми тұрғыда н са ра пта п не гізгі ұсыныста р жа са у
зе ртте у жұмысымыздың ғылыми жа ңа лығы бола а ла ды де ге н
се німде міз.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар. Рухани жаңғыру бағдарламасының жүзеге
асырудағы Қазақстан халқы Ассамблеясының рөлі мен маңызын ашуда төмендегі
мәселелер қорғауға ұсынылады:
- Қазақстан халқы Ассамблеясы Рухани жаңғыру бағдарламасын жүзеге
асыру арқылы этнос өкілдерін топтастыру мүмкіндігіне ие;
- Бағдарламаны жүзеге асыру ортақ тарихи-мәдени құндылықтар негізін
қалыптастыды;
- Қазақстан халқы Ассамблеясы қоғамның өзекті мәселеріне жауап бере
алатын институт екенін көрсете алды;
- Қазақстан халқы Ассамблеясы Рухани жаңғыру бағдарламасын халық
арасына етене еніп, танымалдығын арттыруда ерекше рөл атқарды.
Зeрттeу жұмыcының ғылыми жәнe тәжірибeлік мaңызы. Зе ртте у жұмысының
нәтиже ле рі та рих ма ма ндықта рының студе нтте ріне Қа за қста н
та рихы пәні бойынша қосымша материал ре тінде қолда нуы мүмкін. Бұл
жұмыста қол же ткізге н нәтиже ле р Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының
Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сын жүзе ге а сыруда ғы рөлі ме н
ма ңызын зе ртте уге қа тысты бола ша қ зе ртте уле рдің не гізін құра й
а ла ды. Та рих, са яса тта ну ба ғытында білім а лып жа тқа н
студе нтте рге не ме се осы та қырыпқа қызығушылығы ба р өзге де
оқырма нда рға көме гі тие ді де ге н се німме н жа зылды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың негізгі
нәтижелері мен тұжырымдары ғылыми-практикалық конференциялар мен мерзімді
басылымдарда жарияланды. Атап айтқанда, 2020 жылдың сәуір айындағы Молодой
ученый журналының арнайы санында Қазақстан халқы Ассамблеясының өткені
және бүгінгі жағдайы тақырыбындағы мақаласы зерттеу жұмысының өзектілігін
айқындай түседі. Онда магистрант Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылу
тарихына тоқталған. Ал, Қазақ тарихы ғылыми-әдістемелік журналында шыққан
Қазақстан халқы Ассамблеясының Рухани жаңғыру бағдарламасын жүзеге
асырудағы ролі атты мақаласында Рухани жаңғыру бағдарламасына қатысты
пікір білдірген.
Диссертация Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің
Қазақстан тарихы және әлеуметтік-саяси ғылымдар кафедрасында дайындалып,
талқылауға түсіп, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Руха ни жа ңғыру ба ғда рла ма сының
жүзе ге а сыруда ғы Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының рөлі ме н
ма ңызы де п а та ла тын бұл ма гистрлік жұмыс кіріспе де н, е кі та ра у
ме н бе с та ра ушадан және қорытынды мен па йда ла нылға н әде бие тте р
тізіміне н тұра ды.
І ҚА ЗА ҚСТА Н ХА ЛҚЫ А ССА МБЛЕ ЯСЫНЫҢ ҚА ЛЫПТА СУ ТА РИХЫ ЖӘНЕ
РУХА НИ ЖА ҢҒЫРУ БА ҒДА РЛА МА СЫ
1.1 Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының құрылуы ме н қа лыптасуының
та рихы
А сса мбле я сөзі фра нцуз тіліне н жина лыс, жиын де ге н ма ғына ны
білдіре ді. Сонда й-а қ, қа нда й да бір түйінде рдің ше шімін та бу
не ме се та лқыла у үшін бірне ше а да мда рдың жина лыс ұйымда стыруын,
ха лықа ра лық ұйымда рда ғы ба сқа рушы орга нда рдың а та уы не ме се
ке йбір е лде рде па рла ме нт па ла та рының бірін а сса мбле я де п
а та йды. Е лімізде гі Қа за қста н ха лқы а сса мбле ясына қа тысты
а йта р болса қ – бұл Қа за қста н Ре спублика сын ме ке н е тке н түрлі
этнос өкіле рінің құқықта ры ме н боста ндықта рының қорға луын
қа мта ма сыз е ту ма қса тында құрылға н ұйым де п а та уға бола ды.
Жа лпы, қа зіргі ме мле ке тте рдің ішкі са яса тының не гізгі
ба ғытта рының бірі - бұл ха лықта р а ра сында ғы бе йбітшілік пе н
ке лісімді қа мта ма сыз е ту де се к, а л Қа за қста нның ішкі
са яса тының өзе гі - ұлта ра лық ке лісімді қа мта ма сыз е ту болып
та была ды.
Этноса ра лық ке лісімді қа мта ма сыз е ту 1948 жылғы
10 же лтоқса нда ғы А да м құқықта рының жа лпыға
орта қ де кла ра циясына н ба ста ла ды, онда ба рлық а да мда р е ркін
және қа дір-қа сие ті ме н құқықта ры бойынша те ң болып туыла ды
де лінге н. Ола р па ра са т пе н а р-ожда нға ие және бір-біріне
ба уырма лдық рухында әре ке т е туі ке ре к. Соныме н қа та р, әр
а да мның нәсіліне , түсіне , жынысына , тіліне , дініне , са яси не ме се
ба сқа да на нымда рына , ұлттық не ме се әле уме ттік шығу те гіне
қа ра ма ста н те ң құқықта ры ме н боста ндықта ры ба р е ке ндігі а та п
өтілді. Бұл же рде гі ба рлық а да мда рдың әле уме ттік және этника лық
те гіне қа ра ма ста н те ң құқықта р ме н боста ндықта рға ие
е ке ндігін көрсе те ді.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы - Қа за қста нның орта қ
ша ңыра ғының а стында тұра тын жүзде н а ста м этника лық топта рдың,
түрлі діни конфе ссияла рдың өкілде рін біріктіре тін е ре кше
ме мле ке ттік институт. Қа за қста н өз тәуе лсіздігіне қол
же ткізге нне н ба ста п, Қа за қста н Ре спублика сының Пре зиде нті Н.Ә.
На за рба е в ұлттық са яса ттың конце птуа лдық, иде ологиялық не гізін
қа ла ды. Оның е кі ба сты ба ғытта ры жүзе ге а сырылып ке ле ді. Бірі,
қа за қ ха лқының ұлт ре тінде қа йта өрле уі және ұлттық тәуе лсіздігі
ме н ме мле ке ттілігінің, та рихы ме н тілінің, мәде ние ті ме н са лт-
дәстүрінің да муы. Бұл Қа за қста н қоға мы ме н оны ұйымда стырудың бе рік
не гізі. Е кіншісі, Қа за қста н Ре спублика сының ме мле ке ттік
тәуе лсіздігі тура лы Конституциялық За ңда а та п көрсе тілге нде й,
қа за қ ха лқыме н та рихи та ғдыры біріктірге н Ре спублика ның ба рлық
а за ма тта ры біртұта с Қа за қста н ха лқын құра йды және ұлтына
қа ра ма й ба рлығы те ң құқыққа ие . Бұл Қа за қста н Ре спублика сының
ұлттық са яса тының е ң ба сты қа ғида сы ре тінде не гізде лге н. Соның
нәтиже сінде ме мле ке ттің тұра қты да муы және ре форма ла рдың дұрыс
жүзе ге а сырылуын қа мта ма сыз е туге этноса ра лық ке лісім са яса ты
ба сым ба ғыт болып са на лды. Ке ңе стік дәуірде н ке йін Қа за қста нда
ме мле ке ттіліктің қа лыпта суының е ре кше сипа ты этноса ра лық
ке лісім ме н тұра қтылықты са қта у болды. Полиэтносты қоға м
жа ғда йында этноса ра лық ке лісім және толе ра нттылық мәде ние тке
тәрбие ле у ме мле ке ттік са яса т де ңге йіне көте рілді.
Соныме н қа та р, тәуе лсіздіктің а лға шқы күнде ріне н ба ста п
Қа за қста н е лімізде тұра тын этноста р ме н ұлыста рдың ұлта ра лық
ке лісімде рін құқықтық қолда уға ба ғытта лға н ме мле ке ттік са яса т
жүргізе ба ста ды. Жа с е ге ме нді ме мле ке ттің стра те гиялық
ба сымдықта рында де ре у Қа за қста нда тұра тын ба рлық этноста р ме н
ұлыста р а ра сында ғы ұлта ра лық ке лісім ме н өза ра түсіністік, достық
пе н бірлікті са қта у ме н ныға йтуға е ре кше орын бе ріле ба ста ды.
А та лға н жа ғда йдың көрінісі ре тінде 1990-жылда рдың ба сында
Қа за қста н Ре спублика сының Тұңғыш Пре зиде нті Н.Ә. На за рба е в
ба рлық ұлттық мәде ни орта лықта рды біртұта с ұйымға - Қа за қста н
ха лқы А сса мбле ясына біріктіру иде ясын білдірге н бола тын. Онда
унита рлы ме мле ке т болып та была тын Қа за қста ннның, соныме н бірге
та рихи жа ғда йла рға ба йла нысты түрлі этноста рды біріктірге ндігін
е ске ре отырып, ұлта ра лық қа тына ста рды үйле стіру те тігі ке ре к
е ке ндігін, ол - Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы е ке ндігін а йтқа н
бола тын. А та лға н ба ста ма мәде ние т а ра лық диа логты ныға йтудың
жа ңа ке зе ңінің не гізін қа ла п, этноса ра лық қа тына ста рды да мыту
мәсе ле ле рін жоға ры де ңге йде ше шуге мүмкіндік жа са йтын әле мдік
тәжірибе де гі тың ба ғыт болды.
Әле мде ке з-ке лге н полиэтносты ме мле ке т өз е лінде гі
этноса ра лық қа тына ста рдың да ра моде лін те ориялық жүзінде
а нықта п, пра ктика да оны жүзе ге а сыра ды. Бұл полиэтносты
ме мле ке тте р үшін шына йы жа ғда йла рға үйле се тін және өте қа же т
е тіле тін ше шімде рдің бірі болып та была ды. Осы а йтылға н
этноса ра лық қа тына ста рдың моде лде рін а нықта у а рқылы полиэтносты
қоға мда ғы этноса ра лық қа тына ста рдың жа ғда йын және оның да му
үрдісін білуге мүмкіндік бе ре ді. Әле м тәжірибе сінде , этноса ра лық
қа тына ста рдың түрлі моде лде рі ке зде се ді: солтүстік А ме рика ның,
оңтүстік А ме рика ның, Е уропа ның, Россияның, Қыта йдың және т.б.
е лде рдің өзіне тән моде лде рі ба р. Қа за қста н өз е ге ме ндігіне
қол же ткізге нне н ке йін, өмірлік ма ңызы ба р этноса ра лық
қа тына ста рды ре тте у мәсе ле сін бірде н а лға қойды. А ла йда , өз
са лт-дәстүрі, та рихыме н е ре кше ле нге н Қа за қста н, а йтылға н
этноса ра лық қа тына ста рдың түрлі моде лде рінің е шқа йсысына да
сәйке с ке лме ді. Соның нәтиже сінде Қа за қста н өзіне ға на тән
этноса ра лық қа тына ста рдың да ра моде лін – қа за қста ндық моде лді
қа лыпта стыруға тиіс болды. А йтылға н этноса ра лық қа тына ста рдың
Қа за қста ндық моде лі Қа за қста н қоға мына ға на тән
е ре кше лікте рді е ске ре ді. Ола рды а та п а йтқа нда : Қа за қста н
ха лқы ба йырғы қа за қ же рінде өмір сүріп, да мып ке ле ді, ме мле ке т
құрушы және ме мле ке т а та уына ие ұлт – қа за қта р, ме мле ке т
унита рлы, қоға мды топта стыра тын ұлт – қа за қта р, ме мле ке т
полиэтника лық сипа тыме н е ре кше ле не ді, қа за қ же ріне көпте ге н
этноста р са яси қысым а рқылы мәжбүрле у, де порта цияла у са яса тының
нәтиже сінде қоныста нға н, ме мле ке ттік тіл – қа за қ тілі, қоға мның
ба сым бөлігі орыс тілінде сөйле ді. Іс жүзінде орыс тілі ұлта ра лық
қа тына с тілі қызме тін а тқа ра ды, Қа за қста нда ғы ба рлық
этноста рдың өзінің ұлттық тілін да мытуға де ге н ұмтылысына ше к
қойылма йды, ха лық көп конфе ссиялы қоға мда өмір сүре ді (40-та н
а ста м конфе ссия ба р), қоға мда ұлта ра лық және конфе ссияа ра лық
толе ра нттылықтың дәстүрі қа лыпта сқа н, оның та мыры те ре ң. Мұнда й
қа сие тте р е ң а лдыме н, қа за қ ха лқының ме нта лите тіне тән және
толе ра нттылық дәстүрді Қа за қста нның ба рлық этноста ры орта қ құндылық
ре тінде қа былда йды. Қоға м да муының ба сты құндылықта ры: а за ма ттық
қоға м, де мокра тия, на рықтық қа тына ста р, иде ологиялық плюра лизм,
Қа за қста н – бе йбітсүйгіш е л болып та была ды.
Осыла йша Қа за қста н Ре спублика сының Тұңғыш Пре зиде нті
Н.Ә.На за рба е в өзінің 1995 жылғы 1 на урызда ғы Жа рлығыме н қоға мда ғы
тұра қтылық және ұлтта р а ра сында ғы та тулық жа ғда йын қа мта ма сыз
е ту үшін Қа за қста н ха лқы а сса мбле ясы консульта тивтік-ке ңе сші
орга нын құрға н бола тын. Сонда й-а қ, көрсе тілге н Пре зиде нт
Жа рлығында Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының а лдына қояр
ма қса тта ры, мінде ті және жұмысының ба ста пқы ба ғытта ры
көрсе тілге н е ре же сі бе кітілге н бола тын. Е ре же де
көрсе тілге нде й, Қа за қста н ха лқы а сса мбле ясының ба сты ма қса ты
болып Қа за қста н Ре спублика сы болып жа тқа н жа ғда йла рға ба ға сын
бе ру ме н қоға мда ғы са яси а хуа лға болжа м бе ру а рқылы қоға м
бірігуін қа мта ма сыз е те тiнде й пра ктика тұрғысына н ұсыныс әзiрле й
отырып, соныме н қа та р нәсiл, ұлт, әле уме ттiк те гi, дiни се нiм ме н
на ным жа ғда йына қа ра ма й а за ма тта р құқықта рының бұзылма уына
ке пiлдік бе ре отырып Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нтiнiң
жұмысына көме к жа са у болып та былды.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының құрылуы ре спублика да ғы ұлттық
са яса ттың институциона лдық де ңге йіне көте рілге нін білдірді. Бұл
этноса ра лық қа тына ста рдың қа за қста ндық тәжірибе сінің ма ңыздылығын
көрсе те тін жа ғда й болып та была ды. Институциона лды е ме с де ңге й
де ге німіз - а да мның се зімі, психологиялық, иде ялық, те ориялық,
ра циона лды және ирра циона лды көріністе рінің де ңге йі. А л
институциона лды де ңге й - институт құру, яғни бе лгілі бір
ма қса тта рға ұмтыла тын, өзінің норма ла ры ме н е ре же ле рі
бе лгіле нге н, әле уме ттік жүйе нің ба сқа институтта рыме н
қа тына ста рын құра тын ұйым де ге н сөз.
А сса мбле яны құру иде ясы қа за қста ндық қоға мның
қа же ттілігіне н туында ға н. Толығыме н жа ңа , е ре кше құрылымның
құрылуы а йма қта рда ғы ша ғын а сса мбле яла рда н ба ста лды. 1995 жылы
16 а қпа нда Н.Ә.На за рба е в ұлттық мәде ни орта лықта рдың
ба сшыла рыме н ке зде сті. Бұл ке зде суде КСРО
ыдыра ға нна н ке йін, бұрынғы а та лға н ода ққа мүше болға н ке йбір
ме мле ке тте рде ұлта ра лық және этника лық не гізде қа рулы
қа қтығыста р орын а лып, соның әсе ріне н онда ға н мың а да мның өмірі
қиылып, мыңда ға н а да мда р же р а уда рылып, ба спа на сыз қа лға ндығы
а йтылды. Ба қытымызға ора й, Қа за қста н мұнда й қа йғылы оқиға ла рды
ұлта ра лық ке лісім ме н та тулықтың жүргізіп отырға н са яса тының
а рқа сында өткізді. Бұл ұлттық мәде ни орта лықта рдың сіңірге н
е ңбе гі, ола р үшін Е лба сы өз өкілде ріне жылы ле бізде рін білдірді.
Ода н әрі Н.Ә. На за рба е в ре спублика да этноса ра лық ке лісімді
са қта у және ода н әрі ныға йту үшін жа ңа ме мле ке ттік институт -
Пре зиде нттің ке ңе сші-ке ңе сші орга ны ре тінде - Қа за қста н
ха лықта рының ке лісім және бірлігі а сса мбле ясын құру қа же т е ке нін
а та п өтті. Оның не гізгі мінде тте рінің қа та рына мына ла р
көрсе тілді: Қа за қста нда ғы ба рлық этноста рдың руха ни жа нда нуы
және да муы; өрке ние тті, де мокра тиялық қа ғида тта рға , әр түрлі
ха лықта р ме н этника лық топта рдың мүдде ле рін құрме тте уге
не гізде лге н ме мле ке ттік ұлттық са яса тта этноса ра лық
қа тына ста р мәде ние тін қа лыпта стыру. Соныме н бірге , па йда
бола тын қа ра ма -қа йшылықта р ме н пробле ма ла рды ше шуде гі са яси
ымыра ла рды ізде у, ұлттық мүдде ле рге қа тысты за ңна ма лық
а ктіле рдің жоба ла рын мұқият зе рде ле у ба сымдық болуы ке ре к е ді.
Е лба сы Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы ме ке ме сін е лдің ба рлық е ң
бе де лді жəне сыйлы ұлт өкілде рінің а ра сында тұра қты əре ке т е туші
орга н ре тінде болуы ке ре к де ге н ойды а йтқа н е ді. Мұнда й
өкілде рдің жина лысы Қа за қста нда тұра тын этника лық топта рдың
мəде ни, экономика лық жəне са яси мəсе ле ле рін ше шуге көме к бе ре ді
де ге н орта қ тұжырым ба р. А ла йда , сол уа қытта бұл институтты
қа лыпта стырудың на қты ме ха низмі а йқын болма ды.[29]
Осы ке зде суде н ке йін ре спублика а йма қта рында Қа за қста н
ха лқы А сса мбле ясының бірінші се ссиясына әзірлік жұмыста ры
ба ста лып, 1995 жылы а тқа рушы билік орга ны бұл
ба ста ма ны өзіне а луға бе л буды. А сса мбле яның бірінші се ссиясының
жұмысына ре спублика лық ұлттық-мəде ни орта лықта рдың ба сшыла рына н
өзге , ғылым ме н мəде ние т са ла сының та ныма л қа йра тке рле рі,
а рда ге рле р ұйымда рының өкілде рі, са ра пшыла р ме н ше не унікте р
қа тыса ды де ге н болжа мда р а йтылды. Ша қырылға нда рдың қа та рында
са яси көшба сшыла ры, журна листе р, ше те л диплома тта ры болды.
Ша ғын а сса мбле яла р ба рлық облыста рда құрылып, се ссияға
облыста рда н 260 де ле га т са йла нды. Се ссия 1995 жылы 24 на урызда
А лма ты қа ла сында өтті, оға н 40 ұлттық мәде ни орта лықта рдың
өкілде рі кірді. Ұйымда стырушы комите т бұрынғы ние тте ріме н
са лыстырға нда , А сса мбле яның а нықта лға н ма қса ты ме н мінде тін
ұсынды. Ма қса ты этника а ра лық қа тына ста рдың ке ле сі мəсе ле ле рін
та лқыла у бойынша жəне ме мле ке ттің бірінші тұлға сына же ткізу
бойынша құра лда рды құру е ді. Се ссияда Н.Ә.На за рба е в ба янда ма
жа са п, А сса мбле яның ұйымда стырушылық құрылымы бе лгіле нді.
Зе ртте уші Ж.Х. Джунусова А сса мбле яның мінде тте рі қойылға н
ма қса тта рда н туында ды жəне ке ле сіде й а нықта лды де п са на йды:
- Қа за қста н ұлыста рының руха ни жа ңа руы ме н да муына
жəрде мде су;
- этника а ра лық сипа тта ғы мүмкін бола тын шие ле ністе р тура лы
е ске рту жəне бірле сіп ше шімін та бу;
- этника лық са н а луа ндықты е ске ре отырып, қоға мдық-са яси
өмірді зе ртте у жəне та лда у;
- ұлттық са яса тты же тілдіру бойынша ұсыныста рды да йында у;
- этника а ра лық қа тына ста р та қырыбында Пре зиде нтке на қты,
тəжірибе лі ұсыныста р бе ру.
А сса мбле яның ұлттық-мəде ни орта лықта ры өкілде рінің жина лысы
ба ста пқыда н са яси ма ңыздылыққа ие болды. 1995-1997 жылда ры
ба сылымда рдың а вторла ры жиі өзде рінің а та қта рына н ба сқа ,
ла уа зымда рын, ғылыми ре га лияла рын, соныме н қа та р А сса мбле я
құра мына кіре тінде рін көрсе тке нде рі ке зде йсоқ е ме с.[30]
Са яса тта нушы Т. Исма га мбе товтың пікірінше , А сса мбле яның
қызме ті ке ле сі мінде тте рді ше шу үшін ба ғытта лға н:
- ре спублика да ұлта ра лық жəне конфе ссияа ра лық ке лісімді,
қоға мда ғы
тұра қтылықты са қта у үшін жəрде мде суге ;
- Қа за қста нның а ума ғында тұра тын ұлт өкілде рінің а ра сында ғы
ынтыма қта стық қа рым-қа тына сын жа ңғыруына жəне те ңдік қа ғида сын
са қта у не гізінде да муына жəрде мде су үшін, ме мле ке ттік са яса тты
өткізу бойынша ұсыныста р да йында у;
- өрке ние тті жəне де мокра тиялық қа ғида ла рға сүйе не тін
а за ма тта рдың са яси мəде ние тте рін қа лыпта стыру;
- ме мле ке тпе н жүргізіле тін ұлттық са яса тта əр а луа н ұлттық
мүдде ле рді е се пке а луды қа мта ма сыз е ту;
- қоға мда па йда бола тын əле уме ттік қа йшылықта рды ше шу үшін,
ымыра ла рды ізде у.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы бірінші құрылға н күнне н ба ста п
е лде гі ұлта ра лық қа тына ста рдың мəсе ле ле рін тіке ле й та лқыла п,
ме мле ке ттің бірінші тұлға сына же ткізу ма қса тында , сұхба тта су
а ла ңы болуы үшін а рна лға н.
1995 жылы А сса мбле я құру Қа за қста нның этника лық са н
а луа ндығын көрсе тіп тұрды. Бір сұхба тта су а ла ңында са н
а луа ндылықты жина у көзде лге н. Ба лтық жа ға ла уында ғы
ре спублика ла рға қа ра ға нда , Қа за қста нда 1990 жылдың жа з
а йла рында əр ұлттың а да мда ры е ге ме ндік иде ясын қолда ды. Біра қ
ке йін ме мле ке т са яса тында этника лық да ғда рыс уа қыты болды.[30]
А сса мбле я құру мұнда й ба ғыттың ма ңызды қа да мы болды. Ол
ба рлық ұлыс өкілде ріне ба сқа ла рыме н тыңда лға н болуға жəне
ба сқа ла рды е стуге мүмкіндік бе рді де уге бола ды.
Ғылыми-тəжірибе лік конфе ре нцияда (2002ж.) Қа за қста н ха лқы
А сса мбле ясы төра ға сының орынба са ры, профе ссор, философия
ғылымда рының докторы Ж.А .А лие втің ба янда ма сында , ме мле ке ттік
са яса ттың та яуда ғы бола ша ққа а рна лға н е ң ба сты мінде тте рінің
бірі, е лде ұлта ра лық шие ле ністе рді болдырма у, стра те гиялық
бола ша ғында – е л а за ма тта рының а за ма ттық, са яси жəне мəде ни
сəйке сте ндірілуінің жиынтығы ре тінде са яси ұлт түсінігін бе ре тін,
а шық а за ма ттық қоға м иде а лда рына са й ке ле тін – этника лық,
əле уме ттік жəне са яси орта қтық ме мле ке т-ұлтта рын қа лыпта стыру
ке ре к де п а йрықша а та п өтілді.
А сса мбле я этномәде ни ұйымда рды біріктіре ді, ола рдың
же те кшіле рі А сса мбле я ме н кіші а сса мбле яла р мүше ле рі болып
та была ды. А ссмбле яға мүше лікке ка ндида тура ла р:
- Облыста рдың этномәде ни және өзге де қоға мдық
бірле стікте рінің ұсыныста ры не гізінде облыста рдың (ре спублика лық
ма ңызы ба р қа ла ның, а ста на ның) а сса мбле яла ры се ссияла рының
ше шімі;
- А сса мбле яға мүше лікке ұсыныла тын ба рлық ка ндида тура ла р
А сса мбле я Ке ңе сінің отырысында қа ра ла ды және ола рды а сса мбле я
Төра ға сының орынба са рла ры Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нтінің
бе кітуіне ұсына ды;
- А сса мбле яға мүше лікке ұсыныла тын ба рлық ка ндида тура ла р
А сса мбле я Ке ңе сінің отырысында қа ра ла ды және ола рды А сса мбле я
Төра ға сының орынба са рла ры Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нтінің
бе кітуіне ұсына ды.
Қа за қста н Ре спублика сының Тұңғыш Пре зиде нті ұсынылға н
ка ндида тура ла рды қа былда ма уға және А сса мбле яның құра мына өз
қа ла уы бойынша өзге де а да мда рды кіргізуге құқылы.
Этномәде ни қоға мдық бірле стікте рде н облыс (ре спублика лық
ма ңызы ба р қа ла , а ста на ) а сса мбле ясына мүше лікке
ка ндида тта р ола рдың жоға ры ба сшы орга нда рының ше шіміме н
ұсыныла ды және тиісті а ппа ра тқа (ха тшылыққа ) е нгізіле ді;
Облыс (ре спублика лық ма ңызы ба р қа ла , а ста на )
а сса мбле ясына мүше лік ба рлық ка ндида тта р ке ңе стің отырысында ,
а л ке йінне н тиісті а сса мбле я се ссиясында қа ра ла ды және оның
төра ға сының бе кітуіне ұсыныла ды. Облыс (ре спублика лық ма ңызы ба р
қа ла , а ста на ) а сса мбле ясы төра ға сының ше шімі бойынша тиісті
а сса мбле я мүше сінің өкіле ттігі осы за ңна ма та ла пта рына сәйке с
тоқта тылуы мүмкін . [31]
Қа за қста н ха лқы а сса мбле ясы мүше ле рі де өзінің қызме тін
жүзе ге а сыру ба рысында осы қа ғида ла рды ба сшылыққа а луы қа же т
және соныме н қа та р, қызме тін жүзе ге а сыру ба рысында за ң бойынша
мына нда й мәсе ле ле рге көңіл бөлуі қа же т:
- ме мле ке ттік ұлттық са са тты әзірле уге және іске а сыруға
жәрде мде суге ;
- этноса ра лық қа тына ста рға , а за ма тта рдың а на тілі ме н
мәде ние тін
па йда ла нуға , қа рым- қа тына с, тәрбие , оқу және шыға рма шылық
тілін е ркін та ңда уға бе рілге н конституциялық құқықта рын іске
а сыруда нәсілдік, ұлттық не ме се тілдік бе лгісі бойынша
ке мсітушілікті болғызба уға қа тысты норма тивтік құқықтық а ктіле рдің
жоба ла рын әзірле уге қа тысуға ;
- этноса ра лық қа тына ста р мәсе ле сі бойынша
конфе ре нцияла рдың,
се мина рла рдың, дөңге ле к үсте лде рдің және өзге де іс-
ша ра ла рдың жұмысына қа тысуға ;
- Қа за қста н Ре спублика сының за ңна ма сына сәйке с
а сса мбле яның
ма қса ты ме н мінде тте ріне қол же ткізуге ба ғытта лға н өзге
де қызме тті жүзе ге а сыруға құқылы.
А сса мбле яда 46 этника лық топта рдың өзіндік этномәде ни
орта лықта ры ба р.
2008 жылдың 20 қа за нында Пре зиде нт Қа за қста н ха лқы
А сса мбле ясы тура лы За ңына қол қойып, бұл За ңда Қа за қста н ха лқы
А сса мбле ясының за ңды мәрте бе сі, А сса мбле яның қа лыпта стырылу
тәртібі және ха лықта р а ра сында ғы ке лісімді және бірлікті са қта у
бойынша са яса тты жүргізуге , а тқа рушы және ме мле ке т а тына н
әре ке т е те тін орга нда рдың, ұйымда р ме н а за ма ттық қоға м
институтта рының этноста р а ра сында ғы қа рым-қа тына ста рда ғы іс-қимыл
тиімділігін көте ру бойынша ша ра ла рды жүргізу тәртібін бе лгіле йді.
Қа былда нға н а ктіле р не гізінде құрылға н уа қытта те к қоға мда ғы
тіл ме н мәде ние т са ла сында ғы іс-ша ра ла рды жүргізуі тиіс
Қа за қста н ха лқы а сса мбле я, қызме тінде За ңдық не гізде рі
бе лгіле ніп, қоға мның са яси өміріне де а ра ла су бойынша жұмыста р
жүргізе ба ста ды. [32]
Сонда й-а қ, Пре зиде нттің 2011 жылдың 7 қыркүйе гінде гі Жа рлығы
бойынша Қа за қста н ха лқы а сса мбле ясының Е ре же сі қа йта
бе кітілді, 2014 жылдың 17 ма усымында ғы Жа рлыққа сәйке с Қа за қста н
ха лқы а сса мбле ясының жұмысын қа мта ма сыз е туші орга н ре тінде
Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нтінің жа нына н Қоға мдық ке лісім
РМК-ы құрылға н бола тын. Осыға н сәйке с, Нұр-Сұлта н, А лма ты, Шымке нт
қа ла ла рында және облыста рдың әкімде рінің а ппа ра тта рының
жа нында Қоға мдық ке лісім КММ-ы құрылды.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының ба сты мінде тте рі болып
ме мле ке т бюдже тіне н қа ржыла ндырыла тын орга нда р, ұйымда р ме н
а за ма ттық қоға м институтта ры та ра пына н ұлтта р а ра сында ғы қа рым-
қа тына с бойынша тиімді іс-қимыл тәртібін бе лгіле у, қоға мда
ке лісімді және жа лпы ұлтта рдың бірлігін бе рік е ту ма қса тында
қа же тті ша ра ла р қа былда у, е лдің бірліктігін ныға йту ме н
ре спублика а ума ғында тұра тын ха лықта рдың өз дәстүрін, тілі ме н
мәде ние тін са қта й отырып, ода н әрі да мыту болып та была ды. Соныме н
қа та р, А сса мбле я тиісті орга нда рға экстре мизм және ра дика лизм
бе лгіле ріне қа рсы жұмыс жа са уға , де мокра тия қа ғида ла рына
не гізде лге н құқықтық мәде ние т қа лыпта стыру үшін қа же тті жәрде м
бе ру.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының жұмыста рын жүргізу оның
орынба са рла ры жүкте лге н, ола рдың бір-бірін а лма стыру тәртібі
Ке ңе стiң ұсынысы бойынша Пре зиде нттің өкiмi не гізінде іске
а сырылыр отыра ды. Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының cе ccияcы, оның
ке ңе ci, a ппа ра ты (xа тшылығы), a сса мбле яның а тқа рушылық орга ны,
облыста р, Нұр-сұлта н, А лма ты, Шымке нт қа ла ла рының
а сса мбле яла ры, a сса мбле яның этно-мәде ни бірле стікте рі
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының құрылымына жа та ды.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы се ссиясы ре спублика Пре зиде нті
бе лгіле ге н жа ғда йда және қа же ттілік бойынша әрбір жылы ке м
де ге нде бір ре т ша қырылып отыра ды. А лда өте тін се ссияны ша қыру
бойынша өкімде се ссияның бола тын уа қыты, же рі және көте ріле тін
мәсе ле ле р көрсе тіле отырып, өткізіле тін уа қытқа де йін отыз күн
бұрын қа былда нуы тиіс, а та лға н өкім ре сми БА Қ-та жа рияла нуға
жа та ды. Жоспа рлы е ме с се ссияны Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы
төра ға сы, ке ңе стің ұсынысы не гізінде болма ға н жа ғда йда
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының мүше тұлға ла рының ба рлық са нының
е ң ке м де ге нде 13 өтініші не гізінде ша қырылуға жа та ды, сонда й-
а қ өткізудің қа же ттілігі бойынша ше шімді қа былда нға н күніне н 1 а й
уа қытта өткізілуі қа же т .
Се ссияла рдың а ра лықта рында ғы уа қытта Қа за қста н ха лқы
А сса мбле ясын ба сқа рушылықты Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нті
ше шімі не гізде құрылуға жа та тын А сса мбле яның Ке ңе сі іске
а сыра ды. Ке ңе с құра мы Қа за қста н Ре спублика сының Пре зиде нтінің
ше шіміме н бе кітіліп отыра ды. А сса мбле яның жұмысшы орга ны болып
Ха тшылық та была ды және Пре зиде нт Әкімшілігінде құрылымдық бөлімше
ре тінде қызме т а тқа ра ды. [33]
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының және облыста р (қа ла ла рдың)
а сса мбле яла ры құра мда ры – этно-мәде ни не ме се өзге
бірле стікте рдің өкілде рі, ме мле ке тте н қа ржыла ндырыла тын
орга нда рдың өкілде рі және ре спублика а за ма тта рына н құра ла ды.
Бүгінге та ңда Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының құра мына 394-
те н а са а за ма тта р кіре ді. Мүше болуға ка ндида тта р
облыста рда ғы этно-мәде ни және өзге бірле стікте рдің ба ста ма ла ры
бойынша облыста р (қа ла ла рдың) а сса мбле я се ссияла ры ше шімі
не гізінде , соныме н қа та р ре спублика де ңге йінде гі, а ума қтық этно-
мәде ни және өзге бірле стікте рі орга нда рының ше шімі не гізінде
ұсынылуға мүмкіндікте рі ба р. Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының
жұмысын ғылым тұрғысына н сүйе ме лде у ша ра ла рын қа былда у
ма қса тында ғылыми және са ра пшы ке ңе сте рі құрыла отыра ,
бірле ске н жа ғда йда жұмыс жүргізуде . Ғылыми-са ра пшы ке ңе сте рдің
құра мы Па рла ме нттің де пута тта ры, этно-мәде ни бірле стікте р, ғылыми
қызме тке рле р және білім бе руші ұйымда р өкілде рі, соныме н қа та р
ға лым а за ма тта р, тәуе лсіз болып та была тын са ра пшыла р ме н
ма ма нда рда н тұра ды. Ұлтта р а ра сында туында йтын түрлі
пробле ма лық мәсе ле ле рді жа рия е тудің е ре кше жа ғда йла рын
е ске ре отырып, А сса мбле я жа нына н журна лист пе н са ра пшы
ма ма нда р құра мында мүше болып та была тын а рна йы клуб
жа са қта лға н. А та лға н клубтың қызме тінің не гізгі ба ғыты болып
журна лист пе н са ра пшы а за ма тта рға түрлі ұлтта рға қа тысты
мәсе ле ле р бойынша ма қа ла ла р жа рияла у дәстүрін тәжірибе ге
е нгізу, сонда й-а қ Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы ме н бұқа ра лық
а қпа ра т құра лда р а ра сында ғы ба йла нысты те ре ңде ту е ке ні
бе лгілі. [34]
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы қоға мды шоғырла ндыру
те тікте рінің бірі және этноса ра лық қа тына ста рдың қа за қста ндық
моде лін іске а сырудың те тігі болып та была ды. Бүгінгі та ңда
А сса мбле я ме н ұлттық мәде ни орта лықта рдың ба ста ма ла ры
ме мле ке ттік де ңге йде қолда у та буда . Оның ішінде үкіме т
де ңге йінде ұлттық са яса тты же тілдіруге бе лсе нді қа тыса ды. Оға н
пре зиде нт жа нында ғы консульта тивтік-ке ңе сші орга н, а л облыста рда
а йма қтық филиа лда р мәрте бе сі бе рілге н және құрылу уа қытына н
ба ста п ұлттық са яса ттың ба рлық спе ктрі бойынша құқықтық а ктіле рді
қа былда уға тіке ле й қа тыса ды. 1995 жылы А сса мбле я ре спублика
та рихында ғы а лға шқы ре фе ре ндум - пре зиде нттің өкіле ттікте рін
2000 жылдың 1 же лтоқса нына де йін ұза рту тура лы ба ста ма көте рді.
Осыда н ке йін А сса мбле я іс жүзінде көп ұлтты Қа за қста н ха лқын
біріктіре тін бе лсе нді қоға мдық институтқа а йна лды. Сонда й-а қ, 1995
жылғы Конституцияның қа былда нуын қолда ды. Бұл оқиға ла р е лде гі са яси-
құқықтық жа ғда йдың өзге руіне а лып ке лді.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы - әртүрлі этноста рдың а за ма ттық
топта су құра лда рының бірі. Жа лпы, өз қызме тінің ба сына н ба ста п
ре спублика ның этноста рының мәде ние тін жа нда ндыруға және да мытуға
е ле улі үле с қосты. На урыз ме йра мы, кәріс, не міс мәде ние тте рінің
фе стива лі, та та р-ба шқұрт ұлтта рының Са ба нтой фе стива лі,
дүнге нде р, күрдте р және ба сқа да этноста рдың ме ре ке ле рі
ре спублика лық де ңге йде тойла нып, ха лық а ра сында ке ңіне н
та ныма л болды. Ұйғыр жа ста рының бүкіләле мдік фе стива лі, не міс
ба ла ла р шыға рма шылығының ре спублика лық фе стива лі өткізіліп,
Қа за қста н түркіле рінің өмірі тура лы ха лық жа дының кіта бы жа рық
көрді. А сса мбле яның жұмысының а рқа сында этноста рдың мәде ни өмірі
ба йыды.
А сса мбле я этника лық топта рме н ұйымда стырушылық жұмыстың
орта лығына а йна лды. Оның орга нда рына ме мле ке ттік мәрте бе бе ру
нәтиже сінде ұлттық-мәде ни орта лықта рдың пробле ма ла ры же де л
ше шілуде , ке йбір ше шімде р үкіме ттік де ңге йде қа былда нуда .
А сса мбле я Ке ңе сінің ше шіміме н ұлттық-мәде ни орта лықта рға
қа ржылық және ұйымда стырушылық көме к көрсе ту үшін ре спублика лық қор
құрылды. Бұл қордың филиа лда ры өңірле рде де құрылға н.
А сса мбле я е лшілікте рме н қа рым-қа тына сты са қта й отырып,
этника лық топта рдың шыққа н е лде ріме н ба йла ныс орна та отырып,
ха лықтық диплома тияның тиімді орга ны болды. Қа за қста н ха лқы
А сса мбле ясы ре спублика лық А қиқа т және Мысль журна лда рының
те ң құрылта йшыс болып та была ды және өзінің Достық-Дружба және
Ме нің Е лім журна лда рын шыға ра ды. Бұда н бөле к, А сса мбле я жа ңа
тәуе лсіз ме мле ке тте рде гі ұлта ра лық қа тына ста р жөнінде гі
ха лықа ра лық конфе ре нцияла рға қа тыса ды (Қа за қста н мыса лында ).
Бұл ба ғытта А сса мбле я Е уропа да ғы қа уіпсіздік және ынтыма қта стық
ұйымыме н де
бе лсе нді ынтыма қта стықта . Ре с публика да ғы этноста рдың а за ма ттық и
нте гра циясында не гізгі құра лда рының бірі болуына ба йла ныс
А сса мбле яның рөлі а ртып ке ле ді. Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының
ба ста ма сыме н 1996 жылда н ба ста п біздің е лімізде 1 ма мыр
Қа за қста н ха лқының бірлігі ме ре ке сі ре тінде тойла на ба ста ды.
А сса мбле я жа нына н дүние ге ке лге н ірі жоба — қоға мдық қор.
А та лға н қор е лімізде гі тұра қтылық пе н ке лісімді ныға йтуға
ба ғытта лға н əр түрлі жоба ла рды қа ржыла ндыруме н а йна лысуды
көзде йді. Қа зіргі ке зде қордың тіке ле й қа ржысына А сса мбле яның
қызме ті ме н этноса ра лық қа тына ста р са ла сында ғы а тқа рылға н іс-
ша ра ла р тура лы ба янда йтын Ме нің е лім журна лы тірке уде н өтіп,
а лға шқы нөмірі М.Өте місов а тында ғы Ба тыс Қа за қста н ме мле ке ттік
униве рсите тінің ғылыми кіта пха на қорына сыйға та ртылды. Журна лдың
бұл нөмірінде Қа за қста н ха лқының өмірі, е л тұрғында ры ме н біздің
орта қ та ғдырымыз тура лы əңгіме өрбітілге н.
2009 жылдың 6 на урызда Қа за қста н Ре спублика сынын Пре зиде нті
Н.Ə.На за рба е в Да ғда рыс а рқылы жа ңа ру ме н да муға а тты
Қа за қста н ха лқына жолда уында ба рша қа за қста ндықта рдың
өрке нде уі, қа уіпсіздігі ме н əл-а уқа тының жа қса руы біздің
ме мле ке тіміз үшін а са ма ңызды үштұғырлы мінде т болып қа ла
бе ре ді. Да ғда рыс — біздің бірлігіміз бе н та тулығымыздың бе ке мдік
де ңге йін са ра пта п, та лда ушы күш. Сондықта н бүкіл қоға м болып
орта қ қиындықта рды жұмыла көте ру ба ғытында а янба й е ңбе к е туге
тиіспіз. А ла йда да ғда рысты е ңсе руде гі та бысымыздың жəне
Қа за қста нның жа ңа бе ле сте рге шығуының не гізгі ша рты қоға мның
ішкі бірлігі ме н топта суы болып қа ла бе рме к. Ба рлық а лға қойға н
ма қса тта рға қа за қста ндықта рдың бірлігінің а рқа сында ға на қол
же ткізе а ла мыз. Осында й күрде лі уа қытта Қа за қста н ха лқы
А сса мбле ясының а тқа ра тын рөлі е ре кше де п көрсе тті. [35]
Этноса ра лық жəне конфе ссияа ра лық ке лісімнің қа за қста ндық
тəжірибе сі постке ңе стік ке ңістікте е ң сəтті үлгіле рдің бірі
ре тінде та нылып отыр. Е лде 3200-ге жуық ме шіт, шірке уле р ме н
ғиба да тха на ла р жұмыс істе йді. Мəде ние тте р ме н дінде рдің
ха лықа ра лық орта лығы құрылды. Ме мле ке ттің қолда уыме н Исла м
мəде ние ті ме н білім бе ру қоры құрылуда .
А сса мбле я Қа за қста нның са яси, экономика лық және мәде ни
да муының е ң күрде лі мәсе ле ле рін а шық қа ра стыра ды. А сса мбле я
ұлта ра лық қа тына ста рда ғы туында ға н қа йшылықта рды уа қтылы
ше шуде үлке н ма ңызға ие және оның күш-жіге рінің а рқа сында
е лде гі тұра қтылық са қта луда . Сонда й-а қ ре спублика да білім а лу
ме н оқыту онда ға н ха лықта рдың тілде рінде жүргізіле тін жүзде ге н
ме кте пке де йінгі және ме кте п ме ке ме ле рі жұмыс істе йді.
Бүгінгі Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы - ба рлық этноста рда н
тұра тын онда ға н қоға мдық бірле стікте р, бұл көпте ге н
конфе ре нцияла р, дөңге ле к үсте лде р, фе стива льде р, конкурста р,
қа йырымдылық а кцияла ры, білім бе ру ба ғда рла ма ла ры. Ол
тәуе лсіздіктің а лға шқы жылда рында ғы қиындықта рды сәтті же ңіп, жа ңа
қа за қста ндық қоға м құруға ла йықты үле с қосты. А сса мбле я көп ұлтты
Қа за қста н ха лқын біріктірудің на қты институтына а йна ла отырып,.
Қа за қста н а за ма тта рын па триоттық рухта тәрбие ле у және достық
пе н бірлік се зімін ныға йту үшін көпте ге н ша ра ла р қа былда уда .
А сса мбле я не гізінде ба рлық ұлттық-мәде ни орта лықта рдың
бірле ске н күш-жіге рінің а рқа сында Қа за қста нның ба рлық этника лық
топта ры а ра сында ғы сында рлы диа лог пе н ба йла нысты қа мта ма сыз
е те а ла тын осында й ұйым құруға мүмкіндік туды. А сса мбле я қоға мның
а жыра ма с бөлігіне , бе йбітшілік пе н бірліктің символына , этника лық
топта рдың өзін-өзі ұйымда стырудың е ре кше форма сына а йна лды. Мұнда
е ң ба стысы - қа йта ла нба с та рихи жолды жа лға стыру, әле уме ттік
өзін-өзі ұйымда стыру форма ла рының да муы. А сса мбле яның ма ңызды
қызме ті - ұлта ра лық қа тына ста рды са яса тта ндыруға жол бе рме у.
А сса мбле яның жоға рғы орга ны - за ң жоба ла рына құқықтық
са ра пта ма жұмыста рын жүргізе тін Ке ңе сті құра тын се ссия;
ме мле ке ттік тілді және этноста рдың білім бе ру тілде рін да мыту;
қа за қста ндық па триотизмді қа лыпта стыру; жа ста рме н және
бұқа ра лық а қпа ра т құра лда рыме н жұмыс; облыста рдың, Нұр-Сұлта н,
А лма ты, Шымке нт қа ла ла рының а сса мбле яла рыме н жұмыс;
ха лықа ра лық қа тына ста рды, этника лық мәде ние тте рдің да муына
ықпа л е те ді. А сса мбле я се ссияла ры - е ге ме н Қа за қста нның
қа лыпта су ке зе ңі. Бірінші се ссия Пре зиде нттің өкіле ттікте рін
ұза рту тура лы ре фе ре ндум, е кінші - жа ңа Конституция қа былда у
тура лы ба ста ма көте рді. Үшінші се ссия Н.На за рба е втың е ура зиялық
инте гра ция және қа за қста ндық қоға мды де мокра тияла ндыру
иде яла рын қолда ды. Дəл осы се ссияда Қа за қста н Ре спублика сының
Пре зиде нтіме н жоға рғы ме мле ке ттік оқу орында рында ғы əр
ма ма ндыққа а з ұлт өкілде ріне 10 па йыздық үле сте ме де н бе ру
тура лы та псырма бе рілді. Төрт жыл ішінде үле сте ме нің а рқа сында
7,8 мың əр ұлттың жа ста ры е лдің жоға рғы оқу орында рына түсті, бұл
көшi-қон үде рісін те же уге жəне көпұлттық зиятты əулие т құруға
ма ңызды се бе п болды. [36]
Төртінші се ссия жа ппа й са яси қуғын-сүргін құрба нда рын а қта у
бойынша жұмысты ба ста ды, бе сінші се ссияда Н.На за рба е втың
ба янда ма сы ұлттық са яса т са ла сында ғы іс-қимыл ба ғда рла ма сына
а рна лды. Пре зиде нт Ода қтың құлдыра уына н ке йін е лде н жыра қ
ке тке н а да мда рды, Ота нға қа йта ора луға ша қырды. А лтыншы
се ссия экстре мизмнің жолын ке суге а рна лды. Же тінші се ссия
қа за қста ндық па триотизмді көте ру мәсе ле сін көте рді. Біз
Қа за қста нды құрдық, е нді мінде т - қа за қста ндықта рды құру, - де п
а та п өтке н бола тын Н.На за рба е в. Се гізінші се ссия тәуе лсіздікдің
онжылдық қорытындыла ды. Тоғызыншы А сса мбле яның 2011 жылға де йінгі
орта ме рзімді стра те гиясын а нықта ды және ұлттық ке лісім,
қа уіпсіздік және а за ма ттық бе йбітшілік ба ғытында А сса мбле яның
да му стра те гиясын бе лгіле ді. Оныншы ұлта ра лық ке лісімнің
қа за қста ндық моде ліне а рна лды. Он бірінші се ссияда бірлік
мәсе ле сі а йтылды. Он е кінші се ссияда па триотизм мәсе ле сі
қа ра лды. Он үшінші се ссия не гізгі ұлттық ба сымдықта р төңіре гінде
қоға мның мәсе ле ле рін қа ра стырды. Он төртінші се ссияда Е лдің күші
- ха лықта р бірлігінде де ге н иде яме н өтті. Он бе сінші се ссия
Бірлік - бұл біздің стра те гиялық та ңда уымыз ұра ныме н өтті. Көп
ұлттылық - ке мшілік е ме с, біра қ қоға мның а ртықшылығы, - де ді
Н.Ә.На за рба е в се гізінші се ссияда . А сса мбле я - бұл Қа за қста нның
этника лық топта ры а ра сында ғы үнқосуды қа мта ма сыз е те тін
трибуна ла р, соныме н бірге - ба рлығы бірігіп, бірлік пе н ке лісім
қа ғида тта рында жұмыс істе йтін қуа тты ұйым.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы қызме тінің бірінші онжылдықта ғы
ба сты көрсе ткіште рі ке ле сіні а та уға бола ды. Ұлттық са яса т
са ла сында ғы жа ңа за ң жоба ла рына қоға мдық са ра пта ма ны күше йту
жұмыста рының нәтиже ле рі. Жа ңа за ң жоба ла рының қоға мдық
са ра пта ма құқығын па йда ла на отырып, А сса мбле я Қоға мдық
бірле стікте р тура лы, Мəде ние т тура лы, Қа за қста н
Ре спублика сында ғы тілде р тура лы жəне ба сқа да за ң жоба ла рын
əзірле уге қа тысты.
А сса мбле я ынта ла нып, Жа ппа й са яси қуғын-сүргіннің
құрба нда рын са уықтыру тура лы Қа за қста н Ре спублика сының За ңына
өзге рісте р ме н толықтырула р е нгізу тура лы за ң жоба сын же тілдіру
бойынша ұсыныс əзірле ді, ол түзе туде н өтке нне н ке йін, 1997 жылдың
жа з а йында Қа за қста н Ре спублика сы Пре зиде нтінің Жа рғысы түрінде
қа былда нып, а лға ш ре т ке ңе сте н ке йiнгі ке ңiстiкте са яси қуғын-
сүргіннің құрба нда рын жəне ола рдың отба сы мүше ле рін са уықтырудың
құқықтық не гізін құрды.
Өзінің тұра қты мəжілісте рінде А сса мбле яның Ке ңе сі
Қа за қста нда тұра тын ха лықта рдың этника лық өрке нде уінің ке ше нді
ба ғда рла ма ла рының, ша ғын Қа за қста н ха лқы А сса мбле яла ры
қызме тінің, ұлттық – мəде ни бірле стікте рінің жұмыс тəжірибе ле рінің
орында луын қа ра стыра ды.
Қа за қста н ТМД е лде рінің а ра сында ұлта ра лық қа тына ста рдың
мəсе ле ле рін ше шудің а ма лда рын ізде у бойынша мол тəжірибе жина ды.
Оның жұмыс істе уінің қызме ті ме н ме ха низміне қызығушылық ұлға йды.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясында А ҚШ Се на тының өкілде рі, Польша
Ре спублика сының Се ймде рі, Е ҚЫҰ-ның жəне ба сқа ұлта ра лық
ұйымда рдың ба сшыла ры, Ре се йдің Ме мле ке ттік Дума сы а ппа ра тының
жұмыске рле рі, Са ха (Якутия) Ре спублика сының, Та та рста н
Ре спублика сының, Қырғызста нның өкілде рі болды. [37]
Ке йін, за ң ғылымда рының докторы Г.С. Са па рга лие втің
ба ста ма сы бойынша , Қа за қста н ха лықта р А сса мбле ясын Қа за қста н
ха лқы А сса мбле ясына а уыстыру тура лы ұсыныс түсті, ол қа за қ
ха лқының шоғырла ну рөлінде ба рлық ха лықта рды бір қа за қста ндық
ха лыққа біріктіру ойының туында уына мүмкіндік туғызды.
Ша ғын а сса мбле яла р өңірле рде көпте ге н шыға рма шылық
жұмыста р жүргізе ді, ола р тұра қты да мудың фа кторына , бе йбітшілік
пе н ке лісім са яса тының ма ңызды құра мда с бөлігіне а йна лды.
Қа зіргі жа ғда ф Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясының а за ма ттық
қоға мның толыққа нды және тиімді институтына , ре спублика да
өрке ние тті Қа за қста нның ба рлық этноста рын біріктіру са яса тын
жүзе ге а сырудың бір құра лына а йна лға нын көрсе тті. А сса мбле я
ме мле ке ттілікті орна туға ықпа л е те тін тра нсформа циялық
проце сте рдің өзіндік локомотивіне а йна лды. Ол әле мдік
қа уымда стыққа Қа за қста нның оң имиджін ла йықты түрде көрсе те ді.
Қа за қста н ха лқы А сса мбле ясы - тірі да мып ке ле жа тқа н
а ғза се кілді, бұға н ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz