Тәуелсіз Қазақстан Республикасы
Қазақстан Республикасы . ұлан.байтақ, қуатты ел. Жер қойнауында да, жер бетінде де тұнып жатқан байлық мол. Жерінің ауданы жағынан Қазақстан дүние жүзіндегі ең ірі он мемлекеттің қатарына жатады.
Қазақстан 1920 жылы 26 тамызда құрылды және алғашқы кезде Қырғыз АКСР.і деп аталған. КСРО құрамына 1936 жылы он бес одақтас республиканың бірі болып кірді.
1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР.інің Жоғарғы Кеңесі мемлекеттік егемендік туралы Декларациясын қабылдады. Содан бері 25 қазан Республика күні болып жарияланды. Ал 16 желтоқсан . Тәуелсіздік күні.
Қазақстан Республикасы . егеменді ел, тәуелсіз мемлекет болғандықтан, 1991 жылдың 21 желтоқсанында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД), ал 1992 жылдың 2 наурызында Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып кірді. Өзіміздің егемендік құқымызды негізге ала отырып, 1995 жылы 30 тамызда Конституция (Ата заң) қабылданды. Ата заңды құрметтеу, жақсы білу және мүлтіксіз орындау . әрбір азаматтың қасиетті борышы. Оның қағидалары заңды түрде қорғалады.
Конституция бойынша мемлекет басшысы және ең жоғары лауазым иесі . Президент.
Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын Парламент екі палатадан тұрады. Жоғарғы палата . Сенат, төменгі палата . Мәжіліс деп аталады. Атқару қызметін Үкімет орындайды. Әкімшілік.аумақтық жағынан Қазақстан 14 облысқа, 160 ауданға бөлінеді. Мұнда 85 қала, 200.ден аса қала типтес кент бар.
Мемлекеттік тілі . қазақ тілі. Республикада 131 ұлт пен ұлыстың өкілдері тұрады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Жарлығына сәйкес 1997 жылы Қазақстанның астанасы Алматыдан Ақмолаға көшірілді. 1998 жылы 6 мамырда Ақмола атауы Астана деп өзгертілді.
Қазақстан 1920 жылы 26 тамызда құрылды және алғашқы кезде Қырғыз АКСР.і деп аталған. КСРО құрамына 1936 жылы он бес одақтас республиканың бірі болып кірді.
1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР.інің Жоғарғы Кеңесі мемлекеттік егемендік туралы Декларациясын қабылдады. Содан бері 25 қазан Республика күні болып жарияланды. Ал 16 желтоқсан . Тәуелсіздік күні.
Қазақстан Республикасы . егеменді ел, тәуелсіз мемлекет болғандықтан, 1991 жылдың 21 желтоқсанында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД), ал 1992 жылдың 2 наурызында Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып кірді. Өзіміздің егемендік құқымызды негізге ала отырып, 1995 жылы 30 тамызда Конституция (Ата заң) қабылданды. Ата заңды құрметтеу, жақсы білу және мүлтіксіз орындау . әрбір азаматтың қасиетті борышы. Оның қағидалары заңды түрде қорғалады.
Конституция бойынша мемлекет басшысы және ең жоғары лауазым иесі . Президент.
Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын Парламент екі палатадан тұрады. Жоғарғы палата . Сенат, төменгі палата . Мәжіліс деп аталады. Атқару қызметін Үкімет орындайды. Әкімшілік.аумақтық жағынан Қазақстан 14 облысқа, 160 ауданға бөлінеді. Мұнда 85 қала, 200.ден аса қала типтес кент бар.
Мемлекеттік тілі . қазақ тілі. Республикада 131 ұлт пен ұлыстың өкілдері тұрады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Жарлығына сәйкес 1997 жылы Қазақстанның астанасы Алматыдан Ақмолаға көшірілді. 1998 жылы 6 мамырда Ақмола атауы Астана деп өзгертілді.
§1. Тәуелсіз Қазақстан Республикасы
Қазақстан Республикасы – ұлан-байтақ, қуатты ел. Жер қойнауында да, жер
бетінде де тұнып жатқан байлық мол. Жерінің ауданы жағынан Қазақстан дүние
жүзіндегі ең ірі он мемлекеттің қатарына жатады.
Қазақстан 1920 жылы 26 тамызда құрылды және алғашқы кезде Қырғыз АКСР-і
деп аталған. КСРО құрамына 1936 жылы он бес одақтас республиканың бірі
болып кірді.
1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі мемлекеттік егемендік
туралы Декларациясын қабылдады. Содан бері 25 қазан Республика күні болып
жарияланды. Ал 16 желтоқсан – Тәуелсіздік күні.
Қазақстан Республикасы – егеменді ел, тәуелсіз мемлекет болғандықтан,
1991 жылдың 21 желтоқсанында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД), ал
1992 жылдың 2 наурызында Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып кірді.
Өзіміздің егемендік құқымызды негізге ала отырып, 1995 жылы 30 тамызда
Конституция (Ата заң) қабылданды. Ата заңды құрметтеу, жақсы білу және
мүлтіксіз орындау – әрбір азаматтың қасиетті борышы. Оның қағидалары заңды
түрде қорғалады.
Конституция бойынша мемлекет басшысы және ең жоғары лауазым иесі –
Президент.
Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын Парламент
екі палатадан тұрады. Жоғарғы палата – Сенат, төменгі палата – Мәжіліс деп
аталады. Атқару қызметін Үкімет орындайды. Әкімшілік-аумақтық жағынан
Қазақстан 14 облысқа, 160 ауданға бөлінеді. Мұнда 85 қала, 200-ден аса қала
типтес кент бар.
Мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Республикада 131 ұлт пен ұлыстың өкілдері
тұрады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Жарлығына сәйкес
1997 жылы Қазақстанның астанасы Алматыдан Ақмолаға көшірілді. 1998 жылы 6
мамырда Ақмола атауы Астана деп өзгертілді.
Көктемгі құлпырған дала
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан жерінде де басқа
республикалардағыдай, көптеген саяси-әлеуметтік өзгерістер болды. Қазақ
халқының ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздікке қолы жетті.
Бүгінде Қазақстан Республикасы жас болса да дүниенің 145 мемлекетімен
сыртқы сауда байланыстарын орнатқан. Әлемнің 122 мемлекетімен экспорттық,
115 мемлекетімен импорттық тауар алмасуын жасайды.
§2. Қазақстанның физикалық географиясы нені оқытады?
Сен Қазақстанның физикалық географиясын оқуға кіріспестен бұрын, бұл
пәннің саған не беретінін ойланып алуың керек. Бұл, әрине, өз Отаныңды
көбірек білу үшін қажет. Елің жөніндегі мағлұматты кинолардан, теледидардан
көріп, радиодан естіп, газет пен журналдардан оқып жинадыңдар. Өз Отаның
туралы ой-пікірің бар. Егер сенен Отан деген сөзді қалай түсінетініңді
сұрай қалса, оны ата-бабамның туған жері, жан-жақтан анталаған
басқыншылардан бірнеше ғасырлар бойы арпалыса қорғаған қазақ халқының
елі... дер едің.
География сабағында сен біліміңді одан әрі тереңдетесің. Туған Отанның
ұшқан құстың қанаты талғандай, жортқан аңның тұяғы тозғандай кең-байтақ
жері бар. Көк майса шалғындар, шексіз жайылымдар, шалқып жатқан егістік
жерлер, пайдалы кендер, кәсіптік аңдар мен құстар, сан түрлі балықтар –
елге қажетті табиғат қорлары. Міне, сол қорларды тиімді пайдалану үшін
табиғаттың қыр-сыры мен заңдылықтарын білуіміз керек.
Егер сен өз Отаныңның жанашыр азаматы болсаң, оны біліп қана қоймай,
болашақта гүлдене түсуіне қолыңнан келген үлесіңді қосуың қажет. Болашақ
ұрпақ табиғат қорларынан тапшылық көрмеуі үшін табиғат байлықтарын қорғап,
молайтып отырудың маңызы зор.
Сонымен, біз Қазақстанның табиғатын оқып үйренуіміз керек. Физикалық
географияның негізгі зерттеу нысаны – географиялық қабық және оның
бөліктері. Географиялық қабықтың, яғни табиғат кешенінің құрамды бөліктері
– табиғат компоненттері. Оларға – тау жыныстары, ауа, су, топырақ, өсімдік
және жануарлар дүниесі жатады. Табиғат компоненттері зат пен энергияның
ұдайы айналымы нәтижесінде бір-бірімен байланысып, өзара әрекеттеседі.
Мысалы, жер бетіндегі шаң-тозаңдар (литосфераның бөлшектері) су буы арқылы
атмосфераға тарайды. Ал тірі организмдер литосферада, гидросферада,
атмосфераның төмендегі қабатында да кездеседі. Табиғат компонент терінің
мұндай күрделі ұштасуының нәтижесінде табиғат кешендері қалыптасады.
Ең үлкен табиғат кешені – құрылымы күрделі болатын географиялық қабық. Ол
Жердің беткі жұқа қабатын қамтиды. Нақ осы қабатта энергияның негізгі көзі
– Күн сәулесінің жылуы түгелдей дерлік шоғырланған. Әр түрлі табиғи
жағдайлардың қалыптасуына ғаламшардың (планетаның) ішкі энергиясының да
әсері зор. Географиялық қабықтың жоғарғы және төменгі шекаралары шартты
түрде ғана шектеледі. Жердің тас қабаты литосфераның жоғарғы бөлігін (4–5
км тереңдікке дейін), атмосфераның төменгі бөлігінде (20–25 км), бүкіл
гидросферада (биосферада) тірі организмдер шоғырланған. Географиялық
қабықтың қалыптасуының негізгі ерекшелігіне онда адам баласы мен бүкіл тірі
организмдердің өмір сүруі жатады. Географиялық қабықтың қалыңдығы
салыстырмалы түрде 30–40 км-ді құрайды. Географиялық қабық үлкенді-кішілі
аумақтарды қамтитын табиғат кешендеріне бөлінеді. Оларды аумақтық табиғат
кешендері (АТК) деп атайды. Географиялық қабықтың ірі бөліктері –
материктер мен мұхиттар табиғатымен сендер 7-сыныпта таныстыңдар. Құрлықтар
мен теңіздер де алуан түрлі географиялық кешендерден тұрады. Ірі жазықтар,
аспанмен таласқан таулар, таулы үстірттер мен таулы қыраттар, табиғат
зоналары, теңіздер мен көлдер т.б. барлығы – әр түрлі сатыдағы аумақтық
табиғат кешендері.
Пәннің мазмұны. Қазақстан жерінің табиғат кешендерін оқып үйренгенде
табиғаттың жеке және бір-бірімен әрекеттесе отырып бірте-бірте қалай
өзгеретінін, осы күнгі сипатына қалай келгенін, қазіргі кезде онда қандай
өзгерістер болып жатқанын білу үшін әрбір табиғат компонентімен танысу
қажет. Сонда ғана табиғат кешенінің біртұтастығына көзіміз жетеді. Табиғат
компоненттерінің өзара байланысы және әрекеттесуі нәтижесінде табиғат
бейнесі үздіксіз өзгерістерге ұшырап, дамып отырады. Мысалы, Еуразияның
солтүстігінде антропоген дәуіріндегі мұзбасулар Қазақстан жеріндегі табиғат
компоненттерінің барлығын өзгерткен. Бұған дейін неоген дәуірінде емен,
шамшат, шаған, қызыл қайыңнан тұратын қалың ну ормандар өскен, керіктер
(жираф), мүйізтұмсықтар және арыстандар тіршілік еткен. Бұл жануарлар
дүниесі түгел жойылып кеткен. Өсімдік жамылғысы да өзгеріп, топырақ
жамылғысының пайда болу үрдісі басқаша бағытпен жүрген. Мұзбасу кезеңінен
кейін климаттың өзгерісі осы күнгі табиғат зоналарының қалыптасуына әкеліп
соқты. Бұл мысал жер бетінде табиғат компоненттерінің арақатынасы мен бір-
біріне әсерінен жер бедерінің өзгеруі жайлы түсінігімізді арттырады және
оның тұтастығын дәлелдей түседі.
Табиғаттағы заңдылықтарды түсіну үшін ондағы себеп-салдарлық
байланыстарды білу қажет. Негізгі себеп климатқа байланысты, ал өсімдік пен
жануарлар дүниесінің өзгерісі соның салдары. Сонымен бірге өсімдіктер
жануарлар дүниесінің таралуына негіз бола алады (себебін түсіндіріңдер).
Кенді Алтай
Оқулықтың бірінші бөлімінде – Қазақстан табиғатына жалпы сипаттама беру
барысында табиғат компоненттері жеке-жеке оқытылады. Ал аумақтық табиғат
кешендері оқулықтың аймақтық бөлігінде қарастырылады. Мұнда Қазақстан
жеріндегі ірі-ірі 9 аймақ ажыратылып, сипатталады. Аймақты әрі қарай жіктеу
негізінде олардағы табиғат зоналары, ішкі ерекшелігі бар келесі сатыдағы
аумақтық табиғат кешендеріне бөлінеді. Ірі аймақтар шегінде өзіндік
құрылымға ие кішірек табиғат кешендеріне ажыратылады. Мысалы, Шығыс Еуропа
платформасы үстінде жатқан Шығыс Еуропа жазығына климаты, топырағы мен
өсімдіктері ендік бағытта таралған зоналар сәйкес келеді. Бұл аймақтың
қазақстандық бөлігінде дала, шөлейт және шөлді зоналық табиғат кешендері
айқын көрінеді. Сарыарқа аймағында мұнан да ұсақ бөліктерге ажыратылады.
Мәселен, Көкшетау, Ұлытау, Қарқаралы, Ерейментау т.б. бір-бірінен дербес әр
түрлі табиғат кешендерін құрайды.
Географиялық білімдердің көздері. Қазақстан физикалық географиясын
тереңірек оқып үйрену үшін жалғыз ғана оқулық жеткіліксіз. Туған өлкеңмен
(облыс, аудан) кеңірек танысу үшін жалпы географиялық және тақырыптық
карталар керек. Бірқатар карталар оқулықта да берілген, ал бірқатарын
географиялық атластан табасыңдар.
Екі томдық Қазақ КСР атласы, Қостанай, Қарағанды облыстарының, Тың
өлкесі атластары және А. С. Бейсенова, К. Д. Каймулдинованың Қазақстанның
физикалық географиялық атласы 2004 жылы жарық көрді.
Тақырыптық карталар жекелеген табиғат компоненттеріне (климаттық,
топырақ, жануарлар дүниесі және т.б.) арналған, ал жалпы географиялық
(физикалық) карталар жер бедерін, елді мекендерін, жол қатынастарын,
шекараларын қамтиды. Картаны жақсы оқи білетін оқушы, оның шартты белгілері
мен бояуларын көріп қана қоймай, сондай-ақ Қазақстанның ормандарын,
көлдерін, тың және тыңайған жерлерін, сексеуілді, жыңғылды, сирек орман
басқан шағыл құмды шөлдерді т.б. көз алдына елестетеді.
Географиялық әдебиеттердің білім берудегі маңызы зор. Қазақстан деген
атпен орыс тілінде бірнеше кітап топтамалары жарияланды. 12 томдық Қазақ
Кеңес Энциклопедиясы, 4 томдық Қазақ КСР-і қысқаша энциклопедиясы жарық
көрді. М. Өтемағамбетовтың Қазақстанның физикалық географиясы, Ә.
Бейсенованың Қазақстанның табиғатын зерттеу және физикалық география
идеяларының дамуы атты еңбектерінің оқушыларға берері көп екені сөзсіз.
Қазақстанның физикалық географиясын оқу барысында, сондай-ақ мектеп
бітіргеннен соң білім деңгейін көтеруге жәрдем беретін бірнеше географиялық
сөздіктер мен анықтамалар бар. Олар Географиялық энциклопедиялық сөздік,
Қысқаша географиялық энциклопедия, Орысша-қазақша географиялық
түсіндірме сөздік, Ғ.Қоңқашбаевтың Қазақтың географиялық атауларының
сөздігі т.б. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан
ұлттық энциклопедиясы жариялануда.
I бөлім
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ФИЗИКА-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
§3. Қазақстанның географиялық орны мен шекаралары
Қазақстанның географиялық орны. Қазақстан аумағы 2724,9 мың км2-ге тең.
Жерінің ауданы жағынан Қазақстан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің
қатарына жатады. Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Аустралия, Үндістан
және Аргентинадан кейін 9-орын алады. Біздің еліміз Франциядан 5 есе,
Италиядан 9 есе, Англиядан 11 есе үлкен. Мысалы, республика жеріне
Ұлыбритания, Франция, Испания, Германия, Аустрия, Нидерланды және Жапония
мемлекеттері сыйып кетер еді.
Республиканың халқы 15 млн адам. Қала халқының үлесі 56%-ды құрайды.
Қазақстан халқының орналасу тығыздығы 1 шаршы километр жерге 5,4 адамнан
келеді.
Қазақстан Еуразия материгінің орталығында орналасқан, екі дүние бөлігін
қамтиды. Кіші батыс аймағы Еуропада, ал көлемді шығыс аймағы Азияда жатыр.
Жайық өзенінің екі жағында орналасқан Атырау қаласы тұрғындарының Еуропа
мен Азияға күнде саяхат жасауға мүмкіндіктері бар. Мұндай мүмкіндік,
сонымен қатар Ресейде де бар. Республика жерінің шеткі нүктелері 55°26' –
40°56' с. е. және 45°27' – 87°18' ш. б. аралығында орналасқан.
Физикалық-географиялық жағдайы тұрғысынан, Қазақстан Тынық мұхит пен
Атлант мұхитынан, сондай-ақ Үнді мұхиты мен Солтүстік Мұзды мұхитынан
бірдей дерлік қашықтықта орналасқан. Оның мұхиттардан шалғай жатуы әрі
аумағының үлкендігі климатының өзіндік ерекшелігін қалыптастырады.
Қазақстан батысында – Еділдің төменгі ағысынан, шығысында – Алтай
тауларының етегіне дейін 3000 км-ге, солтүстіктегі – Батыс Сібір жазығынан,
оңтүстіктегі Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне дейін 1600 км-ге
созылып жатыр.
Сөйтіп, республиканың географиялық орны оның табиғат жағдайларын
анықтайды. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде
орналасқан. Дәл сол ендіктердегі Шығыс Еуропа қоңыржай континенттік
климатымен, ал Батыс Еуропа субтропиктік климатымен ерекшеленсе, Қазақстан
шұғыл континенттік климатымен көзге түседі. Қазақстан аумағы табиғатының
бір шетінің екінші шетінен айырмашылығы үлкен. Мысалы, оңтүстіктегі тау
етектерінде шие мен өрік гүл атқан кезде, республиканың солтүстігінде әлі
суық, қарлы боран соғып тұрады. Қазақстан жерінде қатаң Сібір мен қапырық
Орта Азия тоғысып жатқандай. Географиялық орнына қарай республика жерінде
орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Республиканың
батыс шеті (45°27' ш.б.) Эльтон және Басқұншақ көлдері маңына, ал шығыс
нүктесі (87°18' ш.б.) Бұқтырма өзенінің бастауына сай келеді. Ендік бойымен
батыстан шығысқа қарай, материк ішіне тереңдеген сайын, климаттың
континенттігі арта түседі. Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен шығыс таулы
өңірлерінде ландшафттардың күрделене түсетін алуан түрлі биіктік зоналары
байқалады. Қазақстанның географиялық орнына байланысты барлық өңірлерінде
жылдың төрт мезгілінің ауысуы айқын байқалады.
Қазақстан Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдеріне, Еділ өзені және
Еділ – Дон каналы арқылы Азов және Қара теңіздерге шыға алады. Еліміздің
көп бөлігі жазық, үстіртті болып келеді. Ол алуан түрлі шаруашылық
жұмыстарын дамытуға мүмкіндік береді.
Шекарасы. Қазақстан шекарасының жалпы ұзындығы 15000 км-ден астам, оның
12000 км-ге жуығы құрлық арқылы, ал 3000 км-ден астамы Каспий және Арал
теңіздері арқылы өтеді.
Қазақстан батыста, солтүстік-батыста және солтүстікте (6467 км) Ресеймен
шектеседі. Республиканың Алтайдан Тянь-Шаньға (Хантәңірі массивіне) дейінгі
1460 км-ге созылып жатқан шығыс шекарасы Қытай Халық Республикасымен
арадағы мемлекеттік шекараға сай келеді. Ал оңтүстігінде тәуелсіз дос
мемлекеттер: Түрікменстанмен – 380 км, Өзбекстанмен – 2300 км және
Қырғызстанмен – 980 км шектеседі. Республиканың шекарасы батысында – Каспий
маңы ойпаты мен Жалпы Сырт қыратының біраз жерін, солтүстігінде Батыс Сібір
жазығының оңтүстігін; оңтүстігінде Тұран ойпатын, ал шығысы мен оңтүстік-
шығысында Алтайдың батыс бөлігінің, Сауыр, Тарбағатай жоталарының, Жоңғар
Алатауының негізгі бөлігін және Тянь-Шаньның солтүстік жоталарын басып
өтеді. Республика шекарасы кей жерлерде Каспий және Арал теңіздерінде,
Алтай және Тянь-Шань тауларында табиғи шепке сай келеді.
§4. Қазақстан аумағындағы уақыт айырмасы. Сағаттық белдеулер
Бүкіл әлемде барлық адамдар белгілі уақыт бойынша өмір сүреді және жұмыс
істейді. Уақытты өлшеу үшін сағат пайдаланылады. Бірақ уақытты есептеу
тіпті де қарапайым мәселе емес. Бүкіл дүние жүзі мемлекеттерінде уақыт
бірдей өлшеммен өлшенеді. Ол өлшемдер: секунд, минут, сағат, тәулік, жыл.
Әр елдің географиялық орны мен аумағының мөлшеріне қарай белдеулік,
декреттік, жергілікті және жазғы уақыт деген ұғымдар туады. Уақыттың жылжу
қозғалысы Жердің өз кіндігімен (тәулік) және Күнді (жыл) айналуының
нәтижесі екені белгілі.
Сағаттық белдеулер картасы
Белдеулік уақыт. Адам өмірінде қолайсыздық тудырмау үшін Халықаралық
келісім бойынша Жер шары 24 сағаттық белдеуге бөлінген. Әр сағаттық белдеу
15°-тан тұрады. Белдеу ішінде уақытты барлық нүктеден ортаңғы меридиан
бойынша есептеуге келісілген. Сондықтан бір сағаттық белдеудің ішіндегі
уақытты белдеулік уақыт деп атайды. 24 сағаттық белдеудің өз нөмірлері
(сандары) бар: 0-ден 23-ке дейін. Гринвич меридианы ортасынан өтетін
сағаттық белдеу нөлдік болып қабылданды. Гринвич меридианынан 7°33' б. б.
және 7°30' ш. б. аралығы нөлдік белдеу (оның өзі 24-ші де). Белдеулердің
есебі осыдан шығысқа қарай жүргізіледі. Яғни 7° 30' ш. б. пен 22° 30' ш. б.
меридиандардың аралығы – бірінші белдеу, 22° 30' пен 37° 30' аралығы –
екінші белдеу, 37° 30' пен 52° 30' аралығы – үшінші белдеу, одан әрі
төртінші, бесінші болып 24-ші нөлдік белдеуге дейін жалғасады. Әрбір
белдеудегі уақыт көршілес белдеудегі уақыттан дәл 1 сағат айырма жасайды.
Мысалы, Стокгольм, Берлин, Прага қалаларында (бірінші белдеу) 1 сағат 30
минут болғанда, Мәскеу, Минск, Киевте (екінші белдеу) 2 сағат 30 минут,
Баку, Тбилисиде (үшінші белдеу) 3 сағат 30 минут болады.
Сағаттық белдеулер картасында (12–13-беттер) белдеулердің шекаралары
меридиандар бойынша дәл жүргізілмегендігін байқаймыз. Олар облыстардың,
мемлекеттердің шекараларын бойлап немесе қалаларды айналып өтеді. Бұл бүкіл
облыс (елді мекендерімен бірге) 1 сағаттық белдеуде жатып, уақыт өлшеміне
қолайлы болу үшін жасалған. Қазақстан Республикасы үшінші, төртінші,
бесінші, алтыншы сағаттық белдеулерде жатыр. Бірақ, мемлекеттің шағын
жерлерін қамтитын бесінші және алтыншы белдеулері біріктіріліп, бесінші
белдеуге енгізілді.
Еуразияның батысында күн батқан кезде, оның шығысында келесі күннің таңы
ата бастайды. Сондықтан қандай сағаттық белдеуді жаңа тәуліктің басы деп
есептеу керек деген маңызды мәселе туады. Жылдың тәуліктерін шатастырмау
үшін халықаралық келісім бойынша даталардың ауысу сызығы тағайындалды. Ол
географиялық карталарда он екінші сағаттық белдеуде, шамамен 180° меридиан
бойымен солтүстік полюстен оңтүстік полюске дейін жүргізілген сызық. Осы
сызықтан батысқа қарай Жер шарында күнтізбенің жаңа датасы – жаңа күні
басталады.
Декреттік уақыт. Белдеулік уақыт Қазақстан жерінде 1 сағат ілгері
қойылған. Ол 1930 жылы 16 маусымда КСРО үкіметінің декретімен (қаулысымен)
енгізілген. Мұны декреттік уақыт деп атайды. Негізгі мақсаты – жұмыс күні
ішінде жарықты толығырақ пайдалану және электр энергиясын үнемдеу.
Сондықтан Қазақстан Республикасында 1981 жылдан бастап жазғы уақыт
енгізілген. Жазда күн жарығы ұзарады. Сол себептен наурыз айының соңғы
жексенбісінде сағат тілі бір сағат алға жылжытылады. Біз жұмысты бір сағат
ерте бастап, тәуліктің жарық уақытын тиімді пайдаланып, үйге ораламыз.
Күзде қыркүйек айының соңғы жексенбісінде жазғы уақыт алынып, сағат тілі
бұрынғы орнына бір сағат кейін шегіндіріледі.
Жергілікті уақыт. Жер шары өз білігінен батыстан шығысқа қарай бір
тәулікте толық айналып шығады. Жердің айналуын ойша елестетейік. Мысалы,
терезе жаққа глобустағы Қазақстан жерін қаратсақ, күндізгі уақыт екенін
көреміз. Ал қарама-қарсы жағында түн болады. Егер глобусты өз білігінен сәл
ғана батыстан шығысқа, яғни сағат тілі қозғалысына қарсы бағытта
айналдырсаң, күн мен түн өзгере бастайды. Сөйтіп, Күн сәулесі Жер бетіне
біртіндеп таралады. Бұл сәтте әр меридианның өз уақыты бар, ол солтүстік
полюстен оңтүстік полюске дейін аралықта бірдей болады. Бұл уақыт
жергілікті уақыт деп аталады. Жер өз шеңберін (360°) бір тәулікте (24
сағатта) айналып шығады.
Арақашықтығы көп алшақ емес батыс не шығыс бағыттағы қандай да бір
меридианнан айырмашылық онша көп болмайды. Мысалы, Қарасай, Алматы, Талғар
әр меридианда орналасқан. Олардың жергілікті уақытында аздаған ғана
(ондаған секунд) айырма бар. Ертеректе Мәскеу, Киев, Ташкент қалаларының
өзінің жергілікті уақыттары болған. Бойлықтар бойынша бір-бірінен қашық
жатқан елді мекендер мен мемлекеттер арасында уақыт айырмашылығы үлкен. Әр
пункттің жергілікті уақыты қолданыла бермейді. Бұл дұрыс та. Егер әр пункт
өз уақыты бойынша қызмет істесе, әр ауылдың уақыты әр түрлі болар еді, ал
аудан мен облыс орталығы да өзгеше уақытқа қарар еді. Осындай жергілікті
уақыттар шаруашылық және мәдени қарым-қатынастар жасауда, темір жол
қатынасы мен телеграф байланыстарында ыңғайсыздық туғызған. Алыс сапарларға
шыққан кезде (ұшақпен ұшу, теңізбен жүзу) мезгілді жергілікті уақыт бойынша
есептеу қолайсыз. Сондықтан оны жеңілдету үшін 1884 жылы Халықаралық
астрономиялық конгресте уақыт есебін белдеулер бойынша жүргізу енгізілді.
ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
§5. Қазақ жері туралы ерте кездегі географиялық мағлұматтар
Қазіргі Қазақстан аумағын адамдар ерте заманнан бері мекен еткен.
Сондықтан елді мекеннің көне тарихы сол жердің табиғатының тарихы болып
есептелінеді. Табиғаттың тарихы сол аймақтағы мекендеген халықтың тарихы
бір-бірімен ұштасып жатқандықтан Қазақстан жеріндегі көне тарихи
ескерткіштердің сақталуы сол жердің табиғатының болмысын анықтайды. Мұны
палеолит дәуіріндегі қоныстардың орны дәлелдейді. Қазақстан аумағындағы тас
ғасырдың көне ескерткіштері Қаратау маңынан, Еділдің сағасынан,
Бетпақдаладан, Бұқтырма өзенінің бойынан т.б. жерлерден табылған. Қола
дәуірінде Қазақстан металл қорытудың ежелгі орталықтарының біріне айналған.
Алтай, Қаратау, Жезқазған және т.б. жерлерден өндірілген темір қорытылып,
балқымалардан өткір жүзді құралдар, саймандар жасалған. Сол кезде Қазақстан
жерінде өмір сүрген сақ тайпалары мәдениетінің қазылып алынған үлгілерінде
бағалы металдардан жасалған әшекейлер көп кездеседі. Оған Алматыға жақын
Есік қорғанынан табылған Алтын киімді адамның бейнесі нақты дәлел болады.
Онда сақ жауынгері алтын әшекейлермен қапталған киіммен жерленген. Осындай
жағдайларға байланысты Қазақстан жері туралы мәліметтер ерте замандарда-ақ
Еуропа ғалымдары мен саяхатшыларына мәлім болған.
Қазақстан туралы алғашқы деректі Геродот (б.з.б. V ғ.) өзінің Тарихына
кіргізген. Ол Каспий теңізінің алып жатқан орнын, оның басқа сулармен
жалғаспайтын тұйық алап екенін, солтүстіктен оңтүстікке созыла біткен жалпы
пішінін көрсеткен. Ғалым теңіздің шығыс жағында қараса көз жетпейтін ұлан-
ғайыр, жазық дала жатқанын, Жайық өзенінен әрі қарай тастақты жерлер,
заңғар таулар (Жалпы Сырт, Орал тауы) барын жазған. Геродот жасаған Жер
пішіні картасында Сар (Еділ), Лик (Жайық), Сергис (Жем) өзендері
бейнеленген. Бірақ олардың атаулары мен пішінін көрсетуде көптеген
дәлсіздіктер кездеседі. Бұдан кейінгі Қазақстан жайлы мәліметтерді ежелгі
Рим ғалымдары Страбон мен Птоломей еңбектерінен кездестіреміз.
Страбон (б.з.б. 63–24 ж.) Каспий теңізін тұйық алап емес, Солтүстік
мұхиттың шығанағы санаған. Ол кезде теңіздің бәрі мұхитпен жалғасып жатады
деп ойлаған. Арал теңізін Каспийдің шығанағы (Скиф шығанағы) деп
есептеген. Ол Сырдария (Яксарт) мен Әмудария (Окс) жөнінде дұрыс мәлімет
қалдырған.
Птоломей (б.з. 90–160 ж.), негізінен, картографиялық бағыт ұстанған. Ол
өзінің Географияға жетекші атты еңбегінде жер туралы картографиялық
деректерді жинақтаған. Ол Геродот сияқты, Каспий теңізін тұйық алап ретінде
көрсеткен. Бірақ оның пішінін шығыстан батысқа қарай созылған күйде қате
бейнелеген. Сырдария мен Әмудария Каспийге құяды деп есептеген. Арал
теңізін (Оксиан) картаға түсірген. Алыс өлкелердің картаға түсірілуіндегі
қателіктеріне қарамастан, Птоломей ежелгі дүние елдерін сызып бейнелеп,
ендіктер мен бойлықтар бойымен көрсетуде, күннің ұзақтығын анықтауда көп
жаңалықтар ашты.
Біздің заманымыздан бұрынғы ІІ–І ғасырларда Қазақстанға Қытай
саяхатшылары Чжан Цянь мен Сюань-Цзан келеді. Олардың жазбаларында Жетісу
бойының, оны мекендеген Үйсін елінің табиғаты мен тұрмысы, Ақсу, Шу, Талас
өзендері туралы мәліметтер сақталған. Осы және басқа деректерді жинастырып,
қытайлықтар сол кездің өзінде Орталық және Орта Азияның картасын жасаған.
Оған Жетісу, Сырдария, Талас алқаптары кірген.
§6. Ұлы Жібек жолы
Ұлы Жібек жолы – адамзат өркениеті жасаған тарихи ескерткіштердің бірі.
Біздің дәуірімізден бұрынғы ІІ ғасырдан басталған бұл жол Еуропа мен
Азияның – Батыс пен Шығыстың арасын жалғастырған көпір болған. Оның
Қазақстан жерін кесіп өтетін тұсында VІ ғасырдан бастап, екі бағыт:
Сырдария және Тянь-Шань жолдары бағыттары кең өрістеген. Бірінші жол
Қытайдан басталып, Шығыс Түркістан (Қашғар) арқылы Жетісуға, содан
Сырдарияны жағалап, Арал маңынан (Хорезм арқылы Маңғыстауға, Жайықтың
төменгі ағысына, Еділ мен Дон жағалауларына, Кавказға, Қара теңіз жағалауы
арқылы Таяу Шығыс пен Византияға) әрі қарай Батыс елдеріне өткен
(жоғарыдағы схеманы қараңдар). Бұл бағыттағы Батыс пен Шығысты жалғастырған
өзен Сырдария болған.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстандағы сауда қалалары – Суяб, Навакет, Құлан,
Тараз, Аспара, Сығанақ, Отырар, Шауғар, Янгикент.
Жібек жолы және көне қалалар мен ескерткіштер
Екінші жол Шығыс Түркістаннан (Қашғардан) басталып, Жетісу (Шу, Іле
алқаптары) арқылы Жоңғар, Іле, Қырғыз, Талас Алатауларын жағалап, Шашқа
(Ташкентке) өткен. Одан Самарқан, Бұхара, Мерв арқылы Кіші Азиямен,
Византиямен жалғасқан. Бұл жолдағы қалалар – Суяб, Баласағұн, Сайрам,
Құлан, Тараз, Қойлық, Сауран. Бұл қалалар орта ғасырларда Жапониядан, Корея
мен Қытайдан Орталық Азияға, содан Ресей мен Византияға сапар шеккен
саудагерлер жолының орталықтары болған. Осы жолмен әрлі-берлі ағылған
елшілер, дипломаттар, саяхатшылар, көпес-саудагерлер, діндарлар Орта Азия
мен Қазақ өлкесін әлемге әйгіледі.
Ұлы Жібек жолы көп халықтардың мәдениетін түйістіруімен бірге оның
табиғатының ерекшеліктерін анықтауда тарихи қызмет атқарды. Бұл істе
Қазақстан жерін мекендеген халықтардың еңбегі де бар. Олар тұрғын үйді
(киіз үй), ат әбзелдерін жасау өнерін, кілем тоқуды, күмістен түрлі әсемдік
бұйымдарды соғуды, бай ауыз әдебиетін мұра етіп қалдырған. Осының бір
айғағы – Есік және Аралтөбе қорымдарынан табылған Алтын киімді адам
ескерткіштері, Шығыс Қазақстандағы Берел қорымынан табылған олжалар.
Ұлы Жібек жолының карта-сызбасы қазіргі заманғы картографиялық негізде
орындалды. Сонымен қоса, ежелгі дәуірлердегі археологиялық ескерткіштер мен
Жібек жолы жайында 7-сыныпта Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы пәнінен
алған білімдеріңді география пәні арқылы кеңейте түсесіңдер. Жібек жолы
бойында орналасқан Оңтүстік Қазақстан жеріндегі ірі қалалардың атқарған
рөлі, көршілес елдермен байланыс жасауға қолайлылығы мен орналасу
ерекшелігіне қысқаша мағлұматтар беріледі.
Сарайшық. Атырау қаласынан 55 шақырым жерде, Жайықтың оң жақ жағасында
бір кездегі атақты Сарайджук (Сарайшық) қаласының қираған орны жатыр.
Қаланың іргесі ХІ ғ-да қаланған, гүлденген дәуірі ХІІІ–ХІV ғ-лар аралығы.
Қала Еуропа мен Азияны жалғастыратын керуен жолы бойында орналасқан. Мұнда
салтанатты сарайлар, керуен-сарайлар, моншалар, мешіт-медреселер салынған.
Қала Алтын Орда хандары жерленген қасиетті орынға айналған.
Тараз. Қазіргі Тараз қаласының орнындағы ежелгі қала. Бұл жайындағы
алғашқы дерек грек елшісі Земархтың хабарламасында айтылады, ал 630 ж.
Сюань Цзанның жазбасында ірі сауда қаласы ретінде сипатталады. Тараз
VІІ–VІІІ ғасырда Ұлы Жібек жолында орналасқан сауда және қолөнер орталығына
айналған. Мұнда оңтүстіктің күміс кендері мен терістіктегі қимақтарға
баратын керуен жолдары тоғысатын.
Х ғасырдағы араб географы әл-Макдиси былай деп жазды: Тараз – бақтары
көп, халқы тығыз қоныстанған, қамал сыртынан терең орлар қазылған, төрт
қақпасы және төңірегінде елді мекені бар ірі бекіністі қала.
Тараз қазіргі Тараз қаласының орнында орналасқанын алғаш В. В. Бартольд
дәлелдеген. Кейін археологтар М. Е. Массон, А. Н. Бернштам, Е. И. Агеева,
Г. И. Пацевич, Т. Н. Сениговалар қаланың көлемін, құрылысын, мәдени
қабаттарының қалыңдығын анықтады. Соның нәтижесінде Тараздағы өмір б. з. І
ғасырда пайда болып, ХVІ ғасырға дейін өмір сүрген деген қорытынды жасалды.
Отырар. Қазақстанның ортағасырлық ірі қалаларының бірі. Сырдарияның Арыс
өзеніне құяр сағасына таяу орналасқан. Отырар қаласының аты VІІІ ғ-дан
бастап аталғанмен, оның бастапқы тарихы б.з.б. ІІ ғ-да Сырдарияның орта
ағысында пайда болған Қаңлы (Кангюй) мемлекетінің тарихымен тығыз
байланысты. ІХ ғ-дың ортасынан бастап Отырар (Фараб деп те аталған) Самани
әулеті мемлекетінің ықпалында болды. Осы кезеңнен бастап бұл өлкеде сауда-
саттық жасау, ғалымдардың білім қууды көздеген саяхаттары адамдардың ой-
өрісін кеңейтті, өнердің, ғылым мен қолөнер кәсіпшілігінің таралуына
ықпалын тигізді. Энциклопедист-ғалым әл-Фарабидің осы қаладан шығуы
кездейсоқ емес.
Отырардың алып жатқан ауданы 200 гектарға жетіп, нағыз Шығыс қаласына
айналды. Орта Азия мен Қазақстан қалаларының мәдениеті мен экономикасының
дамуын монғол шапқыншылығы тежеді. 1219 жылы күзде монғолдар қаланы қоршап,
6 айдан кейін басып кіріп, халқын қырғынға ұшыратты. Қазіргі кезде қала
орны ғана сақталған.
Құлан. Орта ғасырдағы (VІІ–ХІІ ғ.) шағын қаланың орны. Жамбыл облысындағы
Тұрар Рысқұлов ауданының орталығы Құлан ауылы. Қала туралы алғашқы тарихи
деректер VІІ ғ-дан бастап белгілі. Саяхатшылар Ибн Хордадбек, Құдам
жолжазбаларында Құлан Тараз қаласының шығысына таман, Ұлы Жібек жолындағы
қала деп көрсетіледі. Әл-Макдиси Құланды 10 ғ-да былай сипаттады: Күмбезді
мешіті бар, мықты қоршалған қамал. Бұл үлкен Тараз жолының бойында
орналасқан бекіністі қала. 1963–65 ж. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым
академиясының (ҰҒА) археологиялық экспедициясы (Қ. А. Ақышев) зерттеп,
қазіргі Тұрар Рысқұлов ауданындағы Құлан ауылы маңындағы төбе-төбе
үйінділерді ежелгі Құлан қаласының орны деген қорытындыға келді.
Қойлық, Қаялық Іле алабындағы аса ірі ежелгі қаланың орны (ІХ–ХІІІ ғ.).
Қойлық Қарлұқ қағаны – Арыслан ханның ордасы болған. Бұл қала туралы монғол
қағаны Мөңкеге жіберілген француз елшісі Вильгельм де Рубрук 1253 жылы
жолжазбаларында: Біз сол жерден бұрын базары болған және оған көптеген
көпестер қатынап тұрған Қаялық деген үлкен қала таптық – деп жазады.
Қаланың тұрған орны туралы түрліше жорамалдар бар. Қазақстан Республикасы
ҰҒА археологтары жүргізген соңғы жылдардағы археологиялық зерттеулер
қаланың орны қазіргі Алматы облысы, Сарқант ауданы Қойлық ауылы маңындағы
қираған құрылыстар екенін анықтады.
Алаша хан күмбезі. Х–ХІ ғасырлардағы архитектуралық ескерткіш. Қаракеңгір
өзенінің оң жағалауында орналасқан. Пішіні төртбұрышты, биіктігі 10 м.
Кірпіштер қолдан тоқылған кілем (алаша) өрнегімен қаланған. Алаша хан ел
аузындағы аңыз бойынша қазақтардың басшысы, ақылды, батыр, байтақ далада
тұңғыш рет ірі мемлекет құрған хан болған.
Қорқыт ата ескерткіші. Қорқыт ата (VІІІ–ІХ ғ-да Сыр бойында өмір сүрген)
– ақын, асқан күйші, аңыз кейіпкері. Қорқыт өз өмірінде үш хан тұсында
(Инал, Көл-Еркен, Қаңлықожа) уәзірлік қызмет атқарған.
Қорқыт әлеуметтік заң негізін жасап, ата-баба мекенін ұйық деп білу, оны
сыртқы жау шабуылынан қорғау, жер-суды белгілі бір тәртіппен пайдалану т.б.
салаларға бөліп қарап, халық арасында туындаған кикілжіңдерді әділ шешіп
отырған. Сырдария жағасында 1950 жылға дейін жергілікті халық қобыз атасы
Қорқытқа теліген мазар тұрған. Қорқыт мазарын 19 ғ-да Ә. А. Диваев пен И.
А. Кастенье зерттеді. 19 ғ-дың аяғында Қорқыттың сүйегі басқа жерге
көшірілген. Сырдария арнасының ауытқуынан Қорқыт мазарының қалдығы 1960
жылы шайылып кетті.
1980 жылы Қызылорда облысындағы Жосалы ауылынан 18 км жердегі байырғы
Қорқыт ата мазары орнынан Қорқыт ата ескерткіші қайта тұрғызылды.
Ахмет Йасауи кесенесі – көне архитектуралық ескерткіш. Әуелі Қарахан
дәуірінде (XІІ ғ.) тұрғызылып, оның қираған іргесіне ХІV ғ-дың аяқ шені мен
ХV ғ-дың басында Әмір Темірдің бұйрығымен салынған. Бұл кесене Түркістанда
түркі халықтарының тәу ететін орталығы болған. Ахмет Йасауи кесенесі – БҰҰ-
ның дүниежүзілік ескерткіштері қатарына енгізілді. Бұл кесене – халық
өнерінің лағыл маржанын біздің заманымызға дейін жеткізген ғажайып асыл
туындылардың бірі.
Саудакент. Орта ғасырлардағы ірі қалалардың бірі. Қаратаудың солтүстік
беткейінде қазіргі Байқадам кентінің маңында орналасқан. Ежелгі деректерде
ол Сугулхан (Х ғ.), кейінірек Сулхан (ХІІІ ғ.) деген атпен белгілі.
Саудакент VІІ–ХІІ ғ-ларда Қаратаудың солтүстік бөктері арқылы өтетін керуен
жолы бойындағы ірі сауда мен қолөнердің орталығына айналған. ҚазКСР ҒА-ның
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы қазба жұмыстары кезінде 11
мұнаралы дуалмен қоршалған ескі қаланың орнын аршып алған. Қала орнынан
табылған құмыралар, қыштан жасалған түрлі ыдыс-аяқтар оның VІ–ХV ғасырларда
өмір сүргенін дәлелдейді.
Қазір Жібек жолының тарихын зерттеу, оны жаңғырту, осы жол бойындағы
елдердің саяси, экономикалық, мәдени байланыстарын ұлғайту қайта қолға
алынып отыр. 1987 жылы ЮНЕСКО-ның бас конференциясының ХХІV сессиясы Ұлы
Жібек жолын зерттеудің халықаралық жобасын қабылдады. Оған Грекия,
Португалия, Египет, Италия, Қытай, Индонезия, Монғолия, Оман, Шри Ланка,
бұрынғы Кеңестер Одағы қатысты. Адамды қоршаған орта, жер мен теңіз
қорлары, Мәдениет және болашақ атты бағдарламалар бекітілді. Осы
бағдарламаларды іске асыруға қатысты 1991 жылы Қазақстанда Жібек жолы
атты Ұлттық комитет құрылды. Ұлы Жібек жолы көне дәуірде де қазірде Еуразия
халқы үшін мәдени байланыс, саяси рухани мәселелерді шешуде маңызы үлкен.
§7. Қазақстан жері туралы орта ғасырлардағы георгафиялық деректер
Орта Азия мен Қазақстан жеріне ислам дінінің таралуына байланысты
VІІ–VІІІ ғасырлардан бастап араб саяхатшылары келе бастайды. Олар
жолжазбаларын қосымша сұрастырып білген мәліметтерімен толықтырып,
бірсыпыра деректер қалдырған. Олардың ішінде ибн Хордадбек, ибн Хаукаль, әл-
Истахри, әл-Масуди, әл-Идриси, ибн Фадлан еңбектері аса бағалы. Бұлардың
жолжазбаларында Фараб (Отырар), Тараз (Талас), Испиджаб (Сайрам), Сабран
(Сауран) қалалары мен Сырдария, Шу, Жайық, Жем өзендері жайлы мәліметтер
келтіріледі.
Әл-Истахри Арал теңізінің картографиялық бейнесін жасаған. Әл-Масуди
Хазар (Каспий) теңізі мен оған таяу шөл аймақтар жайлы жазған. Ибн-Хаукаль
Орта Азияның картасын сызған. Ибн-Фадлан Еділге саяхаты кезінде (Х ғасыр)
Батыс Қазақстан жерін басып өткен. Ол жазбаларында сол өлкенің өзендері
(Шаған, Жем, Сағыз, Ойыл, Жайық, Ырғыз т.б.) мен Үстірттің жер бедері,
табиғаты жайлы әңгімелейді. Саяхатшы Шалқар көлінде болған.
Солармен қатар, Қазақстан табиғатын танып білуде Шығыс үлгісінде білім
алған ортаазиялық оқымыстылардың да еңбегі зор. Олардың ішінде әл-Фараби
мен Махмуд Қашғари сияқты белгілі ғұламалар бар.
Әбу Наср әл-Фараби (Мухаммед ибн Мухаммед ибн Узлағ Тархани) (870–950)
Отырар (арабша аты – Фараб) қаласында туған. Бұл қала кезінде Орта Азия
мәдениетінің ірі орталығы болған. Жас кезінде осында тәрбие алған әл-Фараби
кейін Египет, Сирия, Ирак елдерінде болып, білімін толықтырған. Ұлы ғалым
дәрежесіне жетіп, Шығыстың Аристотелі атанған.
Әл-Фараби еңбектерінде өз заманындағы ғылым салалары туралы деректер мол
сақталған. Оның Ғылымдардың шығуы, Ғылымдар тізбегі атты еңбектерінде
табиғаттану мәселелеріне айрықша көңіл бөледі. Ол табиғаттану туралы
ойларын математикалық есептерге негіздейді. Бұл тұрғыда оның аспан
шырақтарын бақылауы, жұлдыздардың жылжу бағытын анықтауы, Күн мен Айдың
тұтылу ұзақтығын есептеп шығаруы көңіл аударады. Ол математика арқылы
қалалардың орнын анықтауға, географиялық бағытты айыруға тырысады. Осыған
лайықтап күнтізбе (календарь) жасаған. Әл-Фарабидің күн сағаты да
географиялық құбылыстарды математика жолымен түсіндіру арқылы жасалған.
Сырықтың (қаданың) көлеңкесін өлшеу – ежелден келе жатқан әдіс.
Іс жүзінде оны былай істеген: түске тақаған кезде қаданың көлеңкесі
ұшынан шеңбер жүргізеді. Тал түсте көлеңке қысқарып, кейін ол түскі
бағыттың екінші бағытына шығады да, ұзара түседі. Сөйтіп ол тағы да
шеңбердің екінші нүктесіне жетеді. Шеңбер бойындағы осы екі нүктенің арасы
– түстік (меридиандық) сызықтың нүктесі. Сол нүктені қаданың түпкі
нүктесімен қосса меридиан шығады. Мысалы: бірінші нүктеде сағат он екі
болады.
Осыдан солардың арасындағы шеңберлік градусты өлшеу, сағат мезгілін айыру
қиын емес. Ол күн сағатының (көлеңке әдісінің) негізін кең түсінген.
Басқаша айтқанда күн сәулесін сызық, Жер шарын сфера ретінде алып, сол
арқылы шеңберлік градусты өлшеп, сағат мезгілін есептеп шығарған.
Махмуд Қашғари (толық аты-жөні – Махмуд ибн әл-Хусейн ибн Мухаммед – 11
ғ). Оның әкесі Қашғарда туып-өсіп, соның тұрғыны болғанымен, өмірінің көп
кезеңін Баласағұн қаласында кешкен. Атақты ғалым осы Баласағұн қаласында
туған Махмуд Қашғари арабша жоғары білім алған өз заманының аса көрнекті
ғалымы болған. Араб филологиясын жетік білген және өз білімін туған
халқының тілі мен әдебиеті, тарихы мен этнографиясы, географиясы жайында
зерттеулер жүргізуге жұмсаған. Махмуд Қашғаридің Диуани луғат-ат-түрк
(Түркі лексикасының жинағы) атты еңбегі географиялық тұрғыда да маңызды.
Онда ол сол заманғы түркі тайпаларының орналасу реті мен қалалардың,
таулардың, өзендердің аттарын келтіріп, оған тарихи және географиялық
түсініктер береді. Географиялық тұрғыдан алып қарағанда Махмуд Қашғаридың
қолжазба күйінде сақталған Дөңгелек картасы өте көңіл аударарлық. Бұл
картаны К. Миллер, А. Герман, И. И. Умняков, Ш. Д. Алиев және басқалары
зерттеген. Зерттеушілердің бәрінің ойы бір жерден шығады. Бұрынғы араб
географтары картаның ортасына Меккені алса, Қашғари Қашғария мен Жетісуды,
Баласағұн қаласын алған. Қалалар мен елдерді Ыстықкөл айналасына
шоғырландырған. Орта Азия жерін таулар және жазықтыққа бөліп берген.
Бірінші рет Тянь-Шань тауларының Ыстықкөлге қатар орналасқаны жөнінде
мағлұмат берген.
Қазақстан жерін зерттеген саяхатшылар жолы
Монғол шапқыншылығы кезінде Қазақстанға келген Қытай саяхатшылары Елюй Чу-
Цай (1219 ж.) мен Чань Чунь (1221 ж.) Іле –Талас өзендерінің аралығындағы
елдер туралы мәліметтер жинаған, Алмалық қаласында болған. Олар жергілікті
халықтардың егіншілікпен кәсіп ететінін, жібек өсіретінін, өлке жерінің
жемістерге бай екенін және шарап жасаумен айналысқанын мәлімдейді. Талас,
Сырдария өзендерінің табиғат жағдайларын сипаттайды.
ХІІІ ғасырдан бастап Орта Азия мен Қазақстанға еуропалық саяхатшылар мен
елшілер келе бастайды. Олардың ішінде итальяндық Плано Карпини (1245 ж.)
мен француз Вильгельм де Рубруктің (1253) саяхаттары маңызды. Карпини өзі
Монғолияға бет алып жүріп өткен жолындағы Жайық өзені, Тянь-Шань,
Тарбағатай таулары, Сырдария, Алакөл алқаптары жайлы мәліметтер қалдырған.
Ал Рубрук Еділ, Жайық, Мұғалжар, Арал, Шу, Жетісу, Іле, Балқаш т.б. өзіне
кездескен объектілерді сипаттаған.
Ортағасырлық саяхатшылар жүріп өткен жерлерін атап, қысқаша
сипаттағанымен, еліміздің жалпы табиғаты жағдайына, оның ерекшеліктеріне
көңіл бөлмейді. Қазақстанның жалпы жер көлемі туралы да айқын түсінік
болмады. Оның жер пішіні карталарда үстірт бейнеленді. Алайда бұл
саяхаттардың кейінгі зерттеушілер үшін қосымша мәліметтер бергені даусыз.
§8. XVІ–XІX ғасырларда Қазақстан аумағын физика-географиялық тұрғыдан
зерттеу
XVІ ғасырдан бастап Қазақстан туралы географиялық мәліметтер орыс
мемлекетінің ресми орындарында жинақтала бастады. Ресей мен Қазақстан
арасында дипломатиялық, экономикалық байланыстардың орнауына байланысты
патша үкіметі қазақ жері туралы деректерді арнайы жіберілген елшіліктер
арқылы да, саудагерлер мен саяхатшылар арқылы да жинады. Осылардың
нәтижесінде Қазақстан табиғаты, халқы, мемлекеттік шекаралары жайында
деректер толыға түсті. Сол мәліметтерге сүйеніп, Борис Годунов патшаның
өтініші бойынша Қадырғали Қосынұлы Жалаири (XVІ ғ. аяғы – XVІІ ғ. басы)
(Жами ат-тауарих) Жылнамалар жинағы атты қазақ халқы мен оның жері
туралы өте қызықты кітап дүниеге келді. Онда қазақ хандығы құрылуы жайлы
тарихымен қоса, Қазақстан қалалары, өзендері мен таулары, шекаралары
жөнінде кең мәлімет беріледі. XVІІ ғасырда Қазақстан аумағы С. Ремезов
жасаған Сібірдің сызба кітабы атты картаға кіреді.
XVІІІ ғасырда орыс патшасы І Петр Қазақстанмен қарым-қатынасты күшейтуге
ерекше көңіл бөлді. Қазақстан жерін Шығыс елдеріне шығатын қақпа әрі кілт
санады. Оны Ресейге бағындырудың жоспарларын жасады. Осыған орай ол
Қазақстанға әскери экспедициялар жасақтап, Каспий теңізі мен Сібірмен
шекаралас өлкелерді зерттеуге тапсырма берді. 1734 жылы Орынбор
экспедициясы ұйымдастырылды. 1768 жылы екінші академиялық экспедиция
жасақталды. Бұлардың жұмысына П.С.Паллас, И. П. Фальк, И. П. Рычков сияқты
ғалымдар қатысты. И. Муравин мен А. И. Бутаков Арал теңізі мен Сырдария
бойында, Г. С. Карелин Каспий жағалауларында зерттеулер жүргізді. Қазақ
жерін жалпы-географиялық тұрғыда зерттеген бұл ғалымдардың еңбектерінде,
жаңа деректермен қоса табиғаттың қалыптасу заңдылықтарын түсіндіруге де
алғашқы талаптар жасалды. Осы және басқа материалдарды жинақтау негізінде
А. И. Левшин 1832 жылы Қырғыз-Қазақ немесе Қырғыз-Қайсақ ордалары мен
далаларының сипаттамасы атты еңбегін жазды. Мұнда Қазақстан жеріне тұңғыш
рет салыстырмалы түрде толығырақ географиялық сипаттама берілді.
Қазақстан табиғатын шын мағынасында ғылыми-географиялық тұрғыда зерттеу
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Бұл тұрғыда П. П. Семенов-Тян-
Шанскийдің, Н. А. Северцовтің, Ш.Ш.Уәлихановтың, И. В. Мушкетовтың, А. Н.
Красновтың, Л. С. Бергтің сіңірген еңбектері айрықша.
П. П. Семенов-Тян-Шанский (1827–1914) – еуропалық ғалымдардың ішінде Тянь-
Шань тауын зерттеген алғашқылардың бірі. 1856–1857 жылдары ол Орталық және
Солтүстік Тянь-Шаньға бірнеше экспедиция жасап, Хантәңірі шыңының бөктеріне
дейін жеткен. Соның нәтижесінде ол биік таудағы қар белдеуінің биіктігін,
ондағы мұздықтарды анықтап, бұл тау жүйесінде жанартау құбылыстарының
жоқтығын дәлелдеді. Сол кезде Еуропа ғылымында қалыптасқан Тянь-Шань
жанартау әрекеті нәтижесінде пайда болған деген ұғымды теріске шығарады. Ол
Тянь-Шань тауларының бітімі мен геологиясына қатысты бақылаулар жасады. Осы
саладағы ұлы еңбегі үшін ғалым Семенов-Тян-Шанский деген атаққа ие болды.
П. П. Семеновтың Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньға саяхаты
Н.А.Северцовтің (1827–1885) Қазақстанды зерттеу жұмыстары П. П.
Семеновтың Тянь-Шаньды зерттеуімен тұстас келеді. Ол әуелде Арал теңізі мен
Сырдарияның төменгі сағасына сапар шекті. Одан соң Тянь-Шаньда, Жетісу,
Қызылқұм, Қаратау өңірлерінде зерттеу-бақылау жұмыстарын жүргізді, Үстірт
пен Мұғалжарды зерттеді. Осы зерттеулер нәтижесінде Н. А. Северцов
Қазақстан жерінде жануарлардың таралуы жайында ғылыми ой-пікірлерді
кеңейтті. Жануарлардың өсіп-өнуі мен таралуына физикалық-географиялық
жағдайлардың әсер ететінін анықтады. Таулы өлкелердің геологиясы мен
қалыптасу тарихына назар аударды. Ғалымның табиғат компоненттерінің өзара
байланысы және сабақтастығы туралы идеясы географиядағы экологиялық
бағыттың дамуына жол ашты.
И.В.Мушкетов (1850–1902) тамаша геолог болуымен қатар, физикалық
география саласындағы ірі маман еді. Оның геологиялық зерттеулері физикалық
географияның көп мәселелерін шешуге, табиғат құбылыстарының пайда болуы мен
заңдылығын анықтауға көмектесті.
1875–76 жылы И. В. Мушкетов Тянь-Шаньның солтүстігі мен Жоңғар Алатауына
үлкен саяхат жасап, Әулиеата (қазіргі Тараз) қаласының маңын, Александр
жотасын, Сусамыр өзенінің алқабын, Боаш шатқалын, Ыстықкөлді зерттейді.
Сонымен қатар Ілені, Күнгей және Теріскей Алатауды бірнеше жерден осып
өткен.
И. В. Мушкетов Орта Азияның физикалық географиясы мен геологиясына
арналған Түркістан (1886–1906) еңбегін жазды. Түркістан немесе Түркістан
бассейні деген атпен, – деп жазады автор, – мен Азия материгінің батысында
Мұғалжар таулары мен Үстірттен бастап шығысында Жоңғар Алатауында, Тянь-
Шаньға және Памирге дейінгі, оңтүстігінде Копетдагтан және Хорасан
тауларынан бастап, солтүстігінде Шыңғыстау және Арал-Ертіс суайрығына
дейінгі ұлан-ғайыр кеңістікті алып жатқан байтақ өлкені түсінемін.
Мушкетовтың Түркістан монографиясының негізгі бөлігі Тянь-Шань тауларының
жүйесін, оны мұз басуын зерттеуге, сондай-ақ тау етектеріндегі жазық жерлер
мен жота-жотаның аралығындағы аңғарлар мен ойыстарда сары (лесс) топырақты
және саздақ балшықты өңірлердің пайда болуындағы Түркістанның
метеорологиялық жағдайын зерттейді, әрі олардың шекараларын анықтап,
алғашқы геологиялық картасын (1881) жасады. Ғалым Тянь-Шаньда вулкандық
құбылыс бар деп есептеген А. Гумбольдтың көзқарасының терістігін
дәлелдейтін өз деректерін келтіреді. Сонымен бірге 1887 жылы Верныйда
(Алматы) болған жер сілкінудің себептері мен шөлді аудандардағы жел әрекеті
туралы құнды деректер жинақтады.
А.Н.Краснов (1862–1914) негізінен Тянь-Шань тау жүйесі мен Балқаш көлі
маңындағы шөлді аймақтың өсімдіктер жамылғысын зерттеді. Ол топырақ пен
өсімдік арасындағы байланысты анықтап, физикалық-географиялық жағдайлардың
өсімдіктерге тигізетін әсерін, әсіресе мұз басқан жерлердегі өсімдіктер
бойындағы өзгерістерді анықтады. Тянь-Шань өсімдіктерін еуропалық түрлермен
салыстырып, олардың қалыптасу тарихы мен дамуын сипаттап жазды.
Л.С.Берг (1876–1950) еңбектері де табиғат құбылыстарын тұтас бірлікте
алып қарауымен ерекшеленеді. Қазақстан жеріндегі зерттеу қызметін әуелде
Солтүстік Қазақстанның тұзды көлдерін (Теке, Қызылқақ, Сілетітеңіз)
бақылаудан бастаған. Ол 1900–1903 жылдары Арал теңізін мұқият зерттеді.
Аралға таяу Қызылқұмды, Арал маңы Қарақұмын, Үлкен және Кіші Борсық
құмдарын аралап көрді. Оның Арал теңізі (1908 ж.) атты еңбегінде теңіз
бен оның айналасындағы жерлердің жер бедері, геологиялық тарихы,
гидрологиясы, жануарлар дүниесі мен өсімдіктері жан-жақты сипатталды. Осы
және басқа зерттеулердің нәтижелеріне сүйеніп, Л. С. Берг Қазақстан аумағын
ландшафтылық аймақтарға және морфологиялық облыстарға бөлді. Батыс Сібір
ойпаты, Торғай далалық өңірі, Түркістан ойпаты, Үстірт, Тянь-Шань жүйесі,
Қазақтың қатпарлы өлкесі (Сарыарқа), Орал тау жүйесі, Алтай-Саян тау жүйесі
сияқты географиялық облыстар Берг ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы – ұлан-байтақ, қуатты ел. Жер қойнауында да, жер
бетінде де тұнып жатқан байлық мол. Жерінің ауданы жағынан Қазақстан дүние
жүзіндегі ең ірі он мемлекеттің қатарына жатады.
Қазақстан 1920 жылы 26 тамызда құрылды және алғашқы кезде Қырғыз АКСР-і
деп аталған. КСРО құрамына 1936 жылы он бес одақтас республиканың бірі
болып кірді.
1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі мемлекеттік егемендік
туралы Декларациясын қабылдады. Содан бері 25 қазан Республика күні болып
жарияланды. Ал 16 желтоқсан – Тәуелсіздік күні.
Қазақстан Республикасы – егеменді ел, тәуелсіз мемлекет болғандықтан,
1991 жылдың 21 желтоқсанында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД), ал
1992 жылдың 2 наурызында Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып кірді.
Өзіміздің егемендік құқымызды негізге ала отырып, 1995 жылы 30 тамызда
Конституция (Ата заң) қабылданды. Ата заңды құрметтеу, жақсы білу және
мүлтіксіз орындау – әрбір азаматтың қасиетті борышы. Оның қағидалары заңды
түрде қорғалады.
Конституция бойынша мемлекет басшысы және ең жоғары лауазым иесі –
Президент.
Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын Парламент
екі палатадан тұрады. Жоғарғы палата – Сенат, төменгі палата – Мәжіліс деп
аталады. Атқару қызметін Үкімет орындайды. Әкімшілік-аумақтық жағынан
Қазақстан 14 облысқа, 160 ауданға бөлінеді. Мұнда 85 қала, 200-ден аса қала
типтес кент бар.
Мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Республикада 131 ұлт пен ұлыстың өкілдері
тұрады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Жарлығына сәйкес
1997 жылы Қазақстанның астанасы Алматыдан Ақмолаға көшірілді. 1998 жылы 6
мамырда Ақмола атауы Астана деп өзгертілді.
Көктемгі құлпырған дала
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан жерінде де басқа
республикалардағыдай, көптеген саяси-әлеуметтік өзгерістер болды. Қазақ
халқының ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздікке қолы жетті.
Бүгінде Қазақстан Республикасы жас болса да дүниенің 145 мемлекетімен
сыртқы сауда байланыстарын орнатқан. Әлемнің 122 мемлекетімен экспорттық,
115 мемлекетімен импорттық тауар алмасуын жасайды.
§2. Қазақстанның физикалық географиясы нені оқытады?
Сен Қазақстанның физикалық географиясын оқуға кіріспестен бұрын, бұл
пәннің саған не беретінін ойланып алуың керек. Бұл, әрине, өз Отаныңды
көбірек білу үшін қажет. Елің жөніндегі мағлұматты кинолардан, теледидардан
көріп, радиодан естіп, газет пен журналдардан оқып жинадыңдар. Өз Отаның
туралы ой-пікірің бар. Егер сенен Отан деген сөзді қалай түсінетініңді
сұрай қалса, оны ата-бабамның туған жері, жан-жақтан анталаған
басқыншылардан бірнеше ғасырлар бойы арпалыса қорғаған қазақ халқының
елі... дер едің.
География сабағында сен біліміңді одан әрі тереңдетесің. Туған Отанның
ұшқан құстың қанаты талғандай, жортқан аңның тұяғы тозғандай кең-байтақ
жері бар. Көк майса шалғындар, шексіз жайылымдар, шалқып жатқан егістік
жерлер, пайдалы кендер, кәсіптік аңдар мен құстар, сан түрлі балықтар –
елге қажетті табиғат қорлары. Міне, сол қорларды тиімді пайдалану үшін
табиғаттың қыр-сыры мен заңдылықтарын білуіміз керек.
Егер сен өз Отаныңның жанашыр азаматы болсаң, оны біліп қана қоймай,
болашақта гүлдене түсуіне қолыңнан келген үлесіңді қосуың қажет. Болашақ
ұрпақ табиғат қорларынан тапшылық көрмеуі үшін табиғат байлықтарын қорғап,
молайтып отырудың маңызы зор.
Сонымен, біз Қазақстанның табиғатын оқып үйренуіміз керек. Физикалық
географияның негізгі зерттеу нысаны – географиялық қабық және оның
бөліктері. Географиялық қабықтың, яғни табиғат кешенінің құрамды бөліктері
– табиғат компоненттері. Оларға – тау жыныстары, ауа, су, топырақ, өсімдік
және жануарлар дүниесі жатады. Табиғат компоненттері зат пен энергияның
ұдайы айналымы нәтижесінде бір-бірімен байланысып, өзара әрекеттеседі.
Мысалы, жер бетіндегі шаң-тозаңдар (литосфераның бөлшектері) су буы арқылы
атмосфераға тарайды. Ал тірі организмдер литосферада, гидросферада,
атмосфераның төмендегі қабатында да кездеседі. Табиғат компонент терінің
мұндай күрделі ұштасуының нәтижесінде табиғат кешендері қалыптасады.
Ең үлкен табиғат кешені – құрылымы күрделі болатын географиялық қабық. Ол
Жердің беткі жұқа қабатын қамтиды. Нақ осы қабатта энергияның негізгі көзі
– Күн сәулесінің жылуы түгелдей дерлік шоғырланған. Әр түрлі табиғи
жағдайлардың қалыптасуына ғаламшардың (планетаның) ішкі энергиясының да
әсері зор. Географиялық қабықтың жоғарғы және төменгі шекаралары шартты
түрде ғана шектеледі. Жердің тас қабаты литосфераның жоғарғы бөлігін (4–5
км тереңдікке дейін), атмосфераның төменгі бөлігінде (20–25 км), бүкіл
гидросферада (биосферада) тірі организмдер шоғырланған. Географиялық
қабықтың қалыптасуының негізгі ерекшелігіне онда адам баласы мен бүкіл тірі
организмдердің өмір сүруі жатады. Географиялық қабықтың қалыңдығы
салыстырмалы түрде 30–40 км-ді құрайды. Географиялық қабық үлкенді-кішілі
аумақтарды қамтитын табиғат кешендеріне бөлінеді. Оларды аумақтық табиғат
кешендері (АТК) деп атайды. Географиялық қабықтың ірі бөліктері –
материктер мен мұхиттар табиғатымен сендер 7-сыныпта таныстыңдар. Құрлықтар
мен теңіздер де алуан түрлі географиялық кешендерден тұрады. Ірі жазықтар,
аспанмен таласқан таулар, таулы үстірттер мен таулы қыраттар, табиғат
зоналары, теңіздер мен көлдер т.б. барлығы – әр түрлі сатыдағы аумақтық
табиғат кешендері.
Пәннің мазмұны. Қазақстан жерінің табиғат кешендерін оқып үйренгенде
табиғаттың жеке және бір-бірімен әрекеттесе отырып бірте-бірте қалай
өзгеретінін, осы күнгі сипатына қалай келгенін, қазіргі кезде онда қандай
өзгерістер болып жатқанын білу үшін әрбір табиғат компонентімен танысу
қажет. Сонда ғана табиғат кешенінің біртұтастығына көзіміз жетеді. Табиғат
компоненттерінің өзара байланысы және әрекеттесуі нәтижесінде табиғат
бейнесі үздіксіз өзгерістерге ұшырап, дамып отырады. Мысалы, Еуразияның
солтүстігінде антропоген дәуіріндегі мұзбасулар Қазақстан жеріндегі табиғат
компоненттерінің барлығын өзгерткен. Бұған дейін неоген дәуірінде емен,
шамшат, шаған, қызыл қайыңнан тұратын қалың ну ормандар өскен, керіктер
(жираф), мүйізтұмсықтар және арыстандар тіршілік еткен. Бұл жануарлар
дүниесі түгел жойылып кеткен. Өсімдік жамылғысы да өзгеріп, топырақ
жамылғысының пайда болу үрдісі басқаша бағытпен жүрген. Мұзбасу кезеңінен
кейін климаттың өзгерісі осы күнгі табиғат зоналарының қалыптасуына әкеліп
соқты. Бұл мысал жер бетінде табиғат компоненттерінің арақатынасы мен бір-
біріне әсерінен жер бедерінің өзгеруі жайлы түсінігімізді арттырады және
оның тұтастығын дәлелдей түседі.
Табиғаттағы заңдылықтарды түсіну үшін ондағы себеп-салдарлық
байланыстарды білу қажет. Негізгі себеп климатқа байланысты, ал өсімдік пен
жануарлар дүниесінің өзгерісі соның салдары. Сонымен бірге өсімдіктер
жануарлар дүниесінің таралуына негіз бола алады (себебін түсіндіріңдер).
Кенді Алтай
Оқулықтың бірінші бөлімінде – Қазақстан табиғатына жалпы сипаттама беру
барысында табиғат компоненттері жеке-жеке оқытылады. Ал аумақтық табиғат
кешендері оқулықтың аймақтық бөлігінде қарастырылады. Мұнда Қазақстан
жеріндегі ірі-ірі 9 аймақ ажыратылып, сипатталады. Аймақты әрі қарай жіктеу
негізінде олардағы табиғат зоналары, ішкі ерекшелігі бар келесі сатыдағы
аумақтық табиғат кешендеріне бөлінеді. Ірі аймақтар шегінде өзіндік
құрылымға ие кішірек табиғат кешендеріне ажыратылады. Мысалы, Шығыс Еуропа
платформасы үстінде жатқан Шығыс Еуропа жазығына климаты, топырағы мен
өсімдіктері ендік бағытта таралған зоналар сәйкес келеді. Бұл аймақтың
қазақстандық бөлігінде дала, шөлейт және шөлді зоналық табиғат кешендері
айқын көрінеді. Сарыарқа аймағында мұнан да ұсақ бөліктерге ажыратылады.
Мәселен, Көкшетау, Ұлытау, Қарқаралы, Ерейментау т.б. бір-бірінен дербес әр
түрлі табиғат кешендерін құрайды.
Географиялық білімдердің көздері. Қазақстан физикалық географиясын
тереңірек оқып үйрену үшін жалғыз ғана оқулық жеткіліксіз. Туған өлкеңмен
(облыс, аудан) кеңірек танысу үшін жалпы географиялық және тақырыптық
карталар керек. Бірқатар карталар оқулықта да берілген, ал бірқатарын
географиялық атластан табасыңдар.
Екі томдық Қазақ КСР атласы, Қостанай, Қарағанды облыстарының, Тың
өлкесі атластары және А. С. Бейсенова, К. Д. Каймулдинованың Қазақстанның
физикалық географиялық атласы 2004 жылы жарық көрді.
Тақырыптық карталар жекелеген табиғат компоненттеріне (климаттық,
топырақ, жануарлар дүниесі және т.б.) арналған, ал жалпы географиялық
(физикалық) карталар жер бедерін, елді мекендерін, жол қатынастарын,
шекараларын қамтиды. Картаны жақсы оқи білетін оқушы, оның шартты белгілері
мен бояуларын көріп қана қоймай, сондай-ақ Қазақстанның ормандарын,
көлдерін, тың және тыңайған жерлерін, сексеуілді, жыңғылды, сирек орман
басқан шағыл құмды шөлдерді т.б. көз алдына елестетеді.
Географиялық әдебиеттердің білім берудегі маңызы зор. Қазақстан деген
атпен орыс тілінде бірнеше кітап топтамалары жарияланды. 12 томдық Қазақ
Кеңес Энциклопедиясы, 4 томдық Қазақ КСР-і қысқаша энциклопедиясы жарық
көрді. М. Өтемағамбетовтың Қазақстанның физикалық географиясы, Ә.
Бейсенованың Қазақстанның табиғатын зерттеу және физикалық география
идеяларының дамуы атты еңбектерінің оқушыларға берері көп екені сөзсіз.
Қазақстанның физикалық географиясын оқу барысында, сондай-ақ мектеп
бітіргеннен соң білім деңгейін көтеруге жәрдем беретін бірнеше географиялық
сөздіктер мен анықтамалар бар. Олар Географиялық энциклопедиялық сөздік,
Қысқаша географиялық энциклопедия, Орысша-қазақша географиялық
түсіндірме сөздік, Ғ.Қоңқашбаевтың Қазақтың географиялық атауларының
сөздігі т.б. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстан
ұлттық энциклопедиясы жариялануда.
I бөлім
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ФИЗИКА-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
§3. Қазақстанның географиялық орны мен шекаралары
Қазақстанның географиялық орны. Қазақстан аумағы 2724,9 мың км2-ге тең.
Жерінің ауданы жағынан Қазақстан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің
қатарына жатады. Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Аустралия, Үндістан
және Аргентинадан кейін 9-орын алады. Біздің еліміз Франциядан 5 есе,
Италиядан 9 есе, Англиядан 11 есе үлкен. Мысалы, республика жеріне
Ұлыбритания, Франция, Испания, Германия, Аустрия, Нидерланды және Жапония
мемлекеттері сыйып кетер еді.
Республиканың халқы 15 млн адам. Қала халқының үлесі 56%-ды құрайды.
Қазақстан халқының орналасу тығыздығы 1 шаршы километр жерге 5,4 адамнан
келеді.
Қазақстан Еуразия материгінің орталығында орналасқан, екі дүние бөлігін
қамтиды. Кіші батыс аймағы Еуропада, ал көлемді шығыс аймағы Азияда жатыр.
Жайық өзенінің екі жағында орналасқан Атырау қаласы тұрғындарының Еуропа
мен Азияға күнде саяхат жасауға мүмкіндіктері бар. Мұндай мүмкіндік,
сонымен қатар Ресейде де бар. Республика жерінің шеткі нүктелері 55°26' –
40°56' с. е. және 45°27' – 87°18' ш. б. аралығында орналасқан.
Физикалық-географиялық жағдайы тұрғысынан, Қазақстан Тынық мұхит пен
Атлант мұхитынан, сондай-ақ Үнді мұхиты мен Солтүстік Мұзды мұхитынан
бірдей дерлік қашықтықта орналасқан. Оның мұхиттардан шалғай жатуы әрі
аумағының үлкендігі климатының өзіндік ерекшелігін қалыптастырады.
Қазақстан батысында – Еділдің төменгі ағысынан, шығысында – Алтай
тауларының етегіне дейін 3000 км-ге, солтүстіктегі – Батыс Сібір жазығынан,
оңтүстіктегі Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне дейін 1600 км-ге
созылып жатыр.
Сөйтіп, республиканың географиялық орны оның табиғат жағдайларын
анықтайды. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде
орналасқан. Дәл сол ендіктердегі Шығыс Еуропа қоңыржай континенттік
климатымен, ал Батыс Еуропа субтропиктік климатымен ерекшеленсе, Қазақстан
шұғыл континенттік климатымен көзге түседі. Қазақстан аумағы табиғатының
бір шетінің екінші шетінен айырмашылығы үлкен. Мысалы, оңтүстіктегі тау
етектерінде шие мен өрік гүл атқан кезде, республиканың солтүстігінде әлі
суық, қарлы боран соғып тұрады. Қазақстан жерінде қатаң Сібір мен қапырық
Орта Азия тоғысып жатқандай. Географиялық орнына қарай республика жерінде
орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Республиканың
батыс шеті (45°27' ш.б.) Эльтон және Басқұншақ көлдері маңына, ал шығыс
нүктесі (87°18' ш.б.) Бұқтырма өзенінің бастауына сай келеді. Ендік бойымен
батыстан шығысқа қарай, материк ішіне тереңдеген сайын, климаттың
континенттігі арта түседі. Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен шығыс таулы
өңірлерінде ландшафттардың күрделене түсетін алуан түрлі биіктік зоналары
байқалады. Қазақстанның географиялық орнына байланысты барлық өңірлерінде
жылдың төрт мезгілінің ауысуы айқын байқалады.
Қазақстан Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдеріне, Еділ өзені және
Еділ – Дон каналы арқылы Азов және Қара теңіздерге шыға алады. Еліміздің
көп бөлігі жазық, үстіртті болып келеді. Ол алуан түрлі шаруашылық
жұмыстарын дамытуға мүмкіндік береді.
Шекарасы. Қазақстан шекарасының жалпы ұзындығы 15000 км-ден астам, оның
12000 км-ге жуығы құрлық арқылы, ал 3000 км-ден астамы Каспий және Арал
теңіздері арқылы өтеді.
Қазақстан батыста, солтүстік-батыста және солтүстікте (6467 км) Ресеймен
шектеседі. Республиканың Алтайдан Тянь-Шаньға (Хантәңірі массивіне) дейінгі
1460 км-ге созылып жатқан шығыс шекарасы Қытай Халық Республикасымен
арадағы мемлекеттік шекараға сай келеді. Ал оңтүстігінде тәуелсіз дос
мемлекеттер: Түрікменстанмен – 380 км, Өзбекстанмен – 2300 км және
Қырғызстанмен – 980 км шектеседі. Республиканың шекарасы батысында – Каспий
маңы ойпаты мен Жалпы Сырт қыратының біраз жерін, солтүстігінде Батыс Сібір
жазығының оңтүстігін; оңтүстігінде Тұран ойпатын, ал шығысы мен оңтүстік-
шығысында Алтайдың батыс бөлігінің, Сауыр, Тарбағатай жоталарының, Жоңғар
Алатауының негізгі бөлігін және Тянь-Шаньның солтүстік жоталарын басып
өтеді. Республика шекарасы кей жерлерде Каспий және Арал теңіздерінде,
Алтай және Тянь-Шань тауларында табиғи шепке сай келеді.
§4. Қазақстан аумағындағы уақыт айырмасы. Сағаттық белдеулер
Бүкіл әлемде барлық адамдар белгілі уақыт бойынша өмір сүреді және жұмыс
істейді. Уақытты өлшеу үшін сағат пайдаланылады. Бірақ уақытты есептеу
тіпті де қарапайым мәселе емес. Бүкіл дүние жүзі мемлекеттерінде уақыт
бірдей өлшеммен өлшенеді. Ол өлшемдер: секунд, минут, сағат, тәулік, жыл.
Әр елдің географиялық орны мен аумағының мөлшеріне қарай белдеулік,
декреттік, жергілікті және жазғы уақыт деген ұғымдар туады. Уақыттың жылжу
қозғалысы Жердің өз кіндігімен (тәулік) және Күнді (жыл) айналуының
нәтижесі екені белгілі.
Сағаттық белдеулер картасы
Белдеулік уақыт. Адам өмірінде қолайсыздық тудырмау үшін Халықаралық
келісім бойынша Жер шары 24 сағаттық белдеуге бөлінген. Әр сағаттық белдеу
15°-тан тұрады. Белдеу ішінде уақытты барлық нүктеден ортаңғы меридиан
бойынша есептеуге келісілген. Сондықтан бір сағаттық белдеудің ішіндегі
уақытты белдеулік уақыт деп атайды. 24 сағаттық белдеудің өз нөмірлері
(сандары) бар: 0-ден 23-ке дейін. Гринвич меридианы ортасынан өтетін
сағаттық белдеу нөлдік болып қабылданды. Гринвич меридианынан 7°33' б. б.
және 7°30' ш. б. аралығы нөлдік белдеу (оның өзі 24-ші де). Белдеулердің
есебі осыдан шығысқа қарай жүргізіледі. Яғни 7° 30' ш. б. пен 22° 30' ш. б.
меридиандардың аралығы – бірінші белдеу, 22° 30' пен 37° 30' аралығы –
екінші белдеу, 37° 30' пен 52° 30' аралығы – үшінші белдеу, одан әрі
төртінші, бесінші болып 24-ші нөлдік белдеуге дейін жалғасады. Әрбір
белдеудегі уақыт көршілес белдеудегі уақыттан дәл 1 сағат айырма жасайды.
Мысалы, Стокгольм, Берлин, Прага қалаларында (бірінші белдеу) 1 сағат 30
минут болғанда, Мәскеу, Минск, Киевте (екінші белдеу) 2 сағат 30 минут,
Баку, Тбилисиде (үшінші белдеу) 3 сағат 30 минут болады.
Сағаттық белдеулер картасында (12–13-беттер) белдеулердің шекаралары
меридиандар бойынша дәл жүргізілмегендігін байқаймыз. Олар облыстардың,
мемлекеттердің шекараларын бойлап немесе қалаларды айналып өтеді. Бұл бүкіл
облыс (елді мекендерімен бірге) 1 сағаттық белдеуде жатып, уақыт өлшеміне
қолайлы болу үшін жасалған. Қазақстан Республикасы үшінші, төртінші,
бесінші, алтыншы сағаттық белдеулерде жатыр. Бірақ, мемлекеттің шағын
жерлерін қамтитын бесінші және алтыншы белдеулері біріктіріліп, бесінші
белдеуге енгізілді.
Еуразияның батысында күн батқан кезде, оның шығысында келесі күннің таңы
ата бастайды. Сондықтан қандай сағаттық белдеуді жаңа тәуліктің басы деп
есептеу керек деген маңызды мәселе туады. Жылдың тәуліктерін шатастырмау
үшін халықаралық келісім бойынша даталардың ауысу сызығы тағайындалды. Ол
географиялық карталарда он екінші сағаттық белдеуде, шамамен 180° меридиан
бойымен солтүстік полюстен оңтүстік полюске дейін жүргізілген сызық. Осы
сызықтан батысқа қарай Жер шарында күнтізбенің жаңа датасы – жаңа күні
басталады.
Декреттік уақыт. Белдеулік уақыт Қазақстан жерінде 1 сағат ілгері
қойылған. Ол 1930 жылы 16 маусымда КСРО үкіметінің декретімен (қаулысымен)
енгізілген. Мұны декреттік уақыт деп атайды. Негізгі мақсаты – жұмыс күні
ішінде жарықты толығырақ пайдалану және электр энергиясын үнемдеу.
Сондықтан Қазақстан Республикасында 1981 жылдан бастап жазғы уақыт
енгізілген. Жазда күн жарығы ұзарады. Сол себептен наурыз айының соңғы
жексенбісінде сағат тілі бір сағат алға жылжытылады. Біз жұмысты бір сағат
ерте бастап, тәуліктің жарық уақытын тиімді пайдаланып, үйге ораламыз.
Күзде қыркүйек айының соңғы жексенбісінде жазғы уақыт алынып, сағат тілі
бұрынғы орнына бір сағат кейін шегіндіріледі.
Жергілікті уақыт. Жер шары өз білігінен батыстан шығысқа қарай бір
тәулікте толық айналып шығады. Жердің айналуын ойша елестетейік. Мысалы,
терезе жаққа глобустағы Қазақстан жерін қаратсақ, күндізгі уақыт екенін
көреміз. Ал қарама-қарсы жағында түн болады. Егер глобусты өз білігінен сәл
ғана батыстан шығысқа, яғни сағат тілі қозғалысына қарсы бағытта
айналдырсаң, күн мен түн өзгере бастайды. Сөйтіп, Күн сәулесі Жер бетіне
біртіндеп таралады. Бұл сәтте әр меридианның өз уақыты бар, ол солтүстік
полюстен оңтүстік полюске дейін аралықта бірдей болады. Бұл уақыт
жергілікті уақыт деп аталады. Жер өз шеңберін (360°) бір тәулікте (24
сағатта) айналып шығады.
Арақашықтығы көп алшақ емес батыс не шығыс бағыттағы қандай да бір
меридианнан айырмашылық онша көп болмайды. Мысалы, Қарасай, Алматы, Талғар
әр меридианда орналасқан. Олардың жергілікті уақытында аздаған ғана
(ондаған секунд) айырма бар. Ертеректе Мәскеу, Киев, Ташкент қалаларының
өзінің жергілікті уақыттары болған. Бойлықтар бойынша бір-бірінен қашық
жатқан елді мекендер мен мемлекеттер арасында уақыт айырмашылығы үлкен. Әр
пункттің жергілікті уақыты қолданыла бермейді. Бұл дұрыс та. Егер әр пункт
өз уақыты бойынша қызмет істесе, әр ауылдың уақыты әр түрлі болар еді, ал
аудан мен облыс орталығы да өзгеше уақытқа қарар еді. Осындай жергілікті
уақыттар шаруашылық және мәдени қарым-қатынастар жасауда, темір жол
қатынасы мен телеграф байланыстарында ыңғайсыздық туғызған. Алыс сапарларға
шыққан кезде (ұшақпен ұшу, теңізбен жүзу) мезгілді жергілікті уақыт бойынша
есептеу қолайсыз. Сондықтан оны жеңілдету үшін 1884 жылы Халықаралық
астрономиялық конгресте уақыт есебін белдеулер бойынша жүргізу енгізілді.
ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
§5. Қазақ жері туралы ерте кездегі географиялық мағлұматтар
Қазіргі Қазақстан аумағын адамдар ерте заманнан бері мекен еткен.
Сондықтан елді мекеннің көне тарихы сол жердің табиғатының тарихы болып
есептелінеді. Табиғаттың тарихы сол аймақтағы мекендеген халықтың тарихы
бір-бірімен ұштасып жатқандықтан Қазақстан жеріндегі көне тарихи
ескерткіштердің сақталуы сол жердің табиғатының болмысын анықтайды. Мұны
палеолит дәуіріндегі қоныстардың орны дәлелдейді. Қазақстан аумағындағы тас
ғасырдың көне ескерткіштері Қаратау маңынан, Еділдің сағасынан,
Бетпақдаладан, Бұқтырма өзенінің бойынан т.б. жерлерден табылған. Қола
дәуірінде Қазақстан металл қорытудың ежелгі орталықтарының біріне айналған.
Алтай, Қаратау, Жезқазған және т.б. жерлерден өндірілген темір қорытылып,
балқымалардан өткір жүзді құралдар, саймандар жасалған. Сол кезде Қазақстан
жерінде өмір сүрген сақ тайпалары мәдениетінің қазылып алынған үлгілерінде
бағалы металдардан жасалған әшекейлер көп кездеседі. Оған Алматыға жақын
Есік қорғанынан табылған Алтын киімді адамның бейнесі нақты дәлел болады.
Онда сақ жауынгері алтын әшекейлермен қапталған киіммен жерленген. Осындай
жағдайларға байланысты Қазақстан жері туралы мәліметтер ерте замандарда-ақ
Еуропа ғалымдары мен саяхатшыларына мәлім болған.
Қазақстан туралы алғашқы деректі Геродот (б.з.б. V ғ.) өзінің Тарихына
кіргізген. Ол Каспий теңізінің алып жатқан орнын, оның басқа сулармен
жалғаспайтын тұйық алап екенін, солтүстіктен оңтүстікке созыла біткен жалпы
пішінін көрсеткен. Ғалым теңіздің шығыс жағында қараса көз жетпейтін ұлан-
ғайыр, жазық дала жатқанын, Жайық өзенінен әрі қарай тастақты жерлер,
заңғар таулар (Жалпы Сырт, Орал тауы) барын жазған. Геродот жасаған Жер
пішіні картасында Сар (Еділ), Лик (Жайық), Сергис (Жем) өзендері
бейнеленген. Бірақ олардың атаулары мен пішінін көрсетуде көптеген
дәлсіздіктер кездеседі. Бұдан кейінгі Қазақстан жайлы мәліметтерді ежелгі
Рим ғалымдары Страбон мен Птоломей еңбектерінен кездестіреміз.
Страбон (б.з.б. 63–24 ж.) Каспий теңізін тұйық алап емес, Солтүстік
мұхиттың шығанағы санаған. Ол кезде теңіздің бәрі мұхитпен жалғасып жатады
деп ойлаған. Арал теңізін Каспийдің шығанағы (Скиф шығанағы) деп
есептеген. Ол Сырдария (Яксарт) мен Әмудария (Окс) жөнінде дұрыс мәлімет
қалдырған.
Птоломей (б.з. 90–160 ж.), негізінен, картографиялық бағыт ұстанған. Ол
өзінің Географияға жетекші атты еңбегінде жер туралы картографиялық
деректерді жинақтаған. Ол Геродот сияқты, Каспий теңізін тұйық алап ретінде
көрсеткен. Бірақ оның пішінін шығыстан батысқа қарай созылған күйде қате
бейнелеген. Сырдария мен Әмудария Каспийге құяды деп есептеген. Арал
теңізін (Оксиан) картаға түсірген. Алыс өлкелердің картаға түсірілуіндегі
қателіктеріне қарамастан, Птоломей ежелгі дүние елдерін сызып бейнелеп,
ендіктер мен бойлықтар бойымен көрсетуде, күннің ұзақтығын анықтауда көп
жаңалықтар ашты.
Біздің заманымыздан бұрынғы ІІ–І ғасырларда Қазақстанға Қытай
саяхатшылары Чжан Цянь мен Сюань-Цзан келеді. Олардың жазбаларында Жетісу
бойының, оны мекендеген Үйсін елінің табиғаты мен тұрмысы, Ақсу, Шу, Талас
өзендері туралы мәліметтер сақталған. Осы және басқа деректерді жинастырып,
қытайлықтар сол кездің өзінде Орталық және Орта Азияның картасын жасаған.
Оған Жетісу, Сырдария, Талас алқаптары кірген.
§6. Ұлы Жібек жолы
Ұлы Жібек жолы – адамзат өркениеті жасаған тарихи ескерткіштердің бірі.
Біздің дәуірімізден бұрынғы ІІ ғасырдан басталған бұл жол Еуропа мен
Азияның – Батыс пен Шығыстың арасын жалғастырған көпір болған. Оның
Қазақстан жерін кесіп өтетін тұсында VІ ғасырдан бастап, екі бағыт:
Сырдария және Тянь-Шань жолдары бағыттары кең өрістеген. Бірінші жол
Қытайдан басталып, Шығыс Түркістан (Қашғар) арқылы Жетісуға, содан
Сырдарияны жағалап, Арал маңынан (Хорезм арқылы Маңғыстауға, Жайықтың
төменгі ағысына, Еділ мен Дон жағалауларына, Кавказға, Қара теңіз жағалауы
арқылы Таяу Шығыс пен Византияға) әрі қарай Батыс елдеріне өткен
(жоғарыдағы схеманы қараңдар). Бұл бағыттағы Батыс пен Шығысты жалғастырған
өзен Сырдария болған.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстандағы сауда қалалары – Суяб, Навакет, Құлан,
Тараз, Аспара, Сығанақ, Отырар, Шауғар, Янгикент.
Жібек жолы және көне қалалар мен ескерткіштер
Екінші жол Шығыс Түркістаннан (Қашғардан) басталып, Жетісу (Шу, Іле
алқаптары) арқылы Жоңғар, Іле, Қырғыз, Талас Алатауларын жағалап, Шашқа
(Ташкентке) өткен. Одан Самарқан, Бұхара, Мерв арқылы Кіші Азиямен,
Византиямен жалғасқан. Бұл жолдағы қалалар – Суяб, Баласағұн, Сайрам,
Құлан, Тараз, Қойлық, Сауран. Бұл қалалар орта ғасырларда Жапониядан, Корея
мен Қытайдан Орталық Азияға, содан Ресей мен Византияға сапар шеккен
саудагерлер жолының орталықтары болған. Осы жолмен әрлі-берлі ағылған
елшілер, дипломаттар, саяхатшылар, көпес-саудагерлер, діндарлар Орта Азия
мен Қазақ өлкесін әлемге әйгіледі.
Ұлы Жібек жолы көп халықтардың мәдениетін түйістіруімен бірге оның
табиғатының ерекшеліктерін анықтауда тарихи қызмет атқарды. Бұл істе
Қазақстан жерін мекендеген халықтардың еңбегі де бар. Олар тұрғын үйді
(киіз үй), ат әбзелдерін жасау өнерін, кілем тоқуды, күмістен түрлі әсемдік
бұйымдарды соғуды, бай ауыз әдебиетін мұра етіп қалдырған. Осының бір
айғағы – Есік және Аралтөбе қорымдарынан табылған Алтын киімді адам
ескерткіштері, Шығыс Қазақстандағы Берел қорымынан табылған олжалар.
Ұлы Жібек жолының карта-сызбасы қазіргі заманғы картографиялық негізде
орындалды. Сонымен қоса, ежелгі дәуірлердегі археологиялық ескерткіштер мен
Жібек жолы жайында 7-сыныпта Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы пәнінен
алған білімдеріңді география пәні арқылы кеңейте түсесіңдер. Жібек жолы
бойында орналасқан Оңтүстік Қазақстан жеріндегі ірі қалалардың атқарған
рөлі, көршілес елдермен байланыс жасауға қолайлылығы мен орналасу
ерекшелігіне қысқаша мағлұматтар беріледі.
Сарайшық. Атырау қаласынан 55 шақырым жерде, Жайықтың оң жақ жағасында
бір кездегі атақты Сарайджук (Сарайшық) қаласының қираған орны жатыр.
Қаланың іргесі ХІ ғ-да қаланған, гүлденген дәуірі ХІІІ–ХІV ғ-лар аралығы.
Қала Еуропа мен Азияны жалғастыратын керуен жолы бойында орналасқан. Мұнда
салтанатты сарайлар, керуен-сарайлар, моншалар, мешіт-медреселер салынған.
Қала Алтын Орда хандары жерленген қасиетті орынға айналған.
Тараз. Қазіргі Тараз қаласының орнындағы ежелгі қала. Бұл жайындағы
алғашқы дерек грек елшісі Земархтың хабарламасында айтылады, ал 630 ж.
Сюань Цзанның жазбасында ірі сауда қаласы ретінде сипатталады. Тараз
VІІ–VІІІ ғасырда Ұлы Жібек жолында орналасқан сауда және қолөнер орталығына
айналған. Мұнда оңтүстіктің күміс кендері мен терістіктегі қимақтарға
баратын керуен жолдары тоғысатын.
Х ғасырдағы араб географы әл-Макдиси былай деп жазды: Тараз – бақтары
көп, халқы тығыз қоныстанған, қамал сыртынан терең орлар қазылған, төрт
қақпасы және төңірегінде елді мекені бар ірі бекіністі қала.
Тараз қазіргі Тараз қаласының орнында орналасқанын алғаш В. В. Бартольд
дәлелдеген. Кейін археологтар М. Е. Массон, А. Н. Бернштам, Е. И. Агеева,
Г. И. Пацевич, Т. Н. Сениговалар қаланың көлемін, құрылысын, мәдени
қабаттарының қалыңдығын анықтады. Соның нәтижесінде Тараздағы өмір б. з. І
ғасырда пайда болып, ХVІ ғасырға дейін өмір сүрген деген қорытынды жасалды.
Отырар. Қазақстанның ортағасырлық ірі қалаларының бірі. Сырдарияның Арыс
өзеніне құяр сағасына таяу орналасқан. Отырар қаласының аты VІІІ ғ-дан
бастап аталғанмен, оның бастапқы тарихы б.з.б. ІІ ғ-да Сырдарияның орта
ағысында пайда болған Қаңлы (Кангюй) мемлекетінің тарихымен тығыз
байланысты. ІХ ғ-дың ортасынан бастап Отырар (Фараб деп те аталған) Самани
әулеті мемлекетінің ықпалында болды. Осы кезеңнен бастап бұл өлкеде сауда-
саттық жасау, ғалымдардың білім қууды көздеген саяхаттары адамдардың ой-
өрісін кеңейтті, өнердің, ғылым мен қолөнер кәсіпшілігінің таралуына
ықпалын тигізді. Энциклопедист-ғалым әл-Фарабидің осы қаладан шығуы
кездейсоқ емес.
Отырардың алып жатқан ауданы 200 гектарға жетіп, нағыз Шығыс қаласына
айналды. Орта Азия мен Қазақстан қалаларының мәдениеті мен экономикасының
дамуын монғол шапқыншылығы тежеді. 1219 жылы күзде монғолдар қаланы қоршап,
6 айдан кейін басып кіріп, халқын қырғынға ұшыратты. Қазіргі кезде қала
орны ғана сақталған.
Құлан. Орта ғасырдағы (VІІ–ХІІ ғ.) шағын қаланың орны. Жамбыл облысындағы
Тұрар Рысқұлов ауданының орталығы Құлан ауылы. Қала туралы алғашқы тарихи
деректер VІІ ғ-дан бастап белгілі. Саяхатшылар Ибн Хордадбек, Құдам
жолжазбаларында Құлан Тараз қаласының шығысына таман, Ұлы Жібек жолындағы
қала деп көрсетіледі. Әл-Макдиси Құланды 10 ғ-да былай сипаттады: Күмбезді
мешіті бар, мықты қоршалған қамал. Бұл үлкен Тараз жолының бойында
орналасқан бекіністі қала. 1963–65 ж. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым
академиясының (ҰҒА) археологиялық экспедициясы (Қ. А. Ақышев) зерттеп,
қазіргі Тұрар Рысқұлов ауданындағы Құлан ауылы маңындағы төбе-төбе
үйінділерді ежелгі Құлан қаласының орны деген қорытындыға келді.
Қойлық, Қаялық Іле алабындағы аса ірі ежелгі қаланың орны (ІХ–ХІІІ ғ.).
Қойлық Қарлұқ қағаны – Арыслан ханның ордасы болған. Бұл қала туралы монғол
қағаны Мөңкеге жіберілген француз елшісі Вильгельм де Рубрук 1253 жылы
жолжазбаларында: Біз сол жерден бұрын базары болған және оған көптеген
көпестер қатынап тұрған Қаялық деген үлкен қала таптық – деп жазады.
Қаланың тұрған орны туралы түрліше жорамалдар бар. Қазақстан Республикасы
ҰҒА археологтары жүргізген соңғы жылдардағы археологиялық зерттеулер
қаланың орны қазіргі Алматы облысы, Сарқант ауданы Қойлық ауылы маңындағы
қираған құрылыстар екенін анықтады.
Алаша хан күмбезі. Х–ХІ ғасырлардағы архитектуралық ескерткіш. Қаракеңгір
өзенінің оң жағалауында орналасқан. Пішіні төртбұрышты, биіктігі 10 м.
Кірпіштер қолдан тоқылған кілем (алаша) өрнегімен қаланған. Алаша хан ел
аузындағы аңыз бойынша қазақтардың басшысы, ақылды, батыр, байтақ далада
тұңғыш рет ірі мемлекет құрған хан болған.
Қорқыт ата ескерткіші. Қорқыт ата (VІІІ–ІХ ғ-да Сыр бойында өмір сүрген)
– ақын, асқан күйші, аңыз кейіпкері. Қорқыт өз өмірінде үш хан тұсында
(Инал, Көл-Еркен, Қаңлықожа) уәзірлік қызмет атқарған.
Қорқыт әлеуметтік заң негізін жасап, ата-баба мекенін ұйық деп білу, оны
сыртқы жау шабуылынан қорғау, жер-суды белгілі бір тәртіппен пайдалану т.б.
салаларға бөліп қарап, халық арасында туындаған кикілжіңдерді әділ шешіп
отырған. Сырдария жағасында 1950 жылға дейін жергілікті халық қобыз атасы
Қорқытқа теліген мазар тұрған. Қорқыт мазарын 19 ғ-да Ә. А. Диваев пен И.
А. Кастенье зерттеді. 19 ғ-дың аяғында Қорқыттың сүйегі басқа жерге
көшірілген. Сырдария арнасының ауытқуынан Қорқыт мазарының қалдығы 1960
жылы шайылып кетті.
1980 жылы Қызылорда облысындағы Жосалы ауылынан 18 км жердегі байырғы
Қорқыт ата мазары орнынан Қорқыт ата ескерткіші қайта тұрғызылды.
Ахмет Йасауи кесенесі – көне архитектуралық ескерткіш. Әуелі Қарахан
дәуірінде (XІІ ғ.) тұрғызылып, оның қираған іргесіне ХІV ғ-дың аяқ шені мен
ХV ғ-дың басында Әмір Темірдің бұйрығымен салынған. Бұл кесене Түркістанда
түркі халықтарының тәу ететін орталығы болған. Ахмет Йасауи кесенесі – БҰҰ-
ның дүниежүзілік ескерткіштері қатарына енгізілді. Бұл кесене – халық
өнерінің лағыл маржанын біздің заманымызға дейін жеткізген ғажайып асыл
туындылардың бірі.
Саудакент. Орта ғасырлардағы ірі қалалардың бірі. Қаратаудың солтүстік
беткейінде қазіргі Байқадам кентінің маңында орналасқан. Ежелгі деректерде
ол Сугулхан (Х ғ.), кейінірек Сулхан (ХІІІ ғ.) деген атпен белгілі.
Саудакент VІІ–ХІІ ғ-ларда Қаратаудың солтүстік бөктері арқылы өтетін керуен
жолы бойындағы ірі сауда мен қолөнердің орталығына айналған. ҚазКСР ҒА-ның
Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы қазба жұмыстары кезінде 11
мұнаралы дуалмен қоршалған ескі қаланың орнын аршып алған. Қала орнынан
табылған құмыралар, қыштан жасалған түрлі ыдыс-аяқтар оның VІ–ХV ғасырларда
өмір сүргенін дәлелдейді.
Қазір Жібек жолының тарихын зерттеу, оны жаңғырту, осы жол бойындағы
елдердің саяси, экономикалық, мәдени байланыстарын ұлғайту қайта қолға
алынып отыр. 1987 жылы ЮНЕСКО-ның бас конференциясының ХХІV сессиясы Ұлы
Жібек жолын зерттеудің халықаралық жобасын қабылдады. Оған Грекия,
Португалия, Египет, Италия, Қытай, Индонезия, Монғолия, Оман, Шри Ланка,
бұрынғы Кеңестер Одағы қатысты. Адамды қоршаған орта, жер мен теңіз
қорлары, Мәдениет және болашақ атты бағдарламалар бекітілді. Осы
бағдарламаларды іске асыруға қатысты 1991 жылы Қазақстанда Жібек жолы
атты Ұлттық комитет құрылды. Ұлы Жібек жолы көне дәуірде де қазірде Еуразия
халқы үшін мәдени байланыс, саяси рухани мәселелерді шешуде маңызы үлкен.
§7. Қазақстан жері туралы орта ғасырлардағы георгафиялық деректер
Орта Азия мен Қазақстан жеріне ислам дінінің таралуына байланысты
VІІ–VІІІ ғасырлардан бастап араб саяхатшылары келе бастайды. Олар
жолжазбаларын қосымша сұрастырып білген мәліметтерімен толықтырып,
бірсыпыра деректер қалдырған. Олардың ішінде ибн Хордадбек, ибн Хаукаль, әл-
Истахри, әл-Масуди, әл-Идриси, ибн Фадлан еңбектері аса бағалы. Бұлардың
жолжазбаларында Фараб (Отырар), Тараз (Талас), Испиджаб (Сайрам), Сабран
(Сауран) қалалары мен Сырдария, Шу, Жайық, Жем өзендері жайлы мәліметтер
келтіріледі.
Әл-Истахри Арал теңізінің картографиялық бейнесін жасаған. Әл-Масуди
Хазар (Каспий) теңізі мен оған таяу шөл аймақтар жайлы жазған. Ибн-Хаукаль
Орта Азияның картасын сызған. Ибн-Фадлан Еділге саяхаты кезінде (Х ғасыр)
Батыс Қазақстан жерін басып өткен. Ол жазбаларында сол өлкенің өзендері
(Шаған, Жем, Сағыз, Ойыл, Жайық, Ырғыз т.б.) мен Үстірттің жер бедері,
табиғаты жайлы әңгімелейді. Саяхатшы Шалқар көлінде болған.
Солармен қатар, Қазақстан табиғатын танып білуде Шығыс үлгісінде білім
алған ортаазиялық оқымыстылардың да еңбегі зор. Олардың ішінде әл-Фараби
мен Махмуд Қашғари сияқты белгілі ғұламалар бар.
Әбу Наср әл-Фараби (Мухаммед ибн Мухаммед ибн Узлағ Тархани) (870–950)
Отырар (арабша аты – Фараб) қаласында туған. Бұл қала кезінде Орта Азия
мәдениетінің ірі орталығы болған. Жас кезінде осында тәрбие алған әл-Фараби
кейін Египет, Сирия, Ирак елдерінде болып, білімін толықтырған. Ұлы ғалым
дәрежесіне жетіп, Шығыстың Аристотелі атанған.
Әл-Фараби еңбектерінде өз заманындағы ғылым салалары туралы деректер мол
сақталған. Оның Ғылымдардың шығуы, Ғылымдар тізбегі атты еңбектерінде
табиғаттану мәселелеріне айрықша көңіл бөледі. Ол табиғаттану туралы
ойларын математикалық есептерге негіздейді. Бұл тұрғыда оның аспан
шырақтарын бақылауы, жұлдыздардың жылжу бағытын анықтауы, Күн мен Айдың
тұтылу ұзақтығын есептеп шығаруы көңіл аударады. Ол математика арқылы
қалалардың орнын анықтауға, географиялық бағытты айыруға тырысады. Осыған
лайықтап күнтізбе (календарь) жасаған. Әл-Фарабидің күн сағаты да
географиялық құбылыстарды математика жолымен түсіндіру арқылы жасалған.
Сырықтың (қаданың) көлеңкесін өлшеу – ежелден келе жатқан әдіс.
Іс жүзінде оны былай істеген: түске тақаған кезде қаданың көлеңкесі
ұшынан шеңбер жүргізеді. Тал түсте көлеңке қысқарып, кейін ол түскі
бағыттың екінші бағытына шығады да, ұзара түседі. Сөйтіп ол тағы да
шеңбердің екінші нүктесіне жетеді. Шеңбер бойындағы осы екі нүктенің арасы
– түстік (меридиандық) сызықтың нүктесі. Сол нүктені қаданың түпкі
нүктесімен қосса меридиан шығады. Мысалы: бірінші нүктеде сағат он екі
болады.
Осыдан солардың арасындағы шеңберлік градусты өлшеу, сағат мезгілін айыру
қиын емес. Ол күн сағатының (көлеңке әдісінің) негізін кең түсінген.
Басқаша айтқанда күн сәулесін сызық, Жер шарын сфера ретінде алып, сол
арқылы шеңберлік градусты өлшеп, сағат мезгілін есептеп шығарған.
Махмуд Қашғари (толық аты-жөні – Махмуд ибн әл-Хусейн ибн Мухаммед – 11
ғ). Оның әкесі Қашғарда туып-өсіп, соның тұрғыны болғанымен, өмірінің көп
кезеңін Баласағұн қаласында кешкен. Атақты ғалым осы Баласағұн қаласында
туған Махмуд Қашғари арабша жоғары білім алған өз заманының аса көрнекті
ғалымы болған. Араб филологиясын жетік білген және өз білімін туған
халқының тілі мен әдебиеті, тарихы мен этнографиясы, географиясы жайында
зерттеулер жүргізуге жұмсаған. Махмуд Қашғаридің Диуани луғат-ат-түрк
(Түркі лексикасының жинағы) атты еңбегі географиялық тұрғыда да маңызды.
Онда ол сол заманғы түркі тайпаларының орналасу реті мен қалалардың,
таулардың, өзендердің аттарын келтіріп, оған тарихи және географиялық
түсініктер береді. Географиялық тұрғыдан алып қарағанда Махмуд Қашғаридың
қолжазба күйінде сақталған Дөңгелек картасы өте көңіл аударарлық. Бұл
картаны К. Миллер, А. Герман, И. И. Умняков, Ш. Д. Алиев және басқалары
зерттеген. Зерттеушілердің бәрінің ойы бір жерден шығады. Бұрынғы араб
географтары картаның ортасына Меккені алса, Қашғари Қашғария мен Жетісуды,
Баласағұн қаласын алған. Қалалар мен елдерді Ыстықкөл айналасына
шоғырландырған. Орта Азия жерін таулар және жазықтыққа бөліп берген.
Бірінші рет Тянь-Шань тауларының Ыстықкөлге қатар орналасқаны жөнінде
мағлұмат берген.
Қазақстан жерін зерттеген саяхатшылар жолы
Монғол шапқыншылығы кезінде Қазақстанға келген Қытай саяхатшылары Елюй Чу-
Цай (1219 ж.) мен Чань Чунь (1221 ж.) Іле –Талас өзендерінің аралығындағы
елдер туралы мәліметтер жинаған, Алмалық қаласында болған. Олар жергілікті
халықтардың егіншілікпен кәсіп ететінін, жібек өсіретінін, өлке жерінің
жемістерге бай екенін және шарап жасаумен айналысқанын мәлімдейді. Талас,
Сырдария өзендерінің табиғат жағдайларын сипаттайды.
ХІІІ ғасырдан бастап Орта Азия мен Қазақстанға еуропалық саяхатшылар мен
елшілер келе бастайды. Олардың ішінде итальяндық Плано Карпини (1245 ж.)
мен француз Вильгельм де Рубруктің (1253) саяхаттары маңызды. Карпини өзі
Монғолияға бет алып жүріп өткен жолындағы Жайық өзені, Тянь-Шань,
Тарбағатай таулары, Сырдария, Алакөл алқаптары жайлы мәліметтер қалдырған.
Ал Рубрук Еділ, Жайық, Мұғалжар, Арал, Шу, Жетісу, Іле, Балқаш т.б. өзіне
кездескен объектілерді сипаттаған.
Ортағасырлық саяхатшылар жүріп өткен жерлерін атап, қысқаша
сипаттағанымен, еліміздің жалпы табиғаты жағдайына, оның ерекшеліктеріне
көңіл бөлмейді. Қазақстанның жалпы жер көлемі туралы да айқын түсінік
болмады. Оның жер пішіні карталарда үстірт бейнеленді. Алайда бұл
саяхаттардың кейінгі зерттеушілер үшін қосымша мәліметтер бергені даусыз.
§8. XVІ–XІX ғасырларда Қазақстан аумағын физика-географиялық тұрғыдан
зерттеу
XVІ ғасырдан бастап Қазақстан туралы географиялық мәліметтер орыс
мемлекетінің ресми орындарында жинақтала бастады. Ресей мен Қазақстан
арасында дипломатиялық, экономикалық байланыстардың орнауына байланысты
патша үкіметі қазақ жері туралы деректерді арнайы жіберілген елшіліктер
арқылы да, саудагерлер мен саяхатшылар арқылы да жинады. Осылардың
нәтижесінде Қазақстан табиғаты, халқы, мемлекеттік шекаралары жайында
деректер толыға түсті. Сол мәліметтерге сүйеніп, Борис Годунов патшаның
өтініші бойынша Қадырғали Қосынұлы Жалаири (XVІ ғ. аяғы – XVІІ ғ. басы)
(Жами ат-тауарих) Жылнамалар жинағы атты қазақ халқы мен оның жері
туралы өте қызықты кітап дүниеге келді. Онда қазақ хандығы құрылуы жайлы
тарихымен қоса, Қазақстан қалалары, өзендері мен таулары, шекаралары
жөнінде кең мәлімет беріледі. XVІІ ғасырда Қазақстан аумағы С. Ремезов
жасаған Сібірдің сызба кітабы атты картаға кіреді.
XVІІІ ғасырда орыс патшасы І Петр Қазақстанмен қарым-қатынасты күшейтуге
ерекше көңіл бөлді. Қазақстан жерін Шығыс елдеріне шығатын қақпа әрі кілт
санады. Оны Ресейге бағындырудың жоспарларын жасады. Осыған орай ол
Қазақстанға әскери экспедициялар жасақтап, Каспий теңізі мен Сібірмен
шекаралас өлкелерді зерттеуге тапсырма берді. 1734 жылы Орынбор
экспедициясы ұйымдастырылды. 1768 жылы екінші академиялық экспедиция
жасақталды. Бұлардың жұмысына П.С.Паллас, И. П. Фальк, И. П. Рычков сияқты
ғалымдар қатысты. И. Муравин мен А. И. Бутаков Арал теңізі мен Сырдария
бойында, Г. С. Карелин Каспий жағалауларында зерттеулер жүргізді. Қазақ
жерін жалпы-географиялық тұрғыда зерттеген бұл ғалымдардың еңбектерінде,
жаңа деректермен қоса табиғаттың қалыптасу заңдылықтарын түсіндіруге де
алғашқы талаптар жасалды. Осы және басқа материалдарды жинақтау негізінде
А. И. Левшин 1832 жылы Қырғыз-Қазақ немесе Қырғыз-Қайсақ ордалары мен
далаларының сипаттамасы атты еңбегін жазды. Мұнда Қазақстан жеріне тұңғыш
рет салыстырмалы түрде толығырақ географиялық сипаттама берілді.
Қазақстан табиғатын шын мағынасында ғылыми-географиялық тұрғыда зерттеу
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Бұл тұрғыда П. П. Семенов-Тян-
Шанскийдің, Н. А. Северцовтің, Ш.Ш.Уәлихановтың, И. В. Мушкетовтың, А. Н.
Красновтың, Л. С. Бергтің сіңірген еңбектері айрықша.
П. П. Семенов-Тян-Шанский (1827–1914) – еуропалық ғалымдардың ішінде Тянь-
Шань тауын зерттеген алғашқылардың бірі. 1856–1857 жылдары ол Орталық және
Солтүстік Тянь-Шаньға бірнеше экспедиция жасап, Хантәңірі шыңының бөктеріне
дейін жеткен. Соның нәтижесінде ол биік таудағы қар белдеуінің биіктігін,
ондағы мұздықтарды анықтап, бұл тау жүйесінде жанартау құбылыстарының
жоқтығын дәлелдеді. Сол кезде Еуропа ғылымында қалыптасқан Тянь-Шань
жанартау әрекеті нәтижесінде пайда болған деген ұғымды теріске шығарады. Ол
Тянь-Шань тауларының бітімі мен геологиясына қатысты бақылаулар жасады. Осы
саладағы ұлы еңбегі үшін ғалым Семенов-Тян-Шанский деген атаққа ие болды.
П. П. Семеновтың Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньға саяхаты
Н.А.Северцовтің (1827–1885) Қазақстанды зерттеу жұмыстары П. П.
Семеновтың Тянь-Шаньды зерттеуімен тұстас келеді. Ол әуелде Арал теңізі мен
Сырдарияның төменгі сағасына сапар шекті. Одан соң Тянь-Шаньда, Жетісу,
Қызылқұм, Қаратау өңірлерінде зерттеу-бақылау жұмыстарын жүргізді, Үстірт
пен Мұғалжарды зерттеді. Осы зерттеулер нәтижесінде Н. А. Северцов
Қазақстан жерінде жануарлардың таралуы жайында ғылыми ой-пікірлерді
кеңейтті. Жануарлардың өсіп-өнуі мен таралуына физикалық-географиялық
жағдайлардың әсер ететінін анықтады. Таулы өлкелердің геологиясы мен
қалыптасу тарихына назар аударды. Ғалымның табиғат компоненттерінің өзара
байланысы және сабақтастығы туралы идеясы географиядағы экологиялық
бағыттың дамуына жол ашты.
И.В.Мушкетов (1850–1902) тамаша геолог болуымен қатар, физикалық
география саласындағы ірі маман еді. Оның геологиялық зерттеулері физикалық
географияның көп мәселелерін шешуге, табиғат құбылыстарының пайда болуы мен
заңдылығын анықтауға көмектесті.
1875–76 жылы И. В. Мушкетов Тянь-Шаньның солтүстігі мен Жоңғар Алатауына
үлкен саяхат жасап, Әулиеата (қазіргі Тараз) қаласының маңын, Александр
жотасын, Сусамыр өзенінің алқабын, Боаш шатқалын, Ыстықкөлді зерттейді.
Сонымен қатар Ілені, Күнгей және Теріскей Алатауды бірнеше жерден осып
өткен.
И. В. Мушкетов Орта Азияның физикалық географиясы мен геологиясына
арналған Түркістан (1886–1906) еңбегін жазды. Түркістан немесе Түркістан
бассейні деген атпен, – деп жазады автор, – мен Азия материгінің батысында
Мұғалжар таулары мен Үстірттен бастап шығысында Жоңғар Алатауында, Тянь-
Шаньға және Памирге дейінгі, оңтүстігінде Копетдагтан және Хорасан
тауларынан бастап, солтүстігінде Шыңғыстау және Арал-Ертіс суайрығына
дейінгі ұлан-ғайыр кеңістікті алып жатқан байтақ өлкені түсінемін.
Мушкетовтың Түркістан монографиясының негізгі бөлігі Тянь-Шань тауларының
жүйесін, оны мұз басуын зерттеуге, сондай-ақ тау етектеріндегі жазық жерлер
мен жота-жотаның аралығындағы аңғарлар мен ойыстарда сары (лесс) топырақты
және саздақ балшықты өңірлердің пайда болуындағы Түркістанның
метеорологиялық жағдайын зерттейді, әрі олардың шекараларын анықтап,
алғашқы геологиялық картасын (1881) жасады. Ғалым Тянь-Шаньда вулкандық
құбылыс бар деп есептеген А. Гумбольдтың көзқарасының терістігін
дәлелдейтін өз деректерін келтіреді. Сонымен бірге 1887 жылы Верныйда
(Алматы) болған жер сілкінудің себептері мен шөлді аудандардағы жел әрекеті
туралы құнды деректер жинақтады.
А.Н.Краснов (1862–1914) негізінен Тянь-Шань тау жүйесі мен Балқаш көлі
маңындағы шөлді аймақтың өсімдіктер жамылғысын зерттеді. Ол топырақ пен
өсімдік арасындағы байланысты анықтап, физикалық-географиялық жағдайлардың
өсімдіктерге тигізетін әсерін, әсіресе мұз басқан жерлердегі өсімдіктер
бойындағы өзгерістерді анықтады. Тянь-Шань өсімдіктерін еуропалық түрлермен
салыстырып, олардың қалыптасу тарихы мен дамуын сипаттап жазды.
Л.С.Берг (1876–1950) еңбектері де табиғат құбылыстарын тұтас бірлікте
алып қарауымен ерекшеленеді. Қазақстан жеріндегі зерттеу қызметін әуелде
Солтүстік Қазақстанның тұзды көлдерін (Теке, Қызылқақ, Сілетітеңіз)
бақылаудан бастаған. Ол 1900–1903 жылдары Арал теңізін мұқият зерттеді.
Аралға таяу Қызылқұмды, Арал маңы Қарақұмын, Үлкен және Кіші Борсық
құмдарын аралап көрді. Оның Арал теңізі (1908 ж.) атты еңбегінде теңіз
бен оның айналасындағы жерлердің жер бедері, геологиялық тарихы,
гидрологиясы, жануарлар дүниесі мен өсімдіктері жан-жақты сипатталды. Осы
және басқа зерттеулердің нәтижелеріне сүйеніп, Л. С. Берг Қазақстан аумағын
ландшафтылық аймақтарға және морфологиялық облыстарға бөлді. Батыс Сібір
ойпаты, Торғай далалық өңірі, Түркістан ойпаты, Үстірт, Тянь-Шань жүйесі,
Қазақтың қатпарлы өлкесі (Сарыарқа), Орал тау жүйесі, Алтай-Саян тау жүйесі
сияқты географиялық облыстар Берг ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz