Қазіргі экономикалық жағдайда ҚР бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы шетелдік инвестициялардың рөлі
Қазіргі экономикалық жағдайда ҚР бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы шетелдік инвестициялардың рөлі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Экономика саласындағы инвестия түсінігі, ерекшеліктері мен жіктелуі
1.2 Мемлекеттің экономикалық дамуы барысында шетелдік инвестициялардың маңыздылығы
1.3 Әлемдік тәжірибедегі тікелей инвестициялардың рөлі
2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ ТІКЕЛЕЙ ШЕТЕЛДІК ИНВЕСТИЦИЯЛАР
2.1 Шетелдік инвестицияларды тарту қажеттіліктері
2.2 Мемлекеттердің инвестициялық салымдарына талдау
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТІКЕЛЕЙ ШЕТЕЛДІК ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУДЫ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ
3.1 Тікелей шетелдік инвестициялардың рөлі мен артықшылықтары
3.2 Тікелей шетелдік инвестицияларды тарту және пайдалану жолдарын жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы отыз жыл ішінде дербес, тәуелсіз мемлекет болып қалыптасып, нарықтың қиын өткелдерін бағындырып келеді. Социалистік экономикадан кейінгі қайта құру, макроэкономиканы тұрақтандыру, дүниежүзілік экономикалық дағдарысты еңсеру, экономикалық өрлеуді қамтамасыз ету жолында мемлекет тарапынан үлкен көлемді жұмыстар жасалынып жатыр.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатын жақсарту мақсатында мына қағидаларды пайдаланылады:
Инвесторлармен қарым-қатынастағы тұрақтылық пен айқындылық;
Заңнамалық нормалардың ашықтығы;
Инвесторлардың мүдделерін қорғау;
Жергілікті және шетелдік инвесторлар үшін тең жағдайлар қарастыру;
Бұрын жасалған келісімшарттардың тұрақтылығы қағидаттарын ұстану.
Елдегі инвестициялық климатты жақсарту Үкіметтің алғашқы міндеттерінің бірі болып табылады. Осы бағыттағы тұрақты жұмыстың нәтижесінде Қазақстан халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша ТМД елдері арасында инвестициялық реформаларды жүргізуде көшбасшы болып танылды. Оның ең басты себептерінің бірі - сыртқы экономикалық байланыстардың ашықтығы болып табылады. Ыңғайлы инвестициялық ахуал жасау саясатының арқасында Қазақстан 1993 жылдан бастап ТМД - ның барлық елдеріне және 80% - ға жуық Орталық Азия мемлекеттеріне шетелдік капитал салымдарының үштен бірін тартты. Егемендік жылдары қаржы ресурстарының едәуір көлемі тартылды және экономиканың басым салаларында инвесторлардың табысты жұмысы үшін қолайлы жағдайлар қалыптасты. 1993 жылдан бастап қазіргі таңға дейін мемлекет экономикасына $350 млрд-тан астам инвестиция салынды[1]. Соңғы үш жылдың қорытындысы бойынша әр жыл сайын елге салынған инвестиция көлемі $24,1 млрд құрады[2]. Бұл Қазақстан экономикасына шетел инвестициялары өсімінің жоғары екенін көрсетеді. Мұның бәрі осы тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Қазақстан экономикасының дамуы елеулі дәрежеде елге тартылған инвестицияларға және оларды ұтымды пайдалануға байланысты. Ұлттық экономиканың дамуына шетелдік капиталдың қатысуы елдің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуының объективті заңдылықтарына және әлемдік экономикалық кеңістіктегі капиталдың еркін қозғалысына байланысты. Республикада ішкі инвестициялық ресурстар жеткіліксіз болған жағдайда шетелдік капитал өндірісті жандандырудың негізгі факторларының біріне айналып, ел экономикасына салық түсімдері түріндегі экономикалық әсерді де, жаңа жұмыс орындарын құру арқылы әлеуметтік әсерді де енгізеді. Нәтижесінде, тартылған инвестиця елдің экономикалық ахуалын жақсартады, сонымен бірге жаңа жұмыс орындарымен қамтамасыз ету арқылы әлеуметтік мәселелерді де оңтайлы шешуге мүмкіндік береді.
Тікелей шетелдік инвестицияларды тартудың және оларды Қазақстан экономикасына инвестициялаудың негізгі артықшылықтары ретінде мыналарды көрсетуге болады:
бюджетке салық түсімдерін арттыру;
елдің ғылыми-техникалық әлеуетін арттыру;
инновациялық қызметті кеңейту;
ұлттық экономикада жаңа жұмыс орындарын құру;
Дегенмен, мемлекетке салынған инвестиция көлемі көп болғанымен барлық шетелдік инвесторлардың жұмысының нәтижесі әрдайым қанағаттанарлықтай бола бермейді. Сыртқы борыштың ұлғаюы, инвестициялық рейтингтің бірден-бір төмендеуі, инвесторлардың тек шикізат салаларына қызығушылығын шектеу түріндегі жағымсыз сәттердің алдын ала отырып, салымдарды тиімді пайдалану және мультипликативтік әсер беру мақсатында тікелей шетелдік инвестицияларды тиімді пайдалану проблемасы бүгінгі күні өзекті болып табылады.
Тәуелсіздік жылдары Қазақстан үшін басты міндет экономиканың мұнай-газ және тау-кен өндіру секторларына инвестицияларды мақсатты түрде тарту арқылы экономиканы тұрақтандыру болды, алайда бүгінгі күні экономикалық саясаттың басымдықтары өзгерді. Қазіргі уақытта экономиканың шикізаттық емес секторын дамыту өзекті болып отыр. Осыған байланысты республикада экономиканың шикізаттық емес секторына тікелей шетелдік инвестицияларды тарту саясаты жүргізіліп жатыр.
Демек, жоғарыда көрсетілген көрсеткіштер Қазақстан Республикасына тікелей шетелдік инвестицияларды тартудың тиімділігі саласында таңдалған тақырыптың өзектілігі туралы айтуға мүмкіндік береді.
Осы тақырыпты зерттеудің мақсаты тікелей шетелдік инвестицияларды тиімді тарту және пайдалану бойынша талдауды жүзеге асыру болып табылады.
Негізгі міндеттеріне мыналарды жатқызуға болады:
1) экономикадағы инвестиция классификациясына салыстырмалы талдау жүргізу;
2) мемлекеттің экономикалық дамуындағы шетелдік инвестициялардың рөлін айқындау;
3) Қазақстан Республикасының инвестициялық дамуындағы нормативтік-құқықтық актілердің рөлін қарастыру;
4) тікелей шетелдік инвестицияларды тартудың әлемдік тәжірибесін зерттеу;
5) Қазақстан Республикасы үшін тікелей шетелдік инвестицияларды тиімді тартудың мәселелері мен қажеттілігін анықтау;
6) тікелей шетелдік инвестициялардың салалық және өңірлік құрылымын зерттеу;
7) тікелей шетелдік инвестициялар қозғалысының үрдістерін қарау;
8) тікелей шетелдік инвестицияларды тартудың артықшылықтары мен кемшіліктерін талдау;
9) тікелей шетелдік инвестицияларды тиімді тарту және пайдалану тетігін ұсыну.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының экономикасы, ал зерттеу нысаны Қазақстан Республикасына тікелей шетелдік инвестициялар болып табылады.
Зерттеу әдістемесіне төмендегі ақпарат көздері пайдаланылды:
Экономикалық ғылымның жетекші батыс және отандық классиктерінің монографиялары мен еңбектері теориялық база болып табылады
Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері мен заңдары заңнамалық база ретінде қолданылды
Практикалық ақпарат Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің, Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің және Қазақстан Республикасының басқа да мемлекеттік мекемелері мен халықаралық ұйымдардың деректерімен ұсынылды.
Сонымен қатар, қазақстандық авторлардың еңбектері-Н.К. Нұрланова, м.т. Оспанов, А. К. Тургулова, А. А. Арыстанбаева жұмысты дайындау және жазу кезінде теориялық - практикалық көмек көрсетті; сондай - ақ Қазақстан Республикасы территориясында қабылданған Даму стратегиясы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жолдауы негізінде жазылды.
Алайда, осы проблема бойынша мақалалар саны жеткілікті болғанымен тікелей шетелдік инвестицияларды тартудың оңтайлы шарттарын толық анықтауға мүмкіндік бермейді. Экономиканың шикізаттық емес секторын дамыту, қосылған құны жоғары өндірістерді арттыру, Қазақстан экономикасын әлемдік нарыққа интеграциялау, сондай - ақ Қазақстан Республикасының әртүрлі даму бағдарламаларында көрсетілген инновацияларды дамыту басым болып табылатындықтан, осы зерттеудің негізгі мақсаты Қазақстан Республикасының экономикалық өсуі мен тұрақты дамуы кезінде оның экономикасына тікелей шетелдік инвестицияларды тартудың тиімділігін зерттеу болып табылады. Зерттеу әдістері: экономикалық - математикалық әдістерді талдау, синтездеу және қолдану.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған дереккөздердің тізімінен және екі қосымшадан тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Экономикадағы инвестициялардың мазмұны, ерекшеліктері және жіктелуі
Тәуелсіздік алған сәттен бастап болған түбегейлі өзгерістер адам дүниетанымы бен ой-сананы айтарлықтай өзгертті. Инвестор, инвестиция секілді экономикалық терминдер тек экономистердің құзырында ғана қолданылмай әр адамның сөздік қорында, сондай-ақ журналистік және ғылыми әдебиеттерде пайдаланыла бастады. Сөздің шығу тегі: латын тілінен investice-киіну деген мағынаны білдіреді. Содан кейін бұл кейбір әрекеттер деп болжауға болады, соның арқасында немесе кейбір жаңа немесе логикалық соңына дейін жеткізілмеген идеялар белгілі бір өзгерістерге байланысты белгілі бір формада киінеді.
Күнделікті сана деңгейінде инвестициялар, әдетте, жылжымайтын мүлікті, акцияларды, өндірістік жабдықтарды, зергерлік бұйымдарды және т.б. сатып алу және сату сияқты кез-келген инвестицияны білдіреді.
Ғылыми әдебиеттерде инвестицияларды анықтауда үлкен әртүрлілік бар. Алайда, негізгі идея - бұл ел экономикасының өсуі мен дамуы үшін қажет ақша, немесе тар түсіндіруде - кәсіпорынның немесе кез-келген жобаның дамуы үшін қажет қаражат.
Әр түрлі аспектілерге назар аудару инвестицияларды анықтауда үлкен әртүрлілікті тудырады. Кейбіреулер инвестицияларды қаржылық ресурстардың әртүрлі (материалдық және материалдық емес) активтерге күрделі салымдары ретінде қарастырады, ал басқалары көбеюге, яғни қолдауға бағытталған ақша шығындары ретінде қарастырады[3].
Стэнли Р. Брю мен Кэмпбелл Р. Макконелл инвестицияларға мынандай анықтама берді:" Инвестициялар - өндіріс құралдарын өндіруге және жинақтауға, материалдық қорларды ұлғайтуға арналған шығындар", оған өндіріс пен жинақтаудың барлық дерлік шығындары кіреді[4].
Қазақстандық ғалымдар М. Т. Оспанов пен Т. И. Мұхамбетов инвестицияларды сипаттай отырып, олардың "...пайда табуға және...кәсіпорын қызметін бақылауға" бағытталғанын атап өтті[5].
"Инвестициялау негіздерінің" авторлары Лоренс Дж. Гитман мен Майкл Д. Джонк Инвестициялар "... капиталдың құнын сақтаумен немесе көтерумен ... " байланысты екенін атап өтті[6].
В. Шарп инвестицияларды келесідей анықтайды: "нақты инвестициялар, әдетте, жер, жабдықтар, зауыттар сияқты материалдық активтердің кез-келген түріне инвестицияларды қамтиды. Қаржылық инвестициялар - бұл қарапайым акциялар мен облигациялар сияқты қағазға жазылған келісімшарттар. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі бөлігі нақты болып табылады, ал қазіргі экономикада инвестициялардың көп бөлігі қаржылық инвестициялармен ұсынылған"[7].
Н.Ш. Альжанова инвестициялық жобалау тұрғысынан инвестицияларға келесі анықтама берді: "Инвестициялар ақшалай қаражат, мақсатты банктік салымдар, акциялар және басқа да бағалы қағаздар, технологиялар, машиналар, жабдықтар, лицензиялар, оның ішінде тауар белгілері, зияткерлік құндылықтар, кіріс алу мақсатында салынатын кәсіпкерлік қызмет объектілері, кредиттер, сонымен бірге кез келген басқа мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде айқындалады"[8].
Сонымен, жоғарыда айтылғандай, инвестицияларды жалпы және тар бағыттарды ескере отырып, мақсаттар мен міндеттерге, сондай-ақ авторлардың осы мәселенің проблемаларына жеке көзқарастарына сүйене отырып сипаттауға болады.
Қарапайым халықтың түсінігінде инвестициялар материалдық өндіріске (мүліктік өндірісті кеңейту, оны жаңғырту, күрделі жөндеу немесе жаңа өндіріс), оның ішінде табыс алу және әлеуметтік нәтижеге қол жеткізу үшін бағалы қағаздар арқылы капитал, зияткерлік құндылықтар, мүліктік құқықтар салу ретінде көрсетілуі мүмкін.
"Инвестициялар туралы" 2003 жылғы 8 қаңтардағы №373 Қазақстан Республикасының Заңында инвестицияларға мынадай анықтама берілген: "инвестициялар - лизинг шарты жасалған кезден бастап лизинг нысанасын, сондай-ақ инвестор заңды тұлғаның жарғылық капиталына немесе кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын тіркелген активтерді ұлғайтуға салатын оларға құқықтарды қоса алғанда, мүліктің барлық түрлері (жеке тұтынуға арналған тауарлардан басқа)"[9].
Инвестицияны жіктеуге салыстырмалы талдау жасау. Инвестициялық көздерді жіктеу өте маңызды қадам болып көрінеді, өйткені "инвестициялар" ұғымының экономикалық мазмұнын және олардың түрлерін белгілі бір пропорцияда қалыптастыру заңдылықтарын біле отырып, мемлекеттік реттеу әдістерімен экономикалық жүйенің инвестициялық белсенділігі мен тұрақтылығын арттыруға болады.
Толық және дұрыс жіктеу инвестициялық ресурстардың көздерін іздеуге және дамытуға ықпал етеді, кейбір экономикалық және ғылыми дауларды шешеді.
Ең алдымен, инвестициялардың мақсаты бойынша жіктелуін көрсету керек: тікелей және портфельдік. Тікелей инвестициялар - табыс алу және осы шаруашылық жүргізуші субъектіні басқаруға қатысу құқығын алу мақсатында экономикалық субъектінің жарғылық капиталына салынған салымдар. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының "капитал қозғалысымен байланысты валюталық операцияларды тіркеу және шетелде шоттар ашу ережесін бекіту туралы" 2003 жылғы 4 шілдедегі N 225 қаулысында мынадай анықтама берілген: "тікелей инвестициялар -- нәтижесінде осындай салымдарды жүзеге асыратын тұлғаға осы заңды тұлғаның дауыс беретін акцияларының 10 және одан да көп пайызы (қатысушылар дауыстарының жалпы санының 10 және одан да көп пайызы) тиесілі болатын заңды тұлғаның акцияларын (қатысушылардың салымдарын) төлеуге ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік құқықтар салу". Портфельдік инвестициялар портфельді қалыптастырумен байланысты және бағалы қағаздар мен басқа да активтерді сатып алуды білдіреді. Алайда, салымдардың бұл нысаны нарықтық инфрақұрылымның, атап айтқанда, халықаралық стандарттар мен құқықтық нормаларға сәйкес келетін, сондай-ақ әлемдік қор нарығымен операциялық байланысы бар қор биржасының дамыған элементтері болған кезде ғана тиімді болады.
Инвестициялар салудың тәуекелдік дәрежесі бойынша мынадай түрлері бар: тәуекелсіз (белгілі бір кепілдіктермен) және тәуекелді (венчурлік). Венчурлық капитал - бұл үлкен тәуекелмен байланысты қызметтің жаңа салаларында өндірілетін жаңа акциялар шығару түріндегі инвестициялар. Тәуекел капиталы капиталды қолданудың әртүрлі формаларын біріктіреді: несие, акционерлік, кәсіпкерлік. Ол венчурлық капитал деп аталатын жоғары технологиялық фирмаларды құруда делдал ретінде әрекет етеді. Сонымен қатар, ол жобаның тез өтелуіне байланысты өзара байланысты емес жобаларға инвестицияланады.
Инвестициялардан кіріс алудың циклдік дәрежесі бойынша: циклдік емес және аннуитет. Аннуитет-бұл салымшыға белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір табыс әкелетін инвестиция. Негізінен бұл сақтандыру және зейнетақы қорларына салымдар болып табылады. Сондай-ақ, аннуитетті пайыздық үлес пен өтеу үлесінен тұратын несиені өтеу үшін бірдей мөлшерде қалған жарна ретінде сипаттауға болады.
Коммерциялық тәжірибеде инвестициялардың келесі түрлерін ажырату әдетке айналған: физикалық активтерге; ақша активтеріне; материалдық емес (көрінбейтін) активтерге. Физикалық активтер деп өндірістік ғимараттар мен құрылыстар, сондай-ақ қызмет ету мерзімі бір жылдан асатын машиналар мен жабдықтардың кез келген түрлері түсініледі. Инвестицияның бұл түрі көбінесе нақты активтерге инвестициялар деп аталады. Ақша активтері деп басқа жеке және заңды тұлғалардан ақша сомасын алу құқығы түсініледі. Бұл түрі әдетте бағалы қағаздарға инвестициялар немесе портфельдік инвестициялар деп аталады. Материалдық емес (көрінбейтін) активтер деп персоналды қайта оқыту немесе біліктілігін арттыру, сауда белгілерін әзірлеу, лицензиялар, патенттер, ноу-хау сатып алу және т.б. нәтижесінде фирмалар сатып алатын құндылықтар түсініледі. Инвестицияның бұл түрі көбінесе интеллектуалды деп аталады[10].
Инвестицияларды жіктеу жеткілікті үлкен негіздер шеңбері бойынша жүргізілуі мүмкін, мысалы: тұлғалар шеңбері бойынша (жеке, заңды тұлғалардың, мемлекеттің инвестициялары), салу мерзімі бойынша (қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді), қолдану саласы бойынша (салалық, салааралық) және тағы басқа.
Бірақ бұл инвестицияларды жүзеге асыру үшін, олардың алуан түрлілігіне қарамастан, әртүрлі көздерден алынған ресурстар қажет.
Соңғы жылдары әлемдік инвестициялық нарықта инвестицияның сыртқы көзі деп аталатын екі негізгі көздің бірі болып табылатын қаржы құралдары үшін өткір бәсекелестік байқалды.
Жалпы, негізгі жіктеу ерекшелігі-инвестиция субъектілерінің иерархиялық деңгейлері. Осыған сәйкес, инвестицияның барлық жиынтық көздерін бірінші кезекте жоғарыда аталған сыртқы көзге бөлу керек, ал соңғысы жақында үлкен назар аудара бастаған ішкі көздер болып табылады.
Барлық шетелдік көмекті мынадай құрамдас бөліктерге бөлуге болады: халықаралық кәсіпкерлік, техникалық көмек және гранттар, халықаралық қарыздар мен кредиттер.
Шетелдік кредиттердің барлық маңыздылығына қарамастан, олардың қарыз алушы үшін шетелдік капиталды тартудың неғұрлым тартымды тәсілі болып табылатынын атап өткен жөн, өйткені оң аспектілерге қарамастан, кәсіпкерлік инвестициялық капиталдың жалпы массасын ұлғайту және тікелей шетелдік инвестицияларды одан әрі тарту үшін қолайлы жағдайлар жасау болып табылады. Басқаша айтқанда, инвестициялардың ішкі көздерінің жетіспеушілігі кезінде халықаралық кредиттер инвестициялық процеске қосымша серпін береді және қолайлы кредиттік тарих кезінде елдің халықаралық рейтингіне жағымды әсер етеді.
Шетелдік несиелерді тартудың жағымсыз жағы - кез-келген несие сияқты, шетелдік негізгі қарызды және оған тиесілі пайыздарды өтеуді талап етеді, бұл ұлттық экономикадан едәуір қаражат бөледі, қарыз алушы елдің сыртқы қарызын арттырады.
Халықаралық кәсіпкерлік сияқты сыртқы көздің нысаны үлкен қызығушылық тудырады. Ол қаржылық инвестициялар, әр түрлі қызмет салаларында жаңа фирмалар құру, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды кейіннен жаңарту, қайта құру немесе онсыз сатып алу, жаңа күрделі нысандарды салу және т.б. түрінде жүзеге асырылады.
Сонымен қатар, шетелдік компаниялар бай басқару тәжірибесін алып жүреді, кеңес беру, қаржы, сату қызметтері және т.б. саласында көмек көрсетеді. Сондай-ақ, лайықты жалақы, жаңа технологиялар, салық түсімдерінің ұлғаюы бар жаңа жұмыс орындарын құруды жеңілдетуге болмайды.
Бірақ, инвестицияның сыртқы көздерінің үлкен рөліне қарамастан, ешкім ешқашан басқа елдің экономикасын көтеруге және дамытуға мүдделі емес, сондықтан ол кейінірек осы елдің тұлғасында маңызды бәсекелес алады. Сонымен қатар, шетелдік қаржыландыру кезінде әрдайым пайданы қайтару, инвестицияларды қайтару туралы мәселе туындайды. Сондықтан ішкі инвестицияларды ынталандыру ұлттық экономиканың тұрақты дамуы үшін маңызды. Сондықтан әлемнің жетекші елдерінде инвестициялардың жалпы көлемінде ішкі инвестициялар шешуші рөл атқарады (85-тен 95% - ға дейін)[11].
1.2 Мемлекеттің экономикалық дамуындағы шетелдік инвестициялардың маңыздылығы
Елдің инновациялық-технологиялық дамуының, оның өндірістік әлеуетін қалпына келтірудің және осының негізінде ұлттық өндірістің тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін, елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ажырамас шарты инвестициялық қызметті жандандыру, ішкі және шетелдік инвестициялық ресурстарды пайдалана отырып, экономиканың нақты секторына салымдар ауқымын едәуір кеңейту болып табылады. Жалпы инвестициялық процестің маңызды құрамдас бөліктерінің бірі кез келген ұлттық экономиканың серпінді дамуы үшін қажетті қаржылық және өндірістік ресурстардың, озық технологиялар мен басқарудың қазіргі заманғы әдістерінің перспективалы көздерінің бірін білдіретін тікелей шетелдік инвестициялар болып табылады.
БҰҰ-ның сауда және даму жөніндегі конференциясына сәйкес тікелей шетелдік инвестицияларға әріптестер арасындағы ұзақ мерзімді қатынастарды көздейтін, оларға инвестордың болатын жері болып табылмайтын елде орналасқан шаруашылық ұйымды бақылай отырып, бір елден экономикалық агентті (шетелдік инвестор немесе "бас" фирма) тұрақты тартуды көздейтін шетелдік салымдар жатады. Тиісінше тікелей шетелдік инвестицияларға мыналарды жатқызу ұсынылды: шетелдік инвестордың өзі жарияланған акционерлік капиталдың жиынтық құнының кемінде 10-20% - ы мөлшерінде өз капиталын салатын кәсіпорынның акциялар пакетін сатып алуы; көрсетілген кәсіпорынның қызметінен түскен пайданы қайта инвестициялау және т.б.[12].
Экономикалық әдебиеттерде тікелей шетелдік инвестициялардың келесі анықтамасы бар: "тікелей шетелдік инвестициялар - бұл өндіріске, материалдық және басқа да құндылықтарды өндіруге арналған кәсіпкерлік капитал. Әдетте, мұндай инвестициялар шетелдік кәсіпорынның меншігі мен бақылауын қамтиды. Жалпы алғанда, тікелей шетелдік инвестицияларды тікелей инвестиция ретінде анықтауға болады".
Тікелей шетелдік инвестициялар-бұл ішкі және әлемдік нарықтарда сұранысқа ие өнімді тиімді өндіруге мүмкіндік беретін ақша капиталын шаруашылық жүргізуші субъектінің негізгі және айналым қаражатына айналдырудың халықаралық процесі.
Тікелей шетелдік инвестициялар бүгінде Халықаралық экономика құрылымында маңызды рөл атқарады. Бұл олардың мәнін, қабылдаушы тарап үшін артықшылықтарын егжей-тегжейлі қарастыруды және мемлекеттік реттеу әдістерін әзірлеуді талап етеді.
Тікелей шетелдік инвестициялардың ерекшелігі-олардың ең үлкен тәуелсіздігі.
Тікелей шетелдік инвестициялардың артықшылықтары қандай?
Оларды екі топқа бөлуге болады: тікелей және жанама.
Тікелей шетелдік инвестициялардан түсетін тікелей пайда:
1) тікелей шетелдік инвестициялар ұлттық экономиканың әлемдік шаруашылыққа жедел интеграциялануына ықпал ете отырып, ноу-хау технологияларының, басқарудың озық әдістерінің трансфертін қамтамасыз етеді;
2) шетелдік компаниялардың инвестициялары мемлекет тарапынан салынған қаражатты пайыздармен бірге қайтару жөніндегі міндеттемелерді болжамайды, өйткені шетелдік капитал мемлекеттің сыртқы берешегіне тікелей әсер етпей, дербес жұмыс істейді;
3) қолайлы инвестициялық жағдайларда шетелдік әріптестердің пайдасы капиталдың кеңеюіне ықпал ете отырып, қайта инвестициялануы мүмкін;
4) шетелдік инвестор, банктік кредитордан айырмашылығы, инвестициялық қаражаттың барынша қайтарылуына тікелей мүдделі, сондықтан өндірістің тиімділігін арттыруға, оның ауқымын кеңейтуге, өндірістік аппаратты жаңартуға және өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ұмтылады;
5) шетелдік инвестор күш-жігерді тек өндіріс сатысында ғана емес, зерттеу, жобалау-конструкторлық дайындық, маркетинг процесінде де біріктіруге ұмтылады;
6) тікелей инвестициялар кезінде шетелдік инвестор салынған қаражатты пайдаланудағы тәуекелдің өз үлесін көтереді, бұл оның жобаның тиімділігіне мүдделілігін арттырады;
7) тікелей инвестициялар елдің сыртқы борышына тікелей әсер етпейтіндіктен, олар, керісінше, жаңа өндірістерді дамыту нәтижесінде елдің экспорттық әлеуетін кеңейте отырып, елдің төлем балансын жақсартуға қабілетті.
Тікелей шетелдік инвестициялардан жанама пайда осындай инвестицияларға байланысты қоғамның әлеуметтік-экономикалық өміріндегі жанама әсерлермен байланысты. Тікелей шетелдік инвестициялардан жанама пайданың артықшылығы:
1) қосымша инвестициялық капиталды тарту. Жергілікті капитал нарықтары көбінесе жеткілікті дамымаған және ірі инвестициялық жобаларды іске асыру үшін қажетті капитал көлемін қамтамасыз ете алмайды. Сонымен қатар, жергілікті нарықта жоқ Инвестициялық тауарларды сатып алу үшін қажетті қатты валютаға қол жеткізу қиын болуы мүмкін.
Тікелей шетелдік инвестициялар түріндегі капитал импорты осы екі мәселені бірден шешеді, өйткені олар сыртқы капиталдың бастапқы көзі болып табылады, сондықтан жергілікті капитал нарықтарының салыстырмалы түрде дамымауымен немесе елдің жергілікті тауарларды экспорттау арқылы шетелдік ақша ағындарын құра алмауымен шектелмейді;
2) озық техникаға қол жеткізу. Дамушы елдің көптеген кәсіпорындары жұмысшылардың өнімділігін төмендететін және сапасы төмен тауарларды өндіруге әкелетін ескірген жабдықтар мен технологияларды қолданады. Бұл осы фирмалардың бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді және аймақ елдерінің валюта алу мүмкіндіктерін азайтады. Тікелей шетелдік инвестициялар бұл мәселені шешуге мүмкіндік беретіні анық, өйткені инвестициялық тауарлар алдыңғы қатарлы техниканы, ал фирмалар алдыңғы қатарлы ноу-хау мен өндіріс технологиясын енгізе алады. Технологияны пайдалану құқығын сатып алудың баламасы қымбат шетел валютасының құнын талап етеді.
Бұл жағдайда инновациялық процестер жергілікті жұмыс күшінің өнімділігін арттырады және жергілікті фирмаларда инновацияны ынталандырады деген үміт бар;
3) басқарудың озық әдістеріне қол жеткізу. Әрине, шетелдік фирмалар шетелдік басқару әдістерін өздерімен бірге алып жүреді, бұл жергілікті қызметкерлерге осы жаңа жұмыс әдістерін үйренуге мүмкіндік береді. Мұндай тәжірибені беру әсіресе қолданыстағы фирмалар шетелдік инвесторларды сатып алып, қайта құрған кезде немесе шетелдік инвесторлармен бірлескен кәсіпорындар құрған кезде маңызды болуы мүмкін. Соңғы жағдайда шетелдік фирма ұлттық фирманың жергілікті білімі мен байланыстарын қолдана алады, бұл өз кезегінде өнімділікті арттырудың жаңа әдістерін қолдана алады;
4) шетелдік нарықтарға қолжетімділікті жақсарту. Шетелдік фирмалар өздерімен бірге қолданыстағы тарату арналарын және әлемдік нарықта сату мүмкіндіктерін біледі. Саудадан айтарлықтай пайда алу мүмкіндігі салыстырмалы түрде жоғары шығындарсыз алынады. Бұл экспортты шетел валютасын алу көзі ретінде дамытуға мүмкіндік береді.
Халықаралық тікелей шетелдік инвестициялар әртүрлі ұйымдастырушылық нысандарда жүзеге асырылуы мүмкін:
1) еншілес фирмалар мен филиалдар құру;
2) меншіктің аралас үлесі бар кәсіпорындар құру арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы, шетелдік капиталды трансұлттандыру, яғни оның ұлттық шеңберден шығуы. Шын мәнінде, тікелей шетелдік инвестициялар мен шетелдік инвестициялар импорты проблемасы бұл жағдайда халықаралық Трансұлттық компаниялар проблемасына айналады.
Бұл ретте шетелдік инвестор қатысатын инвестициялардың алуан түрлі нысандары болуы мүмкін: жылжымайтын мүлікке, жабдыққа, жерге салымдар, жаңа кәсіпорындар салу немесе ескілерін реконструкциялау және жаңғырту, жекешелендіруге (кәсіпорындарды сатып алуға) немесе концессияға сатып алуға қатысу және басқалары.
Дамушы елдің экономикасына тікелей шетелдік инвестицияларды тарту, осылайша, тауарлар, жұмыс күші және капитал нарығын интернационалдандыруды көздейтін дамыған нарықтық экономикалық жүйені құрудың ұзақ мерзімді стратегиялық мақсаттарын көздейді. Орта мерзімді пайда ретінде капитал импорты оның тікелей түрінде ғасырлар бойы жоғары дамыған елдерде жинақталған ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін және озық басқарушылық тәжірибені әкелетінін атап өтуге болады.
Тікелей шетелдік инвестициялардың бұл артықшылықтары оларды ең қажет және өзара тиімді етеді.
Сонымен бірге, несиелерден айырмашылығы, тікелей шетелдік инвестицияларды тарту процесі анағұрлым күрделі, өйткені инвестициялау туралы шешімді инвесторлардың өздері өз тәуекелдері мен пайдасын бағалау негізінде қабылдайды. Бұл жағдайда елдің инвестициялық рейтингі бірқатар жалпы факторлармен де, нақты бизнес-жоспардың Жеке бағаларымен де бағаланады.
Осы тұрғыдан алғанда, халықаралық шетелдік инвестицияларды тікелей нысанда тарта алатын факторларды қарастыру маңызды.
Әрине, осы факторлардың салыстырмалы маңыздылығын анықтау қиын. Олардың құрамы экономикалық қызметтің әртүрлі салалары үшін әр түрлі болуы керек.
Негізінде, инвестициялар туралы шешімдер инвестициялар мен тәуекелдің ықтимал кірістілігін салыстыру арқылы анықталады. Ықтимал инвестицияны алуға ықпал ететін және көбінесе одан да маңызды, ықтимал тәуекел туралы түсініктерді жақсартатын маңызды рөл атқаратын бірқатар салықтық емес факторлар бар.
Егер мұны ТМД елдерінің аймағының мысалында қарастыратын болсақ, онда, мысалы, мыналарды жатқызуға болады:
1) нарық көлемі. ТМД елдері осы уақытқа дейін тұтынушылық сұраныс қанағаттандырылмаған елеулі әлеуетті нарықтарды білдіреді. Бұл әлеует бастапқыда шетелдік фирмалар жасаған көптеген операцияларды ынталандырды.
Кейбір жағдайларда бұл операциялар тікелей шетелдік инвестициялардан күтілетін көптеген артықшылықтарға әкелмейді. Бұл, әсіресе, бұрын болмаған тауарларға сұраныстың артуын қанағаттандыру арқылы кіріс алу мақсатында өндірілген қысқа мерзімді импорттық операцияларға қатысты. Басқа жағдайларда, Арзан сауда операцияларын ұйымдастыру елдің нарығына кіру кезінде көпұлтты кәсіпорынның алғашқы қадамы болып табылады. Бұл нарықта одан әрі орнығуға жағдай жасайды;
2) инвесторлардың белгісіздігі. ТМД өңірлеріне тікелей шетелдік инвестицияларға теріс әсер ететін факторлардың бірі инвестициялар туралы түпкілікті шешім қабылдау үшін инвесторлардың әлі де бар белгісіздігі болып табылады.
Шетелдік компаниялар ел мен тәуекелді біртіндеп егжей-тегжейлі бағалай отырып, кішігірім операциялардан бастауды жөн көреді. Көптеген елдерде тұрақсыз немесе қалыптаспаған саяси құрылым сақталуда. Шетелдік компаниялар кейбір негізгі саяси мәселелер әлі шешілмеген жағдайда айтарлықтай капиталды тәуекел еткісі келмейді. Өкінішке орай, тіпті салыстырмалы түрде тұрақты елдер көрші аймақтарда орын алатын күрделі проблемаларға байланысты зардап шегеді;
3) инвестициялар үшін заңды және реттеуші база құру. Нарықтық экономикаға көшу жеке сектор мен шетелдік компаниялардың қызметімен үйлесетін тиісті заң және реттеуші құрылым құру қажеттігіне әкеп соғады.
Осы салада айтарлықтай жетістіктерге қарамастан, көптеген елдерде заңнамалық базаны құру процесі баяу немесе қателіктермен жүреді, бұл шетелдік инвесторлардың белсенділігіне әсер етеді. Бұл ережелер мен онымен байланысты Әкімшілік рәсімдер мүмкіндігінше айқын болуы маңызды.
Осы салаларда заңнаманы әзірлеу және жүзеге асыру қиын процесс болып табылады. Көптеген жағдайларда қолданыстағы нормативтік базаны елеулі өзгерту, бұрын нарықтық қайта құрудың алғашқы кезеңдерінде қабылданған заңдар мен актілерді қайта қарау және дамыту қажет болады. Бірақ бұл өзгерістер сауатты және теңгерімді болуы керек, өйткені жиі өзгерістер белгісіздікке алып келеді және іскерлік жоспарлауды қиындатады, мемлекеттік қызметтердің өз жұмысындағы ретсіздік пен қателіктерді күшейтеді. Бұл экономикалық саясаттың сәйкес келмеуіне әкелуі мүмкін, бұл белгісіздік сезімін күшейтеді;
4) елдегі макроэкономикалық жағдай. Баға мен валюта бағамының тұрақсыздығы бизнесті жоспарлауды қиындатады және инвестордың сенімсіздігі мен инвестициялау кезінде тәуекел сезімін арттырады.
Сонымен қатар, макроэкономикалық тұрақсыздық инвестицияларға байланысты басқа да проблемаларды ушықтыруы мүмкін. Мысалы, валюта бағамының ауытқуы шетел валютасын айырбастау нарығы толығымен еркін болмаған жағдайда инвесторлардың шығындарын арттырады;
5) өндірістің негізгі құралдарына қол жеткізу. Өндіріс факторларының болуы инвестиция туралы шешім қабылдауда маңызды фактор бола алады.
Бұл факторлар инвестор инвестициялау туралы шешім қабылдаған кезде бағалайтындардың аз ғана бөлігін құрайды. Олар елдің инвестициялық климатын құрайды.
Шетелдік инвестициялар ағынының инвестициялық климат (тәуекел) индексіне тәуелділігі сызықтық сипатқа ие. Мұны келесі мысалда байқауға болады.
1992 жылы әлемде жинақталған инвестициялардың жалпы сомасының 1,9 триллион АҚШ доллары 489 миллиард долларға, Жапонияға - 248 миллиард долларға тиесілі болды, яғни бұл елдердің үлесіне шетелдік инвестициялардың жалпы сомасының шамамен 50% - ы тиесілі[13].
Сонымен қатар, елдер арасындағы капитал мен инвестициялар ағынын талдай отырып, олардың өзара инвестициялау тенденциясын байқауға болады, бұл олардың инвестициялық климаттың жоғары рейтингімен түсіндіріледі. Мысалы, 248 миллиард жапон инвестициясының 100 миллиард доллары АҚШ инвестициясының үлесіне тиді. Нәтижесінде 1992 жылы Жапонияның АҚШ-қа инвестицияланған капиталдың жалпы көлеміндегі үлесі 23% - ға жетті. Бұл Жапония мен АҚШ рейтингтері әрқашан бірінші бестікте болатын елдердің инвестициялық рейтингтерімен байланысты[14].
Осылайша, инвестициялық ахуал құру шетелдік капитал ағынының бастапқы шарты болып табылады. Инвестициялық сала Президент стратегиясын дамыту басымдықтарының бірі болып табылады. Аталған саланы дамыту үшін 200-ден астам нормативтік-құқықтық актілер қабылданды.
Барлық шетелдік инвесторларды екі санаттың біріне жатқызуға болады.
Біріншісі-жаңа бизнес мүмкіндіктерін үнемі және озық іздеумен айналысатын белсенді типтегі инвесторлар. Олар нарықтық қызметтің жаңа дамып келе жатқан салаларын жақсы біледі және осы нарықтарға бірінші болып ену және оларда үстем жағдайға ие болу үшін қолдан келгеннің бәрін жасайды.
Инвесторлардың екінші санаты пассивті инвесторларға жатады. Бұл олардың капиталды салу орындарын белсенді іздеумен айналыспайтындығын білдіреді. Бұл инвесторлар өз қаражаттарын қолайлы инвестициялық мүмкіндіктер пайда болған жағдайда ғана салуға дайын, ал олар тиімді жоба ұсынылғанша күткенді жөн көреді және оны белсенді іздеумен айналыспайды. Көп жағдайда екінші типтегі инвесторлармен айналысқан дұрыс, өйткені олар өз мүдделерін алға жылжытудың қажеті жоқ.
Инвесторларды және инвестициялық қызмет бағыттарын іздеумен байланысты негізгі сипаттамалар мен қасиеттер:
1) даму үшін капиталдың болуы. Инвесторлардың бұл тобына олардың баланстық есептерінде көрсетілген және осы қаражатты салу мүмкіндіктерін іздейтін айтарлықтай қаражат жинақтаған компаниялар мен кәсіпорындар кіреді. Әдетте, бұл компаниялар өсу әлеуеті бар, бірақ осы кеңеюді қаржыландыруға қаражаты жоқ инвестордың негізгі қызметіне қатысты қосымша немесе қосалқы функцияларды орындайтын басқа кәсіпорындарға инвестиция салу мүмкіндіктерін іздейді. Бұл түрдегі инвестициялар тек қаржылық ресурстарды ғана емес, сонымен қатар басқарудың жаңа жүйелерін, сонымен қатар жаңа кәсіпорынның өнімдерін сәтті сату үшін қажет әлемдік нарықтардың жаңа технологиялары мен білімдерін әкеледі. Бұл инвестициялар елдер үшін өте тиімді болуы мүмкін;
2) жаңа технологияларды беру. Өнеркәсіптің көптеген салаларында қажетті сападағы және тиісті баға бойынша өнім өндіру әлемнің бірде-бір елі монополиясы жоқ және тұрақты халықаралық алмасу нысанасы болып табылатын барабар технологияларды пайдаланған кезде ғана мүмкін болады. Кейбір жағдайларда технология иелері оларды жоғары бағамен сатуға тырысуы мүмкін, ал басқа жағдайларда олар технологияны нарық айналымындағы өз үлестерін алу құралы ретінде қолдануды жөн көруі мүмкін. Технология иелері оларды нарықтық айналымдағы үлесті алу үшін пайдаланатын өнеркәсіптік салалардың мысалдары тоқыма өнеркәсібі және киім өндірісі, ал жиһаз өнеркәсібі және мұнай - химия өнеркәсібі-бұл технологиялар бөлек сатылатын салалар. Жаңа технологияларды сатып алмай елдер осы салалардың көбінде әлемдік нарықтарда бәсекеге түсе алмайды;
3) жаңа біліктер мен дағдылар. Басқару дағдылары және кәсіпорынның ұйымдық құрылымы-бұл үнемі өзгеріп отыратын және дамып келе жатқан кәсіпкерлік қызмет саласы. Нарықтық экономикада адам ресурстарын пайдалануды ынталандыратын факторлардың тенденциясы мен түсіну деңгейі үнемі өзгеріп отырады және жетілдіріліп отырады. Барлық осы тенденциялардың "басында" тұрған көптеген кәсіпорындар мен кәсіпкерлер бар, көбінесе бұл адами ресурстарды ынталандыру тетіктерін білу, оларға нарықтық қызметтегі бәсекелестерден артықшылық береді;
4) басқа нарықтармен байланыс. Кейбір кәсіпорындар сыртқы нарықтарда жақсы нарықтық әлеуетке ие қолайлы бағамен сапалы өнімдер шығара алады. Сонымен бірге, бұл кәсіпорындарда нарықтық қызмет тәжірибесі немесе сыртқы нарықтар желілері туралы білім болмауы мүмкін. Ұлттық нарықты игергісі келетін шетелдік компаниялар бірдей проблемаға тап болуы мүмкін және бірлескен кәсіпорындардың механизмі екі компания үшін де осы мәселені сәтті шешудің құралы бола алады;
5) экономикалық дамудың жаһандық үрдістерін білу. Кейде шетелдік инвестормен қарым-қатынас орнату отандық кәсіпорын үшін жаңа және біршама керемет тәжірибе алуды білдіреді. Инвестициялар өндірісі немесе бірлескен кәсіпорындар құру екі тараптың да бір-бірінің қызметінің ерекшеліктерімен тығыз танысуын талап етеді. Белгілі бір аймақтардағы, елдер мен континенттердегі мәдени дәстүрлерді, саяси және экономикалық жағдайларды түсіну қажет болады;
6) экономикалық жоспарлауға арналған деректер. Яғни, инвесторлар және олар жұмыс істейтін экономика секторлары бойынша ақпарат жинау. Бұл ел экономиканың түрлі салаларының дамуының барлық оқиғалары мен үрдістерін білуі және осы секторлардағы кәсіпорындардың мүмкіндіктерін білуі тиіс дегенді білдіреді. Нәтижесінде ел болашақта өндірістің өсуі күтілетін секторлар туралы ақпаратқа ие болуы тиіс. Содан кейін бұл ақпарат тиісті министрлікке келіп түседі және экономикалық дамудың жалпыұлттық жоспарларына ықпал ету, өсу әлеуеті бар секторларды айқындау, сондай-ақ осы секторларда қол жеткізілуі тиіс міндеттер мен мақсаттарды қою үшін пайдаланылатын болады.
1.3 Әлемдік тәжірибедегі тікелей инвестициялардың рөлі
Әр түрлі инвестицияларды тарту және пайдалану үшін мемлекет пен мемлекеттік реттеудің рөлі орасан зор. Ол тікелей бақылау мен реттеуге (халықаралық несиелер үшін, Мемлекеттік кәсіпорындарды басқаруға беру үшін), сондай-ақ экономикалық тетіктер арқылы жанама (халықаралық кәсіпкерліктің тікелей және портфельдік әдістері) әсерге дейін азайтылуы мүмкін.
Бұл жағдайда реттеу дәрежесі инвестициялардың объективтілігімен анықталады және мемлекет, мысалы, қабылдаушы Тараптың несиелік инвестицияларының объектісі болғандықтан, ол несиені аралық иелену және оған билік ету құқығына ие болғандықтан, оның тікелей пайдаланылуын бақылауға міндетті. Инвестициялаудың коммерциялық нысандарында мемлекет Тараптардың бірі ретінде тікелей қатыспайды және оның рөлі өте жанама және негізінен заңнамалық тетіктер мен қаржы-экономикалық саясат арқылы реттеуге дейін азаяды[15].
Мемлекеттің инвестициялардың әртүрлі түрлерін реттеудің функцияларын, нысандары мен әдістерін қысқаша қарастырайық.
Бұл жағдайда шетелдік капиталмен жұмыс істеудің екі кезеңін бөліп көрсету керек: шетелдік капиталды тарту кезеңі және пайдалану кезеңі.
Әр түрлі кезеңдерде мемлекет функциялары мен реттеу принциптері әр түрлі болады. Бұдан басқа, функциялар мен қағидаттар шетелдік капиталдың нысандары бойынша да ерекшеленетін болады. Осы тұрғыдан алғанда, халықаралық кредит беру (Сыртқы қарыз алу) және кәсіпкерліктің акционерлік емес нысандары (Мемлекеттік кәсіпорындарды басқаруға беру) Халықаралық кәсіпкерлік нысанында (тікелей және портфельдік шетелдік инвестициялар) жеке шетелдік капиталды тарту және пайдалану саласына қарағанда мемлекет тарапынан реттеудің үлкен көлеміне жатады. Шетелдік капитал саласындағы заңнаманың Сыртқы қарыз алу жөніндегі заңнамаға және шетелдік инвестициялар жөніндегі заңнамаға бөлінгендігі дәл осы ерекшелікке байланысты.
Реттеу әдістері шетелдік капитал мен инвестициялардың нысандарына байланысты да өзгереді. Оларды толығырақ қарастырыңыз.
1) халықаралық Мемлекеттік және банктік кредиттеу (Сыртқы қарыз алу). Бұл жағдайда реттеу дәрежесі мемлекет халықаралық несиелердің аралық қарыз алушысы болып табылатындығымен анықталады. Мемлекет (оның атынан үкімет) кредиттік келісімге қол қояды, оны өтеуді үкіметтік кепілдік берумен қамтамасыз етеді. Демек, мемлекет (үкімет) несие алушы ретінде өзіне тән бірқатар функцияларды орындайды;
2) кәсіпкерліктің акционерлік емес әдістерін реттеу жатады. Әлемде, тіпті ТМД-ның көптеген елдерінде өте танымал емес, бірақ Қазақстанда үлкен ауқымға ие болған бұл процесс мемлекет тарапынан, әсіресе шетелдік фирманы тарту сатысында аса мұқият жұмысты талап етеді. Мемлекеттік реттеу өздерін іріктеуден басталады
басқаруға берілетін кәсіпорындар. Кәсіпорындар тиімсіз және оларды көтеру үшін үлкен инвестициялық ресурстарды қажет етуі керек. Реттеудің негізгі тетігі ірі сарапшыларды, жұртшылықты тарта отырып, конкурстың ашық тетігі ғана болып табылады. Инвесторлар болжап отырған ел үшін шарттар мен пайданы Мұқият таразылау ғана басқаруға беру туралы шешім қабылдау үшін негіз бола алады;
3) халықаралық кәсіпкерліктің тікелей және портфельдік әдістерін реттеу ақша-кредит, Қаржы және экономикалық саясат тетіктерінің, сондай-ақ шетелдік инвестициялар жөніндегі арнайы заңнаманың көмегімен жүзеге асырылады. Осы факторлармен бірге мемлекеттің инвестициялық климаты қалыптасады. Экономикалық тәжірибеде ең маңызды және кең таралған тетік шетелдік инвестицияларды ынталандырудың салықтық тетіктерін пайдалану болып табылады. Алайда, мұндай әдістер өте сирек жағдайларда орынды.
Күшті бюрократиялық аппараты бар мемлекет кейде инвесторлардың тәуелсіздік жағдайына төтеп бере алмайды және тікелей шетелдік инвестициялар процесіне жасырын түрде араласа бастайды. Көбінесе бұл мемлекет пен инвесторлар арасындағы қарым-қатынаста және мемлекет аумағында шетелдік инвесторлардың мәртебесін жариялауда көрінеді. Мұны, атап айтқанда, шетелдік инвестициялар жөніндегі заңнаманың ережелері бойынша талдауға болады. Мемлекеттің капитал мен инвестициялар импортына маңызды қатынасы, содан кейін қабылданған принциптер мен оларды реттеу формаларына әсер етеді.
Әдетте, әрбір мемлекеттің шетелдік инвестициялар туралы өз заңы бар. Осыдан мемлекеттің тікелей шетелдік инвестицияларды тарту мен пайдаланудағы өз рөлін қалай түсінетінін анықтауға болады.
Мемлекет пен инвесторлар арасындағы қарым-қатынастың ықтимал жағдайларын шетелдік инвестициялар саласындағы шетелдік заңнаманың эволюциясын талдау мысалында қарастыруға болады. Бұл эволюцияда бүгінгі таңда үш кезеңді бөлуге болады.
Бірінші кезең-1950-1960 жылдар. Шетелдік инвестициялар туралы заңнаманың пайда болуы мен дамуы осы жылдары жаңа босатылған мемлекеттердің пайда болуымен байланысты болды. Олардың заңнамасының дамуының жалпы ерекшелігі, онда, әдетте, мемлекеттің (мемлекеттік ұйымдардың) шаруашылық қызметке тікелей қатысуы арқылы экономикалық қатынастарды реттеу практикасы бекітілді.
1960 жылдары мегаполистерден тәуелсіздік алған дамушы елдер үшін Ұлттық өнеркәсіптің толық болмауы немесе әлсіздігі тән болды. Бұл жағдайлар дамушы мемлекеттерден ұлттық өнеркәсіптің мүдделерін қорғайтын, әлемдегі банктермен, трансұлттық компаниялармен тең дәрежеде қарым-қатынас жасай алатын контрагенттер ретінде әрекет ететін мемлекеттік ұйымдарды құру арқылы экономикалық қызметке тікелей қатысуды талап етті.
Мемлекеттік ұйымдарға билік функцияларын бере отырып, дамушы мемлекеттер өздерінің экономикалық әлеуетін шетелдік корпорациялардың - жеке инвесторлардың әлеуетімен теңестіруге және осылайша заңды теңдік туралы, яғни шетелдік инвестордың қатысуымен қатынастардың азаматтық-құқықтық табиғаты туралы айтуға мүмкіндік беретін шарттық қатынастардағы Тараптардың экономикалық теңдігіне қол жеткізуге тырысты. Сонымен бірге, тараптардың үнсіз келісімімен мемлекеттің егемендік немесе билік функциялары берілген мемлекеттік құрылым ретіндегі мәртебесінің ерекшелігі ескерілмеді.
Тұтастай алғанда, 1960 жылдардағы дамушы елдердің шетелдік инвестициялар туралы заңнамасы мынадай ерекшеліктермен ерекшеленеді: "Ашық есік" режимін жариялау, шетелдік капиталды тарту практикасында концессиялық шарттарды кеңінен пайдалану, сондай-ақ мемлекеттік және шетелдік капиталдың қатысуымен аралас компаниялар құру.
Екінші кезең-1970 жылдар. Бұл кезеңде дамушы елдердің шетелдік инвестициялар туралы заңнамасы өсіп келе жатқан нарықтық қатынастарға бейімделе бастады. Шетелдік инвестицияларды тарту үшін концессиялық келісімдерді олардың классикалық нысанында пайдалану іс жүзінде жоғалып кетті, оларды біртіндеп рұқсаттар (лицензиялар) беру жүйесі, азаматтық-құқықтық шарттар жасасу арқылы шетелдік инвестицияларды реттеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Экономика саласындағы инвестия түсінігі, ерекшеліктері мен жіктелуі
1.2 Мемлекеттің экономикалық дамуы барысында шетелдік инвестициялардың маңыздылығы
1.3 Әлемдік тәжірибедегі тікелей инвестициялардың рөлі
2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ ТІКЕЛЕЙ ШЕТЕЛДІК ИНВЕСТИЦИЯЛАР
2.1 Шетелдік инвестицияларды тарту қажеттіліктері
2.2 Мемлекеттердің инвестициялық салымдарына талдау
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТІКЕЛЕЙ ШЕТЕЛДІК ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУДЫ ЖӘНЕ ПАЙДАЛАНУДЫ ТАЛДАУ
3.1 Тікелей шетелдік инвестициялардың рөлі мен артықшылықтары
3.2 Тікелей шетелдік инвестицияларды тарту және пайдалану жолдарын жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы отыз жыл ішінде дербес, тәуелсіз мемлекет болып қалыптасып, нарықтың қиын өткелдерін бағындырып келеді. Социалистік экономикадан кейінгі қайта құру, макроэкономиканы тұрақтандыру, дүниежүзілік экономикалық дағдарысты еңсеру, экономикалық өрлеуді қамтамасыз ету жолында мемлекет тарапынан үлкен көлемді жұмыстар жасалынып жатыр.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатын жақсарту мақсатында мына қағидаларды пайдаланылады:
Инвесторлармен қарым-қатынастағы тұрақтылық пен айқындылық;
Заңнамалық нормалардың ашықтығы;
Инвесторлардың мүдделерін қорғау;
Жергілікті және шетелдік инвесторлар үшін тең жағдайлар қарастыру;
Бұрын жасалған келісімшарттардың тұрақтылығы қағидаттарын ұстану.
Елдегі инвестициялық климатты жақсарту Үкіметтің алғашқы міндеттерінің бірі болып табылады. Осы бағыттағы тұрақты жұмыстың нәтижесінде Қазақстан халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша ТМД елдері арасында инвестициялық реформаларды жүргізуде көшбасшы болып танылды. Оның ең басты себептерінің бірі - сыртқы экономикалық байланыстардың ашықтығы болып табылады. Ыңғайлы инвестициялық ахуал жасау саясатының арқасында Қазақстан 1993 жылдан бастап ТМД - ның барлық елдеріне және 80% - ға жуық Орталық Азия мемлекеттеріне шетелдік капитал салымдарының үштен бірін тартты. Егемендік жылдары қаржы ресурстарының едәуір көлемі тартылды және экономиканың басым салаларында инвесторлардың табысты жұмысы үшін қолайлы жағдайлар қалыптасты. 1993 жылдан бастап қазіргі таңға дейін мемлекет экономикасына $350 млрд-тан астам инвестиция салынды[1]. Соңғы үш жылдың қорытындысы бойынша әр жыл сайын елге салынған инвестиция көлемі $24,1 млрд құрады[2]. Бұл Қазақстан экономикасына шетел инвестициялары өсімінің жоғары екенін көрсетеді. Мұның бәрі осы тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Қазақстан экономикасының дамуы елеулі дәрежеде елге тартылған инвестицияларға және оларды ұтымды пайдалануға байланысты. Ұлттық экономиканың дамуына шетелдік капиталдың қатысуы елдің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуының объективті заңдылықтарына және әлемдік экономикалық кеңістіктегі капиталдың еркін қозғалысына байланысты. Республикада ішкі инвестициялық ресурстар жеткіліксіз болған жағдайда шетелдік капитал өндірісті жандандырудың негізгі факторларының біріне айналып, ел экономикасына салық түсімдері түріндегі экономикалық әсерді де, жаңа жұмыс орындарын құру арқылы әлеуметтік әсерді де енгізеді. Нәтижесінде, тартылған инвестиця елдің экономикалық ахуалын жақсартады, сонымен бірге жаңа жұмыс орындарымен қамтамасыз ету арқылы әлеуметтік мәселелерді де оңтайлы шешуге мүмкіндік береді.
Тікелей шетелдік инвестицияларды тартудың және оларды Қазақстан экономикасына инвестициялаудың негізгі артықшылықтары ретінде мыналарды көрсетуге болады:
бюджетке салық түсімдерін арттыру;
елдің ғылыми-техникалық әлеуетін арттыру;
инновациялық қызметті кеңейту;
ұлттық экономикада жаңа жұмыс орындарын құру;
Дегенмен, мемлекетке салынған инвестиция көлемі көп болғанымен барлық шетелдік инвесторлардың жұмысының нәтижесі әрдайым қанағаттанарлықтай бола бермейді. Сыртқы борыштың ұлғаюы, инвестициялық рейтингтің бірден-бір төмендеуі, инвесторлардың тек шикізат салаларына қызығушылығын шектеу түріндегі жағымсыз сәттердің алдын ала отырып, салымдарды тиімді пайдалану және мультипликативтік әсер беру мақсатында тікелей шетелдік инвестицияларды тиімді пайдалану проблемасы бүгінгі күні өзекті болып табылады.
Тәуелсіздік жылдары Қазақстан үшін басты міндет экономиканың мұнай-газ және тау-кен өндіру секторларына инвестицияларды мақсатты түрде тарту арқылы экономиканы тұрақтандыру болды, алайда бүгінгі күні экономикалық саясаттың басымдықтары өзгерді. Қазіргі уақытта экономиканың шикізаттық емес секторын дамыту өзекті болып отыр. Осыған байланысты республикада экономиканың шикізаттық емес секторына тікелей шетелдік инвестицияларды тарту саясаты жүргізіліп жатыр.
Демек, жоғарыда көрсетілген көрсеткіштер Қазақстан Республикасына тікелей шетелдік инвестицияларды тартудың тиімділігі саласында таңдалған тақырыптың өзектілігі туралы айтуға мүмкіндік береді.
Осы тақырыпты зерттеудің мақсаты тікелей шетелдік инвестицияларды тиімді тарту және пайдалану бойынша талдауды жүзеге асыру болып табылады.
Негізгі міндеттеріне мыналарды жатқызуға болады:
1) экономикадағы инвестиция классификациясына салыстырмалы талдау жүргізу;
2) мемлекеттің экономикалық дамуындағы шетелдік инвестициялардың рөлін айқындау;
3) Қазақстан Республикасының инвестициялық дамуындағы нормативтік-құқықтық актілердің рөлін қарастыру;
4) тікелей шетелдік инвестицияларды тартудың әлемдік тәжірибесін зерттеу;
5) Қазақстан Республикасы үшін тікелей шетелдік инвестицияларды тиімді тартудың мәселелері мен қажеттілігін анықтау;
6) тікелей шетелдік инвестициялардың салалық және өңірлік құрылымын зерттеу;
7) тікелей шетелдік инвестициялар қозғалысының үрдістерін қарау;
8) тікелей шетелдік инвестицияларды тартудың артықшылықтары мен кемшіліктерін талдау;
9) тікелей шетелдік инвестицияларды тиімді тарту және пайдалану тетігін ұсыну.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының экономикасы, ал зерттеу нысаны Қазақстан Республикасына тікелей шетелдік инвестициялар болып табылады.
Зерттеу әдістемесіне төмендегі ақпарат көздері пайдаланылды:
Экономикалық ғылымның жетекші батыс және отандық классиктерінің монографиялары мен еңбектері теориялық база болып табылады
Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері мен заңдары заңнамалық база ретінде қолданылды
Практикалық ақпарат Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің, Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің және Қазақстан Республикасының басқа да мемлекеттік мекемелері мен халықаралық ұйымдардың деректерімен ұсынылды.
Сонымен қатар, қазақстандық авторлардың еңбектері-Н.К. Нұрланова, м.т. Оспанов, А. К. Тургулова, А. А. Арыстанбаева жұмысты дайындау және жазу кезінде теориялық - практикалық көмек көрсетті; сондай - ақ Қазақстан Республикасы территориясында қабылданған Даму стратегиясы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың жолдауы негізінде жазылды.
Алайда, осы проблема бойынша мақалалар саны жеткілікті болғанымен тікелей шетелдік инвестицияларды тартудың оңтайлы шарттарын толық анықтауға мүмкіндік бермейді. Экономиканың шикізаттық емес секторын дамыту, қосылған құны жоғары өндірістерді арттыру, Қазақстан экономикасын әлемдік нарыққа интеграциялау, сондай - ақ Қазақстан Республикасының әртүрлі даму бағдарламаларында көрсетілген инновацияларды дамыту басым болып табылатындықтан, осы зерттеудің негізгі мақсаты Қазақстан Республикасының экономикалық өсуі мен тұрақты дамуы кезінде оның экономикасына тікелей шетелдік инвестицияларды тартудың тиімділігін зерттеу болып табылады. Зерттеу әдістері: экономикалық - математикалық әдістерді талдау, синтездеу және қолдану.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған дереккөздердің тізімінен және екі қосымшадан тұрады.
1 МЕМЛЕКЕТТІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Экономикадағы инвестициялардың мазмұны, ерекшеліктері және жіктелуі
Тәуелсіздік алған сәттен бастап болған түбегейлі өзгерістер адам дүниетанымы бен ой-сананы айтарлықтай өзгертті. Инвестор, инвестиция секілді экономикалық терминдер тек экономистердің құзырында ғана қолданылмай әр адамның сөздік қорында, сондай-ақ журналистік және ғылыми әдебиеттерде пайдаланыла бастады. Сөздің шығу тегі: латын тілінен investice-киіну деген мағынаны білдіреді. Содан кейін бұл кейбір әрекеттер деп болжауға болады, соның арқасында немесе кейбір жаңа немесе логикалық соңына дейін жеткізілмеген идеялар белгілі бір өзгерістерге байланысты белгілі бір формада киінеді.
Күнделікті сана деңгейінде инвестициялар, әдетте, жылжымайтын мүлікті, акцияларды, өндірістік жабдықтарды, зергерлік бұйымдарды және т.б. сатып алу және сату сияқты кез-келген инвестицияны білдіреді.
Ғылыми әдебиеттерде инвестицияларды анықтауда үлкен әртүрлілік бар. Алайда, негізгі идея - бұл ел экономикасының өсуі мен дамуы үшін қажет ақша, немесе тар түсіндіруде - кәсіпорынның немесе кез-келген жобаның дамуы үшін қажет қаражат.
Әр түрлі аспектілерге назар аудару инвестицияларды анықтауда үлкен әртүрлілікті тудырады. Кейбіреулер инвестицияларды қаржылық ресурстардың әртүрлі (материалдық және материалдық емес) активтерге күрделі салымдары ретінде қарастырады, ал басқалары көбеюге, яғни қолдауға бағытталған ақша шығындары ретінде қарастырады[3].
Стэнли Р. Брю мен Кэмпбелл Р. Макконелл инвестицияларға мынандай анықтама берді:" Инвестициялар - өндіріс құралдарын өндіруге және жинақтауға, материалдық қорларды ұлғайтуға арналған шығындар", оған өндіріс пен жинақтаудың барлық дерлік шығындары кіреді[4].
Қазақстандық ғалымдар М. Т. Оспанов пен Т. И. Мұхамбетов инвестицияларды сипаттай отырып, олардың "...пайда табуға және...кәсіпорын қызметін бақылауға" бағытталғанын атап өтті[5].
"Инвестициялау негіздерінің" авторлары Лоренс Дж. Гитман мен Майкл Д. Джонк Инвестициялар "... капиталдың құнын сақтаумен немесе көтерумен ... " байланысты екенін атап өтті[6].
В. Шарп инвестицияларды келесідей анықтайды: "нақты инвестициялар, әдетте, жер, жабдықтар, зауыттар сияқты материалдық активтердің кез-келген түріне инвестицияларды қамтиды. Қаржылық инвестициялар - бұл қарапайым акциялар мен облигациялар сияқты қағазға жазылған келісімшарттар. Қарапайым экономикаларда инвестициялардың негізгі бөлігі нақты болып табылады, ал қазіргі экономикада инвестициялардың көп бөлігі қаржылық инвестициялармен ұсынылған"[7].
Н.Ш. Альжанова инвестициялық жобалау тұрғысынан инвестицияларға келесі анықтама берді: "Инвестициялар ақшалай қаражат, мақсатты банктік салымдар, акциялар және басқа да бағалы қағаздар, технологиялар, машиналар, жабдықтар, лицензиялар, оның ішінде тауар белгілері, зияткерлік құндылықтар, кіріс алу мақсатында салынатын кәсіпкерлік қызмет объектілері, кредиттер, сонымен бірге кез келген басқа мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде айқындалады"[8].
Сонымен, жоғарыда айтылғандай, инвестицияларды жалпы және тар бағыттарды ескере отырып, мақсаттар мен міндеттерге, сондай-ақ авторлардың осы мәселенің проблемаларына жеке көзқарастарына сүйене отырып сипаттауға болады.
Қарапайым халықтың түсінігінде инвестициялар материалдық өндіріске (мүліктік өндірісті кеңейту, оны жаңғырту, күрделі жөндеу немесе жаңа өндіріс), оның ішінде табыс алу және әлеуметтік нәтижеге қол жеткізу үшін бағалы қағаздар арқылы капитал, зияткерлік құндылықтар, мүліктік құқықтар салу ретінде көрсетілуі мүмкін.
"Инвестициялар туралы" 2003 жылғы 8 қаңтардағы №373 Қазақстан Республикасының Заңында инвестицияларға мынадай анықтама берілген: "инвестициялар - лизинг шарты жасалған кезден бастап лизинг нысанасын, сондай-ақ инвестор заңды тұлғаның жарғылық капиталына немесе кәсіпкерлік қызмет үшін пайдаланылатын тіркелген активтерді ұлғайтуға салатын оларға құқықтарды қоса алғанда, мүліктің барлық түрлері (жеке тұтынуға арналған тауарлардан басқа)"[9].
Инвестицияны жіктеуге салыстырмалы талдау жасау. Инвестициялық көздерді жіктеу өте маңызды қадам болып көрінеді, өйткені "инвестициялар" ұғымының экономикалық мазмұнын және олардың түрлерін белгілі бір пропорцияда қалыптастыру заңдылықтарын біле отырып, мемлекеттік реттеу әдістерімен экономикалық жүйенің инвестициялық белсенділігі мен тұрақтылығын арттыруға болады.
Толық және дұрыс жіктеу инвестициялық ресурстардың көздерін іздеуге және дамытуға ықпал етеді, кейбір экономикалық және ғылыми дауларды шешеді.
Ең алдымен, инвестициялардың мақсаты бойынша жіктелуін көрсету керек: тікелей және портфельдік. Тікелей инвестициялар - табыс алу және осы шаруашылық жүргізуші субъектіні басқаруға қатысу құқығын алу мақсатында экономикалық субъектінің жарғылық капиталына салынған салымдар. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының "капитал қозғалысымен байланысты валюталық операцияларды тіркеу және шетелде шоттар ашу ережесін бекіту туралы" 2003 жылғы 4 шілдедегі N 225 қаулысында мынадай анықтама берілген: "тікелей инвестициялар -- нәтижесінде осындай салымдарды жүзеге асыратын тұлғаға осы заңды тұлғаның дауыс беретін акцияларының 10 және одан да көп пайызы (қатысушылар дауыстарының жалпы санының 10 және одан да көп пайызы) тиесілі болатын заңды тұлғаның акцияларын (қатысушылардың салымдарын) төлеуге ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік құқықтар салу". Портфельдік инвестициялар портфельді қалыптастырумен байланысты және бағалы қағаздар мен басқа да активтерді сатып алуды білдіреді. Алайда, салымдардың бұл нысаны нарықтық инфрақұрылымның, атап айтқанда, халықаралық стандарттар мен құқықтық нормаларға сәйкес келетін, сондай-ақ әлемдік қор нарығымен операциялық байланысы бар қор биржасының дамыған элементтері болған кезде ғана тиімді болады.
Инвестициялар салудың тәуекелдік дәрежесі бойынша мынадай түрлері бар: тәуекелсіз (белгілі бір кепілдіктермен) және тәуекелді (венчурлік). Венчурлық капитал - бұл үлкен тәуекелмен байланысты қызметтің жаңа салаларында өндірілетін жаңа акциялар шығару түріндегі инвестициялар. Тәуекел капиталы капиталды қолданудың әртүрлі формаларын біріктіреді: несие, акционерлік, кәсіпкерлік. Ол венчурлық капитал деп аталатын жоғары технологиялық фирмаларды құруда делдал ретінде әрекет етеді. Сонымен қатар, ол жобаның тез өтелуіне байланысты өзара байланысты емес жобаларға инвестицияланады.
Инвестициялардан кіріс алудың циклдік дәрежесі бойынша: циклдік емес және аннуитет. Аннуитет-бұл салымшыға белгілі бір уақыт аралығында белгілі бір табыс әкелетін инвестиция. Негізінен бұл сақтандыру және зейнетақы қорларына салымдар болып табылады. Сондай-ақ, аннуитетті пайыздық үлес пен өтеу үлесінен тұратын несиені өтеу үшін бірдей мөлшерде қалған жарна ретінде сипаттауға болады.
Коммерциялық тәжірибеде инвестициялардың келесі түрлерін ажырату әдетке айналған: физикалық активтерге; ақша активтеріне; материалдық емес (көрінбейтін) активтерге. Физикалық активтер деп өндірістік ғимараттар мен құрылыстар, сондай-ақ қызмет ету мерзімі бір жылдан асатын машиналар мен жабдықтардың кез келген түрлері түсініледі. Инвестицияның бұл түрі көбінесе нақты активтерге инвестициялар деп аталады. Ақша активтері деп басқа жеке және заңды тұлғалардан ақша сомасын алу құқығы түсініледі. Бұл түрі әдетте бағалы қағаздарға инвестициялар немесе портфельдік инвестициялар деп аталады. Материалдық емес (көрінбейтін) активтер деп персоналды қайта оқыту немесе біліктілігін арттыру, сауда белгілерін әзірлеу, лицензиялар, патенттер, ноу-хау сатып алу және т.б. нәтижесінде фирмалар сатып алатын құндылықтар түсініледі. Инвестицияның бұл түрі көбінесе интеллектуалды деп аталады[10].
Инвестицияларды жіктеу жеткілікті үлкен негіздер шеңбері бойынша жүргізілуі мүмкін, мысалы: тұлғалар шеңбері бойынша (жеке, заңды тұлғалардың, мемлекеттің инвестициялары), салу мерзімі бойынша (қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді), қолдану саласы бойынша (салалық, салааралық) және тағы басқа.
Бірақ бұл инвестицияларды жүзеге асыру үшін, олардың алуан түрлілігіне қарамастан, әртүрлі көздерден алынған ресурстар қажет.
Соңғы жылдары әлемдік инвестициялық нарықта инвестицияның сыртқы көзі деп аталатын екі негізгі көздің бірі болып табылатын қаржы құралдары үшін өткір бәсекелестік байқалды.
Жалпы, негізгі жіктеу ерекшелігі-инвестиция субъектілерінің иерархиялық деңгейлері. Осыған сәйкес, инвестицияның барлық жиынтық көздерін бірінші кезекте жоғарыда аталған сыртқы көзге бөлу керек, ал соңғысы жақында үлкен назар аудара бастаған ішкі көздер болып табылады.
Барлық шетелдік көмекті мынадай құрамдас бөліктерге бөлуге болады: халықаралық кәсіпкерлік, техникалық көмек және гранттар, халықаралық қарыздар мен кредиттер.
Шетелдік кредиттердің барлық маңыздылығына қарамастан, олардың қарыз алушы үшін шетелдік капиталды тартудың неғұрлым тартымды тәсілі болып табылатынын атап өткен жөн, өйткені оң аспектілерге қарамастан, кәсіпкерлік инвестициялық капиталдың жалпы массасын ұлғайту және тікелей шетелдік инвестицияларды одан әрі тарту үшін қолайлы жағдайлар жасау болып табылады. Басқаша айтқанда, инвестициялардың ішкі көздерінің жетіспеушілігі кезінде халықаралық кредиттер инвестициялық процеске қосымша серпін береді және қолайлы кредиттік тарих кезінде елдің халықаралық рейтингіне жағымды әсер етеді.
Шетелдік несиелерді тартудың жағымсыз жағы - кез-келген несие сияқты, шетелдік негізгі қарызды және оған тиесілі пайыздарды өтеуді талап етеді, бұл ұлттық экономикадан едәуір қаражат бөледі, қарыз алушы елдің сыртқы қарызын арттырады.
Халықаралық кәсіпкерлік сияқты сыртқы көздің нысаны үлкен қызығушылық тудырады. Ол қаржылық инвестициялар, әр түрлі қызмет салаларында жаңа фирмалар құру, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды кейіннен жаңарту, қайта құру немесе онсыз сатып алу, жаңа күрделі нысандарды салу және т.б. түрінде жүзеге асырылады.
Сонымен қатар, шетелдік компаниялар бай басқару тәжірибесін алып жүреді, кеңес беру, қаржы, сату қызметтері және т.б. саласында көмек көрсетеді. Сондай-ақ, лайықты жалақы, жаңа технологиялар, салық түсімдерінің ұлғаюы бар жаңа жұмыс орындарын құруды жеңілдетуге болмайды.
Бірақ, инвестицияның сыртқы көздерінің үлкен рөліне қарамастан, ешкім ешқашан басқа елдің экономикасын көтеруге және дамытуға мүдделі емес, сондықтан ол кейінірек осы елдің тұлғасында маңызды бәсекелес алады. Сонымен қатар, шетелдік қаржыландыру кезінде әрдайым пайданы қайтару, инвестицияларды қайтару туралы мәселе туындайды. Сондықтан ішкі инвестицияларды ынталандыру ұлттық экономиканың тұрақты дамуы үшін маңызды. Сондықтан әлемнің жетекші елдерінде инвестициялардың жалпы көлемінде ішкі инвестициялар шешуші рөл атқарады (85-тен 95% - ға дейін)[11].
1.2 Мемлекеттің экономикалық дамуындағы шетелдік инвестициялардың маңыздылығы
Елдің инновациялық-технологиялық дамуының, оның өндірістік әлеуетін қалпына келтірудің және осының негізінде ұлттық өндірістің тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін, елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ажырамас шарты инвестициялық қызметті жандандыру, ішкі және шетелдік инвестициялық ресурстарды пайдалана отырып, экономиканың нақты секторына салымдар ауқымын едәуір кеңейту болып табылады. Жалпы инвестициялық процестің маңызды құрамдас бөліктерінің бірі кез келген ұлттық экономиканың серпінді дамуы үшін қажетті қаржылық және өндірістік ресурстардың, озық технологиялар мен басқарудың қазіргі заманғы әдістерінің перспективалы көздерінің бірін білдіретін тікелей шетелдік инвестициялар болып табылады.
БҰҰ-ның сауда және даму жөніндегі конференциясына сәйкес тікелей шетелдік инвестицияларға әріптестер арасындағы ұзақ мерзімді қатынастарды көздейтін, оларға инвестордың болатын жері болып табылмайтын елде орналасқан шаруашылық ұйымды бақылай отырып, бір елден экономикалық агентті (шетелдік инвестор немесе "бас" фирма) тұрақты тартуды көздейтін шетелдік салымдар жатады. Тиісінше тікелей шетелдік инвестицияларға мыналарды жатқызу ұсынылды: шетелдік инвестордың өзі жарияланған акционерлік капиталдың жиынтық құнының кемінде 10-20% - ы мөлшерінде өз капиталын салатын кәсіпорынның акциялар пакетін сатып алуы; көрсетілген кәсіпорынның қызметінен түскен пайданы қайта инвестициялау және т.б.[12].
Экономикалық әдебиеттерде тікелей шетелдік инвестициялардың келесі анықтамасы бар: "тікелей шетелдік инвестициялар - бұл өндіріске, материалдық және басқа да құндылықтарды өндіруге арналған кәсіпкерлік капитал. Әдетте, мұндай инвестициялар шетелдік кәсіпорынның меншігі мен бақылауын қамтиды. Жалпы алғанда, тікелей шетелдік инвестицияларды тікелей инвестиция ретінде анықтауға болады".
Тікелей шетелдік инвестициялар-бұл ішкі және әлемдік нарықтарда сұранысқа ие өнімді тиімді өндіруге мүмкіндік беретін ақша капиталын шаруашылық жүргізуші субъектінің негізгі және айналым қаражатына айналдырудың халықаралық процесі.
Тікелей шетелдік инвестициялар бүгінде Халықаралық экономика құрылымында маңызды рөл атқарады. Бұл олардың мәнін, қабылдаушы тарап үшін артықшылықтарын егжей-тегжейлі қарастыруды және мемлекеттік реттеу әдістерін әзірлеуді талап етеді.
Тікелей шетелдік инвестициялардың ерекшелігі-олардың ең үлкен тәуелсіздігі.
Тікелей шетелдік инвестициялардың артықшылықтары қандай?
Оларды екі топқа бөлуге болады: тікелей және жанама.
Тікелей шетелдік инвестициялардан түсетін тікелей пайда:
1) тікелей шетелдік инвестициялар ұлттық экономиканың әлемдік шаруашылыққа жедел интеграциялануына ықпал ете отырып, ноу-хау технологияларының, басқарудың озық әдістерінің трансфертін қамтамасыз етеді;
2) шетелдік компаниялардың инвестициялары мемлекет тарапынан салынған қаражатты пайыздармен бірге қайтару жөніндегі міндеттемелерді болжамайды, өйткені шетелдік капитал мемлекеттің сыртқы берешегіне тікелей әсер етпей, дербес жұмыс істейді;
3) қолайлы инвестициялық жағдайларда шетелдік әріптестердің пайдасы капиталдың кеңеюіне ықпал ете отырып, қайта инвестициялануы мүмкін;
4) шетелдік инвестор, банктік кредитордан айырмашылығы, инвестициялық қаражаттың барынша қайтарылуына тікелей мүдделі, сондықтан өндірістің тиімділігін арттыруға, оның ауқымын кеңейтуге, өндірістік аппаратты жаңартуға және өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ұмтылады;
5) шетелдік инвестор күш-жігерді тек өндіріс сатысында ғана емес, зерттеу, жобалау-конструкторлық дайындық, маркетинг процесінде де біріктіруге ұмтылады;
6) тікелей инвестициялар кезінде шетелдік инвестор салынған қаражатты пайдаланудағы тәуекелдің өз үлесін көтереді, бұл оның жобаның тиімділігіне мүдделілігін арттырады;
7) тікелей инвестициялар елдің сыртқы борышына тікелей әсер етпейтіндіктен, олар, керісінше, жаңа өндірістерді дамыту нәтижесінде елдің экспорттық әлеуетін кеңейте отырып, елдің төлем балансын жақсартуға қабілетті.
Тікелей шетелдік инвестициялардан жанама пайда осындай инвестицияларға байланысты қоғамның әлеуметтік-экономикалық өміріндегі жанама әсерлермен байланысты. Тікелей шетелдік инвестициялардан жанама пайданың артықшылығы:
1) қосымша инвестициялық капиталды тарту. Жергілікті капитал нарықтары көбінесе жеткілікті дамымаған және ірі инвестициялық жобаларды іске асыру үшін қажетті капитал көлемін қамтамасыз ете алмайды. Сонымен қатар, жергілікті нарықта жоқ Инвестициялық тауарларды сатып алу үшін қажетті қатты валютаға қол жеткізу қиын болуы мүмкін.
Тікелей шетелдік инвестициялар түріндегі капитал импорты осы екі мәселені бірден шешеді, өйткені олар сыртқы капиталдың бастапқы көзі болып табылады, сондықтан жергілікті капитал нарықтарының салыстырмалы түрде дамымауымен немесе елдің жергілікті тауарларды экспорттау арқылы шетелдік ақша ағындарын құра алмауымен шектелмейді;
2) озық техникаға қол жеткізу. Дамушы елдің көптеген кәсіпорындары жұмысшылардың өнімділігін төмендететін және сапасы төмен тауарларды өндіруге әкелетін ескірген жабдықтар мен технологияларды қолданады. Бұл осы фирмалардың бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді және аймақ елдерінің валюта алу мүмкіндіктерін азайтады. Тікелей шетелдік инвестициялар бұл мәселені шешуге мүмкіндік беретіні анық, өйткені инвестициялық тауарлар алдыңғы қатарлы техниканы, ал фирмалар алдыңғы қатарлы ноу-хау мен өндіріс технологиясын енгізе алады. Технологияны пайдалану құқығын сатып алудың баламасы қымбат шетел валютасының құнын талап етеді.
Бұл жағдайда инновациялық процестер жергілікті жұмыс күшінің өнімділігін арттырады және жергілікті фирмаларда инновацияны ынталандырады деген үміт бар;
3) басқарудың озық әдістеріне қол жеткізу. Әрине, шетелдік фирмалар шетелдік басқару әдістерін өздерімен бірге алып жүреді, бұл жергілікті қызметкерлерге осы жаңа жұмыс әдістерін үйренуге мүмкіндік береді. Мұндай тәжірибені беру әсіресе қолданыстағы фирмалар шетелдік инвесторларды сатып алып, қайта құрған кезде немесе шетелдік инвесторлармен бірлескен кәсіпорындар құрған кезде маңызды болуы мүмкін. Соңғы жағдайда шетелдік фирма ұлттық фирманың жергілікті білімі мен байланыстарын қолдана алады, бұл өз кезегінде өнімділікті арттырудың жаңа әдістерін қолдана алады;
4) шетелдік нарықтарға қолжетімділікті жақсарту. Шетелдік фирмалар өздерімен бірге қолданыстағы тарату арналарын және әлемдік нарықта сату мүмкіндіктерін біледі. Саудадан айтарлықтай пайда алу мүмкіндігі салыстырмалы түрде жоғары шығындарсыз алынады. Бұл экспортты шетел валютасын алу көзі ретінде дамытуға мүмкіндік береді.
Халықаралық тікелей шетелдік инвестициялар әртүрлі ұйымдастырушылық нысандарда жүзеге асырылуы мүмкін:
1) еншілес фирмалар мен филиалдар құру;
2) меншіктің аралас үлесі бар кәсіпорындар құру арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы, шетелдік капиталды трансұлттандыру, яғни оның ұлттық шеңберден шығуы. Шын мәнінде, тікелей шетелдік инвестициялар мен шетелдік инвестициялар импорты проблемасы бұл жағдайда халықаралық Трансұлттық компаниялар проблемасына айналады.
Бұл ретте шетелдік инвестор қатысатын инвестициялардың алуан түрлі нысандары болуы мүмкін: жылжымайтын мүлікке, жабдыққа, жерге салымдар, жаңа кәсіпорындар салу немесе ескілерін реконструкциялау және жаңғырту, жекешелендіруге (кәсіпорындарды сатып алуға) немесе концессияға сатып алуға қатысу және басқалары.
Дамушы елдің экономикасына тікелей шетелдік инвестицияларды тарту, осылайша, тауарлар, жұмыс күші және капитал нарығын интернационалдандыруды көздейтін дамыған нарықтық экономикалық жүйені құрудың ұзақ мерзімді стратегиялық мақсаттарын көздейді. Орта мерзімді пайда ретінде капитал импорты оның тікелей түрінде ғасырлар бойы жоғары дамыған елдерде жинақталған ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін және озық басқарушылық тәжірибені әкелетінін атап өтуге болады.
Тікелей шетелдік инвестициялардың бұл артықшылықтары оларды ең қажет және өзара тиімді етеді.
Сонымен бірге, несиелерден айырмашылығы, тікелей шетелдік инвестицияларды тарту процесі анағұрлым күрделі, өйткені инвестициялау туралы шешімді инвесторлардың өздері өз тәуекелдері мен пайдасын бағалау негізінде қабылдайды. Бұл жағдайда елдің инвестициялық рейтингі бірқатар жалпы факторлармен де, нақты бизнес-жоспардың Жеке бағаларымен де бағаланады.
Осы тұрғыдан алғанда, халықаралық шетелдік инвестицияларды тікелей нысанда тарта алатын факторларды қарастыру маңызды.
Әрине, осы факторлардың салыстырмалы маңыздылығын анықтау қиын. Олардың құрамы экономикалық қызметтің әртүрлі салалары үшін әр түрлі болуы керек.
Негізінде, инвестициялар туралы шешімдер инвестициялар мен тәуекелдің ықтимал кірістілігін салыстыру арқылы анықталады. Ықтимал инвестицияны алуға ықпал ететін және көбінесе одан да маңызды, ықтимал тәуекел туралы түсініктерді жақсартатын маңызды рөл атқаратын бірқатар салықтық емес факторлар бар.
Егер мұны ТМД елдерінің аймағының мысалында қарастыратын болсақ, онда, мысалы, мыналарды жатқызуға болады:
1) нарық көлемі. ТМД елдері осы уақытқа дейін тұтынушылық сұраныс қанағаттандырылмаған елеулі әлеуетті нарықтарды білдіреді. Бұл әлеует бастапқыда шетелдік фирмалар жасаған көптеген операцияларды ынталандырды.
Кейбір жағдайларда бұл операциялар тікелей шетелдік инвестициялардан күтілетін көптеген артықшылықтарға әкелмейді. Бұл, әсіресе, бұрын болмаған тауарларға сұраныстың артуын қанағаттандыру арқылы кіріс алу мақсатында өндірілген қысқа мерзімді импорттық операцияларға қатысты. Басқа жағдайларда, Арзан сауда операцияларын ұйымдастыру елдің нарығына кіру кезінде көпұлтты кәсіпорынның алғашқы қадамы болып табылады. Бұл нарықта одан әрі орнығуға жағдай жасайды;
2) инвесторлардың белгісіздігі. ТМД өңірлеріне тікелей шетелдік инвестицияларға теріс әсер ететін факторлардың бірі инвестициялар туралы түпкілікті шешім қабылдау үшін инвесторлардың әлі де бар белгісіздігі болып табылады.
Шетелдік компаниялар ел мен тәуекелді біртіндеп егжей-тегжейлі бағалай отырып, кішігірім операциялардан бастауды жөн көреді. Көптеген елдерде тұрақсыз немесе қалыптаспаған саяси құрылым сақталуда. Шетелдік компаниялар кейбір негізгі саяси мәселелер әлі шешілмеген жағдайда айтарлықтай капиталды тәуекел еткісі келмейді. Өкінішке орай, тіпті салыстырмалы түрде тұрақты елдер көрші аймақтарда орын алатын күрделі проблемаларға байланысты зардап шегеді;
3) инвестициялар үшін заңды және реттеуші база құру. Нарықтық экономикаға көшу жеке сектор мен шетелдік компаниялардың қызметімен үйлесетін тиісті заң және реттеуші құрылым құру қажеттігіне әкеп соғады.
Осы салада айтарлықтай жетістіктерге қарамастан, көптеген елдерде заңнамалық базаны құру процесі баяу немесе қателіктермен жүреді, бұл шетелдік инвесторлардың белсенділігіне әсер етеді. Бұл ережелер мен онымен байланысты Әкімшілік рәсімдер мүмкіндігінше айқын болуы маңызды.
Осы салаларда заңнаманы әзірлеу және жүзеге асыру қиын процесс болып табылады. Көптеген жағдайларда қолданыстағы нормативтік базаны елеулі өзгерту, бұрын нарықтық қайта құрудың алғашқы кезеңдерінде қабылданған заңдар мен актілерді қайта қарау және дамыту қажет болады. Бірақ бұл өзгерістер сауатты және теңгерімді болуы керек, өйткені жиі өзгерістер белгісіздікке алып келеді және іскерлік жоспарлауды қиындатады, мемлекеттік қызметтердің өз жұмысындағы ретсіздік пен қателіктерді күшейтеді. Бұл экономикалық саясаттың сәйкес келмеуіне әкелуі мүмкін, бұл белгісіздік сезімін күшейтеді;
4) елдегі макроэкономикалық жағдай. Баға мен валюта бағамының тұрақсыздығы бизнесті жоспарлауды қиындатады және инвестордың сенімсіздігі мен инвестициялау кезінде тәуекел сезімін арттырады.
Сонымен қатар, макроэкономикалық тұрақсыздық инвестицияларға байланысты басқа да проблемаларды ушықтыруы мүмкін. Мысалы, валюта бағамының ауытқуы шетел валютасын айырбастау нарығы толығымен еркін болмаған жағдайда инвесторлардың шығындарын арттырады;
5) өндірістің негізгі құралдарына қол жеткізу. Өндіріс факторларының болуы инвестиция туралы шешім қабылдауда маңызды фактор бола алады.
Бұл факторлар инвестор инвестициялау туралы шешім қабылдаған кезде бағалайтындардың аз ғана бөлігін құрайды. Олар елдің инвестициялық климатын құрайды.
Шетелдік инвестициялар ағынының инвестициялық климат (тәуекел) индексіне тәуелділігі сызықтық сипатқа ие. Мұны келесі мысалда байқауға болады.
1992 жылы әлемде жинақталған инвестициялардың жалпы сомасының 1,9 триллион АҚШ доллары 489 миллиард долларға, Жапонияға - 248 миллиард долларға тиесілі болды, яғни бұл елдердің үлесіне шетелдік инвестициялардың жалпы сомасының шамамен 50% - ы тиесілі[13].
Сонымен қатар, елдер арасындағы капитал мен инвестициялар ағынын талдай отырып, олардың өзара инвестициялау тенденциясын байқауға болады, бұл олардың инвестициялық климаттың жоғары рейтингімен түсіндіріледі. Мысалы, 248 миллиард жапон инвестициясының 100 миллиард доллары АҚШ инвестициясының үлесіне тиді. Нәтижесінде 1992 жылы Жапонияның АҚШ-қа инвестицияланған капиталдың жалпы көлеміндегі үлесі 23% - ға жетті. Бұл Жапония мен АҚШ рейтингтері әрқашан бірінші бестікте болатын елдердің инвестициялық рейтингтерімен байланысты[14].
Осылайша, инвестициялық ахуал құру шетелдік капитал ағынының бастапқы шарты болып табылады. Инвестициялық сала Президент стратегиясын дамыту басымдықтарының бірі болып табылады. Аталған саланы дамыту үшін 200-ден астам нормативтік-құқықтық актілер қабылданды.
Барлық шетелдік инвесторларды екі санаттың біріне жатқызуға болады.
Біріншісі-жаңа бизнес мүмкіндіктерін үнемі және озық іздеумен айналысатын белсенді типтегі инвесторлар. Олар нарықтық қызметтің жаңа дамып келе жатқан салаларын жақсы біледі және осы нарықтарға бірінші болып ену және оларда үстем жағдайға ие болу үшін қолдан келгеннің бәрін жасайды.
Инвесторлардың екінші санаты пассивті инвесторларға жатады. Бұл олардың капиталды салу орындарын белсенді іздеумен айналыспайтындығын білдіреді. Бұл инвесторлар өз қаражаттарын қолайлы инвестициялық мүмкіндіктер пайда болған жағдайда ғана салуға дайын, ал олар тиімді жоба ұсынылғанша күткенді жөн көреді және оны белсенді іздеумен айналыспайды. Көп жағдайда екінші типтегі инвесторлармен айналысқан дұрыс, өйткені олар өз мүдделерін алға жылжытудың қажеті жоқ.
Инвесторларды және инвестициялық қызмет бағыттарын іздеумен байланысты негізгі сипаттамалар мен қасиеттер:
1) даму үшін капиталдың болуы. Инвесторлардың бұл тобына олардың баланстық есептерінде көрсетілген және осы қаражатты салу мүмкіндіктерін іздейтін айтарлықтай қаражат жинақтаған компаниялар мен кәсіпорындар кіреді. Әдетте, бұл компаниялар өсу әлеуеті бар, бірақ осы кеңеюді қаржыландыруға қаражаты жоқ инвестордың негізгі қызметіне қатысты қосымша немесе қосалқы функцияларды орындайтын басқа кәсіпорындарға инвестиция салу мүмкіндіктерін іздейді. Бұл түрдегі инвестициялар тек қаржылық ресурстарды ғана емес, сонымен қатар басқарудың жаңа жүйелерін, сонымен қатар жаңа кәсіпорынның өнімдерін сәтті сату үшін қажет әлемдік нарықтардың жаңа технологиялары мен білімдерін әкеледі. Бұл инвестициялар елдер үшін өте тиімді болуы мүмкін;
2) жаңа технологияларды беру. Өнеркәсіптің көптеген салаларында қажетті сападағы және тиісті баға бойынша өнім өндіру әлемнің бірде-бір елі монополиясы жоқ және тұрақты халықаралық алмасу нысанасы болып табылатын барабар технологияларды пайдаланған кезде ғана мүмкін болады. Кейбір жағдайларда технология иелері оларды жоғары бағамен сатуға тырысуы мүмкін, ал басқа жағдайларда олар технологияны нарық айналымындағы өз үлестерін алу құралы ретінде қолдануды жөн көруі мүмкін. Технология иелері оларды нарықтық айналымдағы үлесті алу үшін пайдаланатын өнеркәсіптік салалардың мысалдары тоқыма өнеркәсібі және киім өндірісі, ал жиһаз өнеркәсібі және мұнай - химия өнеркәсібі-бұл технологиялар бөлек сатылатын салалар. Жаңа технологияларды сатып алмай елдер осы салалардың көбінде әлемдік нарықтарда бәсекеге түсе алмайды;
3) жаңа біліктер мен дағдылар. Басқару дағдылары және кәсіпорынның ұйымдық құрылымы-бұл үнемі өзгеріп отыратын және дамып келе жатқан кәсіпкерлік қызмет саласы. Нарықтық экономикада адам ресурстарын пайдалануды ынталандыратын факторлардың тенденциясы мен түсіну деңгейі үнемі өзгеріп отырады және жетілдіріліп отырады. Барлық осы тенденциялардың "басында" тұрған көптеген кәсіпорындар мен кәсіпкерлер бар, көбінесе бұл адами ресурстарды ынталандыру тетіктерін білу, оларға нарықтық қызметтегі бәсекелестерден артықшылық береді;
4) басқа нарықтармен байланыс. Кейбір кәсіпорындар сыртқы нарықтарда жақсы нарықтық әлеуетке ие қолайлы бағамен сапалы өнімдер шығара алады. Сонымен бірге, бұл кәсіпорындарда нарықтық қызмет тәжірибесі немесе сыртқы нарықтар желілері туралы білім болмауы мүмкін. Ұлттық нарықты игергісі келетін шетелдік компаниялар бірдей проблемаға тап болуы мүмкін және бірлескен кәсіпорындардың механизмі екі компания үшін де осы мәселені сәтті шешудің құралы бола алады;
5) экономикалық дамудың жаһандық үрдістерін білу. Кейде шетелдік инвестормен қарым-қатынас орнату отандық кәсіпорын үшін жаңа және біршама керемет тәжірибе алуды білдіреді. Инвестициялар өндірісі немесе бірлескен кәсіпорындар құру екі тараптың да бір-бірінің қызметінің ерекшеліктерімен тығыз танысуын талап етеді. Белгілі бір аймақтардағы, елдер мен континенттердегі мәдени дәстүрлерді, саяси және экономикалық жағдайларды түсіну қажет болады;
6) экономикалық жоспарлауға арналған деректер. Яғни, инвесторлар және олар жұмыс істейтін экономика секторлары бойынша ақпарат жинау. Бұл ел экономиканың түрлі салаларының дамуының барлық оқиғалары мен үрдістерін білуі және осы секторлардағы кәсіпорындардың мүмкіндіктерін білуі тиіс дегенді білдіреді. Нәтижесінде ел болашақта өндірістің өсуі күтілетін секторлар туралы ақпаратқа ие болуы тиіс. Содан кейін бұл ақпарат тиісті министрлікке келіп түседі және экономикалық дамудың жалпыұлттық жоспарларына ықпал ету, өсу әлеуеті бар секторларды айқындау, сондай-ақ осы секторларда қол жеткізілуі тиіс міндеттер мен мақсаттарды қою үшін пайдаланылатын болады.
1.3 Әлемдік тәжірибедегі тікелей инвестициялардың рөлі
Әр түрлі инвестицияларды тарту және пайдалану үшін мемлекет пен мемлекеттік реттеудің рөлі орасан зор. Ол тікелей бақылау мен реттеуге (халықаралық несиелер үшін, Мемлекеттік кәсіпорындарды басқаруға беру үшін), сондай-ақ экономикалық тетіктер арқылы жанама (халықаралық кәсіпкерліктің тікелей және портфельдік әдістері) әсерге дейін азайтылуы мүмкін.
Бұл жағдайда реттеу дәрежесі инвестициялардың объективтілігімен анықталады және мемлекет, мысалы, қабылдаушы Тараптың несиелік инвестицияларының объектісі болғандықтан, ол несиені аралық иелену және оған билік ету құқығына ие болғандықтан, оның тікелей пайдаланылуын бақылауға міндетті. Инвестициялаудың коммерциялық нысандарында мемлекет Тараптардың бірі ретінде тікелей қатыспайды және оның рөлі өте жанама және негізінен заңнамалық тетіктер мен қаржы-экономикалық саясат арқылы реттеуге дейін азаяды[15].
Мемлекеттің инвестициялардың әртүрлі түрлерін реттеудің функцияларын, нысандары мен әдістерін қысқаша қарастырайық.
Бұл жағдайда шетелдік капиталмен жұмыс істеудің екі кезеңін бөліп көрсету керек: шетелдік капиталды тарту кезеңі және пайдалану кезеңі.
Әр түрлі кезеңдерде мемлекет функциялары мен реттеу принциптері әр түрлі болады. Бұдан басқа, функциялар мен қағидаттар шетелдік капиталдың нысандары бойынша да ерекшеленетін болады. Осы тұрғыдан алғанда, халықаралық кредит беру (Сыртқы қарыз алу) және кәсіпкерліктің акционерлік емес нысандары (Мемлекеттік кәсіпорындарды басқаруға беру) Халықаралық кәсіпкерлік нысанында (тікелей және портфельдік шетелдік инвестициялар) жеке шетелдік капиталды тарту және пайдалану саласына қарағанда мемлекет тарапынан реттеудің үлкен көлеміне жатады. Шетелдік капитал саласындағы заңнаманың Сыртқы қарыз алу жөніндегі заңнамаға және шетелдік инвестициялар жөніндегі заңнамаға бөлінгендігі дәл осы ерекшелікке байланысты.
Реттеу әдістері шетелдік капитал мен инвестициялардың нысандарына байланысты да өзгереді. Оларды толығырақ қарастырыңыз.
1) халықаралық Мемлекеттік және банктік кредиттеу (Сыртқы қарыз алу). Бұл жағдайда реттеу дәрежесі мемлекет халықаралық несиелердің аралық қарыз алушысы болып табылатындығымен анықталады. Мемлекет (оның атынан үкімет) кредиттік келісімге қол қояды, оны өтеуді үкіметтік кепілдік берумен қамтамасыз етеді. Демек, мемлекет (үкімет) несие алушы ретінде өзіне тән бірқатар функцияларды орындайды;
2) кәсіпкерліктің акционерлік емес әдістерін реттеу жатады. Әлемде, тіпті ТМД-ның көптеген елдерінде өте танымал емес, бірақ Қазақстанда үлкен ауқымға ие болған бұл процесс мемлекет тарапынан, әсіресе шетелдік фирманы тарту сатысында аса мұқият жұмысты талап етеді. Мемлекеттік реттеу өздерін іріктеуден басталады
басқаруға берілетін кәсіпорындар. Кәсіпорындар тиімсіз және оларды көтеру үшін үлкен инвестициялық ресурстарды қажет етуі керек. Реттеудің негізгі тетігі ірі сарапшыларды, жұртшылықты тарта отырып, конкурстың ашық тетігі ғана болып табылады. Инвесторлар болжап отырған ел үшін шарттар мен пайданы Мұқият таразылау ғана басқаруға беру туралы шешім қабылдау үшін негіз бола алады;
3) халықаралық кәсіпкерліктің тікелей және портфельдік әдістерін реттеу ақша-кредит, Қаржы және экономикалық саясат тетіктерінің, сондай-ақ шетелдік инвестициялар жөніндегі арнайы заңнаманың көмегімен жүзеге асырылады. Осы факторлармен бірге мемлекеттің инвестициялық климаты қалыптасады. Экономикалық тәжірибеде ең маңызды және кең таралған тетік шетелдік инвестицияларды ынталандырудың салықтық тетіктерін пайдалану болып табылады. Алайда, мұндай әдістер өте сирек жағдайларда орынды.
Күшті бюрократиялық аппараты бар мемлекет кейде инвесторлардың тәуелсіздік жағдайына төтеп бере алмайды және тікелей шетелдік инвестициялар процесіне жасырын түрде араласа бастайды. Көбінесе бұл мемлекет пен инвесторлар арасындағы қарым-қатынаста және мемлекет аумағында шетелдік инвесторлардың мәртебесін жариялауда көрінеді. Мұны, атап айтқанда, шетелдік инвестициялар жөніндегі заңнаманың ережелері бойынша талдауға болады. Мемлекеттің капитал мен инвестициялар импортына маңызды қатынасы, содан кейін қабылданған принциптер мен оларды реттеу формаларына әсер етеді.
Әдетте, әрбір мемлекеттің шетелдік инвестициялар туралы өз заңы бар. Осыдан мемлекеттің тікелей шетелдік инвестицияларды тарту мен пайдаланудағы өз рөлін қалай түсінетінін анықтауға болады.
Мемлекет пен инвесторлар арасындағы қарым-қатынастың ықтимал жағдайларын шетелдік инвестициялар саласындағы шетелдік заңнаманың эволюциясын талдау мысалында қарастыруға болады. Бұл эволюцияда бүгінгі таңда үш кезеңді бөлуге болады.
Бірінші кезең-1950-1960 жылдар. Шетелдік инвестициялар туралы заңнаманың пайда болуы мен дамуы осы жылдары жаңа босатылған мемлекеттердің пайда болуымен байланысты болды. Олардың заңнамасының дамуының жалпы ерекшелігі, онда, әдетте, мемлекеттің (мемлекеттік ұйымдардың) шаруашылық қызметке тікелей қатысуы арқылы экономикалық қатынастарды реттеу практикасы бекітілді.
1960 жылдары мегаполистерден тәуелсіздік алған дамушы елдер үшін Ұлттық өнеркәсіптің толық болмауы немесе әлсіздігі тән болды. Бұл жағдайлар дамушы мемлекеттерден ұлттық өнеркәсіптің мүдделерін қорғайтын, әлемдегі банктермен, трансұлттық компаниялармен тең дәрежеде қарым-қатынас жасай алатын контрагенттер ретінде әрекет ететін мемлекеттік ұйымдарды құру арқылы экономикалық қызметке тікелей қатысуды талап етті.
Мемлекеттік ұйымдарға билік функцияларын бере отырып, дамушы мемлекеттер өздерінің экономикалық әлеуетін шетелдік корпорациялардың - жеке инвесторлардың әлеуетімен теңестіруге және осылайша заңды теңдік туралы, яғни шетелдік инвестордың қатысуымен қатынастардың азаматтық-құқықтық табиғаты туралы айтуға мүмкіндік беретін шарттық қатынастардағы Тараптардың экономикалық теңдігіне қол жеткізуге тырысты. Сонымен бірге, тараптардың үнсіз келісімімен мемлекеттің егемендік немесе билік функциялары берілген мемлекеттік құрылым ретіндегі мәртебесінің ерекшелігі ескерілмеді.
Тұтастай алғанда, 1960 жылдардағы дамушы елдердің шетелдік инвестициялар туралы заңнамасы мынадай ерекшеліктермен ерекшеленеді: "Ашық есік" режимін жариялау, шетелдік капиталды тарту практикасында концессиялық шарттарды кеңінен пайдалану, сондай-ақ мемлекеттік және шетелдік капиталдың қатысуымен аралас компаниялар құру.
Екінші кезең-1970 жылдар. Бұл кезеңде дамушы елдердің шетелдік инвестициялар туралы заңнамасы өсіп келе жатқан нарықтық қатынастарға бейімделе бастады. Шетелдік инвестицияларды тарту үшін концессиялық келісімдерді олардың классикалық нысанында пайдалану іс жүзінде жоғалып кетті, оларды біртіндеп рұқсаттар (лицензиялар) беру жүйесі, азаматтық-құқықтық шарттар жасасу арқылы шетелдік инвестицияларды реттеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz