Арғы түркі - Түркі - Қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік құрылымы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

2 тақырып. Арғы түркі - Түркі - Қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік құрылымы.
Негізгі сұрақтар:
1.Ежелгі дәуірдегі Қазақ жеріндегі алғашқы мемлекеттер Сақ, ғұн, үйсін, т.б.
2.Түрік елі идеясының пайда болуы мен қоғамды топтастырушы факторы.
3.XIV-XV ғғ. Қазақстан аумағындағы хандықтардың саяси, экономикалық, әлеуметтік тарихы
4.Қазақ халқының қалыптасуына байланысты өзекті мәселелердің көтерілуі және Қазақ хандығының құрылуына жаңа көзқарас.
1. Сақтар тайпалық одағының тарихы. Қола дәуірінің соңғы кезеңінде басталған көшпелі малшаруашылығына ауысу ежелгі Қазақстан тайпаларының тарихи дамуының жаңа кезеңімен байланыстырылды. Осылайшашаруашылықтың үрдісі дамуы нәтижесінде б.з.бұрынғы бірінші мыңжылдықтың басында Солтүстік Үндістанды, Ауғанстанды, Орта Азияны және Қазақстанның кең байтақ аумағын сақ тайпалары мекендеген. Сақ тайпалары Солтүстік Қара теңіз өңірі мен Днепр бойын мекендеген скифтердің және төменгі Еділ бойы мен Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтардың, Кир мен І Дарий парсыларының және Александр Македонский дәуіріндегі гректердің замандастары болған. Б.з.б. І мыңжылдықтан жаңа дәуірге дейін Орта Азия, Таяу және Орта Шығыс аумағында Ассирия мен Мидия мемлекеттері қалыптасады. Б.з.б.VІ ғасырда Мидия державасын Ахеменидтер мемлекеті алмастырады. Оның негізін бір топ парсы тайпаларының көсемі болған ІІ-Кир қалады, ол б.з.б.550 жылы Мидияны талқандап өзіне бағындырып, орасан зор империя құрады, оған тіпті Орта Азияның оңтүстік аудандары да кірген болатын. Кейінірек ахеменидтер Орта Азияның солтүстік аудандарын да өздеріне бағындырып алды. І Дарийдің бұйрығымен қашалып түсірілген Бехустин жазуында Ахеменидтер мемлекеті құрамына (б.з.б. 530-522жж. Аралығында) Орта Азия мен Қазақстан аумағында болған Парфия менХорезм, Бактрия мен Соғдиана, Сақа енгендігі, олардың халықтарын Ахеменидтер жаулап алғандығы немесе бағындырғандығы айтылады. Сақа немесе сақтар деген кімдер еді.
Сақтар ежелгі парсылармен тығыз қарым-қатынас жасаған, тіпті б. з. б. VI -V ғасырларда Ахеменидтер империясының құрамына да кірген.
Ахеменидтік сына жазба деректемелерінде сақтардың төмендегі
үш тобы көрсетілген, олар:
1. Хаумаварға-сақтар (хаом сусынын қайнататын сақтар),
2. Тиграхауда-сақтар (шошақ бөрік киетін сақтар),
3. Тиай-парадрайа-сақтар (теңіздің арғы бетіндегі сақтар)
Сақ тайпаларының атауы әр елде әртүрлі аталған:
:: гректер- азиялық скифтер;
:: парсылар- құдіретті еркектер;
:: ирандықтар- жүйрік атты турлар.
Сарматтар тайпалық одағы. Савромат-сарматтар Орталық Азия мен Қара теңіз өңірі мәдениеттерін байланыстырушы тайпа. Олар Босфор мемлекетімен саяси-экономикалық байланыс орнатты. Алдыңғы Азия, Солтүстік Кавказ, Парфияға жаулаушылық жорықтар жасады. Сарматтардың тайпалық одағына: роксаландар, аландар, аорстар, сирактар кірді. Аорстардың аты кейініректе, б.з.б. II ғасырда грек-рим жазушыларына белгілі болған. Олар Оңтүстік Жайық өңірінен және Қазақстан жерінің шектес солтүстік-батыс аймақтарынан шыққан болуы керек. Мұндай қорытынды Жайық-Елек өзендері аралығы мен Еділ-Дон арасындағы ескерткіштер тобының тығыз этникалық-мәдени байланыстарын көрсететін археологиялық деректермен сәйкес келеді. Сөйтіп жазбаша деректемелер б.з.б. VII - IV ғасырлардағы Қазақстан аумағында бірқатар тайпалар мен тайпалық топтарды орналастыруға мүмкіндік береді: батыста-савроматтар (ежелгі аорстар), орталық аудандарда - исседондар, солтүстік-шығыста - аримаспылар.Роксаландар б.з.б. I ғағырда Мидия шекараларына дейіп жетсе, кейін олардың осы ізін Арал теңізінің солтүстігін мекендеген аландар басып өткен. Сарматтар жаулап алған елдердің саяси өміріне араласып отырған. Роксаландар Понтий патшасы Митридтен соғыста скифтерді жақтаған, ал кейінірек Митридатпен одақтасып, Риммен соғысқаи. Аорстар римдіктерге көмектесіп,сирактарды жаулауға қатысқан, себебі сирактар Босфор патшалығының одақтасы болды. Аландар ғұндарға қосылып Испанияға дейін барған. Сармат қоғамының сипаты ˗ әскери демократиялық болып ондағы ішкі және сыртқы мәселелерді әскербасылар шешті. Ішкі және сыртқы мәселелерді әскербасылар шешуде бүкіл қауым мүшелерімен ақылдаспай, тек әскери жасақ қатарындағылармен ғана санасты. Ерлер мен әйелдердің қоғамдағы орны бірдей болып, әйелдерде жасақ құрамына кірген. Сарматтарда әйелдердің қоғамдағы ролі басқа көшпелі тайпаларға қарағанда жоғары болды.
Қазақстан аумағындағы Ғұндар. Б.з.б. I мыңжылдықта Орталық Азияның байтақ жерін этникалық құрамы әртүрлі тайпалар мекендеген. Шаруашылықтың дамуы, тұрмыстың ортақтығы, саяси бірлік оларды өзара жақындатып, ірі тайпалық бірлестіктер құрыла бастайды.
Ғұндар Орталық Азиядағы тұңғыш көшпелі империя (б.з.б. ІІІ-б.з.І ғ.) тайпалары батысқа миграция жасаған. Ғұндар Қазақстанға Орталық Азиядан (б.з.б. I ғасырдың соңы мен б.з. I ғасыры аралығында) келді. Бұл "халықтардың ұлы қоныс аударуы" атанған тарихи оқиғамен тұспа-тұс кезең.
Ғұндар Шығыс және Орталық Қазақстанда Юсбань мемлекетін құрған (б.з.ІІ-Ү ғғ). Ғұндардың мемлекеті шығыста Ұлы мұхиттан басталып, батысқа Тарбағатай тауларына дейінгі кең құлаш жайып жатты. Кейбір зерттеушілер бұл мемлекеттің батыс шекарасы Арал теңізіне, тіпті Каспий теңізіне де барып тіреді деген болжам айтады Ғұндар қытаймен бірнеше жүз жылдарға созылған соғыс жүргізу арқылы олар Қытай тарихында үлкен орын алды. Ал қытайлықтар болса, ғұндармен соғысу барысында төмендегілерге қол жеткізді.
1. Ғұндардың үздіксіз шапқыншылығы көне қытай тарихына күні өткен ескі мемлекеттік жүйені әлсіретіп, елдегі ілгерілетуші жаңа күштердің билікке келуіне жағдай жасады.
2. Ғұн тайпаларының жорықтары қытайдағы бірігу үдерісін жылдамдатты.
3. Ғұндармен соғыс барысында Қытай әскері күшейді, ал
осы әскер кейін Қытайдың жаулаушылық саясатына қызмет етті.
4. Ғұндарға қарсы одақтастар іздеу мақсатында қытайдан аттандырылған елшілердің сапары қытайлықтарға алғаш рет көптеген батыс мемлекеттері жайлы хабар берді және осы оқиғадан соң атақты Ұлы Жібек жолы дүниеге келді..Б.з. V ғасырдың ортасы - Аттила әскері Шығыс Рим империясын жеңді. Оның білімін, көрегендігін мойындаған Франк,Бургундия билеушілері балаларын оқуға, тәрбиелеуге жіберіп отырған.Еділ патша тұсында Ғұн империясы өз дамуының жоғарғы сатысына жетті: Еуропаны Рим үстемдігінен азат етті. Құл иеленушіліктің жойылуына ықпал жасады. Ғұндарда әскери - демократиялық құрылыс нығайды.
Үйсін қоғамының тарихы. Үйсін мемлекеті Қазақстан аумағында б.з.д.II-б.з.ІV ғасырларда өмір сүрген байырғы мемлекеттердің бірі. Үйсін мемлекеті Орталық Азия тарихында, әсіресе Қазақстан тарихында аса маңызды рөл атқарады. Өйткені,ол-Қазақстан территориясында құрылған ең алғашқы мемлекеттік құрылым. Сондай-ақ өзінен кейінгі Қазақстан аумағында құрылған көшпенді немесе жартылай көшпенді елдерге мемлекеттік үлгі-өнеге көрсетті. Басқаша айтқанда, Қазақстандағы мемлекеттіктің алғашқы үрдісін қалыптастырды.
Үйсін тайпасы жөніндегі ежелгі қытай жазбаларында мәліметтер мен деректер олардың бір кезде Іле өңіріне келіп қоныстанғаннан кейінгі уақытта аса күшті тайпалық мемлекет ретінде тарих сахнасына шығып, өз тұсында едәуір ықпалды болғанын баян етеді. Енді біз сол жөнінде жазылған кейбір тарихи деректерге тоқталайық. Осы орайда ежелгі Қытай деректеріне үңілер болсақ, үйсін тайпасы қытай жазбаларының ескідәуірлердегі кітаптарында өте жиі кездеседі. Соның ең бастылары, мәселен, ертедегі қытай хандары кезінде б.з.б. 475-221 жылдары, Чин хандығы билік құрған тұста б.з.б. 221- 206 жылдары, Хань хандығы билік құрып тұрған уақытта б.з.б. 206 жылдан бері қарай жазылған Қытайдың терістігі мен Батыс өңірлерінен мағлұмат беретін тарихи жазба деректерден табуға болады. Онда үйсіндер ұлы жүз тайпаларын талқандап, олардың елін бостырып, жерін тартып алғаннан кейін, Іле және Ыстықкөл өңіріне келіп мекендейді. Осыдан кейін олар аса күшті бір мемлекет құруды бастаған. Қытай жазба деректерінің анықтауына қарағанда, сол тұстағы үйсін тайпасының қоныстанған және өздеріне бағынышты етіп алған аумақтың көлемі батысты Шу, Талас өзендерінен бастап, шығысы Ерен қабырғаның сілемі болған Богда тауына дейін созылып жатқан. Ал
солтүстігі Балқаш көліне жетіп, Ыстық көлге дейінгі аралықты қамтыған.
Қаңлы мемлекеті. Қаңлы тайпасының атауы-қаңлы сөзінің өз басы қаңлы этносының шығу тегін (этногенезін, ұлттық төркінін т.б.) білдіре алмайды. Өйткені ру-тайпа атауы (этнонимі)-этнолингвистикалық құбылыс та, ал оның тектілік қасиеті (этногенезі)-этногнеалогиялық құбылыс. Ендігі кезекте осы қаңлы немесе кангюй этнониміне азды-кемді тоқталып кетелік. Негізінен алғанда, қаңлы этнонимінің төркіні, шығу тегі мен сан түрлі нұсқалары академик Ә.Қайдар тарапынан кеңінен қарастырылып, зерттеушінің Қаңлы атты монографиясында көрініс тапты, оны қаңлытанудың темірқазығы іспеттес еңбек деуге болады. Онда автор түрік халықтарының этногенезінде маңызды рөл атқарған қаңлы тайпасының 40-тан астам атауы бар екендігін есептеп шыққан. Монографияда кеңестік, шетелдік және қазақстандық көптеген ғалымдардың (Ш.Ш.Уалиханов, Ш.Құдайбердиев, Ә.Х. Марғұлан, Ә. Құрышжанов, т.б.) аталмыш атауға қатысты ой-пікірлерін жүйелеген автор қаңлы атауына байланысты өзен-су идеясы мен арба идеясына негізделген екі көзқарас кеңінен таралғандығын айтады.
Қаңлы мемлекетінің б.д.д.ІІ ғ.қалыптасқан басқару жүйесі туралы қытай жазбалары мен деректерін қорыта келе, қытайтанушы Н.Мұхаметқанұлы ол жүйенің төмендегідей 5 деңгейін атап көрсетеді:
1. Билеу жүйесінің ең жоғары бірінші деңгейі - Ваң - патша,
яғни қаңлы патшасы. Ол мемлекеттің ең жоғарғы билік иесі,
барлық істерді басқарушы ең биік лауазымды адам.
2.Екінші деңгейдегі мемлекет билеушісі - Фу Ваң , бұл
патшаның орынбасары.Ол патшаның бірінші көмекшісі әрі
әскери істерін басқарушысы бас сардар саналады.
3. Үшінші деңгейдегі мемлекет билеушісі - Гүйрын, яғни
ақсүйектер немесе төрелер. Олар негізінен халықтық-әлеуметтік
істерді , еларалық қатынастарды, бітімгершілік миссияларын
басқаратын лауазымды адамдар.Олар ең жоғарғы ақсүйектер
кеңесінің мүшелері болып табылады.
4. Төртінші деңгейдегі мемлекет билеушісі - Ябвуылар (басқа деректерде :ябғу, ябу деп те ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.