Жерге орналастыруды жобалау және ауылшаруашылық жерлерін пайдалану саласы бойынша
Модуль 1. ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУ ЖАЙЫНДА НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР
Дәріс №1. ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУДЫ ЖОБАЛАУДЫҢ ЖАЛПЫ ЖАҒДАЙЫ
Барлық Жер ресурстарын бәрінен бұрын ауыл шаруашылық міндет атқаратын жерлерді тиімді пайдалану, жер қатынастарын реттеу, осыған байланысты көптеген күрделі проблемалар туындайды. Оны шешу жерді халық шаруашылық айналымында жерлерді көбірек тартуды талап етеді. Егін дақылдары мен өнімді алқаптарды қарқынды пайдалануды жоғарлату, барлық топырақ эрозиясымен, сондай-ақ басқада жерге жаман әсер ететін оның бұзылуы мен ластануымен қарқынды күресу.
ҚР Конституциясында 30.08.1995 жылы референдумда қабылданған жерге негізгі ммлекеттік құқығы мен қатар жеке еншік құқығы тең заң шеңберінде және негізінде, жағдайында қабылданады.
Халық шаруашылығы салалары арасында және ауыл шаруашылық салалары ішінде жерге меншік және пайдаланушылар арасында, жерді бөліп беру, үнемі жер массивтеріне өнеркәсіп, энергетика, азаматтық және тұрғындық құрылыстар үшін беруді талап етеді. Сонда-ақ бар заңдамалар негізгінде жер қатынастарын жетілдру және ретттеу қажеттігі туындайды.
Еліміздің біріңғай жер қорын басқару бойынша маңызды құрал ретінде, жер қатынастарын реттеуге, заң актілерінің қолдануын бақылауға және жеке меншік және жер арендасында облыстарда пайдалану жағдайында жерге ораластыру қолданылады. Ол Қазақстан Республикасы жер заңдарына сәйкес жерді ұтымды пайдалануды ұйымдастыруға және қорғауға бағытталған шаралар жүйесі. Халық шаруашылық масштабында сала аралық немесе сала жоспары ретінде жүргізіледі.
Елімізде ауыл шаруашылығын жүргізудің аймақтық жүйесін өңдеп және енгізіп жатыр, ол жерге орналастыру негізінде жүзеге асады.
Шаруашылық ішіндегі аумақты ұйымдастыру ауыл шаруашылығы өндірісін жоспарлы негізде ұйымдастыру болады.
ҚР да жерге ораластыру жүйесі қызмет етеді, онда жер ресурстарын пайдалануды тиімді ұйымдастыру төмендегілерді өңдеу жолымен:
oo ғылыми негізделген болжадар түріндегі бас республикалық схема;
oo облыстық және әкімшілік аудандардың жерге ораластыру схемасы;
oo шаруашылық аралық жерге орналастыру жобалары;
oo шаруашылық жерін және учаскелік жерге орналастыру жобалары;
oo жеке учаскелерді құру, жақсарту,мелиорация, рекультивация жөніндегі жұмысшы жобалар.
Қазіргі күнгі жерге орналастыру өндірістің маңызды құралы, табиғи ресурс және операциялық базис ретінде, сондай-ақ жылжымайтын мүлік ретінде жер қатынастарын реттеуге, жерді толық және ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға бағытталған жер заңдарының жүзеге асуын, сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі іс- шаралар жүйесі болып табылады.
Оның мазмұны қоғамдық өндіріс, бәрінен бұрын экономиканың аграрлық сектор талаптары мен анықталады. Осыған байланысты жерге орналастырудың маңызды қызметіне жатады:
- ауыл шаруашылығын жүргізу үшінжаңа құнарлы жерлерді анықтау;
- ауыл шаруашылық кәсіпорындардың, бірлестіктер, шаруа қожалықтары және басқа шаруашылық құрылымдарпда бар жер пайдаланушылар мен жер иеленушіліктерін жетілдіру және жаңадан құру;
- ауыл шаруашылық кәсіпорындары, ұйымдары және мекемелері аумағында шаруашылық жерін ұйымдастыру
-мемлекеттік, жеке және қоғамдық қажеттіліктер үшін жер учаскелерін алу және бөліп беру;
- қалалардың, поселкелер мен ауыл елді мекендердің шекарасын өзгерту және белгілеу.
Жерге орналастыру қызметіне: топографо- геодезиялық, топырақтық, геоботаникалық және т.б. іздестірулер мен зерттеулер жатады, қолданылатын материалдар тек қана жерге орналастыру жобаларын негіздеу және құру үшін пайдаланып қоймай, сонымен бірге мелиорация, жол құрылыстарында және т.б. қолданылады.
Жерге орналастыру мазмұнының күрдегілігіне қарай түрлерге және әртүрге бөлінеді. Оның өзіндік әртүрлі формалары объектінің аймақтық табиғи және экономикалық ерекшеліктеріне, шаруашылықтың әлеуметтік және өндірістік типіне, жерде шаруашылық жүргізудің көп түрлі формаларының әрекет етуіне байланысты. Ал жерге орналастыруды жүргізудің өндірістік және құқықтық процестері бірнеше кезеңдерден тұрады. Оларға:
oo дайындық жұмыстары;
oo жобаны құру;
oo жобаны қарау және бекіту;
oo жобаны натураға шығару;
oo жеке меншікке, жер пайдаланушыларға, арендаторларға құжаттарды рәсімдеу және беру;
oo жобаның жүзеге асуына авторлық бақылау.
Аталған кезеңдер ккөлемі және мазмұнымен ерекшеленеді. Олар әртүрлі әдістер және тәсілдермен жүргізіледі.
Жерге орналастыру объектісі ретінде республиканың, облыстардың, аудандардың, қалалардың және басқа да елді мекендердің территориялары, бірінші кезекте ауылшаруашылық және ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың жер иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтары, жеке жер алқаптары мен учаскелері болып табылады.
1.1 Жерге орналастыруды жобалау
Жобалау- жерге орналастыру процестерінің ең маңызды және күрделі кезеңі болып саналады. Жобаны құру және негіздеу- барлық жерге орналастыру процесінің жүрегі. Жобалық шешімдерді өңдеу әдісі, оларды экономикалық, экологиялық, әлеуметтік және құқықтық негіздеу жерге орналастыруды жобалаудың предметі болады.
Қазіргі жерге ораластыру теориясы экономикалық, құқықтық проблемалар бойынша бұрынғы негізгі техникалық, технологиялық аспектілерді сақтай отырып қоғамдық құрылымдағы түпкілікті өзгерістерді ескере отырып яғни жоспарлы- таратушы жүйеден нарықтық қатынасқа өтуі жерге орналастыруда айтарлықтай өңдеуді талап етеді.
Қазіргі жерге орналастыру ғылымы зерттеудің қәзіргі әдістерін кең қолданады(есептік-варианттық, статистикалық, монографиялық, экономико-математикалық(ЭММ), болжамдау әдістері және т.б.), ұғымның диалектік- материалистік әдісіне негізделген.
Жерге орналастыру ғылымының даму барысында жоғарғы оқу орындарында жеке ғылыми пәндер қалыптасып келеді. Солардың ішінде Жерге орналастырудың ғылыми негіздері, Жерге орналастыру жұмыстарын ұйымдастыру және жоспарлау, Жерге орналастыруды жобалау, Жер ресурстарынпайдалануды жоспарлау және болжау, Жерге орналастырудағы геодезиялық жұмыстар және т.б.
Жалпы жерге орналастыру теориясы жобалаудың, оның экономикалық мәні мен тығыз байланысты және бірге көп жылдар бойы дамып келеді. Жобалық жұмыстарды ұйымдастыру әр түрлі болуы мүмкін: жер, су және басқа ресурстарды пайдалану жөніндегі болжамдық белгілер негізінде қабылданған жүйе бойынша қатаң болуы мүмкін, ауданның жерге орналастыру схемасын құрады,сосын шаруашылық аралық жерге орналастыру жобаларын және шаруашылық жерін ораластыру жобасын, экономикалық мүмкіндіктерінің пайда болуы мен талабының өсу шамасына қарай жеке учаскелерге әртүрлі шараларды қажет ететін учаскелік жерге орналастыру жобалары өңделеді. Осындай жолмен қабылданған ауданның схемасы мен жобалық шешімдері жекеленіп жүзеге асады.
Бірақта, тәжірибеде әр түрлі ситуациялар кезігіп жатады, бұндай кездері көрсетілген қатаң жүйені сақтау мүмкін болмайды немесе қиынға соғады. Бұндай жағдайларда жобалық мәселелерді шешу әдісі мен ұйымдастырылуы қатты өзгермейтін өңделгенжобалық мәселелер жеке таңдап орындалады. Дегенмен, кез келген жағдайда анық белгілермен басқару, жалпы қажетті басқару ережелерімен жерге орналастыру процессі толық және жеке жобалауды жүзеге асыруы біріңғай талаптарды, қағидаларды және нормаларды орындауды талап етеді.
1.2 Жерге орналастыруды жобалаудың даму тарихы
Жерге орналастыру өзінің жүзеге асуының барлық тарихи кезеңінде алдына қойған мәселелерді түрлі құралдармен және жобалау тәсілдерімен орындады.
Жеке немесе өзіндік жер иеленушілік пен жер пайдаланушылық болған мерзімде(мысалы Ресейдегі ХХ ғасырдың басындағы столыпиндік реформа жүргізілгенде) шаруа қоғамдарының шектері және әсіресе аула,кіші аулалар мен хуторлар, басқада жер иеленушілердің шекараларын жоғары дәлдік қағидасы аналитикалық тәсілмен жобалаған.
Осыған байланысты жерге орналастыруды жобалау туралы ғылым ең бастысы аудандарды бөлу ұсынылған математикалық және геодезиялық тәсілдер бойынша ұсынылған, сондай-ақ жерді иелену мен пайдалану құқығын заңды рәсімдеу ұсынылған. Революциядан кейінгі жылдары және Кеңес Одағы кезінде жерге орналастыруды жобалау революциядан бұрынғы жылдардан алынып сақталған, дегенмен жерді ұлтандыру негізінде жердің қайта қалыптастыру (1917-1921жж) жерге орналастырудың кластық және әлеуметтік мазмұны түпкілікті түрде өзгерді. Жерге орналастыру ғылымы толығымен немесе оның құрам бөлігі- жерге орналастыруды жобалау сол уақытта қалыптасқан колхозды-совхозды жер пайдаланумен дамып отырды.
Кейбір тұғырықтық құбылыстарды өткізгеннен кейін, жер пайдаланудың қалыптасқан формаларын түпкілікті өзгерісін жерге орналастыру ғылымы жер құрылымының жаңа тәсілдерін іздеуге мақсат қойған болатын, бұл қайта қалыптасқан колхоз және совхоздарды ұйымдасқан- шаруашылық бекітуді талап етеді. Біртіндеп, колхоздардың шекарасын нақты мәнге шығару қарапайым тәсілінен жерге орналастыру бұрын қалыптасқан а.ш кәсіпорындың жерін құрудың ең күрделі тәсілдеріне өтті.
Жерге орналастырудың ірі жер массивтерін, адамдардың коллективтік еңбегін ұтымды пайдалануды және машина техниканы пайдалану өндірісін қамтамасыз ететін ең жетілген жаңа әдістерін өңдеу қажеттілігі туды. Бұнымен қатар, құқықтық және техникалық аспектілермен бірге жаңа шекаралары рәсімдеумен байланысты жерге пайдалану құқығына мемлекеттік актілерді беруге жер пайдалануды дайындау, бірінші жоспарда колхоз және совхоздың шаруашылық орталығын орналастыру жөнінде, өндірістік бөлімшелерді ұйымдастыру және оған жер массивтерін бекіту, қажетті алқаптар құрылысын белгілеу, дұрыс ауыспалы егісті енгізу және т.б.жаңадан орналастыру бойынша экономикалық және әлеуметтік мәселерді шешуге алып келеді. Жерге орналастыру ауылдар арасынан ауылдар ішіне ауысуынан, шаруашылық аралық және шаруашылық жерін орналастыруға өтті. Көрсетілген мәселерді шешу жолдарын ғылыми өндеудің объективті қажеттілігі туды. Жерге орналастыру ғылымында және тәжірибесінде жобалау әлеуметтік- экономикалық бағыттан жер өлшеу - техникалық(геодезиялық) бағытта болды.
Ол енді әлеуметтік-экономикалық теорияға негізделді, жиырмасыншы жылдары көрнекті ғалым П.Н.Першин (1890-1970ж.ж.) сол уақыттағы жерге орналастыру ғылымына ұйымдасқан-құқықтық және жерөлшеу-техникалық бағытымен қарама қайшы келді. П.Н. Першин алдын ала көрді халық шаруашылығының жоспарлы жүйесі барысында Аумақты жерге орналастырумен құрылған мемлекет ұйымдастырушы әрекеттің жемісі болады, қоғамдық шаруашылық формасында қоғамның өндірістік күшін дамытуға бағытталған.
Ауыл шаруашылығын реттеумен байланысты жаңа жерге орналастырудың мәселесін қалыптастыруды алғаш рет профессор И.Д.Шулейкин берді. Оның актив қатысуымен қысқа мерзім ішінде(1932-1938ж.ж) Аумақты Ұйымдастыру Ғылыми Зерттеу Институтын құрылды, ұлкен ғылыми жұмыстар жүргізді, оның нәтижесі бір қатар монографияларда жарық көрді.
АҰҒЗИ трудтарымен Жерге орналастыру мектебін құру және дамыту үшін қажетті бағыт құрылды. Бұл ғылыми мектепті отыз жылдан артық уақыт ВАСХНИЛ академик С.А.Удачин (1903-1974жж.) басқарды.
