Корпорацияның негізгі және меншікті капиталдарын қалыптастыру
Негізгі капиталдың экономикалық мәні, құрамы және жіктелуі
Негізгі құралдар деп өндірісте ұзақ уақыт (бір жылдан астам) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын өндірілген өнімге, орындалған жұмыска, көрсетілген қызметке біртіндеп, бөліп-бөліп амортизациялық аударым мөлшерінде ауыстырған еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.
Негізгі қорларға - жылжымайтын мүліктер, жер учаскелері үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары, көлік тасымалдау құралдары аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы басқалар жатады.
Көлемінің үлкенді-кішілігіне, бағасының азы-көптілігіне қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі қорлар қатарына жатпайды. Сонымен қатар. негізгі құралдардың қүрамына шаруашылық субъектінің қоймаларындағы дайын өнімдер (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып біткен, бірак әлі пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтары, сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге, жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте кызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Олар: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс
Негізгі құралдар деп өндірісте ұзақ уақыт (бір жылдан астам) пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын өндірілген өнімге, орындалған жұмыска, көрсетілген қызметке біртіндеп, бөліп-бөліп амортизациялық аударым мөлшерінде ауыстырған еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.
Негізгі қорларға - жылжымайтын мүліктер, жер учаскелері үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары, көлік тасымалдау құралдары аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы басқалар жатады.
Көлемінің үлкенді-кішілігіне, бағасының азы-көптілігіне қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі қорлар қатарына жатпайды. Сонымен қатар. негізгі құралдардың қүрамына шаруашылық субъектінің қоймаларындағы дайын өнімдер (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып біткен, бірак әлі пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтары, сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге, жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте кызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Олар: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс
КОРПОРАЦИЯНЫҢ НЕГІЗГІ ЖӘНЕ МЕНШІКТІ КАПИТАЛДАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Негізгі капиталдың экономикалық мәні, құрамы және жіктелуі
Негізгі құралдар деп өндірісте ұзақ уақыт (бір жылдан астам)
пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін, түрін) сақтай
отырып, құнын өндірілген өнімге, орындалған жұмыска, көрсетілген қызметке
біртіндеп, бөліп-бөліп амортизациялық аударым мөлшерінде ауыстырған еңбек
құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.
Негізгі қорларға - жылжымайтын мүліктер, жер учаскелері үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары,
көлік тасымалдау құралдары аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-
саймандары өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі
жолы, тағы басқалар жатады.
Көлемінің үлкенді-кішілігіне, бағасының азы-көптілігіне қарамастан
пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі қорлар
қатарына жатпайды. Сонымен қатар. негізгі құралдардың қүрамына шаруашылық
субъектінің қоймаларындағы дайын өнімдер (тауарлар) болып саналатын
жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды
(құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып біткен, бірак әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтары, сондай-ақ құрылыс-
монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың
есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер,
сонымен бірге, жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және
өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп
өндірісте кызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын негізгі
құралдарды айтады. Олар: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш
тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр түрлі
станоктар, двигателдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы
басқалар. Өндірістік емес негізгі кұралдардың қатарына шаруашылықтың
өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі құралдар жатады. Оларға
тұрмыстық үй жай (коммуналдық) шаруашылығында, ден-саулық сақтау,
әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланылатын негізгі кұралдар т.б. жатады.
Экономиканың саладарына және көрсететін қызметтерінің түрлеріне қарай
барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы орман (тоғай)
шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалды-техникалық жабдықтау
және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару органдары,
әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру тағы басқалар бойынша
топталады.
Негізгі құралдарды экономика салаларына қарай топтастырған кезде олардың
қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен
қызметтердің халық шаруашылығының кей түріне жататындығы негізге алынады.
Егер шаруашылық субъектідегі негізгі құралдардың 6әрі тек қана субъектінің
негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін болса, онда бұл
субъектідегі негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол шаруашылық
субъектісінің атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Шаруашылық субъектісінің баламасындағы тұрғын үй шаруашылығының негізгі
құралдары халық шаруашылығының түрғын үй шаруашылығы және халыққа
тұрмыстық, қызмет көрсету саласына жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай
мынадай топтарға бөлінеді:
1) үйлер (тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма тағы басқалар);
ғимараттар (көпірлер, аспалы жолдар, жасанды бөгеттер,
эстакадалар, скважиналар, тағы басқалары);
өткізгіш тетіктер (жұмыс машиналары, энергия бөлетін
тетіктер, құбырлар, тағы басқалары);
машиналар (бумен жұмыс істейтін және іштен жанатын
двигателдер, электроаппараттар, трансформаторлар, экскаваторлар,
грейдврлер, бульдозерлер, бетон араластыратын машина, көтергіш
крандар, жүк көтергіш шығырлар, су өлшегіш құралдар,
монометрлер, таразылар, кассалык аппараттар мен тағы
басқалары);
тасымалдау құралдары жолаушылар және жүк тасы-
малдайтын көліктер, жеңіл көліктер, көлікке тіркемелер
(прицеп), тракторлар және тағы басқалары;
құрал саймандар мен жабдықтар, түрлі қорабтар,
ыдыстар, контейнерлер, тағы да басқалары);
шаруашылық құрал-жабдықтары (диван, креслолар,
кілемдер, сейфтер, тағы да басқалары);
жұмыс және өнім малдары;
көп жылдық өсімдіктер мен көшеттер;
жер (шаруашылық субъектінің сатып алған жер көлемінің құны);
жерді жақсартуға (өңдеуге) жұмсалған күрделі шығындар;
басқа да негізгі құралдар (кітапхана қорлары және
тағы басқалары).
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай меншіктік,
яғни шаруашылық субъектінің өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып
екіге бөлінеді. Шаруашылық субъектісі уақытша жалға алған негізгі
құралдарды баланс сыртындағы шотта есептейді. Қазіргі кезде пайдалану
барысына қарай негізгі құралдар жұмыс істейтін, жұмыс істемейтін және
сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс процесіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі кұралдардың катарына тоқтатылған, белгілі
себептермен және басқа да жаққа әзірше беріле қоймаған басы артық жабдықтар
жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдағы уақытта
тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материалдық активтер сатылып алыну мақсатына қарай төмендегідей 3 топқа
бөлініп, есептелінеді:
а) негізгі құралдар;
ә) тауарлы материалдық қорлар;
б) қаржылық инвестициялар.
Негізгі кұралдар материалдық өндіріс саласында және өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ мерзімді (1 жылдан астам уақыт) қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-заттық
құндылықтар. Олар ұзақ уақыт бойы көптеген өндіріс циклында пайдаланылады,
өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын жаңадан өндірілген өнімге
біртіндеп аударады.
Негізгі капитал корпорацияның өтімді емес активтерін қалыптастыратын
капиталдың бөлігін білдіреді. Негізгі капиталға салынбаған қаражаттардың
орны ұзақ мерзім аралығында біртіндей толтырылады.
Экономикалық мазмұны жағынан негізгі капитал ұғымы негізгі құралдар
ұғымынан кеңірек. Негізгі капиталдың құрамына бірінші материалды активтер,
яғни еңбек құралдарына (негізгі қорларға) аванстық капиталды салымдар
кіреді. Бұл енбек құралдарының айналымында ерекшелігі өндіріс процесінде
олармен ұсталатын кұн, кейін тауар кұнының бөлігі ретінде айналысқа түседі,
ол сол кездегі натуралды нысанда кызмет етуін жалғастырумен түсіндіріледі.
Сондықтан қолданылатын еңбек құралдарының құны жоғалмайды, яғни тауар
құнына құрамдас бөлігі ретінде біртіндей кіреді. Негізгі капиталдың бөлігі
ретінде материалды активтердің айналымы шын мәнінде олардың кызмет ету
мерзімі аяқталған кезде, немесе олардың тозған және өндірістен
шығарылғандардың орнына жаңа материалды элементтердің келуімен тоқтатылады.
Негізгі капиталдың материалды элементтері (көліктер және құрал-жабдықтар)
өндірістен өзінің физикалық тозу уақытына дейін шығарылуы мүмкін. Оның
себебі, еңбек құралдарының моральдық тозуын ескеру қажеттілігі болады. Бұл
негізгі капиталдың материалды элементтерінің әр түрлі құндық бағалауды,
қолдануды керек екенін көрсетеді.
Негізгі капиталдың құрамына екінші материалды емес активтер кіреді. Оған
натуралды заттық формасы жоқ, бірақ кәсіпорынның шаруашылық қызметіне
қатысатын және оған табыс әкелетін активтер жатады. Атап айтқанда:
жекелеген ресурстарды (табиғат, жер, ғимараттарды жалға алу, құрал-
жабдықтар т.б.) пайдалану үшін кәсіпорынның өзі алған құқықтар; өнер
туындыларын қолдануға патенттік құн, "ноу-хау", техникалық құжаттар түрінде
рәсімделген техникалық басқару, коммерциялық т.б. білімдер жиынтығы;
инновацияның пәні болып табылатын, бірақ патентелінбеген өндірістік
тәжірибеден жинақтаулар; өнеркәсіптік үлгі мен модельдерге кұқық; тауар
белгісі; компьютерлік, программалық өнімдерді пайдалануға құқық гудвилл -
(фирма бағасы); заңды тұлғаның білім алуымен байланысты ұйымдастырушылық.
шығындау т.б.
Корпорацияның негізгі капиталының құрамына үшінші қаржылық активтер кіреді.
Оған корпорацияның басқа кәсіпорындар мен мемлекеттің бағалы қағаздарына
салынған (акция) ұзақ мерзімді салымдары жатады. Мысалы, кәсіпорынның басқа
ұйымдардың жарғылық капиталына салымдары, сондай-ақ басқа ұйымдардан
алынған займдар жатады. Қаржылық салымдар инвесторлар үшін, қор рыногына
қалыптасуы мен бағалы қағаздар рыногына сенімнің артуында маңызды рөл
атқарады.
Корпорацияның негізгі капиталының құрамдарының әр бірінің үлесі негізгі
капиталдың кұрылымын қалыптастырады. Басты рөл өндірістік кәсіпорын үшін
материалды активтер атқарады.
Негізгі капитал - бұл негізгі қорлардың ұзақ мерзімде қалыптастыратын
материалды құндылықтар ретіндегі ақшалай бағасы. Осыған байланысты негізгі
қорлар өзінің құнын өндірілетін өнімге біртіндей қосады.
Негізгі қорлар - бұл өндіріс процесінде ұзақ мерзім аралығында қатысатын
және натуралды заттық санын сақтай алатын, сондай-ақ амортизациялық есептеу
түрінде тозуы бойынша өзінің құнын дайын өнімге біртіндеп аударатың
өндірістік материалды-заттық құндылықтардың жиынтығы.
Негізгі қорлар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
Негізгі өндірістік қорларға өндірістік процеске тікелей қатысатын
(станоктар, құрал-жабдықтар т.б.) немесе оған жағдай жасайтын (өндірістік
ғимараттар, қондырғылар т.б.) негізгі қорлар (құралдар) жатады.
Негізгі өндірістік емес қорлар корпорацияның әлеуметтік аясында
қолданылатын негізгі қорлар. Оларға тұрмыстық, коммуналдық, шаруашылық,
мәдени мақсатты үйлер, ғимараттар, денсаулық және білім мекемелері т.б.
қорлар жатады.
Негізгі қорлардың құрылымы корпорацияның қажетті технологиялармен
жабдықталғанын және күрделі салымдардың тиімділігін көрсетеді. Кейбір
негізгі қорларды көбейту өндіріс көлеміне тікелей байланысты (өнім малдары,
көп жылдық өсімдіктер т.б.). Бұл қорлар активті деп аталады. Кәсіпорынның
өндірістік процесіне жағдай жасайтын басқа негізгі қорлар пассивті деп
аталады, оған жататындар: ғимараттар, қондырғылар т.б.
Негізгі қорлар тиістілігіне қарай; меншікті (өз меншігіндегі)
кәсіпорындардың балансында көрсетілген; жалдағы, ұзақ және қысқа мерзімдегі
шарттар бойынша көрсетілген болып бөлінеді.
Сондай-ақ негізгі қорлар пайдалануына қарай: қызмет етуші негізгі қорлар,
консервациядағы және жалға берілген негізгі қорлар болып бөлінеді. Негізгі
кұралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор болып
табылады.
Негізгі құралдарды біртұтас принцип негізінде бағалау олардың көлемін,
құрылымын, тозуын айқындап, қайта өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы құны, ағымдағы, баланстық құны, сатып-
өткізу құны, тозу және қалдық құны болады.
Бастапқы (тарихи) құн - негізгі құралдарды сатып алуға, салуға және жасап
шығуға кеткен нақтылы шығындардың және сатып алу барысында төленген, т.с.с.
негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына жеткізген тиісті шығындардан
тұратын құны.
Ағымдағы құн - бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі рыноктық
бағасы бойынша бағаланған құны.
Баланстық құны - бұл бухгалтерлік және қаржылық есептерде көрсетілетін тозу
сомасын алып тастағанға негізгі құралдардың жинақталған бастапқы немесе
ағымдағы құны.
Сатылу (өткізу) құны - бір-бірін білетін, мәмілеге сәйкес дайын тәуелсіз
жақтардың негізгі құралдарды сатуға (өткізуге) келісілген құны.
Жойылу құны - тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің болжамды құны.
Тозу құны - негізгі құралдардың бастапқы және жойылу құндарының арасыңдағы
айырмашылығы, яғни амортизациялық жолмен есептеліп, өндіріске немесе
айналымға жатқызылған шығындары.
Қалдық құны - бұл өндірілген өнімге, орындаған жұмыска яғни көрсетілген
қызметке әлі аударылмаған құн. Оны анықтау үшін бастапқы құннан негізгі
құралдардың тозу құнын алып тастайды.
Негізгі құралдардың келісілген құны - бұл кез келген екі жақтың, яғни
негізгі құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісімімен болатын құн.
Кәсіпорынның қаржылық есеп қорытындысында мынандай ақпараттар болуы керек.
Негізгі құралдардың әр түрі бойынша олардың қозғалысы, іске қосылғаны шығып
кеткені, бастапқы құнының өзгеруі, оның себептері ескеріле отырып есеп беру
кезеңінің басындағы және соңындағы бастапқы құны.
Негізгі құралдардың әр түрі бойынша амортизация есептеген кезде қолданылған
әдіс, амортизацияланатын құралдардың есеп беру кезеңінің басындағы және
соңындағы бастапқы құны мен жинақталған амортизация сомасы.
Негізгі құралдардың әр түрі бойынша бағалау жүргізгенде есеп беру кезеңінің
басындағы және соңындағы ағымдағы құны, қайта бағалау жүргізудің
негіздемесі мен мерзімділігі қайта бағалау өткізілетін күні, өткізу әдісі
және сараптық баға.
Корпорацияның меншікті капиталын қалыптастыру
Корпорация мен ұйымдардың қалыпты жұмыс істеуі үшін ең маңызды қорлар болып
мыналар саналады: жарғылық, қорлану, тұтыну, еңбекке ақы төлеу, валюта,
жөндеу т.б. қорлары. Кәсіпорындардың дербестік жағдайында басқа да мақсатты
қаражат қорлары құрылуы мүмкін, мысалы өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды дамытуға қатысты үлестік қорлар, қамсыздандыру
медициналық сақтандыру т.б.
Жарғылық капитал (қор) мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген
кәсіпорын (ұйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін сипаттап көрсетеді. Ол
алғашқыда шаруашылық жүргізуші субъектілерін құрғанда, өндірістік
капиталды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың
көзі болып табылады. Жарғылық капиталдың есебінен кәсіпкерлік кызметті
жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасалады.
Мемлекеттік кәсіпорындардағы жарғылық капитал өндірістік капиталдарды
(айналым және негізгі капиталдардың) өндіріс процесінің натуралдық-заттай
элементтерін құруға арналған меншікті қаражаттардын негізгі көзі болып
саналады.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы кұрылтайшылардың жарнасы есебінен
немесе жарналарды құрылтайшылар мен қатысушылардың акцияларына айырбастау
жолымен құрылады.
Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп отырады,
негізгі капиталға жұмсалатын күрделі салымдар, пайда есебінен болатын
айналым капиталының өсімі, тауар-материалдық құндылықтарды бағалауға
дейінгі және капиталдың басқа толығулары нәтижесінде көбейеді, сондай-ақ
негізгі құралдарды есептен шығару немесе басқаға беру, оның тозығын
есептеу, зияндарды шығару, материалдық игіліктердің бағасын түсіру есебінен
кемиді.
Кәсіпорындардың қарамағында қалатын қаражаттар негізінде, яғни салықтар мен
басқа да міндетті төлемдерді өтегеннен кейін кәсіпорындар мен ұйымдар
тұтыну қоры мен қорлану қорларын құрады.
Тұтыну қоры мыналарды қамтиды:
бүкіл персоналдың (өндірістік, өндірістік емес) еңбегіне
ақы төлеу шығындары;
ақшалай төлемдер, оның ішіне жылдың қорытындысы бойынша сыйақы мен
төлемдер;
еңбегі үшін көтермелесудің ақша және натуралдық нысандағы басқа
түрлеріне жұмсалған қаражаттар;
материалдық көмек;
еңбек және әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмса-
латын қаражаттар;
Еңбек ұйымдарының акциялары мен ұжым мүшелерінің кәсіпорынның мүлкіне
қосқан салымдарына қарай төленетін табыстар (дивиденттер, пайыздар);
басқа да жеке сипаттағы төлемдер.
Сөйтіп тұтыну қоры еңбек ақыға төленетін қаражаттар мен қызметкерлерді
материалдық көтермелеу және әр түрлі әлеуметтік төлемдер үшін кәсіпорындар
қарамағында қалатын пайданың бір бөлігі есебінен құрылады. Қордың қаражаты
қызметкерлердің жеке тұтынуына жұмсалады.
Қорлану қоры мыналардың есебінен қалыптасады:
кәсіпорынның қарамағында қалатын пайда (табыс);
негізгі капиталды қалпына келтіруге жұмсалатын
амортизациялық төлемдер;
. шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-қаржы;
банктердің несиесі;
басқа да көздер.
Қорлану қоры ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз етуге арналған шығындарды
қаржыландырады, яғни:
негізгі және айналым капиталдарын молайтуға (арттыруға);
ғылыми-техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді
игеруге;
табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;
• өндірістік инфрақұрылым объектілерін салуға қатысуға
пайдаланылады.
Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар кешенді тұтыну мен қорлану қорларының орнына
құрылу көздері мен шығындарының мазмұны жағына ұқсас мынандай жеке қорлар
құра алады: еңбекке ақы төлеу, өндірісті дамыту, әлеуметтік даму т.б.
қорлары.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының есебінен
мынандай көздерден қалыптасады:
экспорттан валюталық түсім-ақша;
жарғылық капиталға түсетін жарналар;
банктердің, оның ішінде шетел, басқа қаржы мекемелердің және шетелдік заңды
тұлғалардың валюталық несиелері;
ішкі валюта рыногында өкілетті банктер мен айырбастау
пункттері арқылы валюта сатып алу;
• резидент еместер көрсететін қаржы көмегі (гранттар).
Корпорация мен ұйымдарға ортақ міндеттерді шешу үшін
ерікті негізде өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен ұйымдар ешкімнің
рұқсатынсыз, қолданылып жүрген валюта заңының шеңберінде өз бетімен
пайдалана алады.
Валюта қорлары ең алдымен еңбек ұжымдарының өндірістік, әлеуметтік-мәдени
дамуына жұмсалады, сондай-ақ ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге
пайдалануы мүмкін.
Ұдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруда қамтамасыз етуде қаржы
резервтерінің (резерв қоры, тәуекел қоры, сақтық қоры) маңызы зор. Рынокқа
көшу жағдайында олардың рөлі арта түседі. Қаржы резервтерін шаруашылық
жүргізуші субъектілердің өздері меншікті қаржы ресурстары есебінен басқару
құрылымдары (мөлшерлі аударымдар ңегізінде), мамандандырылған сақтық
ұйымдары (сақтандыру әдісі арқылы) және мемлекет (әр түрлі деңгей
бюджеттері бойынша) негізінде жасай алады. Оның мақсаты - шаруашылық қаржы
жағдайы нашарлаған кезде пайда болған қосымша шығындарды жауып, олардың
қаржы жағдайын тұрақтандыруды қамтамасыз ету. Ол қордың мөлшері
кәсіпорындардың жарғылық капиталының көлемінің 25 %-нан асуы керек.
Қаржы резервінің қаражаты өндірістік және әлеуметтік даму жөніндегі қосымша
шығындарға, жаңа техниканы әзірлеуге, енгізуге, меншікті айналым қаржысын
толтыруға жұмсалады.
Жөндеу қоры кәсіпорындарда жөндеудің барлық түрлерін күрделі, орта және
ағымдағы жөндеуді орындауға жұмсалады. Кәсіпорындардың күрделі жөндеуге
жұмсалатын амортизациялық түсімдер жойылған соң (1991 ж.) жөндеудің барлық
түрлерін өнімнің өзіндік құны есебінен қаржыландырады. Кәсіпорындар жөндеу
жұмыстарының шығындарына қарай жөндеу қорына төлемдердің мөлшерлерін өздері
белгілей алады. Олардың мөлшері негізгі қорлардың тозуына қарай анықталады.
Жөндеу шығындары ішінара алдағы кезеңдердің шығындарының есебінен жабылуы
мүмкін.
Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті каражаттарына
құрылтайшылардың алғашқы жарналары, амортизациялық аударымдар, пайда
(табыс) жатады.
Мемлекеттік кәсіпорындарда өндіріске жұмсалынатын инвестициялардың бастапқы
көзі болып бюджет қаражаттары, ал мемлекеттік емес кәсіпорындарда
акционерлік капитал атқарады. Өндіріс базасын одан әрі дамыту
кәсіпорындардың ішкі каржы көздері мен тартылған қаражаттар есебінен жүзеге
асырылады.
Сондықтан, негізгі қорлар мен айналым қорлары кез келген кәсіпорынның
қалыптасуына және дамуына ең қажетті бастапқы каржы көзі болып саналады.
Капиталдың оптимальді құрылымын анықтау
Капитал құны корпорацияның түрлі қаржы көздерінен тартылатын жалпы
көлемінің бағасын білдіреді. Ол корпоративтік қаржылардың ағымдағы және
инвестициялық шығындардың деңгейіне байланысты болады.
Капиталдың оптимальді кұрылымын анықтау корпоративтік қаржыларды
басқарудың, күрделі мәселелерінің бірі болып табылады.
Капитал кұрылымын оптимизациялау әдісін ұсынушылардың бірі профессор
И.А.Бланк.
Бұл жердегі аса өзекті жәй меншікті капитал мен қарыз капиталдарының
арасалмағын анықтау арқылы олардың тиім-ділігін арттыру болып табылады. Сол
арқылы корпорацияның рыноктық құнын максимизациялау. Бұл процесс корпорация
үшін мынадай іс-шараларды атқаруды құрастырады:
1. Капитал құрамын талдау (тоқсан, жыл, бірнеше жылдар), оның құрылымының
өзгеруін анықтау. Қаржылық тәуелсіздік, ұзақ және қысқа мерзімді
міндеттемелердің арасалмағын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Негізгі капиталдың экономикалық мәні, құрамы және жіктелуі
Негізгі құралдар деп өндірісте ұзақ уақыт (бір жылдан астам)
пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін, түрін) сақтай
отырып, құнын өндірілген өнімге, орындалған жұмыска, көрсетілген қызметке
біртіндеп, бөліп-бөліп амортизациялық аударым мөлшерінде ауыстырған еңбек
құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.
Негізгі қорларға - жылжымайтын мүліктер, жер учаскелері үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары,
көлік тасымалдау құралдары аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-
саймандары өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі
жолы, тағы басқалар жатады.
Көлемінің үлкенді-кішілігіне, бағасының азы-көптілігіне қарамастан
пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі қорлар
қатарына жатпайды. Сонымен қатар. негізгі құралдардың қүрамына шаруашылық
субъектінің қоймаларындағы дайын өнімдер (тауарлар) болып саналатын
жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды
(құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып біткен, бірак әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтары, сондай-ақ құрылыс-
монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың
есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер,
сонымен бірге, жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және
өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп
өндірісте кызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын негізгі
құралдарды айтады. Олар: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар, өткізгіш
тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр түрлі
станоктар, двигателдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы
басқалар. Өндірістік емес негізгі кұралдардың қатарына шаруашылықтың
өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі құралдар жатады. Оларға
тұрмыстық үй жай (коммуналдық) шаруашылығында, ден-саулық сақтау,
әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланылатын негізгі кұралдар т.б. жатады.
Экономиканың саладарына және көрсететін қызметтерінің түрлеріне қарай
барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы орман (тоғай)
шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалды-техникалық жабдықтау
және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару органдары,
әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру тағы басқалар бойынша
топталады.
Негізгі құралдарды экономика салаларына қарай топтастырған кезде олардың
қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар мен
қызметтердің халық шаруашылығының кей түріне жататындығы негізге алынады.
Егер шаруашылық субъектідегі негізгі құралдардың 6әрі тек қана субъектінің
негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін болса, онда бұл
субъектідегі негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол шаруашылық
субъектісінің атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Шаруашылық субъектісінің баламасындағы тұрғын үй шаруашылығының негізгі
құралдары халық шаруашылығының түрғын үй шаруашылығы және халыққа
тұрмыстық, қызмет көрсету саласына жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай
мынадай топтарға бөлінеді:
1) үйлер (тұрғын үй, кеңсе үйі, қойма тағы басқалар);
ғимараттар (көпірлер, аспалы жолдар, жасанды бөгеттер,
эстакадалар, скважиналар, тағы басқалары);
өткізгіш тетіктер (жұмыс машиналары, энергия бөлетін
тетіктер, құбырлар, тағы басқалары);
машиналар (бумен жұмыс істейтін және іштен жанатын
двигателдер, электроаппараттар, трансформаторлар, экскаваторлар,
грейдврлер, бульдозерлер, бетон араластыратын машина, көтергіш
крандар, жүк көтергіш шығырлар, су өлшегіш құралдар,
монометрлер, таразылар, кассалык аппараттар мен тағы
басқалары);
тасымалдау құралдары жолаушылар және жүк тасы-
малдайтын көліктер, жеңіл көліктер, көлікке тіркемелер
(прицеп), тракторлар және тағы басқалары;
құрал саймандар мен жабдықтар, түрлі қорабтар,
ыдыстар, контейнерлер, тағы да басқалары);
шаруашылық құрал-жабдықтары (диван, креслолар,
кілемдер, сейфтер, тағы да басқалары);
жұмыс және өнім малдары;
көп жылдық өсімдіктер мен көшеттер;
жер (шаруашылық субъектінің сатып алған жер көлемінің құны);
жерді жақсартуға (өңдеуге) жұмсалған күрделі шығындар;
басқа да негізгі құралдар (кітапхана қорлары және
тағы басқалары).
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай меншіктік,
яғни шаруашылық субъектінің өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып
екіге бөлінеді. Шаруашылық субъектісі уақытша жалға алған негізгі
құралдарды баланс сыртындағы шотта есептейді. Қазіргі кезде пайдалану
барысына қарай негізгі құралдар жұмыс істейтін, жұмыс істемейтін және
сақтауда тұрған деп үш топқа бөлінеді.
Жұмыс істейтіндерге өндіріс процесіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жұмыс істемейтін негізгі кұралдардың катарына тоқтатылған, белгілі
себептермен және басқа да жаққа әзірше беріле қоймаған басы артық жабдықтар
жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдағы уақытта
тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материалдық активтер сатылып алыну мақсатына қарай төмендегідей 3 топқа
бөлініп, есептелінеді:
а) негізгі құралдар;
ә) тауарлы материалдық қорлар;
б) қаржылық инвестициялар.
Негізгі кұралдар материалдық өндіріс саласында және өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ мерзімді (1 жылдан астам уақыт) қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-заттық
құндылықтар. Олар ұзақ уақыт бойы көптеген өндіріс циклында пайдаланылады,
өзінің қасиеті мен түрін сақтай отырып, өз құнын жаңадан өндірілген өнімге
біртіндеп аударады.
Негізгі капитал корпорацияның өтімді емес активтерін қалыптастыратын
капиталдың бөлігін білдіреді. Негізгі капиталға салынбаған қаражаттардың
орны ұзақ мерзім аралығында біртіндей толтырылады.
Экономикалық мазмұны жағынан негізгі капитал ұғымы негізгі құралдар
ұғымынан кеңірек. Негізгі капиталдың құрамына бірінші материалды активтер,
яғни еңбек құралдарына (негізгі қорларға) аванстық капиталды салымдар
кіреді. Бұл енбек құралдарының айналымында ерекшелігі өндіріс процесінде
олармен ұсталатын кұн, кейін тауар кұнының бөлігі ретінде айналысқа түседі,
ол сол кездегі натуралды нысанда кызмет етуін жалғастырумен түсіндіріледі.
Сондықтан қолданылатын еңбек құралдарының құны жоғалмайды, яғни тауар
құнына құрамдас бөлігі ретінде біртіндей кіреді. Негізгі капиталдың бөлігі
ретінде материалды активтердің айналымы шын мәнінде олардың кызмет ету
мерзімі аяқталған кезде, немесе олардың тозған және өндірістен
шығарылғандардың орнына жаңа материалды элементтердің келуімен тоқтатылады.
Негізгі капиталдың материалды элементтері (көліктер және құрал-жабдықтар)
өндірістен өзінің физикалық тозу уақытына дейін шығарылуы мүмкін. Оның
себебі, еңбек құралдарының моральдық тозуын ескеру қажеттілігі болады. Бұл
негізгі капиталдың материалды элементтерінің әр түрлі құндық бағалауды,
қолдануды керек екенін көрсетеді.
Негізгі капиталдың құрамына екінші материалды емес активтер кіреді. Оған
натуралды заттық формасы жоқ, бірақ кәсіпорынның шаруашылық қызметіне
қатысатын және оған табыс әкелетін активтер жатады. Атап айтқанда:
жекелеген ресурстарды (табиғат, жер, ғимараттарды жалға алу, құрал-
жабдықтар т.б.) пайдалану үшін кәсіпорынның өзі алған құқықтар; өнер
туындыларын қолдануға патенттік құн, "ноу-хау", техникалық құжаттар түрінде
рәсімделген техникалық басқару, коммерциялық т.б. білімдер жиынтығы;
инновацияның пәні болып табылатын, бірақ патентелінбеген өндірістік
тәжірибеден жинақтаулар; өнеркәсіптік үлгі мен модельдерге кұқық; тауар
белгісі; компьютерлік, программалық өнімдерді пайдалануға құқық гудвилл -
(фирма бағасы); заңды тұлғаның білім алуымен байланысты ұйымдастырушылық.
шығындау т.б.
Корпорацияның негізгі капиталының құрамына үшінші қаржылық активтер кіреді.
Оған корпорацияның басқа кәсіпорындар мен мемлекеттің бағалы қағаздарына
салынған (акция) ұзақ мерзімді салымдары жатады. Мысалы, кәсіпорынның басқа
ұйымдардың жарғылық капиталына салымдары, сондай-ақ басқа ұйымдардан
алынған займдар жатады. Қаржылық салымдар инвесторлар үшін, қор рыногына
қалыптасуы мен бағалы қағаздар рыногына сенімнің артуында маңызды рөл
атқарады.
Корпорацияның негізгі капиталының құрамдарының әр бірінің үлесі негізгі
капиталдың кұрылымын қалыптастырады. Басты рөл өндірістік кәсіпорын үшін
материалды активтер атқарады.
Негізгі капитал - бұл негізгі қорлардың ұзақ мерзімде қалыптастыратын
материалды құндылықтар ретіндегі ақшалай бағасы. Осыған байланысты негізгі
қорлар өзінің құнын өндірілетін өнімге біртіндей қосады.
Негізгі қорлар - бұл өндіріс процесінде ұзақ мерзім аралығында қатысатын
және натуралды заттық санын сақтай алатын, сондай-ақ амортизациялық есептеу
түрінде тозуы бойынша өзінің құнын дайын өнімге біртіндеп аударатың
өндірістік материалды-заттық құндылықтардың жиынтығы.
Негізгі қорлар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
Негізгі өндірістік қорларға өндірістік процеске тікелей қатысатын
(станоктар, құрал-жабдықтар т.б.) немесе оған жағдай жасайтын (өндірістік
ғимараттар, қондырғылар т.б.) негізгі қорлар (құралдар) жатады.
Негізгі өндірістік емес қорлар корпорацияның әлеуметтік аясында
қолданылатын негізгі қорлар. Оларға тұрмыстық, коммуналдық, шаруашылық,
мәдени мақсатты үйлер, ғимараттар, денсаулық және білім мекемелері т.б.
қорлар жатады.
Негізгі қорлардың құрылымы корпорацияның қажетті технологиялармен
жабдықталғанын және күрделі салымдардың тиімділігін көрсетеді. Кейбір
негізгі қорларды көбейту өндіріс көлеміне тікелей байланысты (өнім малдары,
көп жылдық өсімдіктер т.б.). Бұл қорлар активті деп аталады. Кәсіпорынның
өндірістік процесіне жағдай жасайтын басқа негізгі қорлар пассивті деп
аталады, оған жататындар: ғимараттар, қондырғылар т.б.
Негізгі қорлар тиістілігіне қарай; меншікті (өз меншігіндегі)
кәсіпорындардың балансында көрсетілген; жалдағы, ұзақ және қысқа мерзімдегі
шарттар бойынша көрсетілген болып бөлінеді.
Сондай-ақ негізгі қорлар пайдалануына қарай: қызмет етуші негізгі қорлар,
консервациядағы және жалға берілген негізгі қорлар болып бөлінеді. Негізгі
кұралдардың есебін ұйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор болып
табылады.
Негізгі құралдарды біртұтас принцип негізінде бағалау олардың көлемін,
құрылымын, тозуын айқындап, қайта өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Негізгі құрал-жабдықтардың бастапқы құны, ағымдағы, баланстық құны, сатып-
өткізу құны, тозу және қалдық құны болады.
Бастапқы (тарихи) құн - негізгі құралдарды сатып алуға, салуға және жасап
шығуға кеткен нақтылы шығындардың және сатып алу барысында төленген, т.с.с.
негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына жеткізген тиісті шығындардан
тұратын құны.
Ағымдағы құн - бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі рыноктық
бағасы бойынша бағаланған құны.
Баланстық құны - бұл бухгалтерлік және қаржылық есептерде көрсетілетін тозу
сомасын алып тастағанға негізгі құралдардың жинақталған бастапқы немесе
ағымдағы құны.
Сатылу (өткізу) құны - бір-бірін білетін, мәмілеге сәйкес дайын тәуелсіз
жақтардың негізгі құралдарды сатуға (өткізуге) келісілген құны.
Жойылу құны - тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің болжамды құны.
Тозу құны - негізгі құралдардың бастапқы және жойылу құндарының арасыңдағы
айырмашылығы, яғни амортизациялық жолмен есептеліп, өндіріске немесе
айналымға жатқызылған шығындары.
Қалдық құны - бұл өндірілген өнімге, орындаған жұмыска яғни көрсетілген
қызметке әлі аударылмаған құн. Оны анықтау үшін бастапқы құннан негізгі
құралдардың тозу құнын алып тастайды.
Негізгі құралдардың келісілген құны - бұл кез келген екі жақтың, яғни
негізгі құралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісімімен болатын құн.
Кәсіпорынның қаржылық есеп қорытындысында мынандай ақпараттар болуы керек.
Негізгі құралдардың әр түрі бойынша олардың қозғалысы, іске қосылғаны шығып
кеткені, бастапқы құнының өзгеруі, оның себептері ескеріле отырып есеп беру
кезеңінің басындағы және соңындағы бастапқы құны.
Негізгі құралдардың әр түрі бойынша амортизация есептеген кезде қолданылған
әдіс, амортизацияланатын құралдардың есеп беру кезеңінің басындағы және
соңындағы бастапқы құны мен жинақталған амортизация сомасы.
Негізгі құралдардың әр түрі бойынша бағалау жүргізгенде есеп беру кезеңінің
басындағы және соңындағы ағымдағы құны, қайта бағалау жүргізудің
негіздемесі мен мерзімділігі қайта бағалау өткізілетін күні, өткізу әдісі
және сараптық баға.
Корпорацияның меншікті капиталын қалыптастыру
Корпорация мен ұйымдардың қалыпты жұмыс істеуі үшін ең маңызды қорлар болып
мыналар саналады: жарғылық, қорлану, тұтыну, еңбекке ақы төлеу, валюта,
жөндеу т.б. қорлары. Кәсіпорындардың дербестік жағдайында басқа да мақсатты
қаражат қорлары құрылуы мүмкін, мысалы өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдарды дамытуға қатысты үлестік қорлар, қамсыздандыру
медициналық сақтандыру т.б.
Жарғылық капитал (қор) мемлекет, басқа меншік иесі немесе құрылтайшы берген
кәсіпорын (ұйым) мүлкінің (капиталының) мөлшерін сипаттап көрсетеді. Ол
алғашқыда шаруашылық жүргізуші субъектілерін құрғанда, өндірістік
капиталды, материалдық емес активтерді, айналым құралдарын сатып алудың
көзі болып табылады. Жарғылық капиталдың есебінен кәсіпкерлік кызметті
жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасалады.
Мемлекеттік кәсіпорындардағы жарғылық капитал өндірістік капиталдарды
(айналым және негізгі капиталдардың) өндіріс процесінің натуралдық-заттай
элементтерін құруға арналған меншікті қаражаттардын негізгі көзі болып
саналады.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы кұрылтайшылардың жарнасы есебінен
немесе жарналарды құрылтайшылар мен қатысушылардың акцияларына айырбастау
жолымен құрылады.
Жарғылық капиталдың мөлшері шаруашылық қызмет процесінде өзгеріп отырады,
негізгі капиталға жұмсалатын күрделі салымдар, пайда есебінен болатын
айналым капиталының өсімі, тауар-материалдық құндылықтарды бағалауға
дейінгі және капиталдың басқа толығулары нәтижесінде көбейеді, сондай-ақ
негізгі құралдарды есептен шығару немесе басқаға беру, оның тозығын
есептеу, зияндарды шығару, материалдық игіліктердің бағасын түсіру есебінен
кемиді.
Кәсіпорындардың қарамағында қалатын қаражаттар негізінде, яғни салықтар мен
басқа да міндетті төлемдерді өтегеннен кейін кәсіпорындар мен ұйымдар
тұтыну қоры мен қорлану қорларын құрады.
Тұтыну қоры мыналарды қамтиды:
бүкіл персоналдың (өндірістік, өндірістік емес) еңбегіне
ақы төлеу шығындары;
ақшалай төлемдер, оның ішіне жылдың қорытындысы бойынша сыйақы мен
төлемдер;
еңбегі үшін көтермелесудің ақша және натуралдық нысандағы басқа
түрлеріне жұмсалған қаражаттар;
материалдық көмек;
еңбек және әлеуметтік жеңілдіктерді белгілеуге жұмса-
латын қаражаттар;
Еңбек ұйымдарының акциялары мен ұжым мүшелерінің кәсіпорынның мүлкіне
қосқан салымдарына қарай төленетін табыстар (дивиденттер, пайыздар);
басқа да жеке сипаттағы төлемдер.
Сөйтіп тұтыну қоры еңбек ақыға төленетін қаражаттар мен қызметкерлерді
материалдық көтермелеу және әр түрлі әлеуметтік төлемдер үшін кәсіпорындар
қарамағында қалатын пайданың бір бөлігі есебінен құрылады. Қордың қаражаты
қызметкерлердің жеке тұтынуына жұмсалады.
Қорлану қоры мыналардың есебінен қалыптасады:
кәсіпорынның қарамағында қалатын пайда (табыс);
негізгі капиталды қалпына келтіруге жұмсалатын
амортизациялық төлемдер;
. шығып қалған мүлікті өткізуден түскен түсім-қаржы;
банктердің несиесі;
басқа да көздер.
Қорлану қоры ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз етуге арналған шығындарды
қаржыландырады, яғни:
негізгі және айналым капиталдарын молайтуға (арттыруға);
ғылыми-техникалық прогресті дамытуға, жаңа өнімдерді
игеруге;
табиғат қорғау шараларын жүзеге асыруға;
• өндірістік инфрақұрылым объектілерін салуға қатысуға
пайдаланылады.
Ірі кәсіпорындар мен ұйымдар кешенді тұтыну мен қорлану қорларының орнына
құрылу көздері мен шығындарының мазмұны жағына ұқсас мынандай жеке қорлар
құра алады: еңбекке ақы төлеу, өндірісті дамыту, әлеуметтік даму т.б.
қорлары.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың валюта қорлары валюта қаражаттарының есебінен
мынандай көздерден қалыптасады:
экспорттан валюталық түсім-ақша;
жарғылық капиталға түсетін жарналар;
банктердің, оның ішінде шетел, басқа қаржы мекемелердің және шетелдік заңды
тұлғалардың валюталық несиелері;
ішкі валюта рыногында өкілетті банктер мен айырбастау
пункттері арқылы валюта сатып алу;
• резидент еместер көрсететін қаржы көмегі (гранттар).
Корпорация мен ұйымдарға ортақ міндеттерді шешу үшін
ерікті негізде өздерінің валюта қаржысын кәсіпорындар мен ұйымдар ешкімнің
рұқсатынсыз, қолданылып жүрген валюта заңының шеңберінде өз бетімен
пайдалана алады.
Валюта қорлары ең алдымен еңбек ұжымдарының өндірістік, әлеуметтік-мәдени
дамуына жұмсалады, сондай-ақ ізгілік және қайырымдылық көмек көрсетуге
пайдалануы мүмкін.
Ұдайы өндірістік шығындарды үздіксіз қаржыландыруда қамтамасыз етуде қаржы
резервтерінің (резерв қоры, тәуекел қоры, сақтық қоры) маңызы зор. Рынокқа
көшу жағдайында олардың рөлі арта түседі. Қаржы резервтерін шаруашылық
жүргізуші субъектілердің өздері меншікті қаржы ресурстары есебінен басқару
құрылымдары (мөлшерлі аударымдар ңегізінде), мамандандырылған сақтық
ұйымдары (сақтандыру әдісі арқылы) және мемлекет (әр түрлі деңгей
бюджеттері бойынша) негізінде жасай алады. Оның мақсаты - шаруашылық қаржы
жағдайы нашарлаған кезде пайда болған қосымша шығындарды жауып, олардың
қаржы жағдайын тұрақтандыруды қамтамасыз ету. Ол қордың мөлшері
кәсіпорындардың жарғылық капиталының көлемінің 25 %-нан асуы керек.
Қаржы резервінің қаражаты өндірістік және әлеуметтік даму жөніндегі қосымша
шығындарға, жаңа техниканы әзірлеуге, енгізуге, меншікті айналым қаржысын
толтыруға жұмсалады.
Жөндеу қоры кәсіпорындарда жөндеудің барлық түрлерін күрделі, орта және
ағымдағы жөндеуді орындауға жұмсалады. Кәсіпорындардың күрделі жөндеуге
жұмсалатын амортизациялық түсімдер жойылған соң (1991 ж.) жөндеудің барлық
түрлерін өнімнің өзіндік құны есебінен қаржыландырады. Кәсіпорындар жөндеу
жұмыстарының шығындарына қарай жөндеу қорына төлемдердің мөлшерлерін өздері
белгілей алады. Олардың мөлшері негізгі қорлардың тозуына қарай анықталады.
Жөндеу шығындары ішінара алдағы кезеңдердің шығындарының есебінен жабылуы
мүмкін.
Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншікті каражаттарына
құрылтайшылардың алғашқы жарналары, амортизациялық аударымдар, пайда
(табыс) жатады.
Мемлекеттік кәсіпорындарда өндіріске жұмсалынатын инвестициялардың бастапқы
көзі болып бюджет қаражаттары, ал мемлекеттік емес кәсіпорындарда
акционерлік капитал атқарады. Өндіріс базасын одан әрі дамыту
кәсіпорындардың ішкі каржы көздері мен тартылған қаражаттар есебінен жүзеге
асырылады.
Сондықтан, негізгі қорлар мен айналым қорлары кез келген кәсіпорынның
қалыптасуына және дамуына ең қажетті бастапқы каржы көзі болып саналады.
Капиталдың оптимальді құрылымын анықтау
Капитал құны корпорацияның түрлі қаржы көздерінен тартылатын жалпы
көлемінің бағасын білдіреді. Ол корпоративтік қаржылардың ағымдағы және
инвестициялық шығындардың деңгейіне байланысты болады.
Капиталдың оптимальді кұрылымын анықтау корпоративтік қаржыларды
басқарудың, күрделі мәселелерінің бірі болып табылады.
Капитал кұрылымын оптимизациялау әдісін ұсынушылардың бірі профессор
И.А.Бланк.
Бұл жердегі аса өзекті жәй меншікті капитал мен қарыз капиталдарының
арасалмағын анықтау арқылы олардың тиім-ділігін арттыру болып табылады. Сол
арқылы корпорацияның рыноктық құнын максимизациялау. Бұл процесс корпорация
үшін мынадай іс-шараларды атқаруды құрастырады:
1. Капитал құрамын талдау (тоқсан, жыл, бірнеше жылдар), оның құрылымының
өзгеруін анықтау. Қаржылық тәуелсіздік, ұзақ және қысқа мерзімді
міндеттемелердің арасалмағын, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz