Коммуникативтік дағдылар ұғымы және оның бастауыш сынып жасындағы балаларда даму ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Бөлім

Коммуникативтік дағдылар ұғымы және оның бастауыш сынып жасындағы балаларда даму ерекшеліктері

Адам бұл әлеуметтік болмыс. Ол қоғамда өмір сүреді, сондықтан да оның мүшелерімен қарым-қатынасқа түседі. Егер, қарым-қатынас сөзіне (латын тілінен - communication) және де қоғам сөздеріне ( латын тілінен - community) көңіл аударсақ, бұл сөздердің түбірі, шығу тегі ортақ болып келеді. Яғни, қарым-қатынассыз қоғам болмайды, ал қоғамсыз әлеуметтік парасатты адам болмайды. Сондықтан да, өзге адамдарды түсінудің ең басты тәсілі олармен қарым-қатынасқа шығу.
Қарым-қатынас бұл кең ұғым, және де оны тек ауызша сөйлеу деп қысқартуға болмайды. Себебі, қарым-қатынастың басқа да әдістері мен құралдарын қолдану арқылы қарым-қатынасқа шығатын, бірақ та сөйлей алмайтын адамдар да бар. Мысалы, олар дактильді сөйлеу тілін қолдануы мүмкін.
Қарым-қатынас бұл бірлескен адамдардың қажеттіліктерінен туындаған көпжақты процесс. Қарым-қатынас бұл адамдар арасындағы байланыс нәтижесінде, бір адам екінші адамға әсер етуінің процесі. Қарым-қатынас кезінде бір адамның басқа адамға деген қажеттілігі жүзеге асырылады. Қарым-қатынас арқылы адамдар түрлі практикалық және теориялық іс-әрекеттерді ұйымдастырады, ақпарат алмасады, өзара түсіністікке қол жеткізеді, іс-әрекеттің ақылға қонымды бағдарламасын жасайды және өзара әсер етеді. Қарым-қатынас барысында тұлғааралық қатынастар қалыптасады, көрінеді және іске асады. Қарым-қатынастың бұл түрі тұлғааралық деп аталады.
Психологияда, қарым-қатынас мәселесінің үлкен әдістемелік маңызы бар, ол көбінесе В.Н. Мясищев еңбектерінде жазылған. Әрбір адам тек жеке адамдармен ғана емес, сонымен қатар тұтас топтарда да қатынастарға түседі, сөйтіп адам топ аралық байланысқа түсіп, алуан түрлі қатынастардың субъектісіне айналады.
Қарым-қатынас жеке тұлғаның дамуында үлкен рөл атқарады. Көрнекті орыс психологы Б.Г. Ананьев өзінің Педагогикалық бағалаудың психологиясы (1935) кітабында алғаш рет кеңейтілген түрде адам психикасының көрінісі мен дамуын анықтайтын басқа компоненттер арасындағы коммуникацияның маңыздылығын дәлелдеді[111].
Кейінгі еңбектерінде тұлғаны тұлға ретінде қалыптастыру мәселелерін қарастыра отырып, ол өзінің жеке қалыптасуы мен дамуындағы рөлін атап, өзінің жаңа сипаттамаларын анықтай отырып, қатынас категориясына қайта оралды.
Қарым-қатынастан тыс жеке тұлғаны қалыптастыру мүмкін емес. Тек қарым-қатынас процесінде тәжірибе сіңіріледі, білім жинақталады, практикалық дағдылар қалыптасады, көзқарастар мен сенімдер дамиды. Қарым-қатынас барысында ғана рухани қажеттіліктер, адамгершілік-саяси және эстетикалық сезімдер қалыптасады, мінез қалыптасады.
Қарым-қатынастың жеке тұлғаны ғана емес, бүкіл қоғамды дамытуда маңызы зор. Қарым-қатынас барысында жеке және әлеуметтік қатынастар қалыптасады және жүзеге асырылады. Адамзат қоғамының дамуы мен адамдардың қарым-қатынасы күрделі диалектикалық процесс болып табылады. Қарым-қатынас мүмкіндіктері, қоғамның дамуына байланысты кеңейеді. Сонымен қатар, қоғамның дамуы, байланыстарға, яғни адамдардың өзара және қоғаммен қарым-қатынастарына байланысты.
Қазіргі таңда коммуникативтік мәселелер көптеген психолог мамандардың назарын аударуда. Тұлғаның даму онтогенезінде, коммуникативтік байланыс, тұлғаның психикалық дамуына әсер етуші факторлардың бірі болып есептеледі. Коммуникативтік әрекеттесу барысында адам басты субъект болып есептелгендіктен, ең алдымен оның байланыс кезіндегі функцияларын анықтау маңызды болып табылады.
В. Н. Панферов осы мәселені теориялық және эмпирикалық деңгейде зерттей отыра, оның келесі 6 функцияларын бөліп қарастырған:
Коммуникативтік фунция. Бұл фунция арқылы адамдар жеке, топтық және де әлеуметтік деңгейде өзара әрекеттесе алады. Бұл байланыс адамның экспрессивтік құралдары (мимика, пантомима, ым-ишара, дауыс, адамның әрекеттері), сонымен қатар техникалық құралдар (жазу, баспа, телеграф, радио, теледидар және т.б.) арқылы жүзеге асырылады. Коммуникативтік функциялар, сонымен қатар, адамдардың түрлі қауымдастық формаларына интеграциялану мақсаттарына қызмет етеді.
Ақпараттық функциялар. Бұл функция барысында адамдардың практикалық тәжірибесінің мазмұны жинақталып, ақпарат бір адамнан екінші адамға тасымалданады Мұндағы ақпараттық функция коммуникативтік функциямен бірлесе келе жүзеге асырылады. Хабарламаның мақсаты бойынша оны жалпы түрде ақпараттық, реттеуші және эмоционалды деп бөлуге болады. Егер хабарлама тек объект туралы мәлімдесе, онда бұл ақпараттық мақсатты көздейді. Егер хабарлама адамды белгілі бір іс-әрекетке итермелеуші мақсатымен айтылса, онда бұл реттеуші мақсатты көздейді. Ал егер ақпарат кез-келген сезімді, эмоцияны оятуға бағытталған болса, онда ол эмоционалды сипатта болады.
Когнитивті функция. Бұл процесс қабылданған ақпаратты түсіну, бейнелеу, елестету және ойлау арқылы жүзеге асады. Когнитивті функциялар бір адамның, екінші адамды тану барысында көрінуі мүмкін. Бұл функция байланысқа шыққан екі тұлға арасында түсіністік болса ғана жүзеге асады. Жалпы, бұл тұлғалардың әрекеттесуінің нәтижесінде, олардың байланысының негізгі мазмұнын аңғаруға болады. Осылай, когнитивті функциялар эмоционалды функциялармен байланысады.
Эмоционалды функция. Бұл функция адамдардың өзара қарым-қатынастарының тәжірибелерінен көрінеді. Бұл тәжірибелер түрлі байланыс түрлерінде көрініс табады. Олар жанашырлық - антипатия, сүйіспеншілік - жек көру, достық - қастық және т.б. Эмоцияға толы, бай қарым-қатынастар, бұл олардың өзара әрекеттесуінің психологиялық негізін анықтауда көмектеседі. Яғни бұл байланыс түрі, тұлғаға қуаныш немесе қайғы әкелетінін анықтауда көмектеседі.
Конативті функция. Бұл функция тұлғаға барлық өмірлік процестерде әсер етеді. Яғни, , белгілі бір құндылықтарға деген ұмтылысына, оның ынталандырушы күштеріне тұлғалардың серіктестерімен бірлескен іс-әрекеттегі қарым-қатынас, байланыс арқылы әсер етеді. Түрлі ойлар мен сезімдермен алмасу арқылы серітестер арасында түсінушілік пайда болады.
Шығармашылық функциясы. Бұл фунция қарым-қатына барысында тұлғаны өзгертуге, тәрбиелеуге бағытталған. Мұны психикалық қызметтің арнайы механизмдері қамтамасыз етеді. Оларға мыналар жатады: еліктеу, эмоционалды ықпал, ұсыныс, сендіру. Осы механизмдердің арқасында көзқарастарда, мінез-құлықта және жеке қасиеттерде өзгерістер пайда болады[111].
Қарым-қатынас функциялары деп адамның әлеуметтік өмірі процесінде орындайтын коммуникативтік рөлдер немесе міндеттер деп түсініледі. Байланыс көпфункционалды болып табылады, ол оның функцияларының көптеген қолданыстағы жіктемелерінде көрінеді. Б. Ф. Ломов келесі байланыс функцияларын ажыратады:
Ақпараттық және коммуникативтік: әртүрлі белгілік жүйелер (вербальды (сөйлеу белгілік жүйе ретінде қолданылады) және вербалды емес (әртүрлі сөйлемейтін белгілер жүйелері) арқылы ақпаратты қабылдау және беру тұрғысынан сипатталуы мүмкін барлық процестерді қамтиды;
Реттеушілік және коммуникативтік: қарым-қатынастың арқасында адам өзінің мінез-құлқын ғана емес, басқа адамдардың мінез-құлқын да реттей алады;
Аффективті және коммуникативті: адамның эмоционалды сферасымен байланысты, адам бастан кешірген эмоциялардың көп бөлігі дәл қарым-қатынас процесінде пайда болады, көбінесе индивид өзінің эмоционалды жағдайын өзгерту үшін қарым-қатынас процесіне енеді (мысалы, эмоционалдық стрессті жеңілдету, эмоцияларды босату) [111].
Қарым-қатынас барысында осы көп қырлы процестің маңызды сипаттамаларын көрсететін бірқатар аспектілерді ажыратуға болады: мазмұны, мақсаты мен құралдары.
Қарым-қатынас мазмұны - бұл қарым-қатынас кезінде бір адамнан екінші адамға берілетін ақпарат. Берілетін ақпарат - бұл субъектінің ішкі (эмоционалды, мотивациялық және т.б.) жағдайы туралы, сыртқы ортадағы жағдай туралы ақпарат. Адамдармен қарым-қатынас жасаудың көпсалалы сипатына және алуан түрлілігіне қарамастан, оның мазмұны бойынша ол өнімдермен және қызмет объектілерімен білім, іс-әрекеттер, операциялар, дағдылар, психологиялық немесе физиологиялық жағдайлар, мотивтер, мақсаттар, мүдделер, мотивтер, қажеттіліктермен алмасу ретінде ұсынылуы мүмкін.
Қарым-қатынастың мақсаты - бұл адамның осы іс-әрекеттің пайда болуының негізі. Адам үшін бұл мақсаттар әр түрлі болуы мүмкін: әлеуметтік, мәдени, шығармашылық, танымдық, эстетикалық және басқа да қажеттіліктерді қанағаттандыру құралын білдіреді.
Байланыс құралдары дегеніміз - бұл бір тіршілік иесінен екінші тіршілік иесіне қатынасу процесінде берілетін ақпаратты кодтау, беру, өңдеу тәсілдері. Қарым-қатынас құралдары ыммен, мимикамен, дауыстық дыбыстармен, көзқарастармен, түртпелермен және т.б. ұсынылған ауызша (вербальды), сөйлеу арқылы, ал вербальды емес (ауызша емес) болып бөлінеді.
Г.М. Андреева коммуникативті үдерістегі ақпарат алмасудың келесі ерекшелігін атап көрсетеді:
Коммуникативті процесте ақпараттың қарапайым қозғалысы емес, оны белсенді алмасу жүреді.
Белгілер жүйесі арқылы серіктестер бір-біріне ықпал ете алады.
Ақпарат алмасу нәтижесіндегі коммуникативті ықпал тек ақпаратты жіберуші (коммуникатор) мен оны қабылдайтын адам (алушы) кодтау мен декодтаудың бір немесе ұқсас жүйесіне ие болған кезде ғана мүмкін болады. Басқаша айтқанда, олар бір тілде сөйлесе.
Адамдардың қарым-қатынасы аясында өте нақты коммуникациялық кедергілер туындауы мүмкін[111].
Коммуникативтік саланы қарастыра отырып, өзара байланысы бар бірқатар ұғымдарды ажырата білу керек: қарым-қатынас, тұлғааралық өзара әрекеттесу, коммуникативтік сала, коммуникативті дағдылар, коммуникативтік қабілет, коммуникативтік мәдениет және байланыс құралдары.
Психология ғылымында, қарым-қатынасты, өзара әрекеттесуді зерттеуге бет бұрған алғашқы ғалымдардың бірі болып, әлеуметтік психологтар болып табылады. XX ғасырдың басында Г. Зигмель және Ч. Кули әлеуметтік өзара әрекеттестіктің теориясын ұсынған. Бұл теория бойынша, әлеуметтік өмір, бір тұлғаның екінші тұлғамен қарым-қатынас жасау барысында туындайды. Ал тұлғалардың өзара әрекеттесу ұзақтығы, бұл ұжымдағы индивидтердің тұлғааралық байланысының бастамасы болып саналады деп тұжырымдайды. Г. Зигмель мен Ч. Кулидің теориясы Д. Хоманс және Р. Бейлспен қабылданып, әрі қарай дамытылған болатын. Олар тұлғааралық өзара қарым-қатынасты, ынталандырудың дидактикалық бірлігі деп түсіндіреді. Олар коммуникативтік қарым-қатынасты әлеуметтік мінез-құлық элементі ретінде қарастырған, яғни қарым-қатынас, бұл белгілі бір әрекет деп түсіндірілген. Және де қандай да бір адамның белсенділігі, бұл екінші адамның ынталандырушы бірлігі болып есептеледі деп тұжырымдаған. [1].
Г. М. Андреева, А. Н. Леонтьев, С. Л. Рубинштейн сияқты ғалымдар әлеуметтік өзара әрекеттесу теориясы мен әдіснамасының мәселелерін зерттеген. Ал М. И. Лисина мектепке дейінгі жастағы балалар қарым-қатынасының психолого-педагогикалық аспектілерін зерттеп, қарастырған болатын(1980).
Г. М. Андреева, қарым-қатынасты, әлеуметтік психологияда әрекеттесу құрылымының элементі ретінде сипаттайды. Сонымен қатар, коммуникативтік дағдылар білімдермен алмасуды, бірлескен іс-шараларды ұйымдасдастыруды дамытады деп мәлімдейді. Бірлескен іс-шаралар, өз кезегінде, балалардың топ мүшелерімен бірге ортақ әрекеттерді жүзеге асыруына мүмкіндік береді, нәтижесінде балалардың бір-біріне деген қарым-қатынасы өзгереді.
М. И. Лисина тұжырымдамасы бойынша, қарым-қатынасбұл коммуникативтік әрекеттерді дамытуға бағытталған байланыс. Қарым қатынас, адамдардың өзара әрекеттесуінің қалыптасып, дамуының нәтижесінде пайда болады. Қарым- қатынас қабілетіне төмендегілер кіреді:
Айналадағы адамдармен қарым-қатынас орнатуға деген ұмтылыс;
Балалардың қарым-қатынасты ұйымдастыра білу қабілеті, яғни әңгімелесушіні мұқият тыңдай алуы, әңгіме барысында эмоционалды жанашырлық таныта алу, жанжалды жағдайларды шеше алу қабілеттері;
Қарым-қатынас барысында ұстанатын нормалар мен ережелерді ескере отырып, оларды қолдана білу[16].
Сонымен қатар, қарым-қатынастың бірнеше негізгі байланыс жақтарын атап өтуге болады:
Қарым-қатынастың коммуникативтік жағы (тұлғалардың өзара ақпаратпен алмасуы);
Интерактивтік жақ (тұлғааралық әрекеттесуді ұйымдастыру процесі);
Қарым-қатынастың перцептивтік жағы (әрекеттесу барысында бірін-бірі қабылдау процесі).
Б. Г. Ананьев, Г. М. Андреева, А. А. Бодалева, П. Я. Гальперин, А. Б. Добрович, А. В. Запорожец, И. А. Зимняя, В. А. Кан-Калик, Я. Л. Коломинский, Е. С. Кузьмина, А. А. Леонтьев, М. И. Лисина, Б. Д. Парыгина, А. В. Петровский, С. Л. Рубинштейн және басқа да ғалымдардың зерттеулері қарым-қатынастың нақты және жалпы мәселелерін зерттеуге бағытталған. Аталып өткен психолог, педагог ғалымдардың пікірінше, қарым-қатынас бұл еңбекпен қатар жүретін, адам өмірінің жетекші іс-әрекеті болып табылады.
Тұлғааралық өзара әрекеттесу бұл, тікелей немесе субъектілердің бір-біріне жанама әсер етуінің нәтижесінде пайда болатын, екі жақтық байланыс. Байланыс барысында, әрбір тұлға өзінің әңгімелесушісін жеке әлемі, кеңістігі бар субъект ретінде қабылдайды. Бұл қарым-қатынастық байланыс тұлғалардың бірлескен іс-әрекеттерді орындауының барысында қалыптасады.
Коммуникативтік дағдылар бұл, адамның басқа тұлғалармен қарым-қатынасқа түсу, қабылданған ақпараттарға адекватты түрде анализ жасау, қабылданған ақпаратты дұрыс жеткізе алу қабілеттерін үйлестіретін, дағдылар жүйесі.
Коммуникативтік қабілеттер бұл оқушылардың өзіндік мінез-құлқын дұрыс қалыптастыруға, іс-әрекеттерді қарым-қатынастың мақсаты мен міндеттеріне қарай сай қолдануға бағытталған, саналы түрдегі коммуникативтік іс-әрекеттері.
Жоғары аталып кеткен анықтама бойынша А. А. Максимова екі тармақты ажыратқан:
Коммуникативтік қабілеттер бұл оқушылардың білім жүйесіне, қарапайым іскерлік пен дағдыларына негізделіп меңгерілген, саналы түрдегі коммуникативті іс-әрекеттер. Саналы түрде коммуникативті іскерліктерді игеру, бұл әрине, бастауыш сынып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.