Жерге орналастырудың ғылыми түсінігі қалыптасты, оның мақсаты мен міндеті, ұйымдастырудың жалпы қағидалары, жерге орналастыру шаруашылық аралық және шаруашылық жерін орналастыру болып бөлінуі ұсынылды, шаруашылық жерін орналастырудың құрылымдық бөлінуі өңделді.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жерге орналастырудың жалпы теориясын одан әрі дамыту және экономикалық аудандар мен табиғи аймақтардың ерекшеліктерін ескере отырып жобалау әдісін жетілдіру жөнінде жұмыстар жүргізілді. Жер-бағалау жұмыстарымен, аудандық ауыл шаруашылық жоспарлаумен, келешектік жоспарлаумен, ұзақ мерзімді болжамдармен, мелоирациямен, агроорманмелиорациясымен, жол жұмыстарымен,ауыл елді мекендерді жоспарлаумен және т.б. жерге орналастырудың өзара байланысы ескеріліп отырады.
Нег: 4.[4-16], 5.[5-15]
Қос: 14. [8-27]
Бақылау сұрақтары:
1. Жерді ұтымды пайдалану мәселесі және оның мәні.
2. Жерге орналастыру қандай мақсатта жүргізіледі?
3. Жер ресурстарын пайдалануды тиімді ұйымдастыру қандай жобаларды өңдеумен қамтамасыз етіледі?
4. Жерге орналастыруды жобалаудың даму тарихы.
5. Жерге орналастыру ғылымы мен тәжірибесіндегі бағыты.
Дәріс№2. ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУДЫ ЖОБАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
2.1 Жоба алды жұмыстар.
Жерге орналастыруды жобалау жұмыстарын бастамас алдын қажетті зерттеулер мен іздестірулерді жүргізеді. Оларға: топографо- геодезиялық, топырақтық, топырақтық- зрозиялық, геоботаникалық, су шаруашылықтық, жол, жерге орналастыру және т.б.жатады.
Зерттеу және іздестіру материалдары және де жер кадастрлық жұмыстар жобалау барысында кең қолданылады.
Соңғы жылдары жерге орналастыру жобасынан алдын жерлерді аймақтау және облыстық, аудандық жерге орналастыру схемасын өңдеу жүргізіледі. Олардың негізгі міндеті- ауыл шаруашылығы және халық шаруашылығының басқа салаларын келешекте дамыту үшін жер ресурстарын пайдалану және оны қорғаудың ең тиімді бағытын анықтау. Бұндай схема келесі негізгі мәселелерді шешуден тұрады:
oo Халық шаруашылық салаларының келешектегі дамуына сәйкес жерлерді санаттар арасында бөліп тарату;
oo Ауыл шаруашылық өнімін өндіруді жоғарлату жөніндегі ұсыныстар;
oo Ауыл шаруашылық өндірісін орналастыру және мамандандыру бойынша ұсыныстар;
oo Ауданда келешекте күтілетін жерге шаруашылық етудің көп түрлі формалары мен көп салалы экономиканы ескеріп тұрғындарды орналастыру және аумағын ұйымдастыру бойынша болжамдық белгілер;
oo Жерді қорғау шаралары;
oo Ауданда жерді тиімді пайдалану және қорғау бойынша белгіленген шараларды жүзеге асыру кезектілігі мен экономикалық тиімділігі.
Әсіресе, әкімшілік ауданның жерге орналастыру схемасы нақты өңделеді. Онда жерге орналастырудың көптеген түпкілікті мәселелері нақты шешімін табады, онда келешекте шаруашылық аралық, шаруашылық жерін және учаскелік жерге орналастырудың инженерлік жобаларын, сондай ақ мелиорация, ауыл елді мекенді жоспарлау, жол құрылысы және т.б. құру үшін негіз болады.
Жерге орналастыру схемасында жерді пайдалану мен елді мекендерді, өндірістік және басқа кешендерді орналастыру өзара байланысы ескеріледі.
Сонымен, кез келген жоба құрушы жоба жасамастан алдын шешетін мәселені түпкілікті салалық және кешендік схемаларда, жерге орналастыру схемасында, басқа болжамдау және жоспарлау жобалық өңдеулерде оған тікелей немесе жанама қатынасы бар болса үйренуі керек.
2.2 Жобаларды топтастыру (классификациялау)
Жерге орналастыру жобалардың көп түрлілігімен ерекшеленеді. Олардың мазмұны мен құру әдісі жерге орналастыру түрлерімен, әр түрлілігімен және формаларымен анықталады, жерді пайлалану қарқындылығына және ауыл шаруашылық өндірісінің интенсификациясы деңгейіне, аумағын орналастырудың кеңістік жағдайына, сала аралық масштабтағы қойылған мәселелеріне байланысты болады. Бәрінен бұрын жобалар үлкен үш топқа бөлінеді, жерге орналастыру түрлеріне сәйкес- шаруашылық аралық, шаруашылық жерін орналастыру және учаскелік.
Жерге орналастыру объектісіне қарай екі түр тармаққа ажыратылады. Олардың біреуі ауылшаруашылық кәсіпорындарының жер пайдаланушылықтарын құруға, қайта құруға, реттестіруге және жетілдіруге, екіншісі - әр түрлі мемлекеттік, қоғамдық және жеке шаруашылық мұқтаждықтарға (өнеркәсіптік, азаматтық, энергетикалық, гидротехникалық және басқа құрылыстарды жүргізуге, қорғаныс, транспорт, байланыс, ғылым, мәдениет және т.с.с.) жер бөліп беруге байланысты. Демек ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың жер пайдаланушылықтарын құру.
Жерге орналастыру құрамында оның тек екі түрін белгілегенде жер категориялары мен жерге орналастыру іс-қимылдарының мазмұны толық қамтылмайды, өйткені олардың кейбіреулері халық шаруашылығы салалары мен әкімшілік-территориялық бірліктерге, ал кейбіреулері тек жеке кәсіпорындарға қатысты.
Қазіргі жерге орналастыру сала аралық сипаттағы, жалпы республика, сонымен бірге халық шаруашылығының жеке салаларының көлемінде, жердің пайдалануын ұйымдастыруға бағытталған іс-қимылдарды қамтиды. Сондықтан қазіргі кезде жерге орналастыру құрамында сала аралық (САЖО) жерге орналастыру түріның белгіленіп отыр. Сала аралық жерге орналастыру арқылы жер қорының категорияларға бөлінуі, соңғыларының көлемінде арнайы мақсаттағы жер қорларының (осылардың қатарында аудандың әкімшілік жанындағылары мен оралмандарға арналғандары) құрылуы, елді мекендердің, басқаша айтқанда, ішінде жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтар орналасқан агромелиорация шептерінің жүргізілуі жүзеге асырылады. Елді мекеннің жер массиві мен межелері әкімшілік-территориялық бірлік немесе ауыл округінің бір бөлігі болып табылады. Сала аралық жерге орналастыруға облыстар мен аудандардың шекараларын белгілеу, тіпті мемлекеттік шекараны делимитациялау жөне демаркациялау жөніндегі іс-қимылдар жатады.
Жерге орналастырудың екінші түрі - шаруашылық аралық жерге орналастыру (ШАЖО}бір топ шаруашылықтың, ал кейбір кезде бүтін аудандардың территориясында жүргізіледі, бірақта тек жеке саланың (өнеркәсіп ауыл шарауашылығы және т.с.с.) шеңберінде. Нақтылы түрде ШАЖО әртүрлі мемлекеттік және мемлекеттік емес заң түлғалары мен жеке тұлғалардың мүдделерін, олардың жер иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтарын құру немесе қайта құру арқылы қанағаттандырып отырады. Оның түр тармақтары ауылшаруашылық және ауылшаруашылық емес жерлерде жүргізілуіне қарай ажыратылады.
Шаруашылық жерін орналастыру (ШЖО) тек ауылшаруашылық көсіпорындарының, серіктестіктердің, кооперативтердің және ШФҚ-ның шеңберінде ғана жүргізіледі. Оның негізгі масаты жерді өңдеудің жаңа технологияеын енгізуге, топырақты әр түрлі техногендік және табиғи теріс ықпалдардан қорғауға, мәдени ландшафттарды жойылудан сақтап қалуға және жаңаларын қалыптастыруға қолайлы территориялық реттілік жасау.
Шаруашылық жерін орналастыру формаларының бөлінуі тәлімі және суармалы егіншілік аймақтарында жобалық міндеттердің әр түрлі әдіс-тәсілдері арқылы орындалуымен себептеледі.
Тәлімі егіншілік аймақтарында жер учаскелерінің пайдалануы топырақ қорғау жүйесін, эрозия (жел, су немесе олардың қосыла әсер етуі) қауіптілігін,жердің сортаңданғандығын және басқа да осы тәріздес теріс ықпалдарды ескере отырып ұйымдастырылады. Осымен қатар басқа территориялардың да (аридтік және маусымдық жайылымдар) ерекшеліктері ескерілуі мүмкін. Суармалы егіншілік дамыған аймақтарда ішкішаруашылық территорияны реттестіру суару жөне коллекторлық - дренаждық жүйенің, оның жеке элементтерінің орналасуымен, суды пайдалану мәселелерімен тығыз байланысты.
Учаскелік жерге орналастыру жеке учаскенің немесе алқап түрінің шеңберінде жүргізіледі. Жерге орналастырудың бұл түрінде жұмыс жобаларының типтеріне қарай мынадай түр тармақтарын белгілеуге болады:
1-ауылшаруашылық алаптарды жақсарту;
2-бүлінген жерлерді қалпына келтіру (рекультивация);
3-жаңа жерлерді игеру;
4-культуртехникалық шараларды жүргізу;
5-эрозияга қарсы шараларды жобалау;
6-мелиоративтік шараларды жоспарлау.
2.3 Жерге орналастыруды жобалау кезеңдері
Жерге орналастыру процессі бірнеше кезеңдерден тұрады:
1) Жобаны жасаудың алдынан дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бұған мынандай 6ip қатар ic-қимылдар өнеді:
жерге орналастыру процесіне қатысатын жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың құрамы анықталады;
жерге орналастыруды жүргізуге қажетті құжат-материалдар (құқықтық, план- картографиялық, іздестіру, экономикалық т.б.) жиналады;
- кәсіпорындардың шаруааралық байланыстары;
инфрақұрылымның орналасуы және даму деңгейі;
жер мен табигатты коргау женшдеп талаптар;
жобалық құжаттардың құрамы;
жобаның ықтимал варианттары және жалпы көріністері.
ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Кесте 1
а) салааралық жерге орналастыру (САЖО)
Түр тармақтары
Жерді жер қоры санаттары бойынша бөлу:
1)а.-ш жерлер;
2) елді мекен жерлері;
3)өндіріс,транс-порт, байланыс,
қорғаныс және басқа а.ш. жат-пайтын жерлер;
4) ерекше қорғалатын табиғи
территориялар;
5) орман қоры;
6) су қоры;
7) босалқы жерлер
Жерді тиімді пайдалану және қорғау республикалық аймақтық бағдарламаларын құру, аудандық жерге орналастыру схемаларын және болжамдарын құру
Елді мекендердің шегараларын белгілеу және жер-шаруашылықтық орналастыру:
- қалаларды;
- поселкелерді және аудан орталықтарын
- ауылдарды және селолық елді мекендерді
Әкімшілік территориялардың шегараларын анықтау:
- облыстар-дың;
- аудандар-дың;
- село округтері-нің
Ерекше қорғалатын табиғи территориялар-дың шегараларын анықтау:
заповедниктер-дің;
- ұлттық паркілердің;
- ұлы қайраткерлердің мекендерінің;
сауықтандыру территориялары-ның;
рекреациондық территориялар-дың.
Мемлекет-тік шегаралар-ды делими-
тациялау және демаркациялау
б) Шаруашылық аралық жерге орналастыру (ШАЖО)
Түрлері
Ауылшаруашылық қажеттіліктерге
Ауылшаруашылығына жатпайтын қажеттіліктерге
Арна-йы қорлар-ға жер бөлу және оларды тара-ту
Жаңа жер иеліктерін және жер пайдалануларды құру
жер иеліктерін және жер пайдалануларды қайтадан құру және реттестіру
Жер бөліп беру және жер иеліктері мен жер пайдалануларды құру
Ф О Р М АЛАРЫ
Ф О Р М АЛАРЫ
Жеке меншікке
Тұрақты пайдалану-
ға
Жалға
Мемлекет-тік қажеттілік-ке
Мемлекеттік емес қажеттілікке
ШҚ
(Ф)Ш
ЖҮ
(ҮҚ)Ш
Еншілес мекемелер
Қызметтік жер үлесі
Заңды тұлғаларға
Жеке азаматтар-ға
Ф О Р М АЛАРЫ
Ф О Р М АЛАРЫ
Ауылшаруашылығы өндірісімен айналысатын әртүрлі мамандықтардағы шаруашылықтар
Тау кен қажетті-лігіне
Өндірістік қажеттілікке
Энергети-калық
қажеттілікке
в) Шаруашылық жерін орналастыру (ШЖО)
ШАРУАШЫЛЫҚТАРДЫҢ МАМАНДЫҚТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ Ф О Р М АЛАРЫ
Астық-мал өсіру шаруашы-лығы
Астық-қой өсіру шаруашы-лығы
Астық-шошқа өсіру шаруашы-лығы
Мақта өндіру шаруашы-
лығы
Күріш өндіру шаруашы-
лығы
Қызылша
өндіру шаруашы
лығы
Жеміс-жидек өндіру шаруашы-
лығы
Бас-қала-
ры
ЖЕРДІ ИЕЛЕНУ ЖӘНЕ ОНДА ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУЛЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ФОРМАЛАРЫ
Шаруа қожалықтары (фермерлік шаруашылықтар)
Мемлекеттік заңдық тұлғалар
Мемлекеттік емес заңдық тұлғалар (ӨК, АҚ, ЖШҚ и др.)
Жалға
г) участкелік жерге орналастыру
ЖҰМЫС ЖОБАЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ТҮР ТАРМАҚТАРЫ
ШАРАЛАР ТҮРЛЕРІ
жаңа жерлерді игеру
Ауылшаруашылық алқаптарды жақсарту
Рекультива-циялау
Мәдени-техникалық шаралар
Эрозияға қарсы шаралар
Мелиора-
тивтік шаралар
Жұмыс жобаларының түрлері
Егістегі бұталар мен сирек ормандар-ды жотау және т.б.
Егістерді
жақсарту
Ауылшаруа-шылық алқаптарын жақсарту
Мал азықтық алқаптарды түбегейлі жақсарту
Жел эрозиясына қарсы
Лимандық суару
Мал азықтық алқаптарда төбешіктерді жою
Сортаң жерлерді мелиора-циялау
Жайылым-дарды
үстіртін жақсарту
Басқа-
лары
Су шаруашылықтық мақсат үшін
Бұталар мен сирек ормандарды жою
Су эрозия-сына қарсы
Кішігірім учаскелер-ді суару
Орман отырғызу үшін
Жыралардың еңістілігін азайту
Эрозия-лардың бірлесе әсерінен қорғау
Басқалары
Жобалау тапсырмасы және далалық зерттеу актісі мен сызбасы дайьшдық жұмыстарының қорытындысы болып табылады.
2) Дайьшдық жұмыстардан кейінгі кезең - жобалау. Бұл жерге орналастыру процесінің ең жауапты және күрделі құрамдас бөлігі. Оның нәтижесінде ғылыми тұрғыдан жан-жақты негізделген жоба жасалуға тиісті.
Соңгысыньң мазмұны мен құрамы шаруашылық аралық жерге орналастырудың типіне, алдына қойылған мақсат-міндеттеріне тікелей байланысты. Сондықтан жеке жобалардың арасындағы айырмашылықтар да елеулі. Дегенмен, жобалардың кайсысы болса да графикалық белгілі (жобалық план мен баска қажетті сызбалар) мен түсініктемеден тұрады. Соңғысы жобаны экономикалық және құқықтық тұрғыдан негіздеу материалдарын қамтиды. Жалпы алғанда, жобада қағида бойынша мынандай мәселелер қарастырылады: жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың аудандарын белгілеу, оларды орналастыру және межелерін жобалау, алаптардың аудандары мен құрамын қалыптастыру.
Шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасы экономикалық тұрғыдан жан-жақты негізделуге тиісті. Қабылданған жобалық шешімдер нақты есептермен дәлелденеді. Осы мақсатпен 6ip қатар экономикалық және техника-экономикалық көрсеткіштер есептеледі. Жасалған жобаның бірнеше нұсқаларынан бұл көрсеткіштер салыстырыла отырып ең тиімдісі тандалады.
3) Үшінші кезең шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасын құқықтық турғыдан ресімдеуді оны қарап талқылау мен бекітуді қамтиды.
Алдынан жоба әрбір жерге орналастыруға тартылған шаруашылықтарда өндірістік кеңестс (немесе еөкілдер жиналысында) қаралады. Сонан соң ол аудандың әкімшілігіне бекітілуге жібершеді. Егерде бұл органның өкілеттілігі жеткіліксіз болса, жоба ауыл шаруашылық Министрлігінде қаралып Министрлер кабинетінде бекіледі.
4) Бекітілген жоба нақты мәніне шығарылады. Бұл кезенің мәні жер пайдаланушылықтар мен жер иеленушіліктердің жобалық мәндерін нақты мәндеріне шығарып, арнайы белгілермен бекіту. Соңғылары темірбетон, ағаш немесе басқа матсриалдардан жасалуы мүмкін. Белгілердің ара қашықтықтары 2000м аспауға тиісті. Ашық жерлерде меже жалпақтығы 20см аралықтармен көрсетіледі. Жобаны нақты мәніне шығару үшін жұмыс сызбасы жасалады. Жер иеленушілердің (жер пайдаланушылардың) межелері мемлекеттік геодезиялық торабымен байланыстырылады. Жобаны нақты мәніне шығару шаруашылық өкілдерінің қатысуымен жобалау институтының мамандары орындайды. Бұның нәтижесінде межелерді сипатгайтын хаттама мен сызба жасалады.
Соңында шаруашылыққа (кәсіпорынына) жерді иеленуге немесе пайдалануға құқық беретін мемлекетік Акт тапсырылады.
Нег: 4.[39-51].
Қос: 11. [21-27], 12. [14-17]
Бақылау сұрақтары:
1. Жоба алды өңдеулер немен қорытындыланады?
2. Аудандық жерге орналастыру схемасының қысқаша мазмұны және оны жобалау
барысында өңдеу.
3. Жерге орналастыру жобаларын топтастыру, түрлі топтар мен топшалардың түрлі ерекшелігі.
4. Жерге орналастыруды жобалау кезеңдерін атаңыз және сипаттама беріңіз.
5. Жобалық мәселелерді шешу әдістері, оларды жеке қолдану жағдайы.
6. Жоба варианттарын талдау жәнебағалау үшін қандай технико-экономикалық және экономикалық көрсеткіштер қолданылады?
Дәріс №3. ШАРУАШЫЛЫҚ АРАЛЫҚ ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУДЫҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ШЕШЕТІН МӘСЕЛЕЛЕРІ
Дәрістің мақсаты: Шаруашылық жүргізу жағдайлары өзгеріп отырады. Демек, шаруашылық аралық жерге орналастыру - техникалық және құқықтық ic-қимылдар арқылы жүзеге асырылатын әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және техникалық шаралар жүйесі.
Учаске мекемелерінің өзгеруі, оған иеленуге (пайдалануға) құқықтық тууы, қағида бойынша, шаруашылық аралық жерге орналастырудың нәтижесі болып табылады. Бұл құқық кеңістік аспектісіне шаруааралық жерге орналастыру арқылы белгіленген мекемелермен шектеледі. Бірақта, шаруашылық аралық жерге орналастырудың мәні тек мәселерді жүрізуге емес. Жалпы алғанда оның мағынасы кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің жер иеленулерін (жер пайдалануларын) құруды, реттестіруді немесе өзгертуін, оларды экономикалық жағынан тиімді түрде орналастыруды, қолайлы құрылымдарын белгілеуді қамтиды.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Шаруашылық аралық жерге орналастыру мазмұны
2. Шаруашылық аралық жерге орналастыруды себептейтін факторлар
3. Шаруашылық аралық жерге орналастыру процессі
Жер кодексі бойынша республикалық жер қоры мақсатына қарай 7 санатқа бөлінеді. Жердің тікелей пайдалануын нақты жер пайдаланушылар мен жер иеленушілер жүзеге асырады. Басқаша айтқанда - мемлекетік, кооперативтік, қоғамдық, жеке меншік кәсіпорындары мен ұйымдары. Осы шаруашылық субъектілерге иеленуге берілген жер үлестерін жер иелігі, ал пайдалануға берілген жер үлестерін жер пайдаланулар деп аталады. Жер иелігі (жерпайдалану) - бұл шаруашылыққа, кәсіпорынына немесе басқа заңдық құқық иесіне нақты мақсатпен берілген орны, көлемі және нақты мәселелері белгіленген территория.
Жер иелігінің жер пайдалануға қарағанда бір өте маңызды ерекшілігі бар. Егерде, жер пайдаланылуы белгілі бір мерзімге және нақты мақсатпен берілсе, жер иеленілуі мерзімсіз, иеленушілік мақсатына сай беріледі.
Қазақстан Республикасында ауылшарушылық өндірісте пайдаланылатын жерлердің жалпы территориялық көлеміндегі үлес салмағы 75%-дай (бұрынғы одақ бойынша-47%), соның ішінде жыртылған жерлер-15%. ТМД-ның басқа аймақтарына қарағанда бұл өте төмен көрсеткіш. Мысалы, Россияның Орталық қаратопырақ аймағында оның деңғейі 80% жетеді.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі бойынша жер пайдалануы (жер иелігі) қоғамдық немесе жеке меншік болуы мумкін. Біріншісіне көптеген ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің жер пайдаланулары жатады. Жеке меншік жер иеленуі республикада жаңа бой алып келе жатқан жер пайдалану формаларының 6ipi. Бұларға алдымен шаруа қожалықтарының жер иеліктері жатады. Келешекте тағы да осы жер пайдалану формасында негізделген, көптеген жер иеленулердің түрлері пайда болуы мүмкін. Осымен қатар жер пайдаланулар мен жер иеліктері мақсатына қарай ауылшарушылық және ауылшаруашылық еместерге бөлінеді. Біріншілеріне ауыл шаруашылық өндірісімен айналысатын кәсіпорындардың жер иеліктері мен жер пайдаланулары жатады. Ал, ауылшаруашылық еместері транспорт, өнеркісіп, елді мекендер, орман, су шаруашылықтары мен кәсіпорындарының жер пайдаланушылықтарын қамтиды. Сонымен 6ipгe бip категорияға тарихи-мәдени және рекреация мақсатындағы жерлер жатады.
Уақыт аспектісінде жер пайдаланушылықтардың мерзімсіз және уақытша түрлері болады. Соңғысы ұзақ мерзімді мен қысқа мерзімді болып бөлінеді.
Жер иеліктері мен жер пайдалануларды құру және өзгерту, халықшаруашылық салаларының мұқтаждықтарына сай жерді бөлу және қайта бөлу, шаруааралық жерге орналастыру арқылы жүзеге асырылады. Шаруашылық аралық жерге орналастырудың осы ic-қимылдарына қарай жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері және осы арқылы жер пайдалану жөніндегі әлеуметтік-экономикалық қатынастары белгіленеді.
Сонымен қатар шаруашылық жүргізу жағдайлары өзгеріп отырады. Демек, шаруашылық аралық жерге орналастыру - техникалық және құқықтық ic-қимылдар арқылы жүзеге асырылатын әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және техникалық шаралар жүйесі.
Учаске мекемелерінің өзгеруі, оған иеленуге (пайдалануға) құқықтық тууы, қағида бойынша, шаруашылық аралық жерге орналастырудың нәтижесі болып табылады. Бұл құқық кеңістік аспектісіне шаруааралық жерге орналастыру арқылы белгіленген мекемелермен шектеледі. Бірақта, шаруашылық аралық жерге орналастырудың мәні тек мәселерді жүрізуге емес. Жалпы алғанда оның мағынасы кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің жер иеленулерін (жер пайдалануларын) құруды, реттестіруді немесе өзгертуін, оларды экономикалық жағынан тиімді түрде орналастыруды, қолайлы құрылымдарын белгілеуді қамтиды.
Шаруашылық аралық жерге орналастыруды жүзеге асыра отырып 6ip қатар принциптерді нұсқау ретінде қолдану қажет. Соның ішінде:
республиканың жер туралы заңдарын қатал ескеру, жер пайдаланушылықтар, жер иеленушіліктердің мәселелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
жердің ысырапсыз және тиімді, ғылыми тұрғыдан негізделген пайдалуын, ауыл шаруашылығының жерге деген приоритетін қамтамасыз ету;
әрбір жер пайдаланушыға өзінің міндеттерін ойдағыдай атқаруға, өндірісінің тиімділігін арттыруға қолайлы кеңістік жағдайлар жасау;
жер мен басқа табиғи ресурстарды қорғауға жан-жақты мүмкіншілік жасау.
Жер пайдаланулар мен жер иеліктерінің жүйесі шаруашылық аралық жерге орналастырудың объектісі болып табылады. Бұл қағида бойынша әкімшілік аудан немесе бip топ қатар орналасқан жер пайдаланулар мен жер иеліктер.
Шаруашылық аралық жерге орналстырудың міндет-мақсаттары сан алуан. Дегенмен, оларды екі топқа түйістіруге болады:
- жердің ысырапсыз пайдалануын және қорғалуын ұйымдастыру; өндірісті территория жағынан ұйымдастыру.
Осылармен бipгe шаруашылық арлық жерге орналастыру арқылы жердің негізгі мақсаттық қызметі белгіленеді, халықшаруашылық салалары мен жеке пайдаланушыларға (иеленушілерге) жер үлестері бөлінеді және соңғылардың дұрыс орналасуы анықталады.
Сонымен қатар шаруаралық жерге орналастыруға жер пайдаланушылықтар мен жер иеленушіліктерді өндірістің талаптарына қарай үнемі жетілдіріп отыру міндеті жүктеледі.
Шаруашылық аралық жерге орналастыру екі түрлі тармаққа бөлінеді:
ауылшаруашылық кәсіпорындардың жер иеленушіліктерін құру;
ауылшаруашылық емес мақсаттағы жер пайдалануларды құру.
Шаруашылық аралық жерге орналастыруды жобалау жолдары:
- жер иеліктері мен жер пайдалануларының қaзіргі күні зерттеліп жерге орналастыру қажеттілігін тудырған себептер анықталады және сол себептерді жою жолдары белгіленеді;
мүдделі жер иелері мен жер пайдаланулардың талаптары айқындалады, оларды қанағаттандыру мүмкіншілктері қарастырылады;
жобалау тапсырмасы жасалып, қарастырылады және бектіледі.
Жалпы алғанда дайындық жұмыстар камералдық дайындау мен далалық зерттеуден тұрады. Камералдық жерге орналастырулық дайындалудың мақсаты жан-жақты негізделген жобаның жасалуын қамтамасыз ету. Бұл жұмыс жерге орналастыру процесіне қатысушыларды анықтаумен олардың тізімін жасаудан басталады. Содан кейін мынандай материалдар мен құжатар жиналып зерттеледі:
жерге орналастыру жөніндегі өтініштер, шешімдер, каулылар;
жерге орналастыру процесінде қатысатын шаруашылықтар мен кәсіпорындардың мақсат-міндеттері мен даму перспективалары жөніндегі мағлұматтар;
аудандық және облыстық жерге орналстыру схемалары;
жерді пайдалануға құқық беретін кұжаттар;
жерді есепке алу және бағалау жөніндегі қадастрлық мәліметтер;
жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың қолайлы масштабтағы жеке және жалпы пландары;
бұрыңғы жүргізілген жерге орналстыру материалдары;
топырақ, геоботаника, мелиорация, су шаруашылығы және басқалары жөніндегі зерттеу-іздестіру материалдары;
мелиорация, суландыру және сол тәріздес жобалар;
- жерге орналастыруға тартылған кесіпорындардың өндірістік нәтижелерін сипаттайтын экономикалық көрсеткіштер;
- шаруашылық орталықтар, соларда тұратын жұрт және өндірістік құрылыстар тұралы мағлұматтар.
Әрине, бұл құжаттардан тізімі жобаның түрі мен міндет-мақстатарына қарай өзгеріп отыруы мүмкін.
Камералдык дайындаудың нәтижелеріне қарай далалық зерттеу жұмыстарының келемі белгшенеді. Олардың макеты жетіспейтін материалдардың орнын толықтыру. Зерттеу жұмыстарын жерге орналастыру женіндегі жобалау институттарының мамандары мен шаруашылық өкілдері жүргізеді. Керекті жағдайларда бұған басқа да мамандар қатысуы мүмкін.
Далалық зерттеу арқылы жиналған материалдардың натураға сәйкестігі айкындалады. Бұнда да жұмыстардың келемі мен тізімі жобаның алдына койылған мақсат-міндеттеріне байланысты.
Далалық зерттеу нетижелері бойынша арнайы далалық; зерттеу актісі мен сызбасы жасалады. Біріншісінде цифрлік мәліметтер, ал екіншісінде жер иеленушілік пен жер пайдаланушылықтардың жер үлестері мен өндірістік бөлімшелердің мәжелері, елді мекендер, магистральдық жолдар, мал айдау трассалары, су кездері және көптеген басқа мағлұматтар көрсетіледі. Содан кейін камералдық дайындалу және далалық зерттеу арқылы жиналған материалдардың негізінде жобалау тапсырмасы жасалады. Бұл құжатта мынандай мәліметтер қамтылады:
- жобалау объектісі;
- жобалаудың кезендері мен мерзімдері;
- қажетті шаралар жуйесі;
- жерге орналстыруға дейінгі және содан кейінгі алаптардың құрамы (жобалық экспликация);
- жерлерді игеру және жақсарту жөніндегі шаралар жуйесі;
- ауылшаруашылық өндірісітің негізгі көрсеткіштері;
- ауылшаруашылық өндірістің орналасуы және мамандандырылғандығы;
Жалпы алғанда шаруашылық аралық жерге орналастырудың мазмұны мынандай ic- әрекеттерді қамтиды:
ауылшаруашылық кәсіпорындарының жер иеленушіліктерін құру;
жер иеленушіліктер мен жер пайдаланашулырды үнемі реттестіріп отыру;
ауылшаруашылық және халықшаруашылық мұқтаждықтарға игеру үшін жаңа жерлерді іздестіру;
жерді белгі беру және алып қою арқылы ауылшаруашылық емес жер пайдаланушыларды құру;
елді мекендердің шектерін белгілеу және өзгерту.
Қойылған мақсат-міндеттеріне, жобалау объектісіне, аймактық табиғи ерекшеліктерге қарай шаруашылық аралық жерге орналастырудың маңызы, жүзеге асыру реттілігі, әдістемесі өзгеріп отырады. Осыған орай оның мынандай типтерін белгілеуге болады:
ауылшаруашылық жер иеліктерін құру;
ауылшаруашылық кәсіпорындардың жер иеленушілктерінің кемшіліктерін жою арқылы жетілдіру;
суармалы егіншілікке игерілген жерлерде жаңа жер иеліктерді құру;
игеруге іздестірілген жаңа жерлерде ауылшаруашылық кәсіпорындардың жер иеліктерін құру;
шаруааралық өндірістің бірліктердің жер массивтерін құру;
тау, шел басқа маусымдың жайылымдарды қайта бөлу;
ipi гидротехникалық құрылыстарға жер бөлініп беру және осыған байланысты жер иеліктердің (жер пайдаланулардың) өзгерілуін реттестіру;
шағын ауылшаруашылық емес жер пайдалануларды құру;
сызықты құрылыстарға (темір және автомобиль жолдары, тоқтасымалдау және байланыс жүйелері, каналдар мен құбырлар) жер бөліп беру;
елді мекендердің шектерін белгілеу және өзгерту.
Атап өткен типтер шаруашылық аралық жерге орналастырудың мақсат-міндеттерінің, мазмұнының күрделігінің белгісі.
Шаруашылық аралық жерге орналастыру ici маңызды себептен ғана қозғалады. Жаңа жер пайдалануларды немесе жер иеліктерін құру басты себептердің бipi болып табылады. Шаруашылық аралық жерге орналастыруды себептейтін факторларға мынандайлары жатады:
Жер иеленулер мен жер пайдаланулардың кемшіліктерінің бар болуы;
Жер иеленулердің (жер пайдаланулардың) аудандары мен құрамдарының шаруашылықтың өндірістік мақсаттарына сай болмауы;
Өндірістің көлемінің, шоғырлануының, мамандығының өзгеруі;
Жаңа шаруашылық формалардың, соның ішінде шаруа шаруашылықтарының пайда болуы;
Шаруашылық аралық кооперацияның дамуы;
Жерді және қоршаған ортаның басқа элементтерін қорғау қажеттілігі.
Шаруашылық аралық жерге орналастыру процессі бірнеше кезеңдерден тұрады:
1) Жобаны жасаудың алдынан дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бұған мынандай бip қатар ic-қимылдар енеді:
жерге орналастыру процесіне қатысатын жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың құрамы анықталады;
жерге орналастыруды жүргізуге қажетті құжат-материалдар (құқықтық, план- картографиялық, іздестіру, экономикалық т.б.) жиналады;
кәсіпорындардың шаруааралық байланыстары;
инфрақұрылымның орналасуы және даму деңгейі;
жер мен табиғатты коргау женшдеп талаптар;
жобалық құжаттардың құрамы;
жобаның ықтимал варианттары және жалпы көріністері.
Жобалау тапсырмасы және далалық зерттеу актісі мен сызбасы дайьндық жұмыстардың қорытындысы болып табылады.
2) Дайындық жұмыстардан кейінгі кезең - жобалау. Бұл жерге орналастыру процесінің ең жауапты және күрделі құрамдас бөлігі. Оның нәтижесінде ғылыми тұрғыдан жан-жақты негізделген жоба жасалуға тиісті.
Соңғысының мазмұны мен құрамы шаруашылық аралық жерге орналастырудың типіне, алдына қойылған мақсат-міндеттеріне тікелей байланысты. Сондықтан жеке жобалардың арасындағы айырмашылықтар да елеулі. Дегенмен, жобалардың қайсысы болса да графикалық белгілі (жобалық план мен баска қажетті сызбалар) мен түсініктемеден тұрады. Соңғысы жобаны экономикалық және құқықтық тұрғыдан негіздеу материалдарын қамтиды. Жалпы алғанда, жобада қағида бойынша мынандай мәселелер қарастырылады: жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың аудандарын белгілеу, оларды орналастыру және межелерін жобалау, алаптардың аудандары мен құрамын қалыптастыру.
Шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасы экономикалық тұрғыдан жан-жақты негізделуге тиісті. Қабылданған жобалық шешімдер нақты есептермен дәлелденеді. Осы мақсатпен бip қатар экономикалық және техника-экономикалық көрсеткіштер есептеледі. Жасалған жобаның бірнеше нұсқаларынан бұл көрсеткіштер салыстырыла отырып ең тиімдісі тандалады.
3) Үшінші кезең шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасын құқықтық тұрғыдан рәсімдеуді оны қарап талқылау мен бекітуді қамтиды.
Алдынан жоба әрбір жерге орналастыруға тартылған шаруашылықтарда өндірістік кеңесте (немесе өкілдер жиналысында) қаралады. Сонан соң ол аудандық әкімшілігіне бекітілуге жіберіледі. Егерде бұл органның өкілеттілігі жеткіліксіз болса, жоба жоғарғы инстанцияларда бекітіледі.
4) Бекітілген жоба жер бетіне шығарылады. Бұл кезенің мәні жер пайдаланулар мен жер иеліктерінің жобалық мәндерін нақты мәндеріне шығарып, арнайы белгілермен бекіту. Соңғылары темірбетон, ағаш немесе басқа материалдардан жасалуы мүмкін. Белгілердің ара қашықтықтары 2000м аспауға тиісті. Ашық жерлерге меже жалпақтығы 20см-ден арықтармен көрсетіледі. Жобаны нақты мәніне шығару үшін жұмыс сызбасы жасалады. Жер иеленулердің (жер пайдаланулардың) межелері мемлекеттік геодезиялық торабымен байланыстырылады. Жобаны нақты мәніне шығару шаруашылық өкілдерінің қатысуымен жобалау институтының мамандары орындайды. Бұның нәтижесінде межелерді сипаттайтын хаттама мен сызба жасалады.
Соңында шаруашылықка (кәсіпорынына) жерді иеленуге немесе пайдалануға құқық беретін мемлекетік акт тапсырылады.
Нег: 1. [64-72], 2. [77-84].
Бақылау сұрақтары:
1) Шаруашылық аралық жерге орналастыруға түсінік бер.
2). Шаруашылық аралық жерге орналастырудың объектісін ата?
3). Қазіргі кездегі шаруашылық аралық жерге орналастыру қандай іс-әрекеттерден тұрады?
4). Шаруашылық аралық жерге орналастырудың эконмикалық мәні неде?
5). Жер иелену және жер пайдалану жүйесіне анықтама бер.
Дәріс№4. АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНІҢ ЖЕР ПАЙДАЛАНУЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Агро-құрылымдардың жер пайдалануларын ұйымдастырғанда шаруашылық аралық жерге үйлестірудің жалпы принциптері
2. Ауылшаруашылық мекемесінің жер пайдалануын құру жобасының мазмұны, әдістемесі
3. Жер пайдаланудың ауданын анықтау.
Аграрлық реформаға байланысты бұрыңғы мемлекеттік шаруашылықтар мемлекеттік емес заңды тұлғаларға, әртүрлі шаруашылықтың серіктілерге, кооперативтерге ауысқан.
Жаңа агро-құрылымдардың жер пайдалануын ұйымдастыру үшін орналаскан жерімен, топырағымен, жер бедерімен, табиғи өсімдіктерімен, көлемімен және компактілігімен, гидрогеологиялық және басқа жағдайларымен ауылшаруашылық дақылдарын, көп жылдық жеміс-жидек өсімдіктерін және өндірістердің мал өcipyгe жарамды, продуктивті жер массивтері белгілі болады. Бұл жерлер ауыл шаруашылық технологияларын, механизмдерін пайдалануға және басқаруға ыңғайлы болуы керек. Жер пайдалануды ұйымдастыру шаруашылық орталықтарын және жолдарды орналастырумен тығыз байланысты.
Жолдар, ауылшаруашылық өнімдерін және керекті техниканы, материалдарды, өндіріс құралдарын тасуға ыңғайлы болуы керек.
Орналасқан аймағына, шаруашылықтың мамандығына, оның жер пайдалануының құрам бөлігі сәйкес болуы керек. Мысалы қой шаруашылығьның жерінің құрамында шабындық пен жайылым көп, ал егістік шаруашығьнда- жер көп болуға тиісті.
Жаңа жер пайдаланулар қайтадан құрылған шаруашылықтардың орнында пайда болған, сондықтан жерге орналастыру жұмыстары көп пайдаланушылардың қызығушылығына тиеді. Осыған байланысты олардың әр қайсысының территориясьна ұйымдастыру бөлек шешілуге тиісті.
Алдын-ала жасалған ауданды жерге орналастыру схемасын негіздей отырып, бұндай шаруашылықтарда, шаруашылық аралық жерді үйлестіру жұмысын жүргізу тиімді.
Агро-құрылымдардың жер пайдалануларын ұйымдастырғанда шаруашылық аралық жерге үйлестірудің жалпы принциптеріне сүйену керек:
тұрғындардың өмір сүру және еңбек ету жағдайларын әрқашан жақсарту;
өндірістің тиімділігінің әрдайым көтерілуін, салалардьң рентабельдігінің тұрақты болуьн, жобаланатын шаралардық экономикалық және қоғамдық тиімділіктерінің биік болулығын қамтамасыз ететін;
капиталдық бip уақыттың шығьнның неғұрлым аз болуы және тез қайтарылуы;
заңдық және нормативтік актілерді қатал орындауды.
Қабылданатын шешімдер ғылыми ic жүзіндегі жетістіліктерге және шаруашьшық аралық жерге үйлестірудің жеке принциптеріне сүйенуі керек.
Тиімді ұйымдастырылған жер пайдаланулар келесі талаптарға сәйкес болуы керек:
әр жер пайдалануды орналастырғанда осы территорияда орналасқан әр жер пайдаланушының қызығушылығын есепке алу;
жер пайдаланудың мөлшерін зоналық жағдайға, мамандыққа, келешекте шығарылатын өнімнің көлеміне сәйкес келтіру
әр шаруашылықтың мамандығына байланысты жерді тиімді пайдалану үшін жер пайдалану құрамына тиісті ауыл шаруашылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дәріс №1. ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУ ЖӘНЕ ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУДЫ ЖОБАЛАУДЫҢ ЖАЛПЫ ЖАҒДАЙЫ
Барлық Жер ресурстарын бәрінен бұрын ауыл шаруашылық міндет атқаратын жерлерді тиімді пайдалану, жер қатынастарын реттеу, осыған байланысты көптеген күрделі проблемалар туындайды. Оны шешу жерді халық шаруашылық айналымында жерлерді көбірек тартуды талап етеді. Егін дақылдары мен өнімді алқаптарды қарқынды пайдалануды жоғарлату, барлық топырақ эрозиясымен, сондай-ақ басқада жерге жаман әсер ететін оның бұзылуы мен ластануымен қарқынды күресу.
ҚР Конституциясында 30.08.1995 жылы референдумда қабылданған жерге негізгі ммлекеттік құқығы мен қатар жеке еншік құқығы тең заң шеңберінде және негізінде, жағдайында қабылданады.
Халық шаруашылығы салалары арасында және ауыл шаруашылық салалары ішінде жерге меншік және пайдаланушылар арасында, жерді бөліп беру, үнемі жер массивтеріне өнеркәсіп, энергетика, азаматтық және тұрғындық құрылыстар үшін беруді талап етеді. Сонда-ақ бар заңдамалар негізгінде жер қатынастарын жетілдру және ретттеу қажеттігі туындайды.
Еліміздің біріңғай жер қорын басқару бойынша маңызды құрал ретінде, жер қатынастарын реттеуге, заң актілерінің қолдануын бақылауға және жеке меншік және жер арендасында облыстарда пайдалану жағдайында жерге ораластыру қолданылады. Ол Қазақстан Республикасы жер заңдарына сәйкес жерді ұтымды пайдалануды ұйымдастыруға және қорғауға бағытталған шаралар жүйесі. Халық шаруашылық масштабында сала аралық немесе сала жоспары ретінде жүргізіледі.
Елімізде ауыл шаруашылығын жүргізудің аймақтық жүйесін өңдеп және енгізіп жатыр, ол жерге орналастыру негізінде жүзеге асады.
Шаруашылық ішіндегі аумақты ұйымдастыру ауыл шаруашылығы өндірісін жоспарлы негізде ұйымдастыру болады.
ҚР да жерге ораластыру жүйесі қызмет етеді, онда жер ресурстарын пайдалануды тиімді ұйымдастыру төмендегілерді өңдеу жолымен:
oo ғылыми негізделген болжадар түріндегі бас республикалық схема;
oo облыстық және әкімшілік аудандардың жерге ораластыру схемасы;
oo шаруашылық аралық жерге орналастыру жобалары;
oo шаруашылық жерін және учаскелік жерге орналастыру жобалары;
oo жеке учаскелерді құру, жақсарту,мелиорация, рекультивация жөніндегі жұмысшы жобалар.
Қазіргі күнгі жерге орналастыру өндірістің маңызды құралы, табиғи ресурс және операциялық базис ретінде, сондай-ақ жылжымайтын мүлік ретінде жер қатынастарын реттеуге, жерді толық және ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға бағытталған жер заңдарының жүзеге асуын, сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі іс- шаралар жүйесі болып табылады.
Оның мазмұны қоғамдық өндіріс, бәрінен бұрын экономиканың аграрлық сектор талаптары мен анықталады. Осыған байланысты жерге орналастырудың маңызды қызметіне жатады:
- ауыл шаруашылығын жүргізу үшінжаңа құнарлы жерлерді анықтау;
- ауыл шаруашылық кәсіпорындардың, бірлестіктер, шаруа қожалықтары және басқа шаруашылық құрылымдарпда бар жер пайдаланушылар мен жер иеленушіліктерін жетілдіру және жаңадан құру;
- ауыл шаруашылық кәсіпорындары, ұйымдары және мекемелері аумағында шаруашылық жерін ұйымдастыру
-мемлекеттік, жеке және қоғамдық қажеттіліктер үшін жер учаскелерін алу және бөліп беру;
- қалалардың, поселкелер мен ауыл елді мекендердің шекарасын өзгерту және белгілеу.
Жерге орналастыру қызметіне: топографо- геодезиялық, топырақтық, геоботаникалық және т.б. іздестірулер мен зерттеулер жатады, қолданылатын материалдар тек қана жерге орналастыру жобаларын негіздеу және құру үшін пайдаланып қоймай, сонымен бірге мелиорация, жол құрылыстарында және т.б. қолданылады.
Жерге орналастыру мазмұнының күрдегілігіне қарай түрлерге және әртүрге бөлінеді. Оның өзіндік әртүрлі формалары объектінің аймақтық табиғи және экономикалық ерекшеліктеріне, шаруашылықтың әлеуметтік және өндірістік типіне, жерде шаруашылық жүргізудің көп түрлі формаларының әрекет етуіне байланысты. Ал жерге орналастыруды жүргізудің өндірістік және құқықтық процестері бірнеше кезеңдерден тұрады. Оларға:
oo дайындық жұмыстары;
oo жобаны құру;
oo жобаны қарау және бекіту;
oo жобаны натураға шығару;
oo жеке меншікке, жер пайдаланушыларға, арендаторларға құжаттарды рәсімдеу және беру;
oo жобаның жүзеге асуына авторлық бақылау.
Аталған кезеңдер ккөлемі және мазмұнымен ерекшеленеді. Олар әртүрлі әдістер және тәсілдермен жүргізіледі.
Жерге орналастыру объектісі ретінде республиканың, облыстардың, аудандардың, қалалардың және басқа да елді мекендердің территориялары, бірінші кезекте ауылшаруашылық және ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың жер иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтары, жеке жер алқаптары мен учаскелері болып табылады.
1.1 Жерге орналастыруды жобалау
Жобалау- жерге орналастыру процестерінің ең маңызды және күрделі кезеңі болып саналады. Жобаны құру және негіздеу- барлық жерге орналастыру процесінің жүрегі. Жобалық шешімдерді өңдеу әдісі, оларды экономикалық, экологиялық, әлеуметтік және құқықтық негіздеу жерге орналастыруды жобалаудың предметі болады.
Қазіргі жерге ораластыру теориясы экономикалық, құқықтық проблемалар бойынша бұрынғы негізгі техникалық, технологиялық аспектілерді сақтай отырып қоғамдық құрылымдағы түпкілікті өзгерістерді ескере отырып яғни жоспарлы- таратушы жүйеден нарықтық қатынасқа өтуі жерге орналастыруда айтарлықтай өңдеуді талап етеді.
Қазіргі жерге орналастыру ғылымы зерттеудің қәзіргі әдістерін кең қолданады(есептік-варианттық, статистикалық, монографиялық, экономико-математикалық(ЭММ), болжамдау әдістері және т.б.), ұғымның диалектік- материалистік әдісіне негізделген.
Жерге орналастыру ғылымының даму барысында жоғарғы оқу орындарында жеке ғылыми пәндер қалыптасып келеді. Солардың ішінде Жерге орналастырудың ғылыми негіздері, Жерге орналастыру жұмыстарын ұйымдастыру және жоспарлау, Жерге орналастыруды жобалау, Жер ресурстарынпайдалануды жоспарлау және болжау, Жерге орналастырудағы геодезиялық жұмыстар және т.б.
Жалпы жерге орналастыру теориясы жобалаудың, оның экономикалық мәні мен тығыз байланысты және бірге көп жылдар бойы дамып келеді. Жобалық жұмыстарды ұйымдастыру әр түрлі болуы мүмкін: жер, су және басқа ресурстарды пайдалану жөніндегі болжамдық белгілер негізінде қабылданған жүйе бойынша қатаң болуы мүмкін, ауданның жерге орналастыру схемасын құрады,сосын шаруашылық аралық жерге орналастыру жобаларын және шаруашылық жерін ораластыру жобасын, экономикалық мүмкіндіктерінің пайда болуы мен талабының өсу шамасына қарай жеке учаскелерге әртүрлі шараларды қажет ететін учаскелік жерге орналастыру жобалары өңделеді. Осындай жолмен қабылданған ауданның схемасы мен жобалық шешімдері жекеленіп жүзеге асады.
Бірақта, тәжірибеде әр түрлі ситуациялар кезігіп жатады, бұндай кездері көрсетілген қатаң жүйені сақтау мүмкін болмайды немесе қиынға соғады. Бұндай жағдайларда жобалық мәселелерді шешу әдісі мен ұйымдастырылуы қатты өзгермейтін өңделгенжобалық мәселелер жеке таңдап орындалады. Дегенмен, кез келген жағдайда анық белгілермен басқару, жалпы қажетті басқару ережелерімен жерге орналастыру процессі толық және жеке жобалауды жүзеге асыруы біріңғай талаптарды, қағидаларды және нормаларды орындауды талап етеді.
1.2 Жерге орналастыруды жобалаудың даму тарихы
Жерге орналастыру өзінің жүзеге асуының барлық тарихи кезеңінде алдына қойған мәселелерді түрлі құралдармен және жобалау тәсілдерімен орындады.
Жеке немесе өзіндік жер иеленушілік пен жер пайдаланушылық болған мерзімде(мысалы Ресейдегі ХХ ғасырдың басындағы столыпиндік реформа жүргізілгенде) шаруа қоғамдарының шектері және әсіресе аула,кіші аулалар мен хуторлар, басқада жер иеленушілердің шекараларын жоғары дәлдік қағидасы аналитикалық тәсілмен жобалаған.
Осыған байланысты жерге орналастыруды жобалау туралы ғылым ең бастысы аудандарды бөлу ұсынылған математикалық және геодезиялық тәсілдер бойынша ұсынылған, сондай-ақ жерді иелену мен пайдалану құқығын заңды рәсімдеу ұсынылған. Революциядан кейінгі жылдары және Кеңес Одағы кезінде жерге орналастыруды жобалау революциядан бұрынғы жылдардан алынып сақталған, дегенмен жерді ұлтандыру негізінде жердің қайта қалыптастыру (1917-1921жж) жерге орналастырудың кластық және әлеуметтік мазмұны түпкілікті түрде өзгерді. Жерге орналастыру ғылымы толығымен немесе оның құрам бөлігі- жерге орналастыруды жобалау сол уақытта қалыптасқан колхозды-совхозды жер пайдаланумен дамып отырды.
Кейбір тұғырықтық құбылыстарды өткізгеннен кейін, жер пайдаланудың қалыптасқан формаларын түпкілікті өзгерісін жерге орналастыру ғылымы жер құрылымының жаңа тәсілдерін іздеуге мақсат қойған болатын, бұл қайта қалыптасқан колхоз және совхоздарды ұйымдасқан- шаруашылық бекітуді талап етеді. Біртіндеп, колхоздардың шекарасын нақты мәнге шығару қарапайым тәсілінен жерге орналастыру бұрын қалыптасқан а.ш кәсіпорындың жерін құрудың ең күрделі тәсілдеріне өтті.
Жерге орналастырудың ірі жер массивтерін, адамдардың коллективтік еңбегін ұтымды пайдалануды және машина техниканы пайдалану өндірісін қамтамасыз ететін ең жетілген жаңа әдістерін өңдеу қажеттілігі туды. Бұнымен қатар, құқықтық және техникалық аспектілермен бірге жаңа шекаралары рәсімдеумен байланысты жерге пайдалану құқығына мемлекеттік актілерді беруге жер пайдалануды дайындау, бірінші жоспарда колхоз және совхоздың шаруашылық орталығын орналастыру жөнінде, өндірістік бөлімшелерді ұйымдастыру және оған жер массивтерін бекіту, қажетті алқаптар құрылысын белгілеу, дұрыс ауыспалы егісті енгізу және т.б.жаңадан орналастыру бойынша экономикалық және әлеуметтік мәселерді шешуге алып келеді. Жерге орналастыру ауылдар арасынан ауылдар ішіне ауысуынан, шаруашылық аралық және шаруашылық жерін орналастыруға өтті. Көрсетілген мәселерді шешу жолдарын ғылыми өндеудің объективті қажеттілігі туды. Жерге орналастыру ғылымында және тәжірибесінде жобалау әлеуметтік- экономикалық бағыттан жер өлшеу - техникалық(геодезиялық) бағытта болды.
Ол енді әлеуметтік-экономикалық теорияға негізделді, жиырмасыншы жылдары көрнекті ғалым П.Н.Першин (1890-1970ж.ж.) сол уақыттағы жерге орналастыру ғылымына ұйымдасқан-құқықтық және жерөлшеу-техникалық бағытымен қарама қайшы келді. П.Н. Першин алдын ала көрді халық шаруашылығының жоспарлы жүйесі барысында Аумақты жерге орналастырумен құрылған мемлекет ұйымдастырушы әрекеттің жемісі болады, қоғамдық шаруашылық формасында қоғамның өндірістік күшін дамытуға бағытталған.
Ауыл шаруашылығын реттеумен байланысты жаңа жерге орналастырудың мәселесін қалыптастыруды алғаш рет профессор И.Д.Шулейкин берді. Оның актив қатысуымен қысқа мерзім ішінде(1932-1938ж.ж) Аумақты Ұйымдастыру Ғылыми Зерттеу Институтын құрылды, ұлкен ғылыми жұмыстар жүргізді, оның нәтижесі бір қатар монографияларда жарық көрді.
АҰҒЗИ трудтарымен Жерге орналастыру мектебін құру және дамыту үшін қажетті бағыт құрылды. Бұл ғылыми мектепті отыз жылдан артық уақыт ВАСХНИЛ академик С.А.Удачин (1903-1974жж.) басқарды.
Жерге орналастырудың ғылыми түсінігі қалыптасты, оның мақсаты мен міндеті, ұйымдастырудың жалпы қағидалары, жерге орналастыру шаруашылық аралық және шаруашылық жерін орналастыру болып бөлінуі ұсынылды, шаруашылық жерін орналастырудың құрылымдық бөлінуі өңделді.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жерге орналастырудың жалпы теориясын одан әрі дамыту және экономикалық аудандар мен табиғи аймақтардың ерекшеліктерін ескере отырып жобалау әдісін жетілдіру жөнінде жұмыстар жүргізілді. Жер-бағалау жұмыстарымен, аудандық ауыл шаруашылық жоспарлаумен, келешектік жоспарлаумен, ұзақ мерзімді болжамдармен, мелоирациямен, агроорманмелиорациясымен, жол жұмыстарымен,ауыл елді мекендерді жоспарлаумен және т.б. жерге орналастырудың өзара байланысы ескеріліп отырады.
Нег: 4.[4-16], 5.[5-15]
Қос: 14. [8-27]
Бақылау сұрақтары:
1. Жерді ұтымды пайдалану мәселесі және оның мәні.
2. Жерге орналастыру қандай мақсатта жүргізіледі?
3. Жер ресурстарын пайдалануды тиімді ұйымдастыру қандай жобаларды өңдеумен қамтамасыз етіледі?
4. Жерге орналастыруды жобалаудың даму тарихы.
5. Жерге орналастыру ғылымы мен тәжірибесіндегі бағыты.
Дәріс№2. ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУДЫ ЖОБАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
2.1 Жоба алды жұмыстар.
Жерге орналастыруды жобалау жұмыстарын бастамас алдын қажетті зерттеулер мен іздестірулерді жүргізеді. Оларға: топографо- геодезиялық, топырақтық, топырақтық- зрозиялық, геоботаникалық, су шаруашылықтық, жол, жерге орналастыру және т.б.жатады.
Зерттеу және іздестіру материалдары және де жер кадастрлық жұмыстар жобалау барысында кең қолданылады.
Соңғы жылдары жерге орналастыру жобасынан алдын жерлерді аймақтау және облыстық, аудандық жерге орналастыру схемасын өңдеу жүргізіледі. Олардың негізгі міндеті- ауыл шаруашылығы және халық шаруашылығының басқа салаларын келешекте дамыту үшін жер ресурстарын пайдалану және оны қорғаудың ең тиімді бағытын анықтау. Бұндай схема келесі негізгі мәселелерді шешуден тұрады:
oo Халық шаруашылық салаларының келешектегі дамуына сәйкес жерлерді санаттар арасында бөліп тарату;
oo Ауыл шаруашылық өнімін өндіруді жоғарлату жөніндегі ұсыныстар;
oo Ауыл шаруашылық өндірісін орналастыру және мамандандыру бойынша ұсыныстар;
oo Ауданда келешекте күтілетін жерге шаруашылық етудің көп түрлі формалары мен көп салалы экономиканы ескеріп тұрғындарды орналастыру және аумағын ұйымдастыру бойынша болжамдық белгілер;
oo Жерді қорғау шаралары;
oo Ауданда жерді тиімді пайдалану және қорғау бойынша белгіленген шараларды жүзеге асыру кезектілігі мен экономикалық тиімділігі.
Әсіресе, әкімшілік ауданның жерге орналастыру схемасы нақты өңделеді. Онда жерге орналастырудың көптеген түпкілікті мәселелері нақты шешімін табады, онда келешекте шаруашылық аралық, шаруашылық жерін және учаскелік жерге орналастырудың инженерлік жобаларын, сондай ақ мелиорация, ауыл елді мекенді жоспарлау, жол құрылысы және т.б. құру үшін негіз болады.
Жерге орналастыру схемасында жерді пайдалану мен елді мекендерді, өндірістік және басқа кешендерді орналастыру өзара байланысы ескеріледі.
Сонымен, кез келген жоба құрушы жоба жасамастан алдын шешетін мәселені түпкілікті салалық және кешендік схемаларда, жерге орналастыру схемасында, басқа болжамдау және жоспарлау жобалық өңдеулерде оған тікелей немесе жанама қатынасы бар болса үйренуі керек.
2.2 Жобаларды топтастыру (классификациялау)
Жерге орналастыру жобалардың көп түрлілігімен ерекшеленеді. Олардың мазмұны мен құру әдісі жерге орналастыру түрлерімен, әр түрлілігімен және формаларымен анықталады, жерді пайлалану қарқындылығына және ауыл шаруашылық өндірісінің интенсификациясы деңгейіне, аумағын орналастырудың кеңістік жағдайына, сала аралық масштабтағы қойылған мәселелеріне байланысты болады. Бәрінен бұрын жобалар үлкен үш топқа бөлінеді, жерге орналастыру түрлеріне сәйкес- шаруашылық аралық, шаруашылық жерін орналастыру және учаскелік.
Жерге орналастыру объектісіне қарай екі түр тармаққа ажыратылады. Олардың біреуі ауылшаруашылық кәсіпорындарының жер пайдаланушылықтарын құруға, қайта құруға, реттестіруге және жетілдіруге, екіншісі - әр түрлі мемлекеттік, қоғамдық және жеке шаруашылық мұқтаждықтарға (өнеркәсіптік, азаматтық, энергетикалық, гидротехникалық және басқа құрылыстарды жүргізуге, қорғаныс, транспорт, байланыс, ғылым, мәдениет және т.с.с.) жер бөліп беруге байланысты. Демек ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың жер пайдаланушылықтарын құру.
Жерге орналастыру құрамында оның тек екі түрін белгілегенде жер категориялары мен жерге орналастыру іс-қимылдарының мазмұны толық қамтылмайды, өйткені олардың кейбіреулері халық шаруашылығы салалары мен әкімшілік-территориялық бірліктерге, ал кейбіреулері тек жеке кәсіпорындарға қатысты.
Қазіргі жерге орналастыру сала аралық сипаттағы, жалпы республика, сонымен бірге халық шаруашылығының жеке салаларының көлемінде, жердің пайдалануын ұйымдастыруға бағытталған іс-қимылдарды қамтиды. Сондықтан қазіргі кезде жерге орналастыру құрамында сала аралық (САЖО) жерге орналастыру түріның белгіленіп отыр. Сала аралық жерге орналастыру арқылы жер қорының категорияларға бөлінуі, соңғыларының көлемінде арнайы мақсаттағы жер қорларының (осылардың қатарында аудандың әкімшілік жанындағылары мен оралмандарға арналғандары) құрылуы, елді мекендердің, басқаша айтқанда, ішінде жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтар орналасқан агромелиорация шептерінің жүргізілуі жүзеге асырылады. Елді мекеннің жер массиві мен межелері әкімшілік-территориялық бірлік немесе ауыл округінің бір бөлігі болып табылады. Сала аралық жерге орналастыруға облыстар мен аудандардың шекараларын белгілеу, тіпті мемлекеттік шекараны делимитациялау жөне демаркациялау жөніндегі іс-қимылдар жатады.
Жерге орналастырудың екінші түрі - шаруашылық аралық жерге орналастыру (ШАЖО}бір топ шаруашылықтың, ал кейбір кезде бүтін аудандардың территориясында жүргізіледі, бірақта тек жеке саланың (өнеркәсіп ауыл шарауашылығы және т.с.с.) шеңберінде. Нақтылы түрде ШАЖО әртүрлі мемлекеттік және мемлекеттік емес заң түлғалары мен жеке тұлғалардың мүдделерін, олардың жер иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтарын құру немесе қайта құру арқылы қанағаттандырып отырады. Оның түр тармақтары ауылшаруашылық және ауылшаруашылық емес жерлерде жүргізілуіне қарай ажыратылады.
Шаруашылық жерін орналастыру (ШЖО) тек ауылшаруашылық көсіпорындарының, серіктестіктердің, кооперативтердің және ШФҚ-ның шеңберінде ғана жүргізіледі. Оның негізгі масаты жерді өңдеудің жаңа технологияеын енгізуге, топырақты әр түрлі техногендік және табиғи теріс ықпалдардан қорғауға, мәдени ландшафттарды жойылудан сақтап қалуға және жаңаларын қалыптастыруға қолайлы территориялық реттілік жасау.
Шаруашылық жерін орналастыру формаларының бөлінуі тәлімі және суармалы егіншілік аймақтарында жобалық міндеттердің әр түрлі әдіс-тәсілдері арқылы орындалуымен себептеледі.
Тәлімі егіншілік аймақтарында жер учаскелерінің пайдалануы топырақ қорғау жүйесін, эрозия (жел, су немесе олардың қосыла әсер етуі) қауіптілігін,жердің сортаңданғандығын және басқа да осы тәріздес теріс ықпалдарды ескере отырып ұйымдастырылады. Осымен қатар басқа территориялардың да (аридтік және маусымдық жайылымдар) ерекшеліктері ескерілуі мүмкін. Суармалы егіншілік дамыған аймақтарда ішкішаруашылық территорияны реттестіру суару жөне коллекторлық - дренаждық жүйенің, оның жеке элементтерінің орналасуымен, суды пайдалану мәселелерімен тығыз байланысты.
Учаскелік жерге орналастыру жеке учаскенің немесе алқап түрінің шеңберінде жүргізіледі. Жерге орналастырудың бұл түрінде жұмыс жобаларының типтеріне қарай мынадай түр тармақтарын белгілеуге болады:
1-ауылшаруашылық алаптарды жақсарту;
2-бүлінген жерлерді қалпына келтіру (рекультивация);
3-жаңа жерлерді игеру;
4-культуртехникалық шараларды жүргізу;
5-эрозияга қарсы шараларды жобалау;
6-мелиоративтік шараларды жоспарлау.
2.3 Жерге орналастыруды жобалау кезеңдері
Жерге орналастыру процессі бірнеше кезеңдерден тұрады:
1) Жобаны жасаудың алдынан дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бұған мынандай 6ip қатар ic-қимылдар өнеді:
жерге орналастыру процесіне қатысатын жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың құрамы анықталады;
жерге орналастыруды жүргізуге қажетті құжат-материалдар (құқықтық, план- картографиялық, іздестіру, экономикалық т.б.) жиналады;
- кәсіпорындардың шаруааралық байланыстары;
инфрақұрылымның орналасуы және даму деңгейі;
жер мен табигатты коргау женшдеп талаптар;
жобалық құжаттардың құрамы;
жобаның ықтимал варианттары және жалпы көріністері.
ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Кесте 1
а) салааралық жерге орналастыру (САЖО)
Түр тармақтары
Жерді жер қоры санаттары бойынша бөлу:
1)а.-ш жерлер;
2) елді мекен жерлері;
3)өндіріс,транс-порт, байланыс,
қорғаныс және басқа а.ш. жат-пайтын жерлер;
4) ерекше қорғалатын табиғи
территориялар;
5) орман қоры;
6) су қоры;
7) босалқы жерлер
Жерді тиімді пайдалану және қорғау республикалық аймақтық бағдарламаларын құру, аудандық жерге орналастыру схемаларын және болжамдарын құру
Елді мекендердің шегараларын белгілеу және жер-шаруашылықтық орналастыру:
- қалаларды;
- поселкелерді және аудан орталықтарын
- ауылдарды және селолық елді мекендерді
Әкімшілік территориялардың шегараларын анықтау:
- облыстар-дың;
- аудандар-дың;
- село округтері-нің
Ерекше қорғалатын табиғи территориялар-дың шегараларын анықтау:
заповедниктер-дің;
- ұлттық паркілердің;
- ұлы қайраткерлердің мекендерінің;
сауықтандыру территориялары-ның;
рекреациондық территориялар-дың.
Мемлекет-тік шегаралар-ды делими-
тациялау және демаркациялау
б) Шаруашылық аралық жерге орналастыру (ШАЖО)
Түрлері
Ауылшаруашылық қажеттіліктерге
Ауылшаруашылығына жатпайтын қажеттіліктерге
Арна-йы қорлар-ға жер бөлу және оларды тара-ту
Жаңа жер иеліктерін және жер пайдалануларды құру
жер иеліктерін және жер пайдалануларды қайтадан құру және реттестіру
Жер бөліп беру және жер иеліктері мен жер пайдалануларды құру
Ф О Р М АЛАРЫ
Ф О Р М АЛАРЫ
Жеке меншікке
Тұрақты пайдалану-
ға
Жалға
Мемлекет-тік қажеттілік-ке
Мемлекеттік емес қажеттілікке
ШҚ
(Ф)Ш
ЖҮ
(ҮҚ)Ш
Еншілес мекемелер
Қызметтік жер үлесі
Заңды тұлғаларға
Жеке азаматтар-ға
Ф О Р М АЛАРЫ
Ф О Р М АЛАРЫ
Ауылшаруашылығы өндірісімен айналысатын әртүрлі мамандықтардағы шаруашылықтар
Тау кен қажетті-лігіне
Өндірістік қажеттілікке
Энергети-калық
қажеттілікке
в) Шаруашылық жерін орналастыру (ШЖО)
ШАРУАШЫЛЫҚТАРДЫҢ МАМАНДЫҚТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ Ф О Р М АЛАРЫ
Астық-мал өсіру шаруашы-лығы
Астық-қой өсіру шаруашы-лығы
Астық-шошқа өсіру шаруашы-лығы
Мақта өндіру шаруашы-
лығы
Күріш өндіру шаруашы-
лығы
Қызылша
өндіру шаруашы
лығы
Жеміс-жидек өндіру шаруашы-
лығы
Бас-қала-
ры
ЖЕРДІ ИЕЛЕНУ ЖӘНЕ ОНДА ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУЛЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ФОРМАЛАРЫ
Шаруа қожалықтары (фермерлік шаруашылықтар)
Мемлекеттік заңдық тұлғалар
Мемлекеттік емес заңдық тұлғалар (ӨК, АҚ, ЖШҚ и др.)
Жалға
г) участкелік жерге орналастыру
ЖҰМЫС ЖОБАЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ТҮР ТАРМАҚТАРЫ
ШАРАЛАР ТҮРЛЕРІ
жаңа жерлерді игеру
Ауылшаруашылық алқаптарды жақсарту
Рекультива-циялау
Мәдени-техникалық шаралар
Эрозияға қарсы шаралар
Мелиора-
тивтік шаралар
Жұмыс жобаларының түрлері
Егістегі бұталар мен сирек ормандар-ды жотау және т.б.
Егістерді
жақсарту
Ауылшаруа-шылық алқаптарын жақсарту
Мал азықтық алқаптарды түбегейлі жақсарту
Жел эрозиясына қарсы
Лимандық суару
Мал азықтық алқаптарда төбешіктерді жою
Сортаң жерлерді мелиора-циялау
Жайылым-дарды
үстіртін жақсарту
Басқа-
лары
Су шаруашылықтық мақсат үшін
Бұталар мен сирек ормандарды жою
Су эрозия-сына қарсы
Кішігірім учаскелер-ді суару
Орман отырғызу үшін
Жыралардың еңістілігін азайту
Эрозия-лардың бірлесе әсерінен қорғау
Басқалары
Жобалау тапсырмасы және далалық зерттеу актісі мен сызбасы дайьшдық жұмыстарының қорытындысы болып табылады.
2) Дайьшдық жұмыстардан кейінгі кезең - жобалау. Бұл жерге орналастыру процесінің ең жауапты және күрделі құрамдас бөлігі. Оның нәтижесінде ғылыми тұрғыдан жан-жақты негізделген жоба жасалуға тиісті.
Соңгысыньң мазмұны мен құрамы шаруашылық аралық жерге орналастырудың типіне, алдына қойылған мақсат-міндеттеріне тікелей байланысты. Сондықтан жеке жобалардың арасындағы айырмашылықтар да елеулі. Дегенмен, жобалардың кайсысы болса да графикалық белгілі (жобалық план мен баска қажетті сызбалар) мен түсініктемеден тұрады. Соңғысы жобаны экономикалық және құқықтық тұрғыдан негіздеу материалдарын қамтиды. Жалпы алғанда, жобада қағида бойынша мынандай мәселелер қарастырылады: жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың аудандарын белгілеу, оларды орналастыру және межелерін жобалау, алаптардың аудандары мен құрамын қалыптастыру.
Шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасы экономикалық тұрғыдан жан-жақты негізделуге тиісті. Қабылданған жобалық шешімдер нақты есептермен дәлелденеді. Осы мақсатпен 6ip қатар экономикалық және техника-экономикалық көрсеткіштер есептеледі. Жасалған жобаның бірнеше нұсқаларынан бұл көрсеткіштер салыстырыла отырып ең тиімдісі тандалады.
3) Үшінші кезең шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасын құқықтық турғыдан ресімдеуді оны қарап талқылау мен бекітуді қамтиды.
Алдынан жоба әрбір жерге орналастыруға тартылған шаруашылықтарда өндірістік кеңестс (немесе еөкілдер жиналысында) қаралады. Сонан соң ол аудандың әкімшілігіне бекітілуге жібершеді. Егерде бұл органның өкілеттілігі жеткіліксіз болса, жоба ауыл шаруашылық Министрлігінде қаралып Министрлер кабинетінде бекіледі.
4) Бекітілген жоба нақты мәніне шығарылады. Бұл кезенің мәні жер пайдаланушылықтар мен жер иеленушіліктердің жобалық мәндерін нақты мәндеріне шығарып, арнайы белгілермен бекіту. Соңғылары темірбетон, ағаш немесе басқа матсриалдардан жасалуы мүмкін. Белгілердің ара қашықтықтары 2000м аспауға тиісті. Ашық жерлерде меже жалпақтығы 20см аралықтармен көрсетіледі. Жобаны нақты мәніне шығару үшін жұмыс сызбасы жасалады. Жер иеленушілердің (жер пайдаланушылардың) межелері мемлекеттік геодезиялық торабымен байланыстырылады. Жобаны нақты мәніне шығару шаруашылық өкілдерінің қатысуымен жобалау институтының мамандары орындайды. Бұның нәтижесінде межелерді сипатгайтын хаттама мен сызба жасалады.
Соңында шаруашылыққа (кәсіпорынына) жерді иеленуге немесе пайдалануға құқық беретін мемлекетік Акт тапсырылады.
Нег: 4.[39-51].
Қос: 11. [21-27], 12. [14-17]
Бақылау сұрақтары:
1. Жоба алды өңдеулер немен қорытындыланады?
2. Аудандық жерге орналастыру схемасының қысқаша мазмұны және оны жобалау
барысында өңдеу.
3. Жерге орналастыру жобаларын топтастыру, түрлі топтар мен топшалардың түрлі ерекшелігі.
4. Жерге орналастыруды жобалау кезеңдерін атаңыз және сипаттама беріңіз.
5. Жобалық мәселелерді шешу әдістері, оларды жеке қолдану жағдайы.
6. Жоба варианттарын талдау жәнебағалау үшін қандай технико-экономикалық және экономикалық көрсеткіштер қолданылады?
Дәріс №3. ШАРУАШЫЛЫҚ АРАЛЫҚ ЖЕРГЕ ОРНАЛАСТЫРУДЫҢ МӘНІ, МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ШЕШЕТІН МӘСЕЛЕЛЕРІ
Дәрістің мақсаты: Шаруашылық жүргізу жағдайлары өзгеріп отырады. Демек, шаруашылық аралық жерге орналастыру - техникалық және құқықтық ic-қимылдар арқылы жүзеге асырылатын әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және техникалық шаралар жүйесі.
Учаске мекемелерінің өзгеруі, оған иеленуге (пайдалануға) құқықтық тууы, қағида бойынша, шаруашылық аралық жерге орналастырудың нәтижесі болып табылады. Бұл құқық кеңістік аспектісіне шаруааралық жерге орналастыру арқылы белгіленген мекемелермен шектеледі. Бірақта, шаруашылық аралық жерге орналастырудың мәні тек мәселерді жүрізуге емес. Жалпы алғанда оның мағынасы кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің жер иеленулерін (жер пайдалануларын) құруды, реттестіруді немесе өзгертуін, оларды экономикалық жағынан тиімді түрде орналастыруды, қолайлы құрылымдарын белгілеуді қамтиды.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Шаруашылық аралық жерге орналастыру мазмұны
2. Шаруашылық аралық жерге орналастыруды себептейтін факторлар
3. Шаруашылық аралық жерге орналастыру процессі
Жер кодексі бойынша республикалық жер қоры мақсатына қарай 7 санатқа бөлінеді. Жердің тікелей пайдалануын нақты жер пайдаланушылар мен жер иеленушілер жүзеге асырады. Басқаша айтқанда - мемлекетік, кооперативтік, қоғамдық, жеке меншік кәсіпорындары мен ұйымдары. Осы шаруашылық субъектілерге иеленуге берілген жер үлестерін жер иелігі, ал пайдалануға берілген жер үлестерін жер пайдаланулар деп аталады. Жер иелігі (жерпайдалану) - бұл шаруашылыққа, кәсіпорынына немесе басқа заңдық құқық иесіне нақты мақсатпен берілген орны, көлемі және нақты мәселелері белгіленген территория.
Жер иелігінің жер пайдалануға қарағанда бір өте маңызды ерекшілігі бар. Егерде, жер пайдаланылуы белгілі бір мерзімге және нақты мақсатпен берілсе, жер иеленілуі мерзімсіз, иеленушілік мақсатына сай беріледі.
Қазақстан Республикасында ауылшарушылық өндірісте пайдаланылатын жерлердің жалпы территориялық көлеміндегі үлес салмағы 75%-дай (бұрынғы одақ бойынша-47%), соның ішінде жыртылған жерлер-15%. ТМД-ның басқа аймақтарына қарағанда бұл өте төмен көрсеткіш. Мысалы, Россияның Орталық қаратопырақ аймағында оның деңғейі 80% жетеді.
Қазақстан Республикасының Жер кодексі бойынша жер пайдалануы (жер иелігі) қоғамдық немесе жеке меншік болуы мумкін. Біріншісіне көптеген ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің жер пайдаланулары жатады. Жеке меншік жер иеленуі республикада жаңа бой алып келе жатқан жер пайдалану формаларының 6ipi. Бұларға алдымен шаруа қожалықтарының жер иеліктері жатады. Келешекте тағы да осы жер пайдалану формасында негізделген, көптеген жер иеленулердің түрлері пайда болуы мүмкін. Осымен қатар жер пайдаланулар мен жер иеліктері мақсатына қарай ауылшарушылық және ауылшаруашылық еместерге бөлінеді. Біріншілеріне ауыл шаруашылық өндірісімен айналысатын кәсіпорындардың жер иеліктері мен жер пайдаланулары жатады. Ал, ауылшаруашылық еместері транспорт, өнеркісіп, елді мекендер, орман, су шаруашылықтары мен кәсіпорындарының жер пайдаланушылықтарын қамтиды. Сонымен 6ipгe бip категорияға тарихи-мәдени және рекреация мақсатындағы жерлер жатады.
Уақыт аспектісінде жер пайдаланушылықтардың мерзімсіз және уақытша түрлері болады. Соңғысы ұзақ мерзімді мен қысқа мерзімді болып бөлінеді.
Жер иеліктері мен жер пайдалануларды құру және өзгерту, халықшаруашылық салаларының мұқтаждықтарына сай жерді бөлу және қайта бөлу, шаруааралық жерге орналастыру арқылы жүзеге асырылады. Шаруашылық аралық жерге орналастырудың осы ic-қимылдарына қарай жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері және осы арқылы жер пайдалану жөніндегі әлеуметтік-экономикалық қатынастары белгіленеді.
Сонымен қатар шаруашылық жүргізу жағдайлары өзгеріп отырады. Демек, шаруашылық аралық жерге орналастыру - техникалық және құқықтық ic-қимылдар арқылы жүзеге асырылатын әлеуметтік-экономикалық, құқықтық және техникалық шаралар жүйесі.
Учаске мекемелерінің өзгеруі, оған иеленуге (пайдалануға) құқықтық тууы, қағида бойынша, шаруашылық аралық жерге орналастырудың нәтижесі болып табылады. Бұл құқық кеңістік аспектісіне шаруааралық жерге орналастыру арқылы белгіленген мекемелермен шектеледі. Бірақта, шаруашылық аралық жерге орналастырудың мәні тек мәселерді жүрізуге емес. Жалпы алғанда оның мағынасы кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің жер иеленулерін (жер пайдалануларын) құруды, реттестіруді немесе өзгертуін, оларды экономикалық жағынан тиімді түрде орналастыруды, қолайлы құрылымдарын белгілеуді қамтиды.
Шаруашылық аралық жерге орналастыруды жүзеге асыра отырып 6ip қатар принциптерді нұсқау ретінде қолдану қажет. Соның ішінде:
республиканың жер туралы заңдарын қатал ескеру, жер пайдаланушылықтар, жер иеленушіліктердің мәселелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
жердің ысырапсыз және тиімді, ғылыми тұрғыдан негізделген пайдалуын, ауыл шаруашылығының жерге деген приоритетін қамтамасыз ету;
әрбір жер пайдаланушыға өзінің міндеттерін ойдағыдай атқаруға, өндірісінің тиімділігін арттыруға қолайлы кеңістік жағдайлар жасау;
жер мен басқа табиғи ресурстарды қорғауға жан-жақты мүмкіншілік жасау.
Жер пайдаланулар мен жер иеліктерінің жүйесі шаруашылық аралық жерге орналастырудың объектісі болып табылады. Бұл қағида бойынша әкімшілік аудан немесе бip топ қатар орналасқан жер пайдаланулар мен жер иеліктер.
Шаруашылық аралық жерге орналстырудың міндет-мақсаттары сан алуан. Дегенмен, оларды екі топқа түйістіруге болады:
- жердің ысырапсыз пайдалануын және қорғалуын ұйымдастыру; өндірісті территория жағынан ұйымдастыру.
Осылармен бipгe шаруашылық арлық жерге орналастыру арқылы жердің негізгі мақсаттық қызметі белгіленеді, халықшаруашылық салалары мен жеке пайдаланушыларға (иеленушілерге) жер үлестері бөлінеді және соңғылардың дұрыс орналасуы анықталады.
Сонымен қатар шаруаралық жерге орналастыруға жер пайдаланушылықтар мен жер иеленушіліктерді өндірістің талаптарына қарай үнемі жетілдіріп отыру міндеті жүктеледі.
Шаруашылық аралық жерге орналастыру екі түрлі тармаққа бөлінеді:
ауылшаруашылық кәсіпорындардың жер иеленушіліктерін құру;
ауылшаруашылық емес мақсаттағы жер пайдалануларды құру.
Шаруашылық аралық жерге орналастыруды жобалау жолдары:
- жер иеліктері мен жер пайдалануларының қaзіргі күні зерттеліп жерге орналастыру қажеттілігін тудырған себептер анықталады және сол себептерді жою жолдары белгіленеді;
мүдделі жер иелері мен жер пайдаланулардың талаптары айқындалады, оларды қанағаттандыру мүмкіншілктері қарастырылады;
жобалау тапсырмасы жасалып, қарастырылады және бектіледі.
Жалпы алғанда дайындық жұмыстар камералдық дайындау мен далалық зерттеуден тұрады. Камералдық жерге орналастырулық дайындалудың мақсаты жан-жақты негізделген жобаның жасалуын қамтамасыз ету. Бұл жұмыс жерге орналастыру процесіне қатысушыларды анықтаумен олардың тізімін жасаудан басталады. Содан кейін мынандай материалдар мен құжатар жиналып зерттеледі:
жерге орналастыру жөніндегі өтініштер, шешімдер, каулылар;
жерге орналастыру процесінде қатысатын шаруашылықтар мен кәсіпорындардың мақсат-міндеттері мен даму перспективалары жөніндегі мағлұматтар;
аудандық және облыстық жерге орналстыру схемалары;
жерді пайдалануға құқық беретін кұжаттар;
жерді есепке алу және бағалау жөніндегі қадастрлық мәліметтер;
жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың қолайлы масштабтағы жеке және жалпы пландары;
бұрыңғы жүргізілген жерге орналстыру материалдары;
топырақ, геоботаника, мелиорация, су шаруашылығы және басқалары жөніндегі зерттеу-іздестіру материалдары;
мелиорация, суландыру және сол тәріздес жобалар;
- жерге орналастыруға тартылған кесіпорындардың өндірістік нәтижелерін сипаттайтын экономикалық көрсеткіштер;
- шаруашылық орталықтар, соларда тұратын жұрт және өндірістік құрылыстар тұралы мағлұматтар.
Әрине, бұл құжаттардан тізімі жобаның түрі мен міндет-мақстатарына қарай өзгеріп отыруы мүмкін.
Камералдык дайындаудың нәтижелеріне қарай далалық зерттеу жұмыстарының келемі белгшенеді. Олардың макеты жетіспейтін материалдардың орнын толықтыру. Зерттеу жұмыстарын жерге орналастыру женіндегі жобалау институттарының мамандары мен шаруашылық өкілдері жүргізеді. Керекті жағдайларда бұған басқа да мамандар қатысуы мүмкін.
Далалық зерттеу арқылы жиналған материалдардың натураға сәйкестігі айкындалады. Бұнда да жұмыстардың келемі мен тізімі жобаның алдына койылған мақсат-міндеттеріне байланысты.
Далалық зерттеу нетижелері бойынша арнайы далалық; зерттеу актісі мен сызбасы жасалады. Біріншісінде цифрлік мәліметтер, ал екіншісінде жер иеленушілік пен жер пайдаланушылықтардың жер үлестері мен өндірістік бөлімшелердің мәжелері, елді мекендер, магистральдық жолдар, мал айдау трассалары, су кездері және көптеген басқа мағлұматтар көрсетіледі. Содан кейін камералдық дайындалу және далалық зерттеу арқылы жиналған материалдардың негізінде жобалау тапсырмасы жасалады. Бұл құжатта мынандай мәліметтер қамтылады:
- жобалау объектісі;
- жобалаудың кезендері мен мерзімдері;
- қажетті шаралар жуйесі;
- жерге орналстыруға дейінгі және содан кейінгі алаптардың құрамы (жобалық экспликация);
- жерлерді игеру және жақсарту жөніндегі шаралар жуйесі;
- ауылшаруашылық өндірісітің негізгі көрсеткіштері;
- ауылшаруашылық өндірістің орналасуы және мамандандырылғандығы;
Жалпы алғанда шаруашылық аралық жерге орналастырудың мазмұны мынандай ic- әрекеттерді қамтиды:
ауылшаруашылық кәсіпорындарының жер иеленушіліктерін құру;
жер иеленушіліктер мен жер пайдаланашулырды үнемі реттестіріп отыру;
ауылшаруашылық және халықшаруашылық мұқтаждықтарға игеру үшін жаңа жерлерді іздестіру;
жерді белгі беру және алып қою арқылы ауылшаруашылық емес жер пайдаланушыларды құру;
елді мекендердің шектерін белгілеу және өзгерту.
Қойылған мақсат-міндеттеріне, жобалау объектісіне, аймактық табиғи ерекшеліктерге қарай шаруашылық аралық жерге орналастырудың маңызы, жүзеге асыру реттілігі, әдістемесі өзгеріп отырады. Осыған орай оның мынандай типтерін белгілеуге болады:
ауылшаруашылық жер иеліктерін құру;
ауылшаруашылық кәсіпорындардың жер иеленушілктерінің кемшіліктерін жою арқылы жетілдіру;
суармалы егіншілікке игерілген жерлерде жаңа жер иеліктерді құру;
игеруге іздестірілген жаңа жерлерде ауылшаруашылық кәсіпорындардың жер иеліктерін құру;
шаруааралық өндірістің бірліктердің жер массивтерін құру;
тау, шел басқа маусымдың жайылымдарды қайта бөлу;
ipi гидротехникалық құрылыстарға жер бөлініп беру және осыған байланысты жер иеліктердің (жер пайдаланулардың) өзгерілуін реттестіру;
шағын ауылшаруашылық емес жер пайдалануларды құру;
сызықты құрылыстарға (темір және автомобиль жолдары, тоқтасымалдау және байланыс жүйелері, каналдар мен құбырлар) жер бөліп беру;
елді мекендердің шектерін белгілеу және өзгерту.
Атап өткен типтер шаруашылық аралық жерге орналастырудың мақсат-міндеттерінің, мазмұнының күрделігінің белгісі.
Шаруашылық аралық жерге орналастыру ici маңызды себептен ғана қозғалады. Жаңа жер пайдалануларды немесе жер иеліктерін құру басты себептердің бipi болып табылады. Шаруашылық аралық жерге орналастыруды себептейтін факторларға мынандайлары жатады:
Жер иеленулер мен жер пайдаланулардың кемшіліктерінің бар болуы;
Жер иеленулердің (жер пайдаланулардың) аудандары мен құрамдарының шаруашылықтың өндірістік мақсаттарына сай болмауы;
Өндірістің көлемінің, шоғырлануының, мамандығының өзгеруі;
Жаңа шаруашылық формалардың, соның ішінде шаруа шаруашылықтарының пайда болуы;
Шаруашылық аралық кооперацияның дамуы;
Жерді және қоршаған ортаның басқа элементтерін қорғау қажеттілігі.
Шаруашылық аралық жерге орналастыру процессі бірнеше кезеңдерден тұрады:
1) Жобаны жасаудың алдынан дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бұған мынандай бip қатар ic-қимылдар енеді:
жерге орналастыру процесіне қатысатын жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың құрамы анықталады;
жерге орналастыруды жүргізуге қажетті құжат-материалдар (құқықтық, план- картографиялық, іздестіру, экономикалық т.б.) жиналады;
кәсіпорындардың шаруааралық байланыстары;
инфрақұрылымның орналасуы және даму деңгейі;
жер мен табиғатты коргау женшдеп талаптар;
жобалық құжаттардың құрамы;
жобаның ықтимал варианттары және жалпы көріністері.
Жобалау тапсырмасы және далалық зерттеу актісі мен сызбасы дайьндық жұмыстардың қорытындысы болып табылады.
2) Дайындық жұмыстардан кейінгі кезең - жобалау. Бұл жерге орналастыру процесінің ең жауапты және күрделі құрамдас бөлігі. Оның нәтижесінде ғылыми тұрғыдан жан-жақты негізделген жоба жасалуға тиісті.
Соңғысының мазмұны мен құрамы шаруашылық аралық жерге орналастырудың типіне, алдына қойылған мақсат-міндеттеріне тікелей байланысты. Сондықтан жеке жобалардың арасындағы айырмашылықтар да елеулі. Дегенмен, жобалардың қайсысы болса да графикалық белгілі (жобалық план мен баска қажетті сызбалар) мен түсініктемеден тұрады. Соңғысы жобаны экономикалық және құқықтық тұрғыдан негіздеу материалдарын қамтиды. Жалпы алғанда, жобада қағида бойынша мынандай мәселелер қарастырылады: жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың аудандарын белгілеу, оларды орналастыру және межелерін жобалау, алаптардың аудандары мен құрамын қалыптастыру.
Шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасы экономикалық тұрғыдан жан-жақты негізделуге тиісті. Қабылданған жобалық шешімдер нақты есептермен дәлелденеді. Осы мақсатпен бip қатар экономикалық және техника-экономикалық көрсеткіштер есептеледі. Жасалған жобаның бірнеше нұсқаларынан бұл көрсеткіштер салыстырыла отырып ең тиімдісі тандалады.
3) Үшінші кезең шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасын құқықтық тұрғыдан рәсімдеуді оны қарап талқылау мен бекітуді қамтиды.
Алдынан жоба әрбір жерге орналастыруға тартылған шаруашылықтарда өндірістік кеңесте (немесе өкілдер жиналысында) қаралады. Сонан соң ол аудандық әкімшілігіне бекітілуге жіберіледі. Егерде бұл органның өкілеттілігі жеткіліксіз болса, жоба жоғарғы инстанцияларда бекітіледі.
4) Бекітілген жоба жер бетіне шығарылады. Бұл кезенің мәні жер пайдаланулар мен жер иеліктерінің жобалық мәндерін нақты мәндеріне шығарып, арнайы белгілермен бекіту. Соңғылары темірбетон, ағаш немесе басқа материалдардан жасалуы мүмкін. Белгілердің ара қашықтықтары 2000м аспауға тиісті. Ашық жерлерге меже жалпақтығы 20см-ден арықтармен көрсетіледі. Жобаны нақты мәніне шығару үшін жұмыс сызбасы жасалады. Жер иеленулердің (жер пайдаланулардың) межелері мемлекеттік геодезиялық торабымен байланыстырылады. Жобаны нақты мәніне шығару шаруашылық өкілдерінің қатысуымен жобалау институтының мамандары орындайды. Бұның нәтижесінде межелерді сипаттайтын хаттама мен сызба жасалады.
Соңында шаруашылықка (кәсіпорынына) жерді иеленуге немесе пайдалануға құқық беретін мемлекетік акт тапсырылады.
Нег: 1. [64-72], 2. [77-84].
Бақылау сұрақтары:
1) Шаруашылық аралық жерге орналастыруға түсінік бер.
2). Шаруашылық аралық жерге орналастырудың объектісін ата?
3). Қазіргі кездегі шаруашылық аралық жерге орналастыру қандай іс-әрекеттерден тұрады?
4). Шаруашылық аралық жерге орналастырудың эконмикалық мәні неде?
5). Жер иелену және жер пайдалану жүйесіне анықтама бер.
Дәріс№4. АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНІҢ ЖЕР ПАЙДАЛАНУЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ.
Қарастырылатын сұрақтар:
1. Агро-құрылымдардың жер пайдалануларын ұйымдастырғанда шаруашылық аралық жерге үйлестірудің жалпы принциптері
2. Ауылшаруашылық мекемесінің жер пайдалануын құру жобасының мазмұны, әдістемесі
3. Жер пайдаланудың ауданын анықтау.
Аграрлық реформаға байланысты бұрыңғы мемлекеттік шаруашылықтар мемлекеттік емес заңды тұлғаларға, әртүрлі шаруашылықтың серіктілерге, кооперативтерге ауысқан.
Жаңа агро-құрылымдардың жер пайдалануын ұйымдастыру үшін орналаскан жерімен, топырағымен, жер бедерімен, табиғи өсімдіктерімен, көлемімен және компактілігімен, гидрогеологиялық және басқа жағдайларымен ауылшаруашылық дақылдарын, көп жылдық жеміс-жидек өсімдіктерін және өндірістердің мал өcipyгe жарамды, продуктивті жер массивтері белгілі болады. Бұл жерлер ауыл шаруашылық технологияларын, механизмдерін пайдалануға және басқаруға ыңғайлы болуы керек. Жер пайдалануды ұйымдастыру шаруашылық орталықтарын және жолдарды орналастырумен тығыз байланысты.
Жолдар, ауылшаруашылық өнімдерін және керекті техниканы, материалдарды, өндіріс құралдарын тасуға ыңғайлы болуы керек.
Орналасқан аймағына, шаруашылықтың мамандығына, оның жер пайдалануының құрам бөлігі сәйкес болуы керек. Мысалы қой шаруашылығьның жерінің құрамында шабындық пен жайылым көп, ал егістік шаруашығьнда- жер көп болуға тиісті.
Жаңа жер пайдаланулар қайтадан құрылған шаруашылықтардың орнында пайда болған, сондықтан жерге орналастыру жұмыстары көп пайдаланушылардың қызығушылығына тиеді. Осыған байланысты олардың әр қайсысының территориясьна ұйымдастыру бөлек шешілуге тиісті.
Алдын-ала жасалған ауданды жерге орналастыру схемасын негіздей отырып, бұндай шаруашылықтарда, шаруашылық аралық жерді үйлестіру жұмысын жүргізу тиімді.
Агро-құрылымдардың жер пайдалануларын ұйымдастырғанда шаруашылық аралық жерге үйлестірудің жалпы принциптеріне сүйену керек:
тұрғындардың өмір сүру және еңбек ету жағдайларын әрқашан жақсарту;
өндірістің тиімділігінің әрдайым көтерілуін, салалардьң рентабельдігінің тұрақты болуьн, жобаланатын шаралардық экономикалық және қоғамдық тиімділіктерінің биік болулығын қамтамасыз ететін;
капиталдық бip уақыттың шығьнның неғұрлым аз болуы және тез қайтарылуы;
заңдық және нормативтік актілерді қатал орындауды.
Қабылданатын шешімдер ғылыми ic жүзіндегі жетістіліктерге және шаруашьшық аралық жерге үйлестірудің жеке принциптеріне сүйенуі керек.
Тиімді ұйымдастырылған жер пайдаланулар келесі талаптарға сәйкес болуы керек:
әр жер пайдалануды орналастырғанда осы территорияда орналасқан әр жер пайдаланушының қызығушылығын есепке алу;
жер пайдаланудың мөлшерін зоналық жағдайға, мамандыққа, келешекте шығарылатын өнімнің көлеміне сәйкес келтіру
әр шаруашылықтың мамандығына байланысты жерді тиімді пайдалану үшін жер пайдалану құрамына тиісті ауыл шаруашылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz