ҚАЗАҚ ТІЛІ (С1 деңгейі) Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
А.С. Нұржанова
ҚАЗАҚ ТІЛІ
(С1 деңгейі)
Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы
Университеттің Ғылыми Кеңесінде
оқу құралы ретінде бекітілген
Нұр -Сұлтан 2021
ӘОЖ 811.512.122 (175.8)
КБЖ 81.2 (5 қаз) я 73
Н 86
Пікір жазғандар:
Резуанова Г.К. С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ доценті, ф.ғ.к.
Қорғанбеков Б. C. Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ профессоры, ф.ғ.к..
Нұржанова А.С.
Қазақ тілі: Оқу құралы -Нұр -Сұлтан: С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ баспасы, 2021. -180 бет.
ISBN 9965-824-91-3
Оқу құралы жоғары оқу орындарында жалпыға міндетті мемлекеттік білім беру стандартына сай оқытылатын Қазақ тілі пәнінің типтік бағдарламасы негізінде жоғары оқу орындарының барлық мамандықтары бойынша білім алатын, тіл білу деңгейі С1 тобындағы студенттерге арналады. Оқу құралында студенттердің кәсіби сала шеңберінде тілдік құзырын жетілдіру мақсаты қойылған. Құралда берілген мәтіндер мен түрлі тапсырмалар тіл үйренушілердің өз мамандықтары аясында креативті ойлау қабілетін дамытады, шығармашылық ізденістерін қалыптастырады.
ӘОЖ 811.512.122 (175.8)
КБЖ 81.2 (5 қаз) я 73
ISBN 9965-824-91-3(C) Нұржанова А.С. 2021 (C) С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ баспасы, 2021
Мазмұны
Алғысөз
5
I ТРИМЕСТР.
1-модуль
Адам және руханият
6-10
2-модуль
Отбасы және тәрбие
11-15
3-модуль
Мамандық және қызмет
15-20
4-модуль
Адам және заң
20-25
5-модуль
Денсаулық және салауатты өмір салты
26-31
6-модуль
Адам және экология
31-35
7-модуль
Әлемдік экожүйе
36-39
8-модуль
Туризм индустриясы
40-43
9-модуль
Ұлы мәртебелі уақыт
44-50
10-модуль
Мәдени мұра
50-54
II ТРИМЕСТР.
1-модуль
Мінез-құлық мәдениеті
55-59
2-модуль
Сән әлемі
60-65
3-модуль
Әдебиет әлемі
66-72
4-модуль
Ел тағдыры- жер тағдыры
73-78
5-модуль
Киіз үй
79-83
6-модуль
84-89
7-модуль
90-95
8-модуль
96-102
9-модуль
102-109
10-модуль
109-116
III ТРИМЕСТР.
1-модуль
117-121
2-модуль
121-127
3-модуль
128-135
4-модуль
135-140
5-модуль
141-147
6-модуль
147-153
7-модуль
153-159
8-модуль
160-165
9-модуль
166-170
10-модуль
171-175
Глоссарий
175-177
Әдебиеттер тізімі
179-180
Алғы сөз
Жоғары білім беру саласында нарық заманының талаптарына сай бәсекеге қабілетті, көптілді мамандар даярлау маңызды болып отыр. Кәсіби біліктілікпен қатар, болашақ мамандардың тілдік құзыретінің жоғары болуы оның сұранысқа ие, бәсекеге қабілеттілігінің көрсеткіші болары анық. Жаһандану үдерісі кезеңіндегі жастар жаңалыққа бейім, ақпараттық технологияларды жылдам әрі жетік игеруде. Алайда, сол соны жаңалықтар легімен қатар дамып жатқан жас буын бойындағы басты құндылық саналатын рухани байлық көзі - ана тілі екенін естен шығармау керек. Сондықтан ана тілін білетін, ұлттық болмысы қалыптасқан, отанын, елін жерін құрмет тұтатын, өркениет жаңалықтарынан жырақ қалмаған жан-жақты тұлға ғана егемен еліміздің тірегіне айналары сөзсіз.
Оқу құралы 2007 жылғы "27" шілдедегі ҚР Білім туралы Заңының 5 -бабына сәйкес ҚР Білім және ғылым министрлігінің жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі ұйымдарға арналған жалпы білім беретін пәндер циклының типтік оқу бағдарламасын бекіту туралы 31 қазан 2018 жылғы №603 бұйрығымен әзірленген Қазақ тілі пәнінің типтік бағдарламасы негізінде С. Сейфуллин атындағы ҚАТУ-ды жұмыс оқу жоспары бойынша С1 деңгейін меңгеретін барлық мамандық студенттеріне арналып құрастырылған.
Оқу құралында 1 және 2,3 триместрлерге арналған лексикалық тақырыптар және оған тапсырмалар жүйесі типтік бағдарлама бойынша берілген. Мәтіндер студенттердің ақпараттық-танымдық мазмұндағы коммуникативтік жағдаятқа қарай өз ойын жеткізуге, деректерді талдауға, жүйелеуге тыңдалым, айтылым, жазылым, сөйлесім арқылы дағдыландыруға бағытталған. Коммуникативтік жағдаяттағы ойды, мақсат-ниетті әртүрлі мағыналық реңкпен беру басты назарға алынған. Айқындалған продуктивті сипаттағы мәтіндер арқылы ақпаратты түсіндіру, әлеуметті-тұрмыстық, мәдениеттанымдык, қоғамдық-саяси, оқу-кәсіби бағыттағы материалдардың стильдік ерекшеліктері ашылады. Тақырыптарға берілген түрлі тапсырмалар, пікіралмасулар, этникалық, мәдениеттанымдық, әлеуметтік маңызы бар мәселелерді талқылау, өз көзқарасын білдіру және оны негіздей білу, пікір айтушыладың ойларына сыни тұрғыдан баға беру мәселелерін қамтиды.
Тапсырмалар жүйесі тіл үйренушінің өз ұстанымын, қажетті лексика-грамматикалық, прагматикалық деңгейде және дұрыс толық мазмұнды көзқарасын әдептілікпен жеткізу кабілетін дамытуды көздейді
I ТРИМЕСТР
1. Модуль. АДАМ ЖӘНЕ РУХАНИЯТ
КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1-сабақтың тақырыбы: Адам деген -ардақты ат
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Ш. Құдайберді ұлының ұлағатты сөзінің мағынасын түсініп алыңыздар:
Кісіге адамшылық неге керек?
Адамдық өзге айуаннан артық демек,
Жаны ашып, жәрдем қылмай өткен адам,
Өсіп, өшіп құлаған бір бәйтерек!
Грамматика
Күрделі сөз деп кемінде екі одан да көп дара сөзден құралып, ритм ырғақ жағынан бір ұдай, лексика-семантикалық жағынан біртұтас, лексика-грамматикалық жағынан бір бүтін тұлға болып бірлесіп тұрақталған құрама сөзді айтамыз. Олар: қосарлы сөздер, біріккен сөздер, қысқарған сөздер және тіркесті терминдер. Мысалы:мінез-құлық, қимыл-әрекет, отбасы, ҚазАТУ, Қазақстан Республикасы т.б.
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар:
Адам болам десеңіз..., бұл ойешкімді де бейжай қалдырмасы анық. Қолымыздан жақсы іс тындырсақ осы бала түбінде адам болады немесе жат қылық танытып жатсақ Мына бала адам болмас деген сөздерін ұдайы естіп жататынымыз баршаға аян. Сонда біз үнемі жақсы болып шын мәнінде адам деген атқа лайық болу үшін не істеуіміз керек...? Бізді анамыз жарық дүниеге әкелгенде-ақ адам болмадық па...? Ақ жолдан адасып адамгершіліктен, ар-ұяттан қалған адамдар туралы газет-журналдардан оқып, теледидардан көріп, үлкендерден естіп біліп жүрміз. Осы жуырда ғана телеарналардың бірінен дүниеге жаңа ғана келген бейкүнә сәбидің саудаланғанын естиміз.Қорғансыз сәбиді саудалауы олардың бойында мейірімділік, адамгершілік және имандылық қасиеттердің болмауы. Бұл әрине адамдардың жасап жатқан жамандықтарының бір ғана көрінісі. Жамандық деген толып жатыр, мысалға өтіріктің өрге баспайтынын білсек те өтірік айтамыз, біреудің ақ адал малын ұрлап өзімізге меншіктейміз, табиғатты ластаймыз. Міне бізді адам деген атқа лайық деп ауыз толтырып айтуға кедергі келтіретін өз бойымыздағы жамандықтар мен жат қылықтар.
Дана халқымыз Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен - деп бекер айтпаған, әр кез жақсылардан үлгі алуға, жамандардың жат қылықтарынан бойымызды аулақ ұстауға, дөрекі сөйлемеуге, өтірік айтпауға тырысу керек.. Осы дүниеге келген соң Шәкәрім ақын жырлағандай: Өсіп, өшіп құлаған бір бәйтеректей болмай, нағыз адам болу.
Baq.kz сайты
ТІЛДЕСІМ
3-тапсырма. Мәтінге сүйеніп, сұхбаттасыңыздар:
Үлгі: - Адамның адамгершілігі неде?
- ... ... ... ... ...
-Жаман қылық жасаудың себебі не?
5-тапсырма. Сұхбатты толықтырыңыздар:
- Адамдар арасында өшпенділік неден туады?
- ___________________________________ .
- Кісіге жақсылық жасау дегенді қалай түсінесің ?
- ___________________________________
- Адамдар табиғатқа қалай зиян келтіруде ?
- ___________________________________ .
- Адамға негізгі адами тәрбиені кім береді ?
- __________________________________.
- Адамдар өтірік айтуға неге барады?
- __________________________________.
- Ұрлық түбі-қорлық дегенді қалай түсінесің?
- ____________________________________ .
ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. Берілген сөздерденкүрделі сөз жасаңыздар:
Үлгі: Әуежай.
Жай, беріс, ас, мекен, кіре, шаға, қора, адал, бала, бақан, қазан,
2-тапсырма. Күрделі сөздерді пайдаланып сөйлем құрастырыңыздар:
Үлгі: Қазақстанда отбасы күні дәстүрлі мерекеге айналды.
Ауыл шаруашылығы, бәйтерек, ағайын-туыс, ҰБТ, тыныс-тіршілік.
2-сабақтың тақырыбы:
Ізгілік - адамның басты рухани-адамгершілік құндылығы
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Сөздік арқылы сөздерді аударыңыздар:
Адамгершілік, парасат, ізгілік, шапағат, мейірім, жалақор, арызқой, екіжүзді, сабырлы, жомарт,
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар:
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы адамға үш-ақ нәрсе керек: ыстық қайрат, ол дегеніміз таңдаған мамандығың бойынша барыңды салып еңбек ету, нұрлы ақыл - жамандығың мен жақсылығыңды ақылмен шешу, жылы жүрек - мейрімділік пен ізгілік, өзіңді кеңірек зерттеу. Даналықты жыр еткен халқымыз: көзбен көрген тәрбиені, сөзбен емес іспен дәлелдеген тәрбиенің күші қандай ғаламат!-деседі. Сол тәрбиені келер ұрпаққа жеткізу - біздің міндетіміз. Ал егер біреуінен ақау шықса жұқпалы аурудай біріне-бірі тарайды. Қазақ халқы бір құмалақ бір қарын майды шірітеді дейді. Сондықтан бәрін бірге жұмылдырып түйіндей білу керек.
Ізгілікті іс игілікке жеткізеді. Адамның мейірімді, елін, жерін сүюі, еңбексүйгіштігі, ізгі істер мен жақсы әрекеттерге жетелейді.Бала кезден достарыңа көмек қолыңды созу, біреудің қайғысына ортақтасып, шыдамдылықпен мұңдарын тыңдау, жүздеріне күлкі орнату - ізгіліктің белгісі.
Жақсы ниет - ниет қана қарасаң, дұрысы оны іс қылуға жарасаңдеп Ж.Баласағұн атамыз айтқан. Өзіңе, өзгеге қиянат жасамау, барша адамға сүйіспеншілікпен қарау керек. Сонда ғана өзіңді тани отырып, алға қарай ұмтылып отырасың. Адам өмірі баспалдақ сияқты. Бір жақсы қадам жасасаң, баспалдақтың біреуіне шығып, тағы да алға ұмтыласың. Солай алға қойған мақсатыңатек алға жылжуға тырысасын. Биікке шыға отырып алға өрлейсін. Ізгілік үнемі бойымызда болады. El.KZ
ТІЛДЕСІМ
3-тапсырма. Мәтін мазмұнына орай сұхбаттасыңыздар:
Үлгі: -Сіз қандай ізгілікті жасадыңыз ?
- ... ... ... ... ...
-Адам өз жақсылығына жауап күте ме?
- ... ... ... ... ...
4-тапсырма.Сұраққа жауап айтыңыздар:
oo Адал дос пен амал дос дегенге түсінігіңіз?
- ___________________________________ .
- Шын қиналғанда жаныңыздан кім табылады?
- ___________________________________
- Біреуге еріп, жолдан таю деген не?
- ___________________________________ .
- Өмірлік қағидаңыз қандай?
- __________________________________.
- Өз кемшілігіңізді көре аласыз ба?
- __________________________________.
- Отанды сүюді қандай әрекеттеріңізбен көрсетесіз?
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Күрделі сөз тіркестерінжасаңыздар:
Үлгі:Ізгілікті іс.
Адами, ізгілікті, қасиет,іс, еңбек, құндылық, адамгершілік, жақсылық, әрекет, сүю, жақсы, елін, жасау, ету.
6-тапсырма. Мәтінді аударып,дәптерге жазыңыздар:
Новое поколение подрастает. Родители учат их быть нравственными. Только хорошая детская литература может способствовать формированию нравственности. Но все же нравственные люди есть и будут не смотря ни на что. Нравственным людям присущи такие черты характера, как доброта, щедрость, скромность, умеренность во всем, уважение к другим людям. Люди с высокими духовными и нравственными ценностями должны нести свет в этот мир и учить других, как не потерять себя в этом мире.
3-сабақтың тақырыбы:
Қоғамдағы әлеуметтік нормалар мен ережелер
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Жаңа сөздермен танысыңыздар:
тәртіп-дисциплина
адам санасы-сознание человека
мінез-құлық - поведение
жиынтық-совокупность
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар:
Қоғамдағы индивидтердің, адамдардың мінез-құлықтары арнайы нормалар шеңберімен шектелген. Қоғамда қабылданған тәртіп пен өмірдің қатынастары адамды бір қалыптаөзінің мінез-құлқын қалыптастыруды талап етеді. Әр индивид, қоғамның мүшесі қоғам қабылдаған нормаларға өзінің қимыл-әрекетін бейімдейді. Керісінше, индивид қоғамдағы талаптарды қабылдауы немесе қабылдамауы мүмкін.
Қоғам қабылдаған адамдардың мінез-құлықтарының жиынтығы, ережелері әлеуметтік нормалардың өмірі мен қызметі көп әрекеттерді қалыптастырады.
Әрекеттер құқық талаптарына сай, немесе қарсы болады. Ал, әлеуметтік нормалар адамға жат, оның табиғаты қабылдамайтын әрекеттерді жасауға тыйым салады. Жеке адамның санасы қоғамдық орта қабылдаған тәртіп пен нормаларға тәуелді. Әлеуметтік нормалар: құқықтық, мінез-құлық, діни, корпоративтік, моральдық, техникалық болып бөлінеді.
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтін бойынша бірнеше сұрақ құрастырыңыздар:
Үлгі:Әлеуметтік нормалар нешеге бөлінеді?
4-тапсырма.Сұрақтарға жауап беріңіздер:
1. Адамгершілік деген не?
2. Адам санасына жат әдеттер қайдан келеді?
3. Тәрбие тал бесіктен басталады дегенді қалай түсінесіз?
4. Құқықтық нормалар дегенді қалай түсінесіз?
5.Мінез-құлық нормалары деген не?
6.Діни нормаларға не жатады?
8. Әлеуметтік нормаларға бағыну деген не?
9. Тәртіпке бағынған ел құл болмайды кімнің сөзі?
10.Талаптар шеңберінен шығып кету неге әкеледі?
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерінен сөйлем құрастырыңыз:
Үлгі:Әлеуметтік нормалар, тыйым салу, айыптау, қабылдаған тәртіп, мінез-құлық нормалары, жеке адам, қоғамдық сана.
6-тапсырма. Мәтінді қазақ тіліне аударып, дәптерге жазыңыз.
1. Корпоративные нормы рождаются в отдельных группах, таких как рабочий коллектив, общественные организации, кооперативы, партии и другие. Эти правила подкреплены законом и призваны регулировать взаимодействие между участниками, защищая их права и интересы.
2. Религиозные - установлены каждой конфессией для своих адептов и записаны в священные книги. Например, в христианстве это Библия, в исламе - Коран.
3. Моральные стандарты основаны на понятиях о добре и зле, их несоблюдение влечет за собой общественное порицание.
4. Правовые нормы - закреплены юридически, считаются обязательными в исполнении. Несоблюдение карается по закону.
5. Эстетические -- правила хорошего тона, требования к внешнему виду (одежда, прическа,гигиенаи т.д.
7-тапсырма. Модульді бекітуге арналған бақылау сұрақтары:
1) Адамгершілік дегенді қалай түсіндіресіз?
2) Әлеуметтік нормалардың түрлері қандай?
3) Адам мінезінің өзгеруіне не әсер етуі мүмкін?
4) Жақсы қадамдар жасау үшін қандай қасиеттеркерек?
5) Өмірде шын дос қандай болады?
№1 СОӨЖ тапсырмалары:
Монолог құрастырыңыз. Адам деген ардақты ат, Ізгілік - адамның басты рухани-адамгершілік құндылығы.
ІІ. Модуль. ОТБАСЫ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ: СӨЗ ТІРКЕСІ, ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕР
1-сабақтың тақырыбы: Отбасы - тәрбие ошағы
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Жаңа сөздермен танысыңыздар:
өнегелі - примерный, образцовый
әлеуметтік-социальный
ерлі-зайыпты- супруги
дәстүрлі - традиционный
тәрбиелі - воспитанный
қамқор - заботливый
парасаттылық - разумность, рассудительность
Грамматика
Сөз тіркестерінің сыңарлары арасындағы грамматикалық мағына жағынан үш түрлі синтаксистік қатынастың шеңберінде көрінеді. Олар: анықтауыштық, толықтауыштық және пысықтауыштық қатынастар. Матаса, қабыса байланысқан есімді сөз тіркестерінің сыңарлары бір-бірімен анықтауыштық қатынаста жұмсалады. Басыңқы сыңардан бағыныңқы сыңарға кімнің? ненің? қандай? нешінші? сияқты сұрақтары қойылады. Мысалы: студенттің кітабы, ақылды жігіт, үшінші сабақ, т.б.
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар:
Отбасы - тәрбие ошағы
Отбасы - көне әлеуметтік институттардың бірі. Сондай-ақ ол бір жағынан әлеуметтік институт, ал екінші жағынан өзінің қалыптасу және даму заңдылықтары бар, қандас туыстыққа негізделген, ерлі-зайыптылардың, ата-ана мен балалардың қарым-қатынастарын реттестіруші кіші топ. Қазақ қоғамы ер кісіні құрметтегенімен ерекшеленеді. Әр отбасысалт-дәстүрлерін ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырады.
Отбасында адамгершілік-этикалық, діни, еңбектік тәрбиенің негіздері қаланады. Ата-ана мен бала арасында қарым-қатынас қоғам үшін маңызды. Әке қорғаныш, ана мейірімділік пен махаббаттыңмысалы болды. Сондықтан да Отанды анаға теңейді. Қазақ әйелдері балаларын үлкенді сыйлауғаүйретеді. Осылай, отбасы дәстүрлерінің сақтаушысы ретінде ата мен әжені сыйлауды балалардың бойларына сіңірген
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтін бойынша бірнеше сұрақ құрастырыңыздар:
Үлгі: Отбасының тірегі кім?
4-тапсырма. Бес мақал-мәтел тауып, мағынасын ашыңыздар:
Үлгі:Өз балаңды өскенше бағасың, немереңді өлгенше бағасың.
Мағынасы:Балаларың өсіп кетеді, ал немерең қартайғанда қылығымен тәтті болады.
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтіннен етістікті тауып жазыңыздар:
Үлгі:Үлкенді сыйлау.
6-тапсырма. Түсіндірме сөздікті пайдаланып, туыстық атаулардың этимологиясына талдау жасаңыз:
Үлгі:Бала-шаға қос сөз, екінші сыңарының мағынасы шаға(монғол тілінде шақа-шақалақ) дегенді береді.
Жанұя, құда - жекжат, кемпір-сампыр, шал-шауқан,қыз-қырқын.
2-сабақтың тақырыбы: Отбасында әке мен ана орны
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Мақалдың мағынасымен танысыңыз.
Әке - асқар тау,
Ана - баурайындағы бұлақ,
Бала - жағасындағы құрақ.
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар:
Бала бойындағы жақсы-жаман қасиеттерін байқаса, қазақ оны ең бірінші әке мен ата тәрбиесінен көреді, тегіне тартқан дейді. "Әкесі сондай адам еді, атасы жақсы адам" деп ер адам тәрбиесін ауызға алады. Өйткені әкесінің баласына қалдырған ең үлкен мұрасы - оның жақсы тәрбиесі. "Әке - асқар тау, ана - баурайындағы бұлақ, бала - жағасындағы құрақ" деген сөзге бүкіл тәрбиеніқазақ атамыз сыйғызған. Әкесінен үлгі алған бала қорқақ болмайды. Ал ана мейірімін көріп өскен ұрпақ өзгеге де мейіріммен қарайды.Қазақ халқының ана туралы мақал-мәтелдері көп-ақ: сақау баланың тілін шешесі біледі, ана алдында құрмет, ата алдында қызмет, анаңа ауыр сөз айтпа, атыңа ауыр жүк артпа, анаңды Меккеге үш арқалап апарсаң да қарызынан құтыла алмайсың, анасын көріп қызын ал, аяғын көріп асын іш, анасын сүйгеннің баласын сүй. Осындай мақал-мәтелдер қазақ отбасындағы тәрбиені көрсетеді. Delovoimir.kz.
ТІЛДЕСІМ
3-тапсырма. Мәтінге сүйеніп, сұхбаттасыңыздар:
Үлгі: -Әке мектебі деген не?
- ... ... ... ... ...
-Ана көрген қыз қандай болады?
4-тапсырма. Сұхбатты толықтырыңыздар:
- Ана мен бала махаббатына нелер жатады ?
- ___________________________________ .
- Сіз ана мейіріміне жауапкершілікпен қарайсыз ба?
- ___________________________________
- Көп балалы отбасы жайлы ойыңыз қандай?
- ___________________________________ .
- Ата-анаңның алдындағы борышың деп нені түсінесіз?
- __________________________________.
- Бауырлар қарым-қатынасы қандай болу керек?
- __________________________________.
- Төртеу түгел болса, төбедегі келеді дегенді қалай түсінесіз?
- ____________________________________ .
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Анықтауыштық қатынастағы сөз тіркесін жасаңыздар:
Үлгі: Үлгілі отбасы; ұлттық тәрбие.
Туыстық, тәрбие, мәдениеті, ер кісі, ана, қатынас, дәстүрлі, қарым-қатынас, қазақ, беделі, мейірімі, бастауы.
6-тапсырма. Тест сұрақтарына жауап беріңіздер:
1. Отбасы - шағын не?
А. мемлекет
Ә. бөлім
Б. аумақ
2. Отбасы сөзінің синонимдері:
А. жанұя, әулет
Ә. ұя, әлеует
Б. шаңырақ, әлеумет
3. Ұлдың баласы кім?
А. немере
Ә. шөбере
Б. немене
4. Қыздың баласы кім?
А. жеңге
Ә. жиеншар
Б. жиен
5. Нағашы кім?
А. әкенің туыстары
Ә. шешенің туыстары
Б. құданың туыстары
3-сабақтың тақырыбы: Ұрпақ тәрбиесі
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Жаңа сөздермен танысыңыздар, есте сақтаңыздар:
Ежелден-
әдепті -
құйма құлақ-
елгезек-
ақпа құлақ -
намысшыл-
күш-жігер-
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Оқыңыздар, мәтіннің негізгі идеясын дәптерге жазыңыздар:
Тәрбиеде басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтиді. Біріншіден, әдептілікке үйретеді. Екін - шіден, мейірімді болуға тәр - биелеген. Үшіншіден, тіл алғышбол деп үйреткен. Төртіншіден, адалдық пен шын - дыққа үйрету. Бесіншіден, білгір бол, ұстаздың, көпті көрген адамның сөзін тыңда. Алтыншыдан, үл - кенді, ата-ананы,қоршаған ортаны сыйлау. Жетіншіден, адамға Алланың салған кемдігін айтпа деген.
Сегізіншіден, Ел намысы - ер намысы болуы керек. Сондықтан, ел қорғаны - батыр бол, халық алдында адал қызмет ет, намысшыл бол дегенді санасына сіңірген. Бұл айтылғандар бүкіл қоғамның міндеті екенін танытады. әл-Фараби бабамыздың Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз берілген білім - адам - заттың қас жауы деген сөзі - нің астарында терең мән жатыр.
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінге мазмұндас бірнеше сұрақ құрастырыңыздар:
Үлгі:Әдепті балаға қандай қасиеттер тән?
4-тапсырма. Баланы еңбекке баулу үшін қандай тәрбие берілетіні жайлы өз ойларыңызды айтыңыздар.
Үлгі: Баланы ойыншықтарын жинауға үйрету;
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Берілген тұрақты тіркестердің мағынасын ашып жазыңыздар:
Үлгі:Ағама жеңгем сай, апама жездем сай-мінезі ұқсас
Ақпа құлақ, құйма құлақ, қолды- аяққа тұрмау,іші - бауыры елжіреу, төбесі көкке жету, айды аспанға шығару, ақ түйенің қарнын жару.
6-тапсырма.
Отбасыңыздың бір мүшесіне арнап тілек немесе құттықтау хат жазыңыздар:
7- тапсырма. Модульді бекітуге арналған бақылау сұрақтары:
1) ҚР Отбасы күні қашан?
2) Отбасы деген сөздің этимологиясы қандай?
3) Отбасында ананың рөлі қандай?
4) Отбасында әкенің рөлі қандай?
5) Баланың тұлға болып қалыптасуына ықпал ететін негізгі факторлар не?
2 СОӨЖ тапсырмалары:
1-тапсырма. Тәрбие - тал бесіктен басталады эссе жазу;
2-тапсырма. Қазақстан Республикасындағы отбасы күні туралы ақпарат дайындаңыздар.
ІІІ Модуль. МАМАНДЫҚ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ. МАМАНДЫҚ БОЙЫНША БІЛІКТІЛІК. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ.
КҮРДЕЛІ АТАУЛАРДЫҢ СЕПТЕЛУІ, ТӘУЕЛДЕНУІ
1-сабақтың тақырыбы: Мамандық және қызмет
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Берілген сөз тіркестерімен танысыңыз.
Ұйым басшысы, ұйым мүлкі, кәсіби білім, қамтамасыз ету, мүліктік мүдде, біліктілік арттыру, еңбек тәртібі, ұйым қызметкерлері, еңбек қорғау, өрт қауіпсіздігі, лауазымдық міндеттемелер, өндірістік жарақат.
Грамматика:
Күрделі атау да жалаң сөз тәрізді парадигмалық қатынастарға түсе алады, бірақ оның сыңарларының әрқайсысы бөлек-бөлек емес, тұтасқан күйінде түрленіп бір тұлғаға ие болады. Сыңарларының орнын ауыстырып, қалыптасқан күйін өзгертуге болмайды. Үшіншісі, синтаксистік тұтастық белгісі. Күрделі атаулар сөйлеу, қатысым әрекетінде даяр қалпында қолданылып, лексикалық бірлік ретінде сөйлемнің бір мүшесі болады: Жезқазған, ғаламшар, тұсаукесер (даяр түрі септеледі, тәуелденеді).
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқыңыз.
Мамандық таңдау оңай жұмыс емес. Қазір мектеп түлектері ҰБТны тапсырып, оқу орны мен мамандықтарын таңдайды. Мамандық таңдау деген өзің айналысқың келетін жұмысты таңдау ғана емес, өзің араласқың келетін ортаны да таңдау.Қазақ Адам екі түрлі жағдайда қателеспеу керек: бірі - жар таңдағанда, екіншісі - мамандық таңдағанда деп бекер айтпаған.
Мамандық латын сөзі, халық алдында сөйлеу, жариялау дегенді білдіреді. Бұрыңғы заманда мамандықтың түр-түрі болмады. Әр адам барлық жұмыспен өзі ғана айналысатын. Дегенмен, әйелдер мен ерлерге деп бөлінетін жұмыстар болған. Ерлер аң аулап, үй тұрғызып, қару-жарақ жасаса, әйелдер өсімдіктерді жинап, тамақ пісірген, киім-кешек тігіп, бала тәрбиелеген.Заман өзгерген сайын, нарықтық қарым-қатынас пайда болды. Қоғам дамып, дүниеге түрлі мамандықтар келді.
Кез келген еңбек мамандық емес. Еңбектің мамандық деп аталуының өзіндік шарттары бар: бірі - маман атануүшін білім алып, дипломды болу керек, екіншісі - еңбегің төлену қажет. Маман атану үшін ең алдымен мамандығыңызға деген махаббат керек. Мамандыққа деген махаббат пен мансапқор болу екеуі екі бөлек нәрсе. Мамандығыңыз сіздің сүйікті ісіңізге айналуы қажет.
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Төменде берілген сұрақтарға түсінгеніңіз бойынша жауап беріңіз.
1. Сіз мамандықты өзіңіз таңдадыңыз ба?
2. Сізге мамандық таңдауға ата-анаңыз кеңес берді ме?
3. Сіз өз мамандығыңызға ҰБТ нәтижесіне қарай келдіңіз бе?
4. Болашақта қандай маман боламын деп ойлайсыз?
5. Өз мамандығыңыз ұнайды ма?
4-тапсырма. Сұхбатты толықтырыңыздар:
- Сұранысқа ие қандай мамандықтар бар ?
- ___________________________________ .
- Ең керемет мамандық иесі деп кімді айтасыз?
- ___________________________________
- Мамандықсыз бай өмір сүруге болады деп ойлайсыз ба?
- ___________________________________ .
- Кездейсоқ таңдаған мамандық қалай болады?
- __________________________________.
- Жақсы маман болу үшін шебер сөйлеу қаншалықты тиімді?
- __________________________________.
- Жалқау адам қандай маман болады деп ойлайсыз ?
5-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз: мамандық, жар, қиындығы, ләззат, мансап
Әр мамандықтың өз ...бар. Анамның айтуымен ... .таңдауым дұрыс болады деп ойлаймын. Қалаған мамандығыңмен жұмыс жасау адамға ... .сыйлайды. ... .үшін ... .. қызмет ету дұрыс емес.
2-сабақтың тақырыбы: Мамандық бойынша кәсіби біліктілік
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Оқыңыз, есте сақтаңыз
Бірыңғай тәуелсіз тестілеу, арнаулы оқу, даярлау бағдарламасы, өту нәтижелері, біліктілікті бірыңғай тестілеу, біліктілікті бағалау, жүйе енгізу, бағдарлану, кәсіби өсу, үздіксіз арттыру, қамтамасыз ету, отандық өндіріс, жемісті енгізу, белсенді қатысу.
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқыңыз.
Кәсіптік біліктіліктің өзекті аспектісі- жұмыс беруші мен қызметкердің арасындағы қарым-қатынас қана емес, кәсіптік білім беру арқылы еңбек нарығындағы ұсыныс пен сұранысты теңгермелеу шараларын құру, сондай-ақ жұмыс берушілердің кәсіби дамуын арттыру болып табылады.
Кредиттер жүйесі құжаттарда оқыту нәтижелерін белгілеуге және біліктілік жинауға мүмкіндік береді. Оқудағы үлгерімі үшін - нақты бір оқуды аяқтау үшін оқушыларға белгілі мөлшерде кредиттер беріледі. Біліктіліктің өсуін жиналған кредиттер көрсетеді. Кредиттердің жинақталуы және ауысуы біліктілікті құрамдау қағидаларымен реттеледі Берілген кредиттерді барлық институттар таниды; институттардың өздері біліктілікті реттеушінің аккредиттеу рәсімдері арқылы таниды.
(Кәсіби біліктілік туралы Қазақстан Республикасы Заңының жобасы)
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Сұхбатты толықтырыңыздар:
- Біліктілікті маман болу үшін не қажет?
- ___________________________________ .
- Біліктілікті неше жылда арттыру керек?
- ___________________________________
- Шетелдік сертификаттардың артықшылығы неде?
- ___________________________________ .
- Сіздің біліктілігіңіз немен өлшенеді?
- __________________________________.
- Бакалавр біліктілігі үшін қанша кредит алу керек?
- __________________________________.
- Магистратураға түсуге GPAнешеболу керек?
ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма. Берілген сөздермен сөйлем құрастырыңыз
Бағалау бірліктері, арнаулы құжаттар, оқу үлгерімі, біліктіліктің өсуі, бірізділік жүйесі.
5-тапсырма. Берілг ен сөйлемдерді аударып, дәптерге жазыңыз
Квалификация-(от лат. qualis -- какой по качеству и facio -- делаю степень и вид профессиональной обученности работника, наличие его знаний, умения и навыков, необходимых для выполнения им определённой работы. Квалификация работников отражается в их тарификации(присвоении работнику в зависимости от его квалификации того или иного тарифного разряда). Присвоение тарифного разряда свидетельствует о пригодности работника к выполнению данного круга работ.
6-тапсырма. Берілген сөйлемдерді аударып, дәптерге жазыңыз.
Профессия - это билет в жизнь, который мы получаем после первой ступени своего развития - школы. Главное, не ошибиться в выборе профессии, ведь от этого зависит наша судьба. Профессию нужно выбирать по душе и по качествам человека, чтобы она приносила радость и удовлетворение от прожитого дня.
3-сабақтың тақырыбы: Жұмыссыздық
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Оқыңыз, есте сақтаңыз.
Ұятың, арың оянсын,
Бұл сөзімді ойлансын.
Тамағы тоқтық,
Жұмысы жоқтық
Аздырар адам баласын.
Таласып босқа,
Жау болып досқа,
Қор болып, құрып барасың.
Абай Құнанбаев
ОҚЫЛЫМ
2- тапсырма. Мәтінді оқып, өз ойыңызбен жалғастырыңыз
Жұмыссыздық- бұл жұмыс істегісі келетін халықтың жұмыспен қамтылмауы. Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін арттыруы, сапасына жаңа талаптар қоятын ғылыми - техникалық прогресстің салдары болуы мүмкін.
Жұмыссыздық нарықтық экономикада типтілік құбылыс. Себебі, жұмыс күшіне сұраным, оны сатып алуға жұмсалатын капитал көлеміне тәуелді. Сондықтан капитал көлемінің азаюы, жұмыс күшіне деген сұранысты төмендетеді. Мұндай жағдай, нарықтық экономикадағы қорлану заңының іс-әрекетінің нәтижесі объективтік заңдылық. Осы заңның нәтижесінде қосымша жұмыс күшін өндіріске тарту жай жүреді және капиталдың органикалық құрылымының өсуінің әсерімен өндірістегі жұмысшылар қысқарады - нәтижесінде жұмыссыздар армиясы пайда болады.
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Сұрақтарға талқылау жасап, ойларыңызды ортаға салыңыздар.
1. Білімі, дипломы бар мамандар неге жұмыссыз?
2. Үйде жұмыссыз отыруға не себеп болады?
3.Жұмыс орнын жиі ауыстыру дұрыс па ?
4. Қысқартуға кімдер ілігеді?
5. Білікті, білімді маман жұмыссыз қалу жағдайы кездесе ме?
4- тапсырма. Берілген сұхбатты оқыңыз, әрі қарай жалғастырыңыз
а) - Нэйла, Жұмыспен қамту орталығына барайықшы, мен жұмыс табуым керек.
- Қандай жұмысқа тұрғың келеді,Кәусар?
- Мен қазір боспын. Сондықтан мамандық бойынша жұмыс тапқанша, кез келген жұмысқа дайынмын.
- Менің естуімше, орталықта қайта мамандандыру курсы бар екен, мүмкін соған жазыларсың? Онда шаштараз, тігінші, бет,тырнақ әрлеуші кәсібіне т.б. оқытып, сертификат береді екен.
- Ой, Нэйла көп рақмет, пайдалы ақпарат бергенің үшін, жүр кеттік!
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді қазақ тіліне жазбаша аударыңыз.
Директор по IT должен знать:
- технологию механизированной обработки информации;
- методы классификации и кодирования информации;
- нормализованные языки программирования;
- методы программирования;
- порядок оформления технической документации.
6-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерін қазақ тіліне аударып, тақырыпқа сай шағын мәтін жазыңыз.
cпециальность -
закон -
способ -
специалист -
всесторонный -
сфера -
квалификация -
навык -
правила -
образование -
метод -
высококвалифицированный -
7-тапсырма: Модульді бекітуге арналған бақылау сұрақтары:
1) Қазір қандай мамандықтар сұранысқа ие?
2) Жұмыссыздық неден туындайды?
3) Біліктілікті қанша уақытта көтеру керек?
4) Жұмыспен қамту орталықтары жастарға қандай көмек береді?
5) Бірнеше тіл білудің артықшылығы қандай?
№3 СОӨЖ тапсырмалары:
1-тапсырма.Әр кәсіптің -өз жемісі бар студенттерге интервью дайындату;
2-тапсырма.Түрлі кәсіп мамандарымен тілдесу арқылы жаман кәсіп болмайтыны жайлы таныстырылым әзірлету.
3-тапсырма.Мен таңдаған мамандық тақырыбына эссе жазыңыз.
ІV Модуль. АДАМ ЖӘНЕ ЗАҢ. АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ. ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ. ЗАҢМЕН ҚОРҒАЛУ. ЖАЛАҢ ЖӘНЕ КҮРДЕЛІ СЫН ЕСІМДЕР.
1-сабақ
Лексикалық тақырып: Адам және заң.
Тыңдалым
1-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерімен танысыңыз. Есте сақтаңыз.
қылмыс -
жаза -
өтірік -
билік -
ұрлық -
заң жүйелері -
әділет -
дау-шар -
тәртіп жүйелері -
құқық -
әділ би -
неке ережелері -
Грамматика:
Сын есім - заттың түсін, сапасын, белгісін, күйін, салмағын, көлемін, иісін т.б. қасиеттерін білдіретін сөздер. Дара сын есімдер деп құрамы бір ғана сөзден тұратын сындық мағыналы сөздер аталады: әдемі, жақсы, күлкішіл, ұзын, қоңыр, таңғы т.б.
Күрделі сын есімдер деп ең кемі екі сөзден құралып, бір сындық ұғымды білдіретін сөздер аталады: күрең қызыл, қара ала, қара сұр, ақ сақалды т.б.
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндап беріңіз.
Заңдар - мемлекеттегі өкілетті заң шығарушы органдар қабылдаған нормативтік актілер кешені. Демек, заң дегеніміз сол мемлекеттегі саяси, әлеуметтік, экономикалық, рухани, отбасылық және т.б. қарым-қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Заң мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдістерінің негізгісі болып табылады.
Заң шығарушы орган дегеніміз Конституция бойынша елдегі заң шығарушы билікті жүзеге асырудың негізгі міндеті жүктелген мемлекеттік өкілетті алқалық орган. Қазақстанда заң шығарушы билікті жүзеге асыратын жоғары өкілдікті орган - қос палаталы Қазақстан Республикасының Парламенті. Заң шығарушы билік Конституциядан кейінгі жоғарғы заң күші бар нормативтік актілерді - заңдарды шығару құқығын түбегейлі иленеді.
Заң шығарылған оның жобасы жасалады. Заң жобасы дегеніміз елдегі заң шығарушы органның қарауы үшін немесе бүкілхалықтық референдумға салу үшін әзірленген заңның қабылдауға ұсынылатын мәтіні.
(Қазақстан Ұлттық энциклопедия. 4 том.
- Алматы, -2002ж. -163-166 б. (Б.-720))
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Жоғарыдағы мәтінге сүйеніп сұрақтарға жауап беріңіз
1. Заң дегеніміз не?
2. Заң жобасы дегеніміз не және заң жобасын кімдер әзірлейді?
3. Заң жобасы қалай бекітіледі?
4. Заңды кімдер шығарады және ол қалай бекітіледі?
5. Заң шығарушы органның міндеті не?
4-тапсырма. Мәтінді оқып, түсінік айтыңыздар.
1995 жылы 30 тамызда республикада бүкілхалықтық референдум өтті, нәтижесінде жоғарыда айтылған Қазақстанның жаңа Конституциясы қабылданды. Дауыс беру еліміздің қалалары мен ауылдарындағы 10253 сайлау учаскелерінде жүрді. Жаңа Конституцияға адам дүниеге келген сәттен бастап оның ажырамас құқықтарына да қатысты нормалар енді. Ол бойынша Президент саяси жүйенің басты тұлғасы болып табылады және ол жоғары тұратындығы көрсетілген. Парламент туралы конституциялық бөлім өзгерістерге ұшырады. 1995 жылғы желтоқсанда екі палаталы (жоғарғы палаталы - Сенат, төменгі палаталы - Мәжіліс) Парламентке сайлау өткізілді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының II бөлімі Адам және азамат деп аталады. Ол 29 баптан (10-39 баптар) тұрады. Онда Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес берілетіндігі, ҚР азаматын шет мемлекетке беруге болмайтындығы, еліміз өз азаматтарын қайда жүрсе де қорғауға және оларға қамқорлық жасауға кепiлдiк беретіндігі айтылған.
Конституция бес рет қабылданды. Ең бірінші Конституция 1926 жылы қабылданған Қазақ АКСР Конституциясы. Кейін 1937 жылы және 1978 жылы қабылданған Қазақ КСР Конституциясы, 1993 және 1995 жылдары қабылданған тәуелсіз Қазақстан Республикасының Конституциясы. (Қазақстан Республикасы Конституциясынан)
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма.
Жоғарыдағы екі мәтінге сүйеніп кестені толтырыңыз.
Еліміздің Конституцияларының тарихы мен мазмұны
Жауабы
Конституция дегеніміз не, ол не үшін қажет?
Қазақ елінде Конституция неше рет қабылданды?
Қазақ елінің Конституцияларын жылдарымен көрсетіңіз
Соңғы Конституция өз күшіне қашан енді?
Конституция неше тараудан, неше баптан тұрады?
Соңғы Конституцияның 1993 жылғы Конституциядан айырмашылығы:
Соңғы Конститутцияның ІІ тарауы қалай аталады және онда не жайында айтылған?
6-тапсырма. Мәтінді көшіріп, сын есімдердің астын сызыңыздар.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар - бұл адамдардың физикалық, материалдық, рухани және басқа да өмір қажеттіліктеріне бағытталған.
Жеке құқықтар мен бостандықтар адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің түп қазығы болып табылады. Бұлар адамның өмірімен, бостандықтарымен, ар-ожданымен және басқа табиғи құқықтарымен байланысты құқықтар.
2-сабақ
АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ.
Лексикалық тақырып: Білім құқығы
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерімен танысыңыздар.
теңдік -
қол жетімділік -
көздеу -
бағдарланған -
бейімділік -
құзырлылық -
құрылым -
нығайту -
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқып, ой бөлісіңіз.
Қазақстанның білім беру жүйесіәрбір адамға білім алуға мүмкіндік береді. Білім алу құқығы Қазақстан Республикасы Конституциясының 30-бабында бекітілген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 30-бабы І-тармағына сәйкес азаматтартегін орта білім ала алады. Аталған баптың ІІ-тармағында азаматтардың жоғары оқу орнында конкурстық негізде тегін жоғары білім алуға құқығы бар екені туралы айтылған.
ҚР Президентінің 2004 жылдың 11 қазанындағы №1459 Жарлығымен 2005-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы бекітілді.
Бағдарламада білім беруді дамытудың мынандай негізгі бағыттары көзделген:
1. Оқу 6 жастан бастап және 12 жылдық орта білім оқуға көшу.
2. Кейінкәсіби білім жаңа деңгейін құру.
3. Кәсіби кадрларды үш сатылы модельбойынша оқыту - бакалавриат - магистратура - докторантура.
4. Білім беру сапасын бағалаудың ұлттық жүйесін құру.
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма.Мәтіннің мазмұнын баяндаңыз.
Қазіреңбек құкығы басты орындардың бірінде, өйткені ол қоғамдық еңбек қатынастарын реттейді.
Жеке еңбек шарты дегеніміз жұмыскер мен жұмыс беруші арасында жазбаша формада жасалатын екі жақты келісім. Жұмысқа қабылданатын ең кіші жас 16 жас. Орта білім алса немесе жалпы білім беретін оқу орнын тастап кетсе, 15 жасқа жеткен адам ата-анасының (қамқоршысының) келісімімен жеке еңбек шартына отыра алады. Жеке еңбек шартына кәмелетке толмаған баламен бірге ата-анасы (қамқоршысы) да қол қояды (Еңбек туралы Заңның 11 бабы). Мемлекеттік қызметке тұратын адам 18 жастан кіші болмауы тиіс.
4-тапсырма. Ой түрткі:
1. Еңбек құқығы дегенді қалай түсінесіз?
2. Еңбек шарты не үшін керек?
3. Адам неше жасынан бастап жұмыс істейді?
4. Біздің қоғамда неше жастан жұмыс істеуге рұқсат етіледі?
5. Еңбек ету не үшін қажет?
6. Адам мінезін еңбек арқылы тәрбиелеуге бола ма?
7. Сізге еңбектің қай түрі ұнайды?
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. 2-3 тапсырма мәтіндерінен сын есімдерді құрамына қарай екі бағанға жазып шығыңыз.
6-тапсырма. Берілген сөздермен сөйлемдер құраңыз.
Еңбек ету, жақсы жетістік, еңбек қажеттілігі, қанағаттандыру керек, еңбек дағдысын қалыптастырады, қолдан жасалған сырға, бала дүниеге келді, рухани қабілеті жоғары, жеке еңбек тәртібі, жалданбалы еңбекті ұйымдастыру, еңбек құқығын қарады, жас өнертапқыш.
3 - сабақ. ЗАҢМЕН ҚОРҒАЛУ
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Сөздердердің мағынасымен танысыңыздар.
Жынысы - пол
Наным-вера, убеждение
Ар - ожданы-совесть
Лайықты - достойный
АЙТЫЛЫМ
2 - тапсырма. ҚР Ата Заңының баптарын оқып, мазмұндаңыздар
14-бап
1. Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең.
2.Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
24-бап
1. Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі.
2. Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар.
31-бап
1. Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды.
2. Адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін деректер мен жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп соғады.
СӨЙЛЕСІМ
2 - тапсырма. ҚР азаматтарының құқтары жайлы сұхбат жасаңыздар.
ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма: Берілген даналық сөздерді дәптерге жазып, түсініп алыңыздар.
Әрбір істегі ең маңызды нәрсе - жұмыс істегіңіз келмеген сәтті күштеп жеңу. И.П.Павлов
Өмір еңбексіз ештеңе бермейді. Гораций
Көп еңбек еткенге бақыт басын иеді. Леонардо Да Винчи
Ең ұлы дарындарды да жалқаулық құртады. Монтень
Әділдік әкімдіктен күшті. Жүсіп Баласағұни
5 - тапсырма:Модульді бекітуге арналған бақылау сұрақтары:
1. ҚР азаматтарының білім алуы неше жастан басталады?
2. Кәсіби білім беру неше деңгейден тұрады?
3.ҚР азаматтары неше жастан заңды түрде еңбекке араласады?
4. Заңның адам үшін маңызы қандай?
5. Қазақстан қандай мемлекет?
№4 СӨЖ тапсырмалары
1-тапсырма. Заңды білмеу жазадан құтқармайды қылмыстық хроникасын дайындау.
V Модуль. ДЕНСАУЛЫҚ. САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫ. ДҰРЫС ТАМАҚТАНБАУ САЛДАРЫ. АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫНА ЗИЯНДЫ ТАҒАМДАР. СИНОНИМ. ОМОНИМ. АНТОНИМ.
1-сабақтың тақырыбы: ДЕНСАУЛЫҚ КЕПІЛІ - ШЫНЫҒУ
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма.Тыңдаңыз, айтыңыз. Жаңа сөздермен танысыңыз:
Салауатты өмір салты, денешынықтыру, табиғатқа серуен, таза ауада жүру, дұрыс тамақтану, денсаулыққы зиян келтірмеу.
Грамматика:
1.Синоним- мағынасы жағынан бір-біріне жақын сөздер. Мысалы: Қысқа-келте-шолақ; мықты - берік-күшті; сыйлау-қадірлеу-құрметтеу.
2.Антоним-тіліміздегі кейбір сөздердің мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер. М: ұзын-қысқа, жеңіл-қиын, қара-ақ, ыстық-жылы.
3.Омоним-тіліміздегі кейбір сөздердің дыбысталуы бірдей болғанымен, мағыналары бөлек
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Берілген мәтінді оқыңыз.
Денсаулық кепілі -шынығу
Шынығу ағзаның ауа райының қолайсыз ықпалына шыдамдылығын арттырады. Шынығуға негізінен ауа, су, күн шуағы қолданылады. Дене шынықтыру жаттығулары шынығудың тиімділігін арттырады. Шынығудың ең оңай түрі - таза ауаны пайдалану. Бірақ бұл жағдайда жыл маусымының ерекшелігі ескерілуі керек. Жылдың жылы кезеңінде шынығу үшін таза ауада көп уақыт серуендейді. Үй ішінде біраз уақыт жалаңаяқ жүру де пайдалы. Жылдың суық мезгілінде шынығу үшін белгілі бір уақыт жаяу серуендеу, шаңғы тебу, баяу жүгіру, коньки тебу пайдаланылады.
Шынығу үшін су процедурасын пайдаланады. Су ауаға қарағанда жақсы шынықтырады. Су теріге температуралық әсер етумен бірге механикалық әсер етеді. Капиллярлық қан айналысын жақсартады. Шынығудың тиімді тәсілі -контрасты душ қабылдау.
Шынығу ағзаның зат алмасу, тыныс алу және қан айналысы қызметін жақсартады, дененің шынығуына жағымды жағдай жасайды. (Шаңырақ үй-тұрмыс энциклопедиясы, Шынығу мақаласы бойынша,268-бет)
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз:
1.Сіз денеңізді шынықтыру үшін не істейсіз?
2. Қандай спорт түрімен айналысасыз?
3. Ауа процедураларына не жатады?
4. Су процедуралары қандай?
5. Шынығудың адам ағзасына қандай әсерлері бар?
4-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыз:
Дені саудың - жаны сау
Қазақ халқында бірінші байлық - денсаулық - деген мақал бар. Күнделікті өмір бізге әр түрлі қиындықтарды туғызады. Оларды жеңу үшінең алдымен деніміз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
А.С. Нұржанова
ҚАЗАҚ ТІЛІ
(С1 деңгейі)
Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқу құралы
Университеттің Ғылыми Кеңесінде
оқу құралы ретінде бекітілген
Нұр -Сұлтан 2021
ӘОЖ 811.512.122 (175.8)
КБЖ 81.2 (5 қаз) я 73
Н 86
Пікір жазғандар:
Резуанова Г.К. С.Сейфуллин атындағы ҚАТУ доценті, ф.ғ.к.
Қорғанбеков Б. C. Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ профессоры, ф.ғ.к..
Нұржанова А.С.
Қазақ тілі: Оқу құралы -Нұр -Сұлтан: С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ баспасы, 2021. -180 бет.
ISBN 9965-824-91-3
Оқу құралы жоғары оқу орындарында жалпыға міндетті мемлекеттік білім беру стандартына сай оқытылатын Қазақ тілі пәнінің типтік бағдарламасы негізінде жоғары оқу орындарының барлық мамандықтары бойынша білім алатын, тіл білу деңгейі С1 тобындағы студенттерге арналады. Оқу құралында студенттердің кәсіби сала шеңберінде тілдік құзырын жетілдіру мақсаты қойылған. Құралда берілген мәтіндер мен түрлі тапсырмалар тіл үйренушілердің өз мамандықтары аясында креативті ойлау қабілетін дамытады, шығармашылық ізденістерін қалыптастырады.
ӘОЖ 811.512.122 (175.8)
КБЖ 81.2 (5 қаз) я 73
ISBN 9965-824-91-3(C) Нұржанова А.С. 2021 (C) С.Сейфуллин атындағы ҚазАТУ баспасы, 2021
Мазмұны
Алғысөз
5
I ТРИМЕСТР.
1-модуль
Адам және руханият
6-10
2-модуль
Отбасы және тәрбие
11-15
3-модуль
Мамандық және қызмет
15-20
4-модуль
Адам және заң
20-25
5-модуль
Денсаулық және салауатты өмір салты
26-31
6-модуль
Адам және экология
31-35
7-модуль
Әлемдік экожүйе
36-39
8-модуль
Туризм индустриясы
40-43
9-модуль
Ұлы мәртебелі уақыт
44-50
10-модуль
Мәдени мұра
50-54
II ТРИМЕСТР.
1-модуль
Мінез-құлық мәдениеті
55-59
2-модуль
Сән әлемі
60-65
3-модуль
Әдебиет әлемі
66-72
4-модуль
Ел тағдыры- жер тағдыры
73-78
5-модуль
Киіз үй
79-83
6-модуль
84-89
7-модуль
90-95
8-модуль
96-102
9-модуль
102-109
10-модуль
109-116
III ТРИМЕСТР.
1-модуль
117-121
2-модуль
121-127
3-модуль
128-135
4-модуль
135-140
5-модуль
141-147
6-модуль
147-153
7-модуль
153-159
8-модуль
160-165
9-модуль
166-170
10-модуль
171-175
Глоссарий
175-177
Әдебиеттер тізімі
179-180
Алғы сөз
Жоғары білім беру саласында нарық заманының талаптарына сай бәсекеге қабілетті, көптілді мамандар даярлау маңызды болып отыр. Кәсіби біліктілікпен қатар, болашақ мамандардың тілдік құзыретінің жоғары болуы оның сұранысқа ие, бәсекеге қабілеттілігінің көрсеткіші болары анық. Жаһандану үдерісі кезеңіндегі жастар жаңалыққа бейім, ақпараттық технологияларды жылдам әрі жетік игеруде. Алайда, сол соны жаңалықтар легімен қатар дамып жатқан жас буын бойындағы басты құндылық саналатын рухани байлық көзі - ана тілі екенін естен шығармау керек. Сондықтан ана тілін білетін, ұлттық болмысы қалыптасқан, отанын, елін жерін құрмет тұтатын, өркениет жаңалықтарынан жырақ қалмаған жан-жақты тұлға ғана егемен еліміздің тірегіне айналары сөзсіз.
Оқу құралы 2007 жылғы "27" шілдедегі ҚР Білім туралы Заңының 5 -бабына сәйкес ҚР Білім және ғылым министрлігінің жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі ұйымдарға арналған жалпы білім беретін пәндер циклының типтік оқу бағдарламасын бекіту туралы 31 қазан 2018 жылғы №603 бұйрығымен әзірленген Қазақ тілі пәнінің типтік бағдарламасы негізінде С. Сейфуллин атындағы ҚАТУ-ды жұмыс оқу жоспары бойынша С1 деңгейін меңгеретін барлық мамандық студенттеріне арналып құрастырылған.
Оқу құралында 1 және 2,3 триместрлерге арналған лексикалық тақырыптар және оған тапсырмалар жүйесі типтік бағдарлама бойынша берілген. Мәтіндер студенттердің ақпараттық-танымдық мазмұндағы коммуникативтік жағдаятқа қарай өз ойын жеткізуге, деректерді талдауға, жүйелеуге тыңдалым, айтылым, жазылым, сөйлесім арқылы дағдыландыруға бағытталған. Коммуникативтік жағдаяттағы ойды, мақсат-ниетті әртүрлі мағыналық реңкпен беру басты назарға алынған. Айқындалған продуктивті сипаттағы мәтіндер арқылы ақпаратты түсіндіру, әлеуметті-тұрмыстық, мәдениеттанымдык, қоғамдық-саяси, оқу-кәсіби бағыттағы материалдардың стильдік ерекшеліктері ашылады. Тақырыптарға берілген түрлі тапсырмалар, пікіралмасулар, этникалық, мәдениеттанымдық, әлеуметтік маңызы бар мәселелерді талқылау, өз көзқарасын білдіру және оны негіздей білу, пікір айтушыладың ойларына сыни тұрғыдан баға беру мәселелерін қамтиды.
Тапсырмалар жүйесі тіл үйренушінің өз ұстанымын, қажетті лексика-грамматикалық, прагматикалық деңгейде және дұрыс толық мазмұнды көзқарасын әдептілікпен жеткізу кабілетін дамытуды көздейді
I ТРИМЕСТР
1. Модуль. АДАМ ЖӘНЕ РУХАНИЯТ
КҮРДЕЛІ СӨЗДЕР ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ
1-сабақтың тақырыбы: Адам деген -ардақты ат
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Ш. Құдайберді ұлының ұлағатты сөзінің мағынасын түсініп алыңыздар:
Кісіге адамшылық неге керек?
Адамдық өзге айуаннан артық демек,
Жаны ашып, жәрдем қылмай өткен адам,
Өсіп, өшіп құлаған бір бәйтерек!
Грамматика
Күрделі сөз деп кемінде екі одан да көп дара сөзден құралып, ритм ырғақ жағынан бір ұдай, лексика-семантикалық жағынан біртұтас, лексика-грамматикалық жағынан бір бүтін тұлға болып бірлесіп тұрақталған құрама сөзді айтамыз. Олар: қосарлы сөздер, біріккен сөздер, қысқарған сөздер және тіркесті терминдер. Мысалы:мінез-құлық, қимыл-әрекет, отбасы, ҚазАТУ, Қазақстан Республикасы т.б.
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар:
Адам болам десеңіз..., бұл ойешкімді де бейжай қалдырмасы анық. Қолымыздан жақсы іс тындырсақ осы бала түбінде адам болады немесе жат қылық танытып жатсақ Мына бала адам болмас деген сөздерін ұдайы естіп жататынымыз баршаға аян. Сонда біз үнемі жақсы болып шын мәнінде адам деген атқа лайық болу үшін не істеуіміз керек...? Бізді анамыз жарық дүниеге әкелгенде-ақ адам болмадық па...? Ақ жолдан адасып адамгершіліктен, ар-ұяттан қалған адамдар туралы газет-журналдардан оқып, теледидардан көріп, үлкендерден естіп біліп жүрміз. Осы жуырда ғана телеарналардың бірінен дүниеге жаңа ғана келген бейкүнә сәбидің саудаланғанын естиміз.Қорғансыз сәбиді саудалауы олардың бойында мейірімділік, адамгершілік және имандылық қасиеттердің болмауы. Бұл әрине адамдардың жасап жатқан жамандықтарының бір ғана көрінісі. Жамандық деген толып жатыр, мысалға өтіріктің өрге баспайтынын білсек те өтірік айтамыз, біреудің ақ адал малын ұрлап өзімізге меншіктейміз, табиғатты ластаймыз. Міне бізді адам деген атқа лайық деп ауыз толтырып айтуға кедергі келтіретін өз бойымыздағы жамандықтар мен жат қылықтар.
Дана халқымыз Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен - деп бекер айтпаған, әр кез жақсылардан үлгі алуға, жамандардың жат қылықтарынан бойымызды аулақ ұстауға, дөрекі сөйлемеуге, өтірік айтпауға тырысу керек.. Осы дүниеге келген соң Шәкәрім ақын жырлағандай: Өсіп, өшіп құлаған бір бәйтеректей болмай, нағыз адам болу.
Baq.kz сайты
ТІЛДЕСІМ
3-тапсырма. Мәтінге сүйеніп, сұхбаттасыңыздар:
Үлгі: - Адамның адамгершілігі неде?
- ... ... ... ... ...
-Жаман қылық жасаудың себебі не?
5-тапсырма. Сұхбатты толықтырыңыздар:
- Адамдар арасында өшпенділік неден туады?
- ___________________________________ .
- Кісіге жақсылық жасау дегенді қалай түсінесің ?
- ___________________________________
- Адамдар табиғатқа қалай зиян келтіруде ?
- ___________________________________ .
- Адамға негізгі адами тәрбиені кім береді ?
- __________________________________.
- Адамдар өтірік айтуға неге барады?
- __________________________________.
- Ұрлық түбі-қорлық дегенді қалай түсінесің?
- ____________________________________ .
ЖАЗЫЛЫМ
6-тапсырма. Берілген сөздерденкүрделі сөз жасаңыздар:
Үлгі: Әуежай.
Жай, беріс, ас, мекен, кіре, шаға, қора, адал, бала, бақан, қазан,
2-тапсырма. Күрделі сөздерді пайдаланып сөйлем құрастырыңыздар:
Үлгі: Қазақстанда отбасы күні дәстүрлі мерекеге айналды.
Ауыл шаруашылығы, бәйтерек, ағайын-туыс, ҰБТ, тыныс-тіршілік.
2-сабақтың тақырыбы:
Ізгілік - адамның басты рухани-адамгершілік құндылығы
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Сөздік арқылы сөздерді аударыңыздар:
Адамгершілік, парасат, ізгілік, шапағат, мейірім, жалақор, арызқой, екіжүзді, сабырлы, жомарт,
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар:
Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы адамға үш-ақ нәрсе керек: ыстық қайрат, ол дегеніміз таңдаған мамандығың бойынша барыңды салып еңбек ету, нұрлы ақыл - жамандығың мен жақсылығыңды ақылмен шешу, жылы жүрек - мейрімділік пен ізгілік, өзіңді кеңірек зерттеу. Даналықты жыр еткен халқымыз: көзбен көрген тәрбиені, сөзбен емес іспен дәлелдеген тәрбиенің күші қандай ғаламат!-деседі. Сол тәрбиені келер ұрпаққа жеткізу - біздің міндетіміз. Ал егер біреуінен ақау шықса жұқпалы аурудай біріне-бірі тарайды. Қазақ халқы бір құмалақ бір қарын майды шірітеді дейді. Сондықтан бәрін бірге жұмылдырып түйіндей білу керек.
Ізгілікті іс игілікке жеткізеді. Адамның мейірімді, елін, жерін сүюі, еңбексүйгіштігі, ізгі істер мен жақсы әрекеттерге жетелейді.Бала кезден достарыңа көмек қолыңды созу, біреудің қайғысына ортақтасып, шыдамдылықпен мұңдарын тыңдау, жүздеріне күлкі орнату - ізгіліктің белгісі.
Жақсы ниет - ниет қана қарасаң, дұрысы оны іс қылуға жарасаңдеп Ж.Баласағұн атамыз айтқан. Өзіңе, өзгеге қиянат жасамау, барша адамға сүйіспеншілікпен қарау керек. Сонда ғана өзіңді тани отырып, алға қарай ұмтылып отырасың. Адам өмірі баспалдақ сияқты. Бір жақсы қадам жасасаң, баспалдақтың біреуіне шығып, тағы да алға ұмтыласың. Солай алға қойған мақсатыңатек алға жылжуға тырысасын. Биікке шыға отырып алға өрлейсін. Ізгілік үнемі бойымызда болады. El.KZ
ТІЛДЕСІМ
3-тапсырма. Мәтін мазмұнына орай сұхбаттасыңыздар:
Үлгі: -Сіз қандай ізгілікті жасадыңыз ?
- ... ... ... ... ...
-Адам өз жақсылығына жауап күте ме?
- ... ... ... ... ...
4-тапсырма.Сұраққа жауап айтыңыздар:
oo Адал дос пен амал дос дегенге түсінігіңіз?
- ___________________________________ .
- Шын қиналғанда жаныңыздан кім табылады?
- ___________________________________
- Біреуге еріп, жолдан таю деген не?
- ___________________________________ .
- Өмірлік қағидаңыз қандай?
- __________________________________.
- Өз кемшілігіңізді көре аласыз ба?
- __________________________________.
- Отанды сүюді қандай әрекеттеріңізбен көрсетесіз?
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Күрделі сөз тіркестерінжасаңыздар:
Үлгі:Ізгілікті іс.
Адами, ізгілікті, қасиет,іс, еңбек, құндылық, адамгершілік, жақсылық, әрекет, сүю, жақсы, елін, жасау, ету.
6-тапсырма. Мәтінді аударып,дәптерге жазыңыздар:
Новое поколение подрастает. Родители учат их быть нравственными. Только хорошая детская литература может способствовать формированию нравственности. Но все же нравственные люди есть и будут не смотря ни на что. Нравственным людям присущи такие черты характера, как доброта, щедрость, скромность, умеренность во всем, уважение к другим людям. Люди с высокими духовными и нравственными ценностями должны нести свет в этот мир и учить других, как не потерять себя в этом мире.
3-сабақтың тақырыбы:
Қоғамдағы әлеуметтік нормалар мен ережелер
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Жаңа сөздермен танысыңыздар:
тәртіп-дисциплина
адам санасы-сознание человека
мінез-құлық - поведение
жиынтық-совокупность
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар:
Қоғамдағы индивидтердің, адамдардың мінез-құлықтары арнайы нормалар шеңберімен шектелген. Қоғамда қабылданған тәртіп пен өмірдің қатынастары адамды бір қалыптаөзінің мінез-құлқын қалыптастыруды талап етеді. Әр индивид, қоғамның мүшесі қоғам қабылдаған нормаларға өзінің қимыл-әрекетін бейімдейді. Керісінше, индивид қоғамдағы талаптарды қабылдауы немесе қабылдамауы мүмкін.
Қоғам қабылдаған адамдардың мінез-құлықтарының жиынтығы, ережелері әлеуметтік нормалардың өмірі мен қызметі көп әрекеттерді қалыптастырады.
Әрекеттер құқық талаптарына сай, немесе қарсы болады. Ал, әлеуметтік нормалар адамға жат, оның табиғаты қабылдамайтын әрекеттерді жасауға тыйым салады. Жеке адамның санасы қоғамдық орта қабылдаған тәртіп пен нормаларға тәуелді. Әлеуметтік нормалар: құқықтық, мінез-құлық, діни, корпоративтік, моральдық, техникалық болып бөлінеді.
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтін бойынша бірнеше сұрақ құрастырыңыздар:
Үлгі:Әлеуметтік нормалар нешеге бөлінеді?
4-тапсырма.Сұрақтарға жауап беріңіздер:
1. Адамгершілік деген не?
2. Адам санасына жат әдеттер қайдан келеді?
3. Тәрбие тал бесіктен басталады дегенді қалай түсінесіз?
4. Құқықтық нормалар дегенді қалай түсінесіз?
5.Мінез-құлық нормалары деген не?
6.Діни нормаларға не жатады?
8. Әлеуметтік нормаларға бағыну деген не?
9. Тәртіпке бағынған ел құл болмайды кімнің сөзі?
10.Талаптар шеңберінен шығып кету неге әкеледі?
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерінен сөйлем құрастырыңыз:
Үлгі:Әлеуметтік нормалар, тыйым салу, айыптау, қабылдаған тәртіп, мінез-құлық нормалары, жеке адам, қоғамдық сана.
6-тапсырма. Мәтінді қазақ тіліне аударып, дәптерге жазыңыз.
1. Корпоративные нормы рождаются в отдельных группах, таких как рабочий коллектив, общественные организации, кооперативы, партии и другие. Эти правила подкреплены законом и призваны регулировать взаимодействие между участниками, защищая их права и интересы.
2. Религиозные - установлены каждой конфессией для своих адептов и записаны в священные книги. Например, в христианстве это Библия, в исламе - Коран.
3. Моральные стандарты основаны на понятиях о добре и зле, их несоблюдение влечет за собой общественное порицание.
4. Правовые нормы - закреплены юридически, считаются обязательными в исполнении. Несоблюдение карается по закону.
5. Эстетические -- правила хорошего тона, требования к внешнему виду (одежда, прическа,гигиенаи т.д.
7-тапсырма. Модульді бекітуге арналған бақылау сұрақтары:
1) Адамгершілік дегенді қалай түсіндіресіз?
2) Әлеуметтік нормалардың түрлері қандай?
3) Адам мінезінің өзгеруіне не әсер етуі мүмкін?
4) Жақсы қадамдар жасау үшін қандай қасиеттеркерек?
5) Өмірде шын дос қандай болады?
№1 СОӨЖ тапсырмалары:
Монолог құрастырыңыз. Адам деген ардақты ат, Ізгілік - адамның басты рухани-адамгершілік құндылығы.
ІІ. Модуль. ОТБАСЫ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ: СӨЗ ТІРКЕСІ, ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕР
1-сабақтың тақырыбы: Отбасы - тәрбие ошағы
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Жаңа сөздермен танысыңыздар:
өнегелі - примерный, образцовый
әлеуметтік-социальный
ерлі-зайыпты- супруги
дәстүрлі - традиционный
тәрбиелі - воспитанный
қамқор - заботливый
парасаттылық - разумность, рассудительность
Грамматика
Сөз тіркестерінің сыңарлары арасындағы грамматикалық мағына жағынан үш түрлі синтаксистік қатынастың шеңберінде көрінеді. Олар: анықтауыштық, толықтауыштық және пысықтауыштық қатынастар. Матаса, қабыса байланысқан есімді сөз тіркестерінің сыңарлары бір-бірімен анықтауыштық қатынаста жұмсалады. Басыңқы сыңардан бағыныңқы сыңарға кімнің? ненің? қандай? нешінші? сияқты сұрақтары қойылады. Мысалы: студенттің кітабы, ақылды жігіт, үшінші сабақ, т.б.
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар:
Отбасы - тәрбие ошағы
Отбасы - көне әлеуметтік институттардың бірі. Сондай-ақ ол бір жағынан әлеуметтік институт, ал екінші жағынан өзінің қалыптасу және даму заңдылықтары бар, қандас туыстыққа негізделген, ерлі-зайыптылардың, ата-ана мен балалардың қарым-қатынастарын реттестіруші кіші топ. Қазақ қоғамы ер кісіні құрметтегенімен ерекшеленеді. Әр отбасысалт-дәстүрлерін ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырады.
Отбасында адамгершілік-этикалық, діни, еңбектік тәрбиенің негіздері қаланады. Ата-ана мен бала арасында қарым-қатынас қоғам үшін маңызды. Әке қорғаныш, ана мейірімділік пен махаббаттыңмысалы болды. Сондықтан да Отанды анаға теңейді. Қазақ әйелдері балаларын үлкенді сыйлауғаүйретеді. Осылай, отбасы дәстүрлерінің сақтаушысы ретінде ата мен әжені сыйлауды балалардың бойларына сіңірген
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтін бойынша бірнеше сұрақ құрастырыңыздар:
Үлгі: Отбасының тірегі кім?
4-тапсырма. Бес мақал-мәтел тауып, мағынасын ашыңыздар:
Үлгі:Өз балаңды өскенше бағасың, немереңді өлгенше бағасың.
Мағынасы:Балаларың өсіп кетеді, ал немерең қартайғанда қылығымен тәтті болады.
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтіннен етістікті тауып жазыңыздар:
Үлгі:Үлкенді сыйлау.
6-тапсырма. Түсіндірме сөздікті пайдаланып, туыстық атаулардың этимологиясына талдау жасаңыз:
Үлгі:Бала-шаға қос сөз, екінші сыңарының мағынасы шаға(монғол тілінде шақа-шақалақ) дегенді береді.
Жанұя, құда - жекжат, кемпір-сампыр, шал-шауқан,қыз-қырқын.
2-сабақтың тақырыбы: Отбасында әке мен ана орны
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Мақалдың мағынасымен танысыңыз.
Әке - асқар тау,
Ана - баурайындағы бұлақ,
Бала - жағасындағы құрақ.
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыздар:
Бала бойындағы жақсы-жаман қасиеттерін байқаса, қазақ оны ең бірінші әке мен ата тәрбиесінен көреді, тегіне тартқан дейді. "Әкесі сондай адам еді, атасы жақсы адам" деп ер адам тәрбиесін ауызға алады. Өйткені әкесінің баласына қалдырған ең үлкен мұрасы - оның жақсы тәрбиесі. "Әке - асқар тау, ана - баурайындағы бұлақ, бала - жағасындағы құрақ" деген сөзге бүкіл тәрбиеніқазақ атамыз сыйғызған. Әкесінен үлгі алған бала қорқақ болмайды. Ал ана мейірімін көріп өскен ұрпақ өзгеге де мейіріммен қарайды.Қазақ халқының ана туралы мақал-мәтелдері көп-ақ: сақау баланың тілін шешесі біледі, ана алдында құрмет, ата алдында қызмет, анаңа ауыр сөз айтпа, атыңа ауыр жүк артпа, анаңды Меккеге үш арқалап апарсаң да қарызынан құтыла алмайсың, анасын көріп қызын ал, аяғын көріп асын іш, анасын сүйгеннің баласын сүй. Осындай мақал-мәтелдер қазақ отбасындағы тәрбиені көрсетеді. Delovoimir.kz.
ТІЛДЕСІМ
3-тапсырма. Мәтінге сүйеніп, сұхбаттасыңыздар:
Үлгі: -Әке мектебі деген не?
- ... ... ... ... ...
-Ана көрген қыз қандай болады?
4-тапсырма. Сұхбатты толықтырыңыздар:
- Ана мен бала махаббатына нелер жатады ?
- ___________________________________ .
- Сіз ана мейіріміне жауапкершілікпен қарайсыз ба?
- ___________________________________
- Көп балалы отбасы жайлы ойыңыз қандай?
- ___________________________________ .
- Ата-анаңның алдындағы борышың деп нені түсінесіз?
- __________________________________.
- Бауырлар қарым-қатынасы қандай болу керек?
- __________________________________.
- Төртеу түгел болса, төбедегі келеді дегенді қалай түсінесіз?
- ____________________________________ .
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Анықтауыштық қатынастағы сөз тіркесін жасаңыздар:
Үлгі: Үлгілі отбасы; ұлттық тәрбие.
Туыстық, тәрбие, мәдениеті, ер кісі, ана, қатынас, дәстүрлі, қарым-қатынас, қазақ, беделі, мейірімі, бастауы.
6-тапсырма. Тест сұрақтарына жауап беріңіздер:
1. Отбасы - шағын не?
А. мемлекет
Ә. бөлім
Б. аумақ
2. Отбасы сөзінің синонимдері:
А. жанұя, әулет
Ә. ұя, әлеует
Б. шаңырақ, әлеумет
3. Ұлдың баласы кім?
А. немере
Ә. шөбере
Б. немене
4. Қыздың баласы кім?
А. жеңге
Ә. жиеншар
Б. жиен
5. Нағашы кім?
А. әкенің туыстары
Ә. шешенің туыстары
Б. құданың туыстары
3-сабақтың тақырыбы: Ұрпақ тәрбиесі
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Жаңа сөздермен танысыңыздар, есте сақтаңыздар:
Ежелден-
әдепті -
құйма құлақ-
елгезек-
ақпа құлақ -
намысшыл-
күш-жігер-
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Оқыңыздар, мәтіннің негізгі идеясын дәптерге жазыңыздар:
Тәрбиеде басты-басты сегіз түрлі мәселені қамтиді. Біріншіден, әдептілікке үйретеді. Екін - шіден, мейірімді болуға тәр - биелеген. Үшіншіден, тіл алғышбол деп үйреткен. Төртіншіден, адалдық пен шын - дыққа үйрету. Бесіншіден, білгір бол, ұстаздың, көпті көрген адамның сөзін тыңда. Алтыншыдан, үл - кенді, ата-ананы,қоршаған ортаны сыйлау. Жетіншіден, адамға Алланың салған кемдігін айтпа деген.
Сегізіншіден, Ел намысы - ер намысы болуы керек. Сондықтан, ел қорғаны - батыр бол, халық алдында адал қызмет ет, намысшыл бол дегенді санасына сіңірген. Бұл айтылғандар бүкіл қоғамның міндеті екенін танытады. әл-Фараби бабамыздың Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз берілген білім - адам - заттың қас жауы деген сөзі - нің астарында терең мән жатыр.
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Мәтінге мазмұндас бірнеше сұрақ құрастырыңыздар:
Үлгі:Әдепті балаға қандай қасиеттер тән?
4-тапсырма. Баланы еңбекке баулу үшін қандай тәрбие берілетіні жайлы өз ойларыңызды айтыңыздар.
Үлгі: Баланы ойыншықтарын жинауға үйрету;
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Берілген тұрақты тіркестердің мағынасын ашып жазыңыздар:
Үлгі:Ағама жеңгем сай, апама жездем сай-мінезі ұқсас
Ақпа құлақ, құйма құлақ, қолды- аяққа тұрмау,іші - бауыры елжіреу, төбесі көкке жету, айды аспанға шығару, ақ түйенің қарнын жару.
6-тапсырма.
Отбасыңыздың бір мүшесіне арнап тілек немесе құттықтау хат жазыңыздар:
7- тапсырма. Модульді бекітуге арналған бақылау сұрақтары:
1) ҚР Отбасы күні қашан?
2) Отбасы деген сөздің этимологиясы қандай?
3) Отбасында ананың рөлі қандай?
4) Отбасында әкенің рөлі қандай?
5) Баланың тұлға болып қалыптасуына ықпал ететін негізгі факторлар не?
2 СОӨЖ тапсырмалары:
1-тапсырма. Тәрбие - тал бесіктен басталады эссе жазу;
2-тапсырма. Қазақстан Республикасындағы отбасы күні туралы ақпарат дайындаңыздар.
ІІІ Модуль. МАМАНДЫҚ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ. МАМАНДЫҚ БОЙЫНША БІЛІКТІЛІК. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ.
КҮРДЕЛІ АТАУЛАРДЫҢ СЕПТЕЛУІ, ТӘУЕЛДЕНУІ
1-сабақтың тақырыбы: Мамандық және қызмет
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Берілген сөз тіркестерімен танысыңыз.
Ұйым басшысы, ұйым мүлкі, кәсіби білім, қамтамасыз ету, мүліктік мүдде, біліктілік арттыру, еңбек тәртібі, ұйым қызметкерлері, еңбек қорғау, өрт қауіпсіздігі, лауазымдық міндеттемелер, өндірістік жарақат.
Грамматика:
Күрделі атау да жалаң сөз тәрізді парадигмалық қатынастарға түсе алады, бірақ оның сыңарларының әрқайсысы бөлек-бөлек емес, тұтасқан күйінде түрленіп бір тұлғаға ие болады. Сыңарларының орнын ауыстырып, қалыптасқан күйін өзгертуге болмайды. Үшіншісі, синтаксистік тұтастық белгісі. Күрделі атаулар сөйлеу, қатысым әрекетінде даяр қалпында қолданылып, лексикалық бірлік ретінде сөйлемнің бір мүшесі болады: Жезқазған, ғаламшар, тұсаукесер (даяр түрі септеледі, тәуелденеді).
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқыңыз.
Мамандық таңдау оңай жұмыс емес. Қазір мектеп түлектері ҰБТны тапсырып, оқу орны мен мамандықтарын таңдайды. Мамандық таңдау деген өзің айналысқың келетін жұмысты таңдау ғана емес, өзің араласқың келетін ортаны да таңдау.Қазақ Адам екі түрлі жағдайда қателеспеу керек: бірі - жар таңдағанда, екіншісі - мамандық таңдағанда деп бекер айтпаған.
Мамандық латын сөзі, халық алдында сөйлеу, жариялау дегенді білдіреді. Бұрыңғы заманда мамандықтың түр-түрі болмады. Әр адам барлық жұмыспен өзі ғана айналысатын. Дегенмен, әйелдер мен ерлерге деп бөлінетін жұмыстар болған. Ерлер аң аулап, үй тұрғызып, қару-жарақ жасаса, әйелдер өсімдіктерді жинап, тамақ пісірген, киім-кешек тігіп, бала тәрбиелеген.Заман өзгерген сайын, нарықтық қарым-қатынас пайда болды. Қоғам дамып, дүниеге түрлі мамандықтар келді.
Кез келген еңбек мамандық емес. Еңбектің мамандық деп аталуының өзіндік шарттары бар: бірі - маман атануүшін білім алып, дипломды болу керек, екіншісі - еңбегің төлену қажет. Маман атану үшін ең алдымен мамандығыңызға деген махаббат керек. Мамандыққа деген махаббат пен мансапқор болу екеуі екі бөлек нәрсе. Мамандығыңыз сіздің сүйікті ісіңізге айналуы қажет.
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Төменде берілген сұрақтарға түсінгеніңіз бойынша жауап беріңіз.
1. Сіз мамандықты өзіңіз таңдадыңыз ба?
2. Сізге мамандық таңдауға ата-анаңыз кеңес берді ме?
3. Сіз өз мамандығыңызға ҰБТ нәтижесіне қарай келдіңіз бе?
4. Болашақта қандай маман боламын деп ойлайсыз?
5. Өз мамандығыңыз ұнайды ма?
4-тапсырма. Сұхбатты толықтырыңыздар:
- Сұранысқа ие қандай мамандықтар бар ?
- ___________________________________ .
- Ең керемет мамандық иесі деп кімді айтасыз?
- ___________________________________
- Мамандықсыз бай өмір сүруге болады деп ойлайсыз ба?
- ___________________________________ .
- Кездейсоқ таңдаған мамандық қалай болады?
- __________________________________.
- Жақсы маман болу үшін шебер сөйлеу қаншалықты тиімді?
- __________________________________.
- Жалқау адам қандай маман болады деп ойлайсыз ?
5-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойыңыз: мамандық, жар, қиындығы, ләззат, мансап
Әр мамандықтың өз ...бар. Анамның айтуымен ... .таңдауым дұрыс болады деп ойлаймын. Қалаған мамандығыңмен жұмыс жасау адамға ... .сыйлайды. ... .үшін ... .. қызмет ету дұрыс емес.
2-сабақтың тақырыбы: Мамандық бойынша кәсіби біліктілік
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Оқыңыз, есте сақтаңыз
Бірыңғай тәуелсіз тестілеу, арнаулы оқу, даярлау бағдарламасы, өту нәтижелері, біліктілікті бірыңғай тестілеу, біліктілікті бағалау, жүйе енгізу, бағдарлану, кәсіби өсу, үздіксіз арттыру, қамтамасыз ету, отандық өндіріс, жемісті енгізу, белсенді қатысу.
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқыңыз.
Кәсіптік біліктіліктің өзекті аспектісі- жұмыс беруші мен қызметкердің арасындағы қарым-қатынас қана емес, кәсіптік білім беру арқылы еңбек нарығындағы ұсыныс пен сұранысты теңгермелеу шараларын құру, сондай-ақ жұмыс берушілердің кәсіби дамуын арттыру болып табылады.
Кредиттер жүйесі құжаттарда оқыту нәтижелерін белгілеуге және біліктілік жинауға мүмкіндік береді. Оқудағы үлгерімі үшін - нақты бір оқуды аяқтау үшін оқушыларға белгілі мөлшерде кредиттер беріледі. Біліктіліктің өсуін жиналған кредиттер көрсетеді. Кредиттердің жинақталуы және ауысуы біліктілікті құрамдау қағидаларымен реттеледі Берілген кредиттерді барлық институттар таниды; институттардың өздері біліктілікті реттеушінің аккредиттеу рәсімдері арқылы таниды.
(Кәсіби біліктілік туралы Қазақстан Республикасы Заңының жобасы)
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Сұхбатты толықтырыңыздар:
- Біліктілікті маман болу үшін не қажет?
- ___________________________________ .
- Біліктілікті неше жылда арттыру керек?
- ___________________________________
- Шетелдік сертификаттардың артықшылығы неде?
- ___________________________________ .
- Сіздің біліктілігіңіз немен өлшенеді?
- __________________________________.
- Бакалавр біліктілігі үшін қанша кредит алу керек?
- __________________________________.
- Магистратураға түсуге GPAнешеболу керек?
ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма. Берілген сөздермен сөйлем құрастырыңыз
Бағалау бірліктері, арнаулы құжаттар, оқу үлгерімі, біліктіліктің өсуі, бірізділік жүйесі.
5-тапсырма. Берілг ен сөйлемдерді аударып, дәптерге жазыңыз
Квалификация-(от лат. qualis -- какой по качеству и facio -- делаю степень и вид профессиональной обученности работника, наличие его знаний, умения и навыков, необходимых для выполнения им определённой работы. Квалификация работников отражается в их тарификации(присвоении работнику в зависимости от его квалификации того или иного тарифного разряда). Присвоение тарифного разряда свидетельствует о пригодности работника к выполнению данного круга работ.
6-тапсырма. Берілген сөйлемдерді аударып, дәптерге жазыңыз.
Профессия - это билет в жизнь, который мы получаем после первой ступени своего развития - школы. Главное, не ошибиться в выборе профессии, ведь от этого зависит наша судьба. Профессию нужно выбирать по душе и по качествам человека, чтобы она приносила радость и удовлетворение от прожитого дня.
3-сабақтың тақырыбы: Жұмыссыздық
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Оқыңыз, есте сақтаңыз.
Ұятың, арың оянсын,
Бұл сөзімді ойлансын.
Тамағы тоқтық,
Жұмысы жоқтық
Аздырар адам баласын.
Таласып босқа,
Жау болып досқа,
Қор болып, құрып барасың.
Абай Құнанбаев
ОҚЫЛЫМ
2- тапсырма. Мәтінді оқып, өз ойыңызбен жалғастырыңыз
Жұмыссыздық- бұл жұмыс істегісі келетін халықтың жұмыспен қамтылмауы. Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін арттыруы, сапасына жаңа талаптар қоятын ғылыми - техникалық прогресстің салдары болуы мүмкін.
Жұмыссыздық нарықтық экономикада типтілік құбылыс. Себебі, жұмыс күшіне сұраным, оны сатып алуға жұмсалатын капитал көлеміне тәуелді. Сондықтан капитал көлемінің азаюы, жұмыс күшіне деген сұранысты төмендетеді. Мұндай жағдай, нарықтық экономикадағы қорлану заңының іс-әрекетінің нәтижесі объективтік заңдылық. Осы заңның нәтижесінде қосымша жұмыс күшін өндіріске тарту жай жүреді және капиталдың органикалық құрылымының өсуінің әсерімен өндірістегі жұмысшылар қысқарады - нәтижесінде жұмыссыздар армиясы пайда болады.
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Сұрақтарға талқылау жасап, ойларыңызды ортаға салыңыздар.
1. Білімі, дипломы бар мамандар неге жұмыссыз?
2. Үйде жұмыссыз отыруға не себеп болады?
3.Жұмыс орнын жиі ауыстыру дұрыс па ?
4. Қысқартуға кімдер ілігеді?
5. Білікті, білімді маман жұмыссыз қалу жағдайы кездесе ме?
4- тапсырма. Берілген сұхбатты оқыңыз, әрі қарай жалғастырыңыз
а) - Нэйла, Жұмыспен қамту орталығына барайықшы, мен жұмыс табуым керек.
- Қандай жұмысқа тұрғың келеді,Кәусар?
- Мен қазір боспын. Сондықтан мамандық бойынша жұмыс тапқанша, кез келген жұмысқа дайынмын.
- Менің естуімше, орталықта қайта мамандандыру курсы бар екен, мүмкін соған жазыларсың? Онда шаштараз, тігінші, бет,тырнақ әрлеуші кәсібіне т.б. оқытып, сертификат береді екен.
- Ой, Нэйла көп рақмет, пайдалы ақпарат бергенің үшін, жүр кеттік!
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. Мәтінді қазақ тіліне жазбаша аударыңыз.
Директор по IT должен знать:
- технологию механизированной обработки информации;
- методы классификации и кодирования информации;
- нормализованные языки программирования;
- методы программирования;
- порядок оформления технической документации.
6-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерін қазақ тіліне аударып, тақырыпқа сай шағын мәтін жазыңыз.
cпециальность -
закон -
способ -
специалист -
всесторонный -
сфера -
квалификация -
навык -
правила -
образование -
метод -
высококвалифицированный -
7-тапсырма: Модульді бекітуге арналған бақылау сұрақтары:
1) Қазір қандай мамандықтар сұранысқа ие?
2) Жұмыссыздық неден туындайды?
3) Біліктілікті қанша уақытта көтеру керек?
4) Жұмыспен қамту орталықтары жастарға қандай көмек береді?
5) Бірнеше тіл білудің артықшылығы қандай?
№3 СОӨЖ тапсырмалары:
1-тапсырма.Әр кәсіптің -өз жемісі бар студенттерге интервью дайындату;
2-тапсырма.Түрлі кәсіп мамандарымен тілдесу арқылы жаман кәсіп болмайтыны жайлы таныстырылым әзірлету.
3-тапсырма.Мен таңдаған мамандық тақырыбына эссе жазыңыз.
ІV Модуль. АДАМ ЖӘНЕ ЗАҢ. АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ. ЗАҢ АЛДЫНДАҒЫ ЖАУАПТЫЛЫҚ. ЗАҢМЕН ҚОРҒАЛУ. ЖАЛАҢ ЖӘНЕ КҮРДЕЛІ СЫН ЕСІМДЕР.
1-сабақ
Лексикалық тақырып: Адам және заң.
Тыңдалым
1-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерімен танысыңыз. Есте сақтаңыз.
қылмыс -
жаза -
өтірік -
билік -
ұрлық -
заң жүйелері -
әділет -
дау-шар -
тәртіп жүйелері -
құқық -
әділ би -
неке ережелері -
Грамматика:
Сын есім - заттың түсін, сапасын, белгісін, күйін, салмағын, көлемін, иісін т.б. қасиеттерін білдіретін сөздер. Дара сын есімдер деп құрамы бір ғана сөзден тұратын сындық мағыналы сөздер аталады: әдемі, жақсы, күлкішіл, ұзын, қоңыр, таңғы т.б.
Күрделі сын есімдер деп ең кемі екі сөзден құралып, бір сындық ұғымды білдіретін сөздер аталады: күрең қызыл, қара ала, қара сұр, ақ сақалды т.б.
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндап беріңіз.
Заңдар - мемлекеттегі өкілетті заң шығарушы органдар қабылдаған нормативтік актілер кешені. Демек, заң дегеніміз сол мемлекеттегі саяси, әлеуметтік, экономикалық, рухани, отбасылық және т.б. қарым-қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Заң мемлекеттік билікті жүзеге асыру әдістерінің негізгісі болып табылады.
Заң шығарушы орган дегеніміз Конституция бойынша елдегі заң шығарушы билікті жүзеге асырудың негізгі міндеті жүктелген мемлекеттік өкілетті алқалық орган. Қазақстанда заң шығарушы билікті жүзеге асыратын жоғары өкілдікті орган - қос палаталы Қазақстан Республикасының Парламенті. Заң шығарушы билік Конституциядан кейінгі жоғарғы заң күші бар нормативтік актілерді - заңдарды шығару құқығын түбегейлі иленеді.
Заң шығарылған оның жобасы жасалады. Заң жобасы дегеніміз елдегі заң шығарушы органның қарауы үшін немесе бүкілхалықтық референдумға салу үшін әзірленген заңның қабылдауға ұсынылатын мәтіні.
(Қазақстан Ұлттық энциклопедия. 4 том.
- Алматы, -2002ж. -163-166 б. (Б.-720))
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Жоғарыдағы мәтінге сүйеніп сұрақтарға жауап беріңіз
1. Заң дегеніміз не?
2. Заң жобасы дегеніміз не және заң жобасын кімдер әзірлейді?
3. Заң жобасы қалай бекітіледі?
4. Заңды кімдер шығарады және ол қалай бекітіледі?
5. Заң шығарушы органның міндеті не?
4-тапсырма. Мәтінді оқып, түсінік айтыңыздар.
1995 жылы 30 тамызда республикада бүкілхалықтық референдум өтті, нәтижесінде жоғарыда айтылған Қазақстанның жаңа Конституциясы қабылданды. Дауыс беру еліміздің қалалары мен ауылдарындағы 10253 сайлау учаскелерінде жүрді. Жаңа Конституцияға адам дүниеге келген сәттен бастап оның ажырамас құқықтарына да қатысты нормалар енді. Ол бойынша Президент саяси жүйенің басты тұлғасы болып табылады және ол жоғары тұратындығы көрсетілген. Парламент туралы конституциялық бөлім өзгерістерге ұшырады. 1995 жылғы желтоқсанда екі палаталы (жоғарғы палаталы - Сенат, төменгі палаталы - Мәжіліс) Парламентке сайлау өткізілді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының II бөлімі Адам және азамат деп аталады. Ол 29 баптан (10-39 баптар) тұрады. Онда Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес берілетіндігі, ҚР азаматын шет мемлекетке беруге болмайтындығы, еліміз өз азаматтарын қайда жүрсе де қорғауға және оларға қамқорлық жасауға кепiлдiк беретіндігі айтылған.
Конституция бес рет қабылданды. Ең бірінші Конституция 1926 жылы қабылданған Қазақ АКСР Конституциясы. Кейін 1937 жылы және 1978 жылы қабылданған Қазақ КСР Конституциясы, 1993 және 1995 жылдары қабылданған тәуелсіз Қазақстан Республикасының Конституциясы. (Қазақстан Республикасы Конституциясынан)
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма.
Жоғарыдағы екі мәтінге сүйеніп кестені толтырыңыз.
Еліміздің Конституцияларының тарихы мен мазмұны
Жауабы
Конституция дегеніміз не, ол не үшін қажет?
Қазақ елінде Конституция неше рет қабылданды?
Қазақ елінің Конституцияларын жылдарымен көрсетіңіз
Соңғы Конституция өз күшіне қашан енді?
Конституция неше тараудан, неше баптан тұрады?
Соңғы Конституцияның 1993 жылғы Конституциядан айырмашылығы:
Соңғы Конститутцияның ІІ тарауы қалай аталады және онда не жайында айтылған?
6-тапсырма. Мәтінді көшіріп, сын есімдердің астын сызыңыздар.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар - бұл адамдардың физикалық, материалдық, рухани және басқа да өмір қажеттіліктеріне бағытталған.
Жеке құқықтар мен бостандықтар адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің түп қазығы болып табылады. Бұлар адамның өмірімен, бостандықтарымен, ар-ожданымен және басқа табиғи құқықтарымен байланысты құқықтар.
2-сабақ
АЗАМАТТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ.
Лексикалық тақырып: Білім құқығы
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Берілген сөздер мен сөз тіркестерімен танысыңыздар.
теңдік -
қол жетімділік -
көздеу -
бағдарланған -
бейімділік -
құзырлылық -
құрылым -
нығайту -
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Мәтінді оқып, ой бөлісіңіз.
Қазақстанның білім беру жүйесіәрбір адамға білім алуға мүмкіндік береді. Білім алу құқығы Қазақстан Республикасы Конституциясының 30-бабында бекітілген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 30-бабы І-тармағына сәйкес азаматтартегін орта білім ала алады. Аталған баптың ІІ-тармағында азаматтардың жоғары оқу орнында конкурстық негізде тегін жоғары білім алуға құқығы бар екені туралы айтылған.
ҚР Президентінің 2004 жылдың 11 қазанындағы №1459 Жарлығымен 2005-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы бекітілді.
Бағдарламада білім беруді дамытудың мынандай негізгі бағыттары көзделген:
1. Оқу 6 жастан бастап және 12 жылдық орта білім оқуға көшу.
2. Кейінкәсіби білім жаңа деңгейін құру.
3. Кәсіби кадрларды үш сатылы модельбойынша оқыту - бакалавриат - магистратура - докторантура.
4. Білім беру сапасын бағалаудың ұлттық жүйесін құру.
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма.Мәтіннің мазмұнын баяндаңыз.
Қазіреңбек құкығы басты орындардың бірінде, өйткені ол қоғамдық еңбек қатынастарын реттейді.
Жеке еңбек шарты дегеніміз жұмыскер мен жұмыс беруші арасында жазбаша формада жасалатын екі жақты келісім. Жұмысқа қабылданатын ең кіші жас 16 жас. Орта білім алса немесе жалпы білім беретін оқу орнын тастап кетсе, 15 жасқа жеткен адам ата-анасының (қамқоршысының) келісімімен жеке еңбек шартына отыра алады. Жеке еңбек шартына кәмелетке толмаған баламен бірге ата-анасы (қамқоршысы) да қол қояды (Еңбек туралы Заңның 11 бабы). Мемлекеттік қызметке тұратын адам 18 жастан кіші болмауы тиіс.
4-тапсырма. Ой түрткі:
1. Еңбек құқығы дегенді қалай түсінесіз?
2. Еңбек шарты не үшін керек?
3. Адам неше жасынан бастап жұмыс істейді?
4. Біздің қоғамда неше жастан жұмыс істеуге рұқсат етіледі?
5. Еңбек ету не үшін қажет?
6. Адам мінезін еңбек арқылы тәрбиелеуге бола ма?
7. Сізге еңбектің қай түрі ұнайды?
ЖАЗЫЛЫМ
5-тапсырма. 2-3 тапсырма мәтіндерінен сын есімдерді құрамына қарай екі бағанға жазып шығыңыз.
6-тапсырма. Берілген сөздермен сөйлемдер құраңыз.
Еңбек ету, жақсы жетістік, еңбек қажеттілігі, қанағаттандыру керек, еңбек дағдысын қалыптастырады, қолдан жасалған сырға, бала дүниеге келді, рухани қабілеті жоғары, жеке еңбек тәртібі, жалданбалы еңбекті ұйымдастыру, еңбек құқығын қарады, жас өнертапқыш.
3 - сабақ. ЗАҢМЕН ҚОРҒАЛУ
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма. Сөздердердің мағынасымен танысыңыздар.
Жынысы - пол
Наным-вера, убеждение
Ар - ожданы-совесть
Лайықты - достойный
АЙТЫЛЫМ
2 - тапсырма. ҚР Ата Заңының баптарын оқып, мазмұндаңыздар
14-бап
1. Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең.
2.Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
24-бап
1. Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі.
2. Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар.
31-бап
1. Мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қояды.
2. Адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін деректер мен жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп соғады.
СӨЙЛЕСІМ
2 - тапсырма. ҚР азаматтарының құқтары жайлы сұхбат жасаңыздар.
ЖАЗЫЛЫМ
4-тапсырма: Берілген даналық сөздерді дәптерге жазып, түсініп алыңыздар.
Әрбір істегі ең маңызды нәрсе - жұмыс істегіңіз келмеген сәтті күштеп жеңу. И.П.Павлов
Өмір еңбексіз ештеңе бермейді. Гораций
Көп еңбек еткенге бақыт басын иеді. Леонардо Да Винчи
Ең ұлы дарындарды да жалқаулық құртады. Монтень
Әділдік әкімдіктен күшті. Жүсіп Баласағұни
5 - тапсырма:Модульді бекітуге арналған бақылау сұрақтары:
1. ҚР азаматтарының білім алуы неше жастан басталады?
2. Кәсіби білім беру неше деңгейден тұрады?
3.ҚР азаматтары неше жастан заңды түрде еңбекке араласады?
4. Заңның адам үшін маңызы қандай?
5. Қазақстан қандай мемлекет?
№4 СӨЖ тапсырмалары
1-тапсырма. Заңды білмеу жазадан құтқармайды қылмыстық хроникасын дайындау.
V Модуль. ДЕНСАУЛЫҚ. САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫ. ДҰРЫС ТАМАҚТАНБАУ САЛДАРЫ. АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫНА ЗИЯНДЫ ТАҒАМДАР. СИНОНИМ. ОМОНИМ. АНТОНИМ.
1-сабақтың тақырыбы: ДЕНСАУЛЫҚ КЕПІЛІ - ШЫНЫҒУ
ТЫҢДАЛЫМ
1-тапсырма.Тыңдаңыз, айтыңыз. Жаңа сөздермен танысыңыз:
Салауатты өмір салты, денешынықтыру, табиғатқа серуен, таза ауада жүру, дұрыс тамақтану, денсаулыққы зиян келтірмеу.
Грамматика:
1.Синоним- мағынасы жағынан бір-біріне жақын сөздер. Мысалы: Қысқа-келте-шолақ; мықты - берік-күшті; сыйлау-қадірлеу-құрметтеу.
2.Антоним-тіліміздегі кейбір сөздердің мағыналары бір-біріне қарама-қарсы сөздер. М: ұзын-қысқа, жеңіл-қиын, қара-ақ, ыстық-жылы.
3.Омоним-тіліміздегі кейбір сөздердің дыбысталуы бірдей болғанымен, мағыналары бөлек
ОҚЫЛЫМ
2-тапсырма. Берілген мәтінді оқыңыз.
Денсаулық кепілі -шынығу
Шынығу ағзаның ауа райының қолайсыз ықпалына шыдамдылығын арттырады. Шынығуға негізінен ауа, су, күн шуағы қолданылады. Дене шынықтыру жаттығулары шынығудың тиімділігін арттырады. Шынығудың ең оңай түрі - таза ауаны пайдалану. Бірақ бұл жағдайда жыл маусымының ерекшелігі ескерілуі керек. Жылдың жылы кезеңінде шынығу үшін таза ауада көп уақыт серуендейді. Үй ішінде біраз уақыт жалаңаяқ жүру де пайдалы. Жылдың суық мезгілінде шынығу үшін белгілі бір уақыт жаяу серуендеу, шаңғы тебу, баяу жүгіру, коньки тебу пайдаланылады.
Шынығу үшін су процедурасын пайдаланады. Су ауаға қарағанда жақсы шынықтырады. Су теріге температуралық әсер етумен бірге механикалық әсер етеді. Капиллярлық қан айналысын жақсартады. Шынығудың тиімді тәсілі -контрасты душ қабылдау.
Шынығу ағзаның зат алмасу, тыныс алу және қан айналысы қызметін жақсартады, дененің шынығуына жағымды жағдай жасайды. (Шаңырақ үй-тұрмыс энциклопедиясы, Шынығу мақаласы бойынша,268-бет)
АЙТЫЛЫМ
3-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіз:
1.Сіз денеңізді шынықтыру үшін не істейсіз?
2. Қандай спорт түрімен айналысасыз?
3. Ауа процедураларына не жатады?
4. Су процедуралары қандай?
5. Шынығудың адам ағзасына қандай әсерлері бар?
4-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыз:
Дені саудың - жаны сау
Қазақ халқында бірінші байлық - денсаулық - деген мақал бар. Күнделікті өмір бізге әр түрлі қиындықтарды туғызады. Оларды жеңу үшінең алдымен деніміз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz