Халықаралық сауданың қазіргі кездегі құрылымы мен саясаты

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

Халықаралық сауданың қазіргі кездегі құрылымы мен саясаты
Халықаралық сауда -- мемлекеттер және ұлттық шаруашылықтар арасындағы тауар және қызметтердің айырбасы. Ол ерте заманда қалыптасты, алайда тек жиырмасыншы ғасырларда ғана дүниежүзілік рынок формасына ие болды, себебы оған негізінен өнеркәсібі дамыған елдер ғана қатынаса алады. Халықаралық сауда қазіргі дүниежүзілік еңбек бөлінісіне, әр түрлі елдердің экономикалық даму деңгейіне және олардың табиғи -- географиялық жағдайларына сайкес тауарлардың белгілі бір түрлерін өндіруге маманданудың натижесі ретінде көрінеді.
Дүниежүзілік сауданың динамикасы мен құрылымы өндіргіш күштердің дамуына, дүниежүзілік өндірістің құрылымына тәуелді. Егер он тоғызыншы ғасырда айырбаста асіресе шикізат пен азық-түлік және жеңіл өнеркәсіп өнімдері ғана болса, қазіргі уақытта өнеркәсіп тауарларынын үлесі, көбінесе машиналар және жабдықтардың үлесі едәуір есе ұлғайды. Соғыс уақытынан кейін шикізаттың дүниежүзілік экспорттағы үлесі 35-тен 13- ке дейін азайды, ал өнеркәсіп бұйымдарының үлесі 23-ке көбейді. Құрастырмалы бұйымдар мен қосымша бөлшектер айырбасы көбейді, экспорт көз таптырмас жылдамдықпен дамыды; мысалға алсақ машиналардың туйындерін құрастыру мен басқа да құрал -- жабдықтар мен халық тұтынатын техниканы жасау жұмыстарын айтуға болады.
Қазіргі кезде халықаралық айырбас өрісіне ғылыми -- техникалык жетістыктер айырбасы қосылды (лицензиялар және ноу-хаулар мен сауда жасау), олардың үлесі халықаралық сауданың жалпы айналымының 10% құрайды. Технологиялық күрделі өнімдермен қатар, лицензиялармен сауда -- саттық жедел өсіп отыр. Мысалға егер 1970 жылы лицензиялардың дүние жүзілік экспорттағы көлемі 2,4 -- 2,7 млрд. доллар болса, 80-жылдардын екінші жартысында бұл сан жылына 17 млрд. доллардан асып кетті.
Халықаралық сауда обьектілерінің қатарына қазіргі уақытта жобалау жұмыстары, лизинг ( жабдықтарды ұзақ мерзімді жалға алу ), инжиринг (инженерлік -- құрылыс жұмыстарын атқару үшін жасалынған келісімдер ) жатады.
Халықаралық саудада жаңа индустриалды елдер ( Гонконг, Оңтүстік Корея, Сингапур, Тайвань ) үлкен роль аткарып бастады. Гонгонг Оңтүстік Корея Сингапур Тайвань елдерінің экспортында өнеркәсіптік тауарлардың алатын орны елеулі және олардың дүниежүзілік экспорттағы үлесі 1960-1985 жылдары екі еседен асып кетті. Тарихи тұрғыдан алғанда дүниежүзілік саудадағы бәсекелестік күресте ұлттық мүддені қорғаудың ар түрлі мемлекеттік формалары бар.
Көптеген әр алуан түрлі елдерде жалпы әлемдік экономикада жалпы және оның жекелеген тауар рыноктарында әр түрлі орын алады. Халықаралық саудадағы әрбір қатысушы өз жақтарын қорғау мақсатында қандай да бір іс -- әрекет жасауға тырысады, бір сөзбен айтсақ осы салада өздерінің мүдессінде саясат жүргізеді. Халықаралық сауданың саласында саясаттың негізгі 2 түрі бар олар:
1 Халықаралық сауда саясаты;
2 Сыртқы сауда саясаты.
Халықаралық сауда саясаты -- халықаралық сауда саласында жалпылама қабылданған саясат.
Дүниежүзілік сауда ұйымы жүргізеді және ол әлем елдері тарапынан қолдау тауып отыр. Мұндай саясатқа халықаралық сауданы ырықтандыру жатады.
Сыртқы сауда саясаты атауымен мемлекеттің басқа елдерімен сауда қатынасына бағытталған іс -- әрекеті түсіндіріледі.Сыртқы сауда саясатының мақсаттары:
-- осы елдің халықаралық еңбек бөлінісіне кіруінің дәрежесі мен әдісін өзгерту;
-- экспорт пен импорт көлемдерін өзгерту;
-- елді қажетті ресурстармен қамтамасыз ету;
-- экспорт пен импорт бағаларының арақатынасын өзгерту.
Сыртқы сауда саясатының негізгі екі бағыты бар:
1 Еркін сауда саясаты
2 Протекционизм
Еркін сауданы ең алғаш А.Смит өзінің Салыстырмалы артықшылықтар теориясында анықтаған. Ол : айырбас қандай елге болса да колайлы; әрбір ел одан абсолютті артықшылықтар табады,- деп жазған. (3. С. 89)
Еркін сауда саясаты таза күйінде мемлекеттін сыртқы саудаға тікелей араласуынан бас тартып рынокқа негізгі реттеуші ролін жүктеуінен көрінеді.Бірақ бұл мемлекеттің осы шаруашылық іс-әрекеттерінің бағытына әсер етуден толық шеттелуін білдірмейді. Мемлекет өз шаруашылық субьектілеріне максималды еркіндік беру үшін басқа елдермен келісім шарттарға отырады. Еркін сауда он саяси салдарға әкеледі, өйткені елдердің өзара байланыстылығы күшейіп бір-біріне дұшпандық әрекеттерінің мүмкіндігін төмендетеді.
Еркін сауда саясатының жүргізілуі экономикасы дамыған елдерге халықаралық айырбастан неғұрлым көп пайда алуға мүмкіндік береді. Іс жүзінде, еркін сауда саясаты таза күйінде ешқашан және еш жерде қолданылған жоқ.
Протекционизм отандық экономиканы шетелдік бәсекелестерден қорғауға бағытталған саясат. Еркін сауда саясатымен салыстырғанда протекционизмдегі рыноктық күштердің еркін іс-әрекеті жоққа шығарылады, өйткені әлемдік рыноктағы жекелеген елдердің экономикалық потенциалы мен бәсекеге жарамдылығы әр түрлі, осыған байланысты дамуы жағынан артта қалып отырған елдер үшін рыноктық күштердің еркін іс-әрекеті пайдасыз болуы мумкін. Күшті шетелдік мемлекеттер жағынан шектелмеген бәсеке экономикалық дамуы төменірек елдерде экономикалық тоқырауына және осы елде тиімсіз экономикалық құрылымның қалыптасуына әкелуі мумкін. (2 С.75)
Протекционизм елде белгілі бір салалардың дамуына комектеседі. Аграрлы елдерде протекционизм көбінесе индустрализацияның қажетті шарты болады. Одан басқа протекционизм жұмыссыздықтың азаюына әсер етеді. Бірақ бұл саясатты ұзақ мерзім бойына пайдалану экономиканың тоқырауына әкеледі, өйткені шетелдік бәсеке болмаса жергілікті кәсіпкерлердің техникалық деңгейі мен өндіріс тиімділігін жоғарлатуға ынтасы төмендейді.
Өзінің төтенше формасында протекционизм экономикалық автаркия түрінде болады, яғни ел импортты тек өз елінде шығаруға мүмкін болмайтын тауарлармен ғана шектейді. Экспорт болса импортты қамтамасыз ету деңгейінде ғана рұқсат етіледі. (4. С. 47)
Протекционизм дамушы елдерде ғана емес, өндірісі дамыған елдерде шиеленіскен бәсекелестік жағдайында ұлттық тауар өндірушілерін қорғау үшін пайдаланылуда.
Протекционизм саясаты негізінде әрбір дамушы және дамыған ел өзінің өндірушілерін ынталандыру мақсатында колданып, басқа елден келетін тауарларға карсы тура отырып экономиканы дамытуға және басқа елдермен тұрақты түрде қатынас жасауға мүмкіндік алады.
Протекционизм саясатын жүзеге асыру барысында белгілі бір көлемде кедендік баж салықтары немесе үлкен проценттік қойылым коя отырып жүзеге асыра алады.
Мамандардың болжауы бойынша, 21 ғасырдың алғашкы жылдарында бәсекеге ең қабілетті елдер саналатыны АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болады.
Дамушы елдердің өз экспортын диверсификациялауға ұмтылыстары өнеркәсібі дамыған елдер тарапынан қандай нысанда болмасын, қарсылыққа кездеседі.
Сыртқы сауда саясатының классикалық және негізгі құралы болып кедендік тарифтер саналады.
Кедендік тариф -- бұл баж салықтары қойылымының жүйеленген тізімі. Кедендік баж салығы деп- мемлекеттің шекараны өту кезінде тауарлардың импорты және экспортына салынатын салығы түсініледі. (6. С. 45)
Тарифтердің бағаларға әсер етуі ішкі сұраныс пен әлемдік ұсыныс көлемінің арақатынасына байланысты болады. Әлемдік ұсыныска қарағанда аз сұранысы бар Қазақстан мемлекеті қойған тариф әлемдік бағаны төмендете алмайды. Ал ішкі баға тарифтің толық сомасына өседі.
Әлемдік бағаға әсер ете алатын үлкен мемлекет жағдайында баж салығы импорттаушы елде тауар бағасын жоғарлатып, экспорттаушы елде төмендетеді. Баға өзгерісінің нәтижесінде тұтынушылар импорттаушы елде ұтылса, экспорттаушы елде ұтады. Өндірушілерге келсек, жағдай керісінше болып, импорттаушы елде ұтып, экспорттаушы елде ұтылады. Кедендік баж салығын еңгізген ел табыс алады.
Дүниежүзілік сауданың ен қарқынды және өскелен дамып келе жатқан секторы өңдеуші өнеркәсіп саласының тауарлары, оның ішінде ғылыми сыйымды тауарлар. (5. С. 127)
Халықаралық саудада жедел дамып келе жатқан саланың бірі химиялық өнімдер саудасы. Энергоресурстар мен шикізатка сұраныстын көбейгенімен шикізат саудасымен қарқыны дүниежүзілік сауда қарқынынан едәуір төмен. Мұның себебі, біріншіден, шикізатты алмастыратын жасанды өнімдерді өндіруді ұлғайту; екіншіден, өзін ұтымды пайдалану арқылы қалдықсыз, терең өңдеу процестерін қолдану. (5. С. 127)
Дүниежүзілік азық -- түлік саудасының оған деген сұраныстың біршама азайғаны байқалды. Бұл белгілі дәрежеде өнеркәсібі дамыған елдерде азық -түлікпен қамтамасыз ету денгейінің жоғарылауымен байланысты.
Дүниежүзілік сауданың 90-жылдардың орта шеніңде жедел өсуі АҚША-тың Италияның, Канаданың, Испанияның импортының қарқынды өсуімен байланысты. Сонымен қатар бұл процеске Қиыр Шығыс, Латын Америкасы елдерінің шаруашылық конъюктурасының жақсарғаны да әсер етті.
Егер сауда саласындағы кедергілер біртіндеп жойыла берсе, онда халықаралық тауарлар рыногы жыл сайын орта есеппен 6% -- ке өсері анық.
Жекелеген елдердің дүниежүзілік саудадағы ролін қарастырсақ, онда дүние жүзіндегі ең ірі экспорттаушы және импорттаушы елге АҚША жатады.
Дүниежүзілік саудада жүріп жатқан процестерді талдасақ оның басты тенденциясы сыртқы сауданы ырықтандыру дер едік. Бұл орайда бірқатар проблемалар да бой көрсетеді. Олардың негізгісі -- мемлекетаралық экономикалық топтар мен сауда экономикалық одақтар денгейіндегі протекционистік тенденциялардың ұлғаюы.
Ең ірі тоғыз халықаралық аймақтын сауда одактарының құрамы мынадай:
1. Еуропалық Одак -- Австрия, Алмания, Ұлыбритания, Италия, Ирландия, Франция, Испания, Португалия, Финляндия, Дания, Бельгия, Люксембург, Нидерланды, Греция.
2. Еуропалық еркін сауда ассоциациясы -- Исландия, Норвегия, Швейцария, Лихтенштейн.
3. Еркін сауда туралы Солтүстік Америкалық келісім- АҚША, Канада, Мексика.
4. Азия -- Тынық мұхит экономикалық ынтымақтастығы -- Австралия, Бруней, Малайзия, Сингапур, Тайланд, Жана Зеландия, Папуа- Жана Гвинея, Индонезия, Филлипин, Тайвань, Гонконг,Жапония, Онтүстік Корея, Қытай АҚША, Мексика, Чили.
5. Меркосур- Бразилия, Аргентина, Парагвай, Уругвай.
6. Онтүстік Африкалық даму комитеті -- Ангола, Ботсвана, Лесото, Малави, Мазамбик, Маврикий, Намибия, ЮАР, Свазиленд, Танзания, Зимбабве.
7. Батыс Африкалық экономикалық және валюталық одак -- Кот'д Ивуар, Буркина-Фасо, Нигерия, Того, Сенегал, Бенин, Мали.
8. Онтүстік Азиялық аймақтың ынтымақтастық асоциациясы -- Индия, Пакистан, Шриланка, Бангладеш, Мальдив, Бутан, Непал.
9. Анд пакті -- Венесуэла, Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия.
Аталған одактастықтарды құрудың негізінде саяси, экономикалық, тарихи мәні бар обьективті процестер жатыр. Бұл процестердің күшеюі бір жағынан, халықаралық сауданың дамуына игі әсер етеді, екінші жағынан кез -- келген жабық құрылымдарға тән -- бірқатар кедергілер де болады. (7. С. 42)
Біртұтас, әлемдік рыноктар жүйесінде әлі де болса көптеген кедергілер мен қайшылықтар бар. Еркін сауда немесе протекционизм мәселесі күн тәртібінен түскен жоқ. Сауда -- экономикалық одақтастықтарына мүше елдер қайшылықты жағдайларды түсіне, ескере отырып, проблемалардың оңтайлы шешімін іздестіру үстінде.
Халықаралық сауда -- экономикалық қатынастарды реттеу үшін халықаралық ұйымдар құрылды. Олардың қатарына ГАТТ, ЕАСТ, ЮНКТАД т.б. жатады. (7. С. 57)
ГАТТ -- тарифтер мен сауда туралы басты келісім. Оған қатысушылардың сауда қатынастары қабылданған нормалар мен ережелер негізінде айқындалады. ГАТТ 1948 жылдан бастап әрекет етеді. Бұл ірі халықаралық ұйымның шенберінде сыртқы саудаға қатысты барлық проблемаларды талқылау үшін мүше елдер арасында келіссөздер, консультациялар, кездесулер өткізіледі. ГАТТ-тың толық құқылы мүшелерінің саны 1990 жылы 96 -- ға жетті.
ЕАСТ -- Еуропалық еркін сауда ассоциациясы 1960 жылдан бастап жұмыс істейді. Бұл ассоциацияға 6 Батыс Еуропалық елдер кіреді. ЕАСТ -- ның негізгі мақсаты өзара еркін сауда жағдайын қалыптастыру.
ЮНКТАД -- БУУ -- ның сауда және даму конференциясы. Бұған 170 -- ке жуық мемлекет, сондай -- ақ көптеген халықаралық ұйымдар кіреді. ЮНКТАД -халықаралық экономикалық қатынастардың дамуына және реттелуіне қолдау жасайды.
Осы көрсетілген халықаралық ұйымдар арқылы барлық елдер бір -бірімен тұрақты қатынас жасай алады және көптеген елдер арасындағы проблемаларды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.