Қазақ және әлем ертегілеріндегі қасқыр бейнесі мен оның прототипі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

І. Кіріспе
Зерттеу тақырыбы: Қазақ және әлем ертегілеріндегі қасқыр бейнесі мен оның прототипі
Зерттеудің өзектілігі: Әлем халықтарының фольклорына ортақ бейне болып табылатын көк бөрі, көкжал, арлан және ақымақ қасқыр туралы ертегілерді өзара салыстыра отырып, қасқыр бейнесіне жан-жақты талдау жасау арқылы, қасқырдың шынайы өмірдегі және ертегідегі прототипінің арасындағы айырмашылықтарды анықтау.
Зерттеу мақсаты: Тірі табиғаттағы қасқыр бейнесін ертегілердегі прототипінің әдеттерімен салыстыру. Оның халық қиялымен ұштасатын адамға бірде дос, бірде жауыз мінездерін тұтастай қарастырып, бұл бейненің ел танымындағы орнын айқындау.
Зерттеу міндеттері:
Әлем ертегілерінің тарихымен, жануарлар туралы ертегілердің ерекшеліктерімен танысу;
Қасқыр әрекет ететін әлем ертегілерін зерттеу,
Қасқыр бейнесін талдау;
Әр түрлі дереккөздерден қасқырды зерттеп білу;
Қасқыр бейнесін оның прототипімен салыстыру.
Ертегі бала қиялын дамытып, ойлау қабілетін жетілдіруде үлкен рөл атқарады. Қазақ әдебиетін зерттеуші ғалымдар ертегіні қиял-ғажайып, хайуанаттар туралы және шыншыл деп бөліп жүр. Әдебиет зерттеушісі Мұхтар Әуезов: Хайуанаттар жайындағы ертегілерде қасқыр қастықтың, адамға өш зұлымдықтың жиынтық бейнесі болып суреттеледі, − деген.
Десек те, ерте заманда түркі тайпалары қасқырды көк бөрі деп ылғи ұнамды сипатта атаған. Түркілер қасқырды ата тегі деп қадір тұтып, табынған.
Түркі халқы өздерінің ата-тегін қасқыр деп санаған. Осы қайратты да ерікті, айлакер де, ақылды түз тағысы жаулардың шабуылынан қырғынға ұшыраған тайпаның ең соңғы ұрпағы, кішкентай сәбиді желеп-жебеуші, асыраушы, құтқарушы ретінде танылған.
Бағзы заманда түркі тайпалары қасқырды Көк құрт деп атаған. Мұндағы көк сөзі аспан және көк түс деген мағына береді. Сонымен бірге аспан құдайы Тәңірдің қасиетті символдық түсі - көк түс. Ал құрт сөзі құтқару, аластау деген мағынаны береді.
Осындай қасиетті де қадірлі Көк бөрі бейнесі - барлық түркі халықтарының ежелгі дәуір әдебиетінде, фольклорында есте жоқ ескі заманнан келе жатқан образ. Оны көне түркі жазба ескерткіштерінен де кездестіре аламыз. Соның бірі - ХІІІ-ХV ғасырларда жазылған, түркі халықтарына ортақ көне мұрағат Оғыз-наме дастаны. Дастандағы Ұранымыз Көк бөрі болсын деген тіркестің үлкен мәні бар. Мұндағы ұран дәрежесіне дейін көтерілген Көк бөрі түркі тілді халықтардың аса қадір тұтып, табынатын киелі де қасиетті аты. Көк бөрі бейнесі Әлем әдебиетінің інжу-маржаны Қорқыт ата кітабында да ұшырасады. Қазақтың эпостық жырларында бөрі бейнесі ылғи да ұнамды сипатта алынып, жауға жалғыз шапқан батырдың асқан ерлігін суреттеу мақсатында қолданылады.
Біз сөз еткелі отырған ертегілерде қасқыр зұлым, қара ниет, екі жүзді, қорқақ, аңқау сияқты іс-әрекетімен көрінеді. Адамдар бойындағы ұнамсыз қылықтарды қасқыр бейнесінде беру ауыз әдебиетінде ертеден келе жатқан образ екені белгілі.
Көк бөрі бейнесі қазақ және әлем әдебиетінде ұлылығын, ерлігін суреттеуде бірден-бір теңестіріле көрсететін образ болғандықтан, мен ғылыми жобамда Қазақ және әлем ертегілерін қарастыра отырып, ертегідегі қасқыр бейнесін шынайы өмірдегі қасқыр бейнесімен салыстыра отырып, жан-жақты талдау жасау арқылы, қасқырдың шынайы өмірдегі және ертегідегі прототипінің арасындағы айырмашылықтарды анықтаймыз.
Негізгі бөлім
1. Қазақ ертегілеріндегі басты кейіпкер - қасқырдың бейнесі
1.1. Қасқыр туралы ақпарат
Қасқыр (лат. Canis lupus) -- жыртқыш аң. Басқа атаулары да белгілі: бөрі, көкжал. Қасқыр -- қайсар, аса сақ хайуан. Қайсарлығы -- оның кез келген айқаста жеңіске жеткенше, не жеңіліп, демі үзілгенше шайқасуынан көрінеді. Ал аса сақ, аса қулығы әр түрлі әрекеттеріне байланысты айтылған.
Қасқыр туралы наным-сенімдердің ел санасында терең бойлағаны сонша, ата-бабаларымыз бауыр еті - балаларына бұл киелі жануардың есімін беруді әлі күнге дейін үрдіс етіп келеді. Бұл ел арасында кең тараған Бөрібай, Бөріқұл, Бөлтірік, Қасқырбай, Бөрі тәрізді есімдер мысал бола алады. Түркі халықтарына ортақ мұра Алпамыс батыр жырындағы басты кейіпкердің әкесінің Байбөрі аталуы да осындай үрдістің бір көрінісі болып табылмақ.
* Ауа-райы жайлы болса, қасқырлар орман ішінде 9 км жердегі дыбысты ести алады. Ал ашық далада 16 км қашықтықтағы дыбысты құлағы сезеді.
* Қасқырды үй күзетуге мәжбүрлеу мүмкін емес. Себебі олар таныс емес тіршілік иесінен қорқып, жасырынып жүретін болады.
* Қасқырлар тірі жануардың иісін 1,5 шақырымнан анық сезе алады.
* Қасқырдың бөлтірігінің көздері жаңа туған кезде көк түсті болады. Тек 8 айдан соң ғана көздері сарғыш тартады.
* Қасқыр күшіктерін 65 күнде туады. Бөлтіріктер соқыр, саңырау болып туылады. Ал салмағы небары жарты килограмм болады.
* Ежелгі замандарда жер бетіндегі ең көп таралған жыртқыш сүтқоректі осы қасқырлар болатын. Олар шөл далалар мен тропикалық ормандарды мекен етті.
* Қасқырдың жағы өте күшті болады. Тістеген жерінің 1 шаршы сантиметріне шамамен 300 кг күш түседі. Салыстыру үшін айтсақ, иттерде бұл көрсеткіш 150 кг.
* Аш қасқыр бір жегенде 10 кг ет жей алады.
* Қасқырлар бір жүзгенде, 13 километрге дейін шаршамай жүзе алады.
* Қасқырлар 2 минут бойы 32 кмсағ жылдамдықпен жүгіре алады. Ал қауіп сезінген жағдайда, 56 кмсағ жылдамдықты да бағындыра алады.
* Қазақ ез жігітті ой, ит екен... деп төмендетіп, ал, жүрегінің түгі бар азаматты қасқыр жігіт екен! - деп мақтап жатады. Қасқырды қазақ қадір тұтып, атын атамай ит-құс деп меңзеп қана айтатының бала кезден бәріміз білеміз. Былай қарағанда, ит-құс көп жыртқыш аңдардың бірі ғана ғой дейміз. Дегенмен, қасқырға келгенде қазақ баласының бойында үлкен құрмет, ерекше толқыныс пайда болатыны рас. Оның себебі де бар. Біз түркі болғандықтан, өзімізді Бөріден тарадық дегенге сенеміз. Сенгіміз келеді соған. Себебі, бөрідей батыл, ақылды һәм сымбатты болғымыз келеді. Бабаларымыз бөрілі байрақ ұстап, ғасырлар бойы жерімізге сұқтанған қанша жаудың меселін қайтарып, жеңіске жетіп отырғаны - біздің қанымызда ерекше мақтаныш сезімін ойнатады.
Одан соң мына кереметті қараңыз! Бір топ қасқыр. Ең алдында үш әлсіз әрі ауру қасқыр келеді. Егер алда бір төтенше жағдай бола қалса, алдымен солар құрбан болады. Сонымен қатар бұл үшеуі жол таптап, кейінгілердің күшін сақтап қалуына ықпал етеді. Одан кейін 5 еркек қасқыр келеді. Бұл - негізгі топтың басы. Ортада 11 ұрғашы қасқыр кетіп барады. Олардан соң тағы 5 еркек қасқыр, ал ең соңында - басшы бөрі келеді. Ол топтың жүру барысын қадағалап, бақылап әрі реттейді. Сол үшін топтың артында жүреді.
Бұл жыртқыш аңның бостандыққа деген ұмтылысын тарихқа таспен қашап жазуға болатындай. Неге десеңіз, қақпанға түскен қасқыр аяғын тіспен кесіп, ары қарай жолын жалғастыратындығы сөзімізге дәлел болса керек. Сондай-ақ, егер аңшылар қақпанға түскен қасқырды тез арада қолға түсірмесе, онда әлгі қасқырдың серіктестері оны жеп кетуі мүмкін. Себебі, қасқырлар өзінің тобындағы ең әлсіз, ауру қасқырларды азық ретінде жеп қоятынын біреу білсе, біреу білмес.
Қасқырлардың тағы бір ерекшелігі ұрғашы қасқыр мен еркек қасқыр жұптарын жазбай өмір сүреді. Бір-бірін ешқашан алмастырмайды. Оларды тек қана өлім ғана ажырата алады. Бала тәрбиесіне екі жақ та атсалысады. Бір-біріне деген адалдығын қасқырлардың басты ерекшелігі ретінде атауға болады. Ұрғашы қасқыр ұйықтап жатқанда, еркек қасқыр күзетіп тұрады.
Қасқырлар араларындағы жұп қасқырларға (яғни, еркек пен ұрғашы) құрмет көрсетеді. Олжалы бола қалса бірінші соларға бөліп береді, жататын жерлерін де жайлы, оңашалау жерден таңдап қояды. Күшті қасқырлар әлсіздерге қамқор болады.
Қасқыр туралы көптеген қызықты мәлімет білдік, енді қасқыр бейнесінің ертегілерден көрініс табуына тоқталайын.

1.2. Әлемдік ертегілердегі қасқыр бейнесіне салыстырма талдау
Әлем ертегілері
нің атауы
Са
ны
Ертегінің атауы
Жағым
ды
Қорқы
нышты
Алданған
Аянышты
Абазия
3
Шал мен қасқыр

+

Қақпанға түскен қасқыр

+

Қасқыр өз үлесін қалай алды

+
Абхазия
2
Қасқыр мен жылқы

+

Қасқыр мен түлкі

+
Әзірбайжан
1
Түлкі және қасқыр

+
Ассирия
1
Қасқыр мен арыстан

+
Армян
1
Ит пен қасқыр

+
Авар
7
Қасқыр мен тоқылдақ

+

Есек пен қасқыр

+

Арыстан, қасқыр мен түлкі

+

Қасқыр, түлкі иен ит+Қасқыр қалай өкінуге шешім қабылдады

+
+

Қасқыр, аю мен түлкі

+

Сараң қасқыр мен түлкі

+
Албан

2
Қасқыр мен есек

+

Екі қой мен қасқыр+Афган1Жалақор-қасқыр+Африкан 1Қасқыр мен түлкі+Бурят1Ашықауыз қасқыр+Башқұрт4Алданған қасқыр+Тышқан, аю, қасқыр және түлкі ...

+

Есек, түйе, түлкі, қасқыр және жолбарыс

+

Қасқыр қалай ақылға үйретілді

+
Болгар
1
Қасқыр мен қарға

+
Қазақ
16
Қасқыр мен кісі

+

Түлкі мен қасқыр

+

Қой мен қасқыр

+

Ақымақ қасқыр

+

Қасқыр мен ит

+

Қасқыр мен жеті лақ

+
+

Түйе, арыстан, қасқыр, түлкі

+

Мейірімді қасқыр мен залым түлкі

+

Қасқыр мен кірпі

+

Қу түлкі мен қасқыр

+

Қасқыр

+

Арыстан, қасқыр һәм түлкі

+

Ақымақ қасқырдың аш қалуы

+

Қасқыр мен егінші

+
+

Қасқыр мен тоқты

+

Ақ тиін мен қасқыр

+
Қалмық
6
Қасқыр, түлкі және қоян.

+

Қасқыр мен түлкі

+

Піл мен Қасқыр

+

Түлкі, Қасқыр және аю

Түлкі мен Қасқыр

+

Он қасқыр туралы әңгіме

+

Орыс
24
Қасқыр мен шаруа

+

Қасқырдың түлкіні алдауы+Ақымақ Қасқыр+Қасқыр мен түлкі+Қасқыр++Қасқыр мен қойлар++Қасқыр мен ешкі++Иван-царевич пен Сұр Қасқыр
+

Қасқыр мен ақымақ

+

Шошқа мен қасқыр

+

Иван-царевич , Жалын құс пен сұр Қасқыр
+

Қасқыр, Бөдене және дергун

+

Шошынған қасқырлар

+

Түлкіше -түлкі мен қасқыр

+

Қасқыр шот маңдай
+

Сұр, батыл қасқыр

+

Қасқыр, аю мен түлкі +Қасқыр мен түлкі+Ақымақ қасқыр

+

Сараң қасқыр

+
+

Түлкіше түлкі мен қасқыр

+

Аяқсыз қасқыр

+

Тырна мен қасқыр

+

Грузин
2
Қорқақ қоян, ақымақ қасқыр мен қу түлкі

+

Қасқырдың өз жанын қалай құтқарғаны туралы

+
+
Дат
1
Қасқыр

+

Лак
1
Ақымақ қасқыр

+
Латыш
7
Маса мен қасқыр

+

Түлкі мен қасқыр

+

Қасқырдың тонды қалай тапқаны туралы +Литва2Қасқыр мен ит қалай дос болды+Қасқыр мен түлкі+Ингуш2Қасқыр мен қой+Қасқыр, түлкі мен әтеш+Иран2Ешкіге қасқыр қалай алданып қалды+Қанқұмар қасқыр мен айлакер түлкі+Испан3Қасқыр мен түлкінің тауық қорасына қалай кіріп кеткені туралы+Қасқыр айды ірімшіктің басының орнына қабылдауы туралы+Шапан мен ақ қасқыр+Керек1Ер қасқыр++Коряк1Қарға мен қасқырлар.++Құрд2Тұлпар, әтеш, қой, қоян мен қасқыр+Карель1Аю, қасқыр мен түлкі+Монғол1Қасқыр мен түлкі++Осетин7Қасқыр мен түлкі+Қасқыр мен Газзаның жеті ешкісі++Барыс, аю мен қасқыр +Кедей, қасқыр мен түлкі +Мысық, аю, қасқыр және түлкі+Қасқыр мен бұзау+Аю, қасқыр және түлкі+Парсы2Қанқұмар қасқыр мен айлакер түлкі+Ешкі қасқырды қалай алдады++Португал2Қасқыр мен түлкі+Бақытсыз қасқыр+Польша1Иттің қасқырдың етікке киіндіргені туралы+Тәджік2Ақымақ қасқыр+Үш ит пен қасқыр+Татар2Аю, қасқыр мен түлкі+Түлкі мен қасқыр+Тувин1Аш қасқыр мен майлы ешкі+Түркімен1Кішкентай болса да батыл+Украин
4
Ит пен қасқыр

+

Түлкіше-түлкі мен дос қасқыр+Тігінші мен қасқыр+Түлкі, мысық, қасқыр, аю және қабан

+
Фин
2
Қасқырдың аттың құйрығынан ұстап тұруы туралы

+

Ит пен қасқырдың адамдардың тойына қатысуы туралы

+
Шешен
1
Қасқыр мен қой

+
+
Чукот
1
Қасқыр, қарға мен таулы қой
+
+

Эвенкий
2
Мироза қасқыр
+

Аю, құну мен қасқыр+Эскимос
1
Қарға мен қасқыр

+
Эстония
2
Қасқыр мен ешкі

+

Қасқыр мен бұғы

+
Югословакия
2
Қасқыр, ит пен мысық

+

Шіркеуге кіріп кеткен қасқыр

+
Якут
2
Қасқыр мен түлкі

+

Қасқыр мен жылқы

+

Біз 45 әлем халықтарының ішінен қасқыр туралы 127 ертегілерді қарастырдық. Оның ішінен қасқыр туралы ертегілерді қолданудың жиілігін қарастырдық. Қасқыр кейіпкері көбінесе орыс,қазақ, осетин, латыш, авар халықтарында қолданылған. Орыс тілінде 24 рет, қазақ тілінде 16 рет, осетин тілінде 7 рет, латыш тілінде 7 рет, авар тілінде 7 рет қолданылған.
Қасқырды әлемдегі әр түрлі халықтарының мәдениетіндегі нышаны ретінде қарастырсақ:
1.Ол жерді, зұлымдықты, құмарлық пен ашуды білдіреді. Қасқыр мен қарғалар көбінесе қайтыс болған адамдардың алғашқы құдайларының жақын досы болады.
2. Алхимиктер үшін қасқыр итпен бірге Меркурияның қос философиясын, философиялық сынапты бейнелейді.
3. Ацтектердегі ұлитын қасқыр - би құдайын бейнелейді.
4. Кельт мифологиясында қасқыр Көктегі Әкені (күнді) жұтады, содан кейін түн болады.
5. Қытайлықтарда ол ашкөздік пен қомағайлықты білдіреді.
6. Христиандықта қасқыр зұлым, шайтан, отарды жойушы, қатыгез, айлакер. Қасқыр Ассидің Сент-Франсисінің эмблемасы, Губбионың бағылған қасқыры болды.
7. Мысырлықтарда бұл Кхэнти Аменти мен Упуаттың атрибутын бейнелейді.
8. Грек-рим дәстүрінде қасқыр Марсқа (Арес), сондай-ақ Аполлон мен Сильвасқа арналған.
9. Қасқыр ерлікті де білдіреді Еврейлер арасында қасқыр қанды, қатыгездікті білдіреді, рухты қудалайды.
10. Үнділердің арасында ашвиндер күндізгі бөденені түнгі қасқырдан құтқарады.
11. Славян мифологиясында қасқыр - бұл сұмырай, сұр, аң, қатал. Жыртқыш аң, славян тайпасының көптен бергі көршісі.
Бұл күшті және қауіпті жануар барлық халық арасында қайшылықты сезімдерді тудырды. Бір жағынан, қасқыр көптеген халықтардың тотемдік ата-бабасы болса, екінші жағынан адамдарға қорқыныш үрей тудыратын жануар екендігін анықтадық.

2. Қасқыр образындағы прототиптік құндылығы
2.1. Қасқырдың тірі табиғатта сипатталуы мен ертегі бейнесі
Ертегі - халық қиялынан туған туынды. Ертегіде халықтың тыныс-тіршілігі, тарихы, салт-санасы, әдет-ғұрпы, арман- мұраты, мұң-шері жатыр. Ертегіде баяндалатын сан алуан қызық оқиғалар шындықтан гөрі, көбіне қиял дүниесінің арқасында туған. Адам баласы өзінен өзге жанды, жансыз дүниені, әсіресе айналасындағы хайуанаттардың тіршілігі мен өмірі жайлы танып-білуге талпынғандығын талай ертегілерде таратқан. Иран елінде арыстанды, Римде қасқырды, Индияда сиырды қастерлеп, кие тұтқан. Түркі тектес елдерде қасқырды көнелік ұғым - нанымдарда кие тұтқан.
Қазақ елі де көп заманнан бері мал мен даланың аңы, құсымен үнемі көп араласып келе жатқандықтан хайуанаттар жайлы әр алуан ертегі-әңгіме шығарған. Хайуанаттар жайындағы ертегілердің екі түрі бар. Бірінде хайуан мінез-құлықтарын дәл хайуанның өзін суреттеу үшін айтпай, адамдағы мінез-құлыққа бейне, тұспал, мысқыл есебінде қолданған. Адамдағы кемдікті, мінді бадырайтып, ұлғайтып, жиренішті етіп көрсету үшін, сондай сын арқылы жаманшылықпен алысу үшін мысал етіп алу болған. Хайуан мінездерін әңгіме етудің екінші түрі - хайуанды анық хайуан етіп суреттейді. Бұл топтағы ертегілер саны жағынан көп және ел арасына кең тараған. Ертегілердің тәрбиелік, әлеуметтік мәні бар. Онда кейіпкер мінезі көрінеді.
Бізге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.