Қазақ халқының қалыптасу процесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

Қазақ халқының қалыптасуы.

Қазақ ұлтының қалыптасу процесі ұзақ әрі күрделі болды. Ол екі кезеңге бөлінеді: үнді-еуропалық және түркі. Үнді-еуропалық кезең қола және темір дәуірлерін қамтиды: андроновтықтардан бастап сақтарға, үйсіндерге, қаңлыларға, сарматтарға және ғұндарға дейін. Түркі кезеңі VI ғ. бастап XV-XVI ғғ. дейін, Түркі қағанаты кезеңінен Қазақ хандығына дейін созылды.

Қола дәуірінде (б. з. д. II мыңжылдық - б. з. д. I мыңжылдықтың басы) Қазақстан аумағында европеоид үлгісіндегі Андронов тайпалары өмір сүрген. Көрнекті ғалым-антрополог О. Исмағұловтың пікірінше, сақтардың, сарматтар мен үйсіндердің бет - әлпеті олардың алдындағы андроновтардың келбетіне ұқсас болған. Әсіресе соңғы екі тайпаның - үйсіндер мен андроновтардың бет-әлпеті ұқсас. Қазақстан аумағына Ғұн тайпаларының шығыстан басып кіруімен және олардың сақтар, сарматтар, үйсіндер және басқа да жергілікті тайпалармен араласуымен халықта моңғолоидтық белгілер пайда болады. Осылайша, ежелгі дәуірден бастап қазақ халқының ата-бабаларының этникалық және антропологиялық негізі қалана бастады.

Түркі дәуірінде Қазақстанның байтақ аумағында өмір сүрген рулар мен тайпалардың арасында антропологиялық ұқсастық күшейіп қана қоймай, этникалық (халықтық) процестер тез дами бастады.

Алайда XIII ғ. басында моңғол шапқыншылығы қазақ халқының қалыптасу процесін бұзды. Ол этникалық-антропологиялық процесті түбегейлі өзгертті. Уақыт өте келе кішкентай моңғол тайпалары көптеген түркі халқының арасында еріп, оның тілі мен әдет-ғұрпын қабылдады, тіпті Шыңғысханның ұрпақтары да түркі тілінде сөйлей бастады және біртіндеп моңғол тамырынан айырылды. Бірақ моңғол шапқыншылығынан кейін жергілікті түркі тайпалары мен тайпаларында антропологиялық келбеттің моңғолоидтығы күшейе түсті. Жергілікті тайпалар Шыңғысханның жорықтарына қатысып, Қазақстан аумағынан батысқа қарай бет алды. Ал қазақ жерінде жаңа Конрат, маңғыт және барлас тайпалары пайда болып, кейін олар түркітілдес болды. Осылайша, қазақ халқының қалыптасуы 150-200 жыл бұрын жойылды.

Этносаяси қауымдастық-бұл белгілі бір тарихи аймақтың халқы, ол әлі рулар мен тайпалардың жеке бірлестіктерінен тұрмаған. Мысалы, Ақ Орданың тұрғындары өзбектер, өзбек-қазақтар, ал ноғай Ордасының тұрғындары маңғыт немесе ноғай деп аталды. Бұл олардың хандықтарының шекаралары тұрақты емес, қалыптасқандығына байланысты болды. Мұндай саяси тұрақсыздық олардың этникалық жақындасуына және ұлт ретінде қалыптасуына мүмкіндік бермеді.

Қазақ халқының этникалық қалыптасуында басты рөлді Ақ Орда тайпалары атқарды. Бұл оның халқының құрамында қыпшақтар басым болғандығымен және олардың айналасында туысқан тайпалардың топтасқандығымен түсіндіріледі. Сонымен қатар, қазақ халқының қалыптасуына Әбілхайыр хандығының, Ноғай Ордасы мен Могул хандығының этносаяси қауымдастықтары да әсер етті.

Жазбаша дереккөздерде Могулистан халқы могул деп аталды. Жетісуда Моғол хандығының құрамында үйсін тайпалары көп болды. Үйсіндермен бірге этносаяси қауымдастыққа Дулат және қаңлы тайпалары да кірді. Сондықтан "үйсіндер" атауының орнына жазбаша дереккөздерде "дулаттар"деген атау жиі қолданылған. Ал Жәнібек пен Керейдің сұлтандары Жетісуға келіп, Қазақ хандығын құрғаннан кейін тарихи деректерде "үйсін"атауы қайта пайда болады. Бұл Жетісу ежелгі қазақ халқының этносаяси қауымы өңірлерінің бірі болғандығын көрсетеді, оның негізгі өзегі үйсіндер болған. Осылайша, XV ғасырда Қазақстан аумағында өмір сүрген тайпалар этникалық құрамы, тілі, шаруашылығы, салт-дәстүрлері бойынша бір-біріне ұқсас болды. Тарихи деректерге сүйенсек, бұл хандықтардың халқы 92 тайпадан тұрды. Олардың арасында қыпшақтар, наймандар, үйсіндер, конраттар, қарлұқтар, керейлер және басқа да тайпалар болды.

"Өзбек" атауының пайда болуы Дешті Қыпшақта 30 жыл (1312-1342 жж. ) билік еткен Өзбек ханның есімімен байланысты. Сондықтан атақты тарихшы Ибн Рузбихан Исфахани (XVI ғ. ) өзбектерге "үш халық", тек саяси ғана емес, сонымен бірге этникалық жағынан да бөлінген тайпалардың үш тобын жатқызды. Ол Шайбанидтер әулетіне қарасты тайпаларды, оның ішінде Шығыс қыпшақ және түркітілдес моңғол тайпаларын бірінші халыққа жатқызды. Екінші топқа қазақтар - қыпшақтар және басқа да қазақ тайпалары, үшінші - маңғыттар (қарақалпақтар мен ноғайлар) жатады.

Осы уақытқа дейін бұл этносаяси қауымдастықтар ұлт ретінде әлі қалыптаспаған. Рузбиханның айтуынша, қазақтар өте көп және соғысқұмар болған. Осыны негізге ала отырып, өзбек ханы билік құрған кезеңде қазақтар дербес ұлт ретінде оқшаулана бастады деп айтуға болады. Қарағанда кейбір көздері, эмир Тимур, going қарсы жорыққа Тоқтамыш, жолда расправился қазақ присырдарьинскими еуропалық одақ Аменом және Саменом. Сондықтан бұл деректер XIV ғасырдың аяғы - XV ғасырдың бірінші жартысында "қазақтар"деп аталатын этносаяси қауымның бар екенін растайды.

XIV-XV ғғ. қазақ даласының негізгі халқын үйсін, қаңлы, Конрат, найман, керей, маңғыт және басқа да тайпалар құрады. Жоғарыда аталған тайпалар Ақ Орда, Ноғай Ордасы, Моғолстан және Әбілхайыр хандығы мемлекеттерінің құрамына кірді. Қазақ тайпалары Қазақ хандығының құрылуы қарсаңында (XV ғ. ) келесі географиялық аймақтарда өмір сүрді: наймандар - Ұлытаудан Есіл өзеніне дейін, конраттар - Түркістаннан Қаратауға дейін, арғындар - Ертістен Орталық Қазақстанға дейін, керейлер Жетісу, Тарбағатай, Ертіс бойымен, көл жағасында жүрді. Зайсан, Обь және Тобыл өзендерінің аралығында; дулаттар Іле, Шу және Талас өзендерінің жағалауларында, Ыстықкөл ауданында, Қазақстанның оңтүстігінде; қаңлы-Қаратау тауларының етегінде, Сырдария мен Жетісу өзендерінің жағалауларында, үйсін - Жетісуда, Жалайыр - Қаратау етегінде, Сырдария мен Жетісу жағалауларында өмір сүрген.

Моңғолдан кейінгі кезеңдегі хандықтардағы ішкі қақтығыстар мен өзара қақтығыстар кезеңінде қазақ халқының қалыптасу процесі одан әрі күшейе түсті, сол кезде тайпалар мемлекеттердің саяси және экономикалық әлсіреуіне бірлесіп кедергі жасау үшін бірігуге ұмтыла бастады. XV ғ. басында Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуының өрлеуі хандықтардың ішіндегі саяси межелеуге ықпал етті. Мұндай саяси дағдарыс рулар мен тайпалардың халықтық бірігуіне әкелді. Хан билігі мен әлеуметтік-экономикалық қысымға наразы болған рулар мен тайпалар басқа хандықтарға қоныс аударды. Сонымен бірге, олар бір басты мақсатқа - туыстық және тайпалармен бірігуге ұмтылды, бұл сайып келгенде біртұтас ұлттың қалыптасуына әкелді.

Мұндай қозғалыстың теріс жағы этносаяси бірліктің әлсіреуі болды. Мысалы, Жетісудың рулары мен тайпаларының Орта Азия мен Орталық Қазақстанға қоныс аударуы Моғол хандығындағы этносаяси қауымды мүлдем әлсіретті. Өзара тартыс Әбілхайыр хандығынан рулар мен тайпалардың қоныс аударуына әкеліп соқты, бұл хандықтың өзінің ыдырауына әкелді. Оның халқының бір бөлігі Орта Азияда өзбек ұлтының этникалық негізіне айналды. Қазақстандағы этносаяси қауымдастық Жаныбек пен Керейдің сұлтандарының төңірегінде топтасқан. Бұл, біріншіден, Қазақ хандығының құрылуына жол ашты, екіншіден, қазақ халқының этникалық құрамын нығайту үшін жағдай жасалды. Қазақ ұлтының қалыптасуының жеделдеуінің тағы бір себебі оның құрамына екі біртұтас этникалық аумақтың екі этникалық тобы кірген фактор болды. Бірінші топты Орталық, Солтүстік және Оңтүстік Қазақстанның қыпшақ тайпаларының одағы құрады, екінші топқа Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы үйсін тайпалары кірді. Қыпшақтар, қаңлы (қаңлы), арғындар, конраттар, дулаттар, маңғыттар, жалайырлар және осы екі топқа енген басқа да қазақ және өзбек тайпалары мен руларының өкілдері XV ғ. басынан бастап Түркістанда өмір сүрген. Егер олардың кейбіреулері жергілікті тұрғындар болса, басқалары моңғол шапқыншылығы кезінде пайда болды (Конрат, жалайырлар) . Осы екі топ тайпалары мен руларының бірігуімен қазақ ұлтының қалыптасуы аяқталды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.