Таскескен таңбаларындағы петроглифтік жәдігерлер

Жоспар

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І.ТАРАУ. ТАСКЕСКЕН ПЕТРОГЛИФТЕРІНІҢ ТАРИХИ
ДӘУІРЛЕРІ
ТАСКЕСКЕН ӨҢІРІНІҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ
ТАСКЕСКЕН ТАҢБАЛАРЫНЫҢ
ТАРИХНАМАСЫ
ТАС ЕСКЕРТКІШТЕРДІГІ ПЕТРОГЛИФТІК ТАҢБАЛАРДЫҢ
МАЗМҰНЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ІІ.ТАРАУ. ОРТАҒАСЫРЛЫҚ НАЙМАН.ҚАЛА (ЖАМБЫ)
ТАРИХЫ
ҮРЖАР.ҚАРАҚОЛ ОАЗИСІНІҢ ТАРИХИ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ
ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ ҺӘМ НАЙМАН.ҚАЛА (ЖАМБЫ)
ТАРИХНАМАСЫ
НАЙМАН.ҚАЛАНЫҢ ДІНИ.РУХАНИ ҺӘМ
МӘДЕНИ.АРХИТЕКТУРАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
ҚОРЫТЫНДЫ

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Тәуелсіз Қазақстан мемлекеті ХХІ ғасырдың басындағы ауқымды
құбылыстардың бірі болып табылатын ғаламдық жаһандану кеңістігіне ену
барысында өзінің дербес экономикалық жүйесін құрумен қатар, көне заманнан
бастау алған ата тарихы һәм рухани-мәдени мұраларын қайта жаңғыртуда.
Халық қазынасының баға жетпес құнды дүние екені жөнінде Елбасымыз
Нұрсұлтан Әбішұлының Қазақстан-2030 бағдарламасы һәм Қазақстан халқына
Жолдауында, сондай-ақ мемлекеттік мәдени мұра бағдарламасында ерекше атап
көрсетілген[2]. Демек, мемлекеттік геосаясатымыздың негізгі нысанасы болып
табылатын егеменді еліміздің болашақта әлемдегі дамыған мемлекеттердің
алдыңғы қатарында болуы үшін халқымыздың әл-әуқатының жақсаруына, өндіріс
орындарының жедел модернизацияланып бесекелестік қабілетіміздің артуына,
өнеркәсіп пен кәсіпорындардың өркендеуіне бір кісідей үлес қосуды басты
мақсат етуіміз – бүгінгі білім мен тәрбиенің өзекті мәселесі болғаны шарт.
Аталмыш дүниелердің шын мәнісінде халық игілігіне айналдырудың
шешімді жолдарының бірі – жас ұрпақтың ата-бабаларымыз аманат етіп
қалдырған қасиетті жеріміздің діни-рухани һәм тарихи-мәдени мұраларымызды,
бүгінгі заман талаптарын қанағаттандыра отырып терең оқып-тану, қастерлеу,
аға ұрпақтың тәжірибелеріне сүйене отырып кешенді зерделеу болмақ. Біздің
ойымызша жалпыға ортақ бүгінде жоғарғы мінбелерден жиі айтыла бастаған
қазақстандық патриотизм идеясын жас ұрпақтың санасында қалыптастыру үшін ел
мен жердің сәулетті болашағын көксеген әр азаматтың өзі мекен еткен туған
жеріндегі діни-рухани һәм тарихи-мәдени мұраларды жан-жақты зерттеп, өткен
тәжірибелерді жинақтап, толықтырып ерен ғылыми-шығармашылық еңбегі арқылы
көрсете білуі абзал демекпіз.
Осы айтылған дүниелердің шын мәнісінде іс жүзіне асуының нақты бір
көрінісі әрбір жас ұрпақ өкілінің туған өлкесіндегі көне дәуірден жалғасып
келе жатқан рухани қазыналары һәм мәдени мұраларын, сондай-ақ тарихи-
этнографиялық маңызы бар ескерткіштерді, жазба деректер мен археологиялық
жәдігерлерді терең біліп, оны тәжірибелі ғалымдар мен мұғалім-педагогтардың
көмегі, ақыл-кеңесі арқылы мұқият зерттеуді басты мақсат еткені – өз елінің
қарыштап дамуына деген қомақты үлес болып табылады. Осыған орай біздің
ғылыми-зерттеу тақырыбымыз аталмыш мәселелерге негізделе отырып Таскескен
таңбалары һәм Найман-қала тарихнамасы деп айқындалды. Жұмысымыз нәтижелі
болу үшін төмендегі №1 кестеде көрсетілген жұмыс-жоспарын бекіттік. [№1
кесте]

№1 кесте
Ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі жоспары

РсЗерттеу жұмысының Зерттеудің Ғылыми Негізгі
барысы бағыты зерттеудіақпарат
ң мерзімікөздері
1 Ғылыми жобаның нақтыЭтномәдени 2003-2007Ұлттық
тақырыбын айқындау мұралар жылдар энциклопедия
аралығынд
ағы 3
кезеңдік
зерттеу
жұмыстары
2 Зерттеу жұмысына Талдаунамалық2003-2004Орталық
қатысты ғылыми -аналитикалықж.ж. кітапхана.
еңбектерді саралау Ғылыми-танымды
қ басылымдар
3 Найман-қаланың Шығыс 2004 жәнеӨлкетанушылар
орналасқан жеріне Қазақстан 2006 ж.ж.материалдары
ғылыми-шығармашылық өлкесінің
экспедияция тарихи-мәдени
ұйымдастыру орындарымен
танысу
4 Экспедицияның Жергілікті Жоспар Аудан
негізгі мақсаты жердің бойынша көлемінде
жөнінде Үржар әкімшілік, атқарылған һәм
аудандық (Шығыс білім мен зерттелген
Қазақстан облысы) мәдениет т.б материалдармен
әкімдігінің жауапты органдарымен танысу
адамдарына хабарламатығыз
беру қарым-қатынас
жасау
5 Ғылыми-шығармашылық КУ ПрезидентіҰзақ Келісім-шартта
экспедицияның әкімшілігіменмерзімдікр һәм
мүшелерін бекіту келісе отырыпбағыт ғылыми-зерттеу
және олардың жұмыс жұмысына
атқаратын негізгі жоспарын қажетті
жұмыс бағыттарын бекіту құжаттар
айқындау
6 Найман-қала жөнінде Мәдени-археол2004-2005ҚР ҰҒА
археологиялық огиялық дерекж.ж Археологиялық
сараптама жүргізу көздері картасы
7 Қала жөнінде Ш.Уәлихановты2003-2006Ш.Уәлихано втың
Ш.Ш.Уәлихановтың ң мұралары ж.ж ғылыми
ғылыми-зерттеу еңбектерін
еңбектерімен танысу зерттеуші
ғалымдар
материалдары
8 Академик Танымдық-анал2003-2006Қазақстан
Ә.Х.Марғұлан итикалық һәм ж.ж тарихы
еңбектеріндегі салыстырмалы жөніндегі
Найман-қала туралы бағыт толық
деректер энциклопедиялы
қ басылымдар
9 Найман-қала жөнінде Тарихи-әдісна2003-2006Қытайдағы
атақты тарихшы малық бағыт ж.ж қазақ
Құрбанғали Халиди ақын-жазушылар
(Аягөзи) ы һәм
еңбектерімен танысу ғалымдарының
әдеби-танымдық
кітаптары мен
зерттеу
еңбектері.
Тауарих
хамса кітабы
10 Мақаншылық Ғылыми-әдісте2003-2006Шығыс
өлкетанушы мелік бағыт ж.ж Қазақстан
Ә.Сәдуақасовтың өңіріндегі
шығармаларымен тарихи-мәдени
танысу мұралар
жөніндегі
Тарихыңды
таны атты
кітап
11 Үржарлық Әдістемелік-ш2003-2006Өлкетанушы лард
өлкетанушылар ығармашылық ж.ж ың
Қ.Нұрқасымов пен бағыт газет-журналда
О.Бекбаевтың рға жариялаған
еңбектерімен танысу еңбектері
12 Шолпандық өлкетанушыӘдеби-шығарма2004-2006 Ғылыми
Ғ.Құлахметовтың шылық бағыт ж.ж мақалалар мен
еңбектерімен танысу әдеби-шығармаш
ылық
материалдар
13 Қарақолдық Әдеби-поэзиял2003-2005Туған жер
өлкетанушы ық бағыт ж.ж тарихына
Қ.Малдыбаевтың арналған
еңбектерімен танысу өлеңдер мен
мақалалар
14 Таскескендік Ғылыми-шығарм2003-2006Туған жердің
өлкетанушы ашылық ж. тарихы
О.Тұрғазиннің экспедиция жөніндегі
еңбектерімен танысу фотоматериалда
р
15 Найман-қаланың Жергілікті 2004-2006Қазақстанның
географиялық орны жердің ж.ж физикалық
жөнінде сипаттама физикалық географиясы
географиясын
бақылау
16 Қаланың жалпы Техникалық-шы2004-2006КУ Жазира
панорамасын фото һәмғармашылық ж.ж телестудиясыны
видие таспаларға бағыт ң материалдары
түсіру және жазу
17 Найман-қаланың Географиялық 2004-2006ҚР
топографиялық монитогинг ж.ж топографиялық
картасын жасау картасы
18 Қаланың құрлысы Тарихи-археол2004-2006ҚР ҰҒА
жөнінде жалпы огиялық бағытж.ж археологиялық
археологиялық картасы
сипаттама
19 Найман-қаланың Ұлы Тарихи-талдау2004-2006Қазақстан
Жібек жолында алатыннамалық бағытж.ж тарихы
орны мен жөніндегі
саяси-экономикалық, энциклопедиялы
діни-рухани маңызы қ басылымдар
жөнінде сипаттама
20 Жинақталған Сараптау һәм 2006 жыл Жинақталған
материалдарды салыстыру материалдар
қорытындылау жұмыстары топтамасы

Айтар ойымызға Қазақ ССР энциклопедиясындағы: Аудандағы ауыл
шаруашылығы нысандарына арналған егіндік алқаптар 493,2 мың га, мал
жайылымына арналған жерлер 345,8 мың га, шалғынды аймақ 128,9 мың га, мал
шөбін дайындайтын аймақ 20,6 мы га, шалғынды-батпақты аймақ 22,9 мың га,
орманды алқап 2,8 мың га, егістік алқап (күнбағыс) 10,1 мың га, бақша 0,4
мың га, жеміс-жидек 0,5 мың га, дәнді дақылдар 80,7 мың га жерді алып
жатыр деген мынадай деректер негіз бола алады [375,536].
Сондай-ақ Ұлттық Энциклопедиядағы: ...Бұл кезеңде көшіп жүретін жер
аумағы шектеліп, көш жолдары қалыптасты, тұрақты қыстаулар мен жайлаулар
орнығып, егіншілік пайда болды, отырықшы кедейлер тобы бөлініп, жекелеген
рулық топтар отырықшылыққа көшті. Осындай жағдайда әкімшілік және қолөнер,
сауда, мәдениет орталығы ретінде қалалар салына бастады,- деген тарихи
деректер арқылы біз кез келген қала-шаһардың пайда болуына ең алдымен
жергілікті жердің ландшафтысы, жер-су жағдайының және климаттың адамдар
тұрмысы үшін қолайлылығы шешуші ықпал ететінін білеміз [374,349].
Демек, жоғарыда келтірілген тұжырымдар біз қарастырып отырған зерттеу
жұмысының өзектілігіне негіз бола отырып, Тарбағатай жотасының Балқаш-
Алакөл ойысында орналасқан Найман-қала (Жамбы) көне қала-шаһардың пайда
болуына төмендегідей факторлар әсер етті деп жорамалдаймыз:
• Үржар-Қарақол оазисіндегі гидросфера жүйесінің (Қарақол, Үржар,
Қусақ, Егінсу т.б жер асты сулары) аталмыш территорияны мекендейтін
отырықшы халықтың тұрмыс-тіршілігіне қолайлы болуы;
• Аталмыш өңірдегі Балқаш һәм Алакөл (Сасықкөл, Жалаңашкөл, Бармақкөл,
Қошқаркөл) шөлейттік акваторийлер экожүйесінің қоршаған ортадағы
атмосфера циркуляциясының қажетті жағдайда оазис ландшафтысының
табиғи жүйесін қалыпты жағдайдағы тепе-теңдікті сақтап тұруы;
• Оазистегі табиғи-тепе теңдік заңдылығының ұзақ мезгіл бойы тұрақты
сақталуы жергілікті халықтың көшпенділік өркениеттен отырықшылық
мәдениетке көшуіне шешуші маңызын тигізуі;
• Оазисте өзінің затына сай барлық биосфералық һәм гидросфералық
заңдылықтардың сақталуы, табиғат зоналарына тән географиялық
ареалдардың (таулы алқап, орман-тоғай, шалғынды-далалы жазықтық, өзен-
көл алабы һәм грунтты сулар, шөл және шөлейтті аймақ, қамыс-құрақ,
өсімдік-топырақ жамылғысы һәм жануарлар дүниесі т.б) болуы;
• Ұлы Жібек жолындағы қалаларға тән оазистегі ауылшаруашылығы (көшпелі
мал шаруашылығы) нысандарының, атап айтқанда:
- мал шаруашылығының;
- диханшылық һәм егіншіліктің;
- дәнді дақылдар мен мал шаруашылығына байланысты шалғындық өсімдіктер
өсіру;
- жеміс-жидек; және басқа тұрмысқа қажетті дүниелердің болуы;
- көне қала архитектурасының қалыптасуы;
- қала мәдениетінің дамуы;
- халықтың қоныстануы;
- қала-шаһардағы әкімшілік-басқару жүйелерінің қалыптасуы;
- өнер, салт-дәстүр, білім-ғылым, дін һәм саяси-әлеуметтік,
дипломатиялық қарым-қатынастардың дамуы мен қалыптасуы;

ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ ҺӘМ НАЙМАН-ҚАЛА (ЖАМБЫ)ТАРИХНАМАСЫ

Ұлы Жібек жолының әлем тарихының дамуы мен қалыптасуына зор үлес
қосқанын ортағасыр мәдениеті мен тарихнамасын фундаментальді тұрғыда
зерттеп жүрген ғалымдар (В.Бартольд., Марғұлан Ә.Х.,Толстов С.П., Ақышев
К.А.,Байпақов К.М.,З.Самашев, Ерзакович Л.Б.,Зуев Ю.А.,Грязнов М.П.,Лубо-
Лесниченко Е.И т.б) еңбектері делелдейді. Сондай-ақ Ұлы Жібек жолындағы
Қазақстан қалалары һақында Ұлттық энциклопедияда, Қазақстан тарихы
жайындағы көлемді ғылыми жинақтарда және шетелдік ғылыми зерттеулер мен
оқулықтарда жеткілікті тұрғыда баяндалған. Жібек жолының Орта Азия және
Қазақстан территориясы арқылы өткені жөнінде академик М.Қ.Қозыбаев
басқарған Қазақстан тарихының (1996) 1 томында толық баяндалған [68,491-
508].
Ондағы Ұлы Жібек жолының батыс пен шығыс өркениеттерін жалғастырып
тұрған алтын көпір екені ресей, еуропа һәм араб-қытай жазбалары мен
ғалымдары келтірген деректер негізінде толықтырылған.
Ғалымдардың айтуынша Ұлы Жібек жолының Қазақстан территориясы арқылы
республикамыздың оңтүстік, оңтүстік-батыс, шығыс һәм оңтүстік-шығыс
аймақтары арқылы өткені дәлелденіп отыр. Оңтүстік аймақтың бір тармағы
негізінен Созақ, Түркістан, Сайрам, Шаш, Самарқанд, Бұқара, Мерв, Ыстықкөл,
Ферғана, Исламабад, Дели арқылы негізінен Ферғана ойпаты арқылы дамыса,
оңтүстік-батыс аймақ Тараз, Құлан, Алмалық, Ілебалық, Талһиз, Жаркент,
Хотан, Құлжа арқылы өтсе, келесі бір тармағы Жетісу арқылы Қойлық, Сүмбе,
Арасан, Боро-Толо қала-шаһарлары арқылы өткен. Сол себепті Найман-қаланың
да ортағасырлық қалалар құрамында болғанын растаймыз [31-сурет].
Кейінгі жылдары Орта Азия мен Қазақстан территориясы арқылы Ресейдің
қиыр шығысы мен Сібір бөлігіндегі тауарлардың Қытай, Үнді һәм еуропа
жерлеріне жеткізілуі жөнінде экономикалық және стратегиялық маңызы бар
бұлғын жолы атты көне сауда-керуен жолдарының болғаны белгілі болып отыр.
Бұлғын жолы түркі қағандары, иран шаһтары, қытай императорлары мен соғды
әміршілерінің дипломатиялық мәселерінің біріне айналғаны да мәлім болып
отыр.
Ұлы Жібек жолының тарихы жөнінде қытай саяхатшысы Сюань-Цзян (629
жыл) мол деректер қалдырған. Ғұлама саяхатшы Жібек жолының үлкен арнасының
бірі Гоби шөлін Ұлы айдаһар шағылдары, Ыстықкөлді Қайнаған көл деп
атаған. Саяхатшы түркі қағандарының астына мінген тұлпарларының сұлулығына,
үстіне киген жібек шапандардың зерлілігіне таң қалып қолжазба қылып жазған.
Оған Сюань-Цзянның: ...жат елдіктердің жылқылары тамаша екен. Қаған жасыл
жібек шапан киген, басыг 1 чжаннан (3,2м) жібек шүперекпен орап, артына
салбыратып жіберген. деген суреттемелері дәлел бола алады [386,142].
Ұлы Жібек жолының тарихнамасы еуропа жылнамаларында дәлірек айтсақ
Геродот пен Ксенофонт жазбаларында Дала жолы деген атпен белгілі болған.
Геродоттың тарихи жазбаларына назар аударар болсақ Донжағалауы мен Қара
теңіздің далалық бөлігі савроматтар тайпасының мекені болса, Ноғай даласы
мен Оңтүстік Орал аймағы масагеттер жұрты, Сарыарқа даласы мен Алтай
тауларының аралығы аргипей тайпаларының атажұрты екені расталады. Ол жерлер
жорық жолдары ғана емес, сонымен қатар сауда-керуен жолы болғаны анық. Сақ
тайпалары алтыннан балқытылып жасалған аң стиліндегі бұйымдары мен мал
терісін илеп жасаған жылы киімдерін парсы кілемдеріне айырбастап отырған.
Сақ-скифтердің сұлу тұлпарлары мен алтындары соғыс жорықтары
негізінде пайда болған жаугершілік соқпақтар мен тау асулары арқылы шығыс
һәм батыс халықтары арасындағы сауда-саттық, мәдениет және әскери-
дипломатиялық қарым-қатынасты дамыта түсті. Сақ тайпаларының бүгінгі
Қазақстан Республикасының шығыс бөліктеріндегі аргиппей тайпалары Алтай,
Тарбағатай және Барлық таулары арасындағы асулар арқылы Қытаймен тек қана
жаугершілік жорықтар ғана жасап қоймай, сауда-саттық қатынасын жасап
отырды. Сол кезеңдерде пайда болған керуен жолдары дала көшпенділері мен
қытай отырықшыларының арасында түсті металдардан жасалған зергерлік
бұйымдар мен ірі қара малдарды қытай маталары мен жібектеріне айырбастап
отырды. Бұл үрдіс соғыс жорықтарының сауда-керуен жорығына ұласуына себеп
болды.
Ғалымдардың болжауынша Алтай тауының бөктеріндегі әлемге әйгілі
Пазырық қорғанында (б.з.д ІҮ ғ) патша обаларында сақ алтынымен көмкеріліп
қытай жібегінен кестеленген көрпе табылған. Қытай еліндегі Чжецзян
провинциясындағы Тайху көліне жақын жерде археологтардың б.з.д 2750-2790
ж.ж жататын жібек маталарды табуы – Ұлы Жібек жолының көне дәуірден бері
батыс пен шығыс мәдениетінің дәнекері болып келе жатқанын көрсетеді.
Ұлы Жібек жолы деген атаудың уақыт өткен сайын өзгермей, сол қалпында
сақталуы қытай саудагерлері мен жиһангерлерінің өзге жұрттан ертерек басқа
елдермен саяси-экономикалық қарым-қатынас орнатуға деген ниеттері екені
анық. Жібек жолы ең алдымен Ұлы дала жолы, Сәйгүліктер жолы, Пілдер жолы,
Бұлғын жолы және Нефрит (Көктас) жолы деп сан рет өзгеріп келді. Мұндай
экономикалық қарым-қатынастың альтернативасының бірнеше түрге бөлінуі –
сауда-керуен жолының тек қана жібек маталар сататын, немесе айырбастайтын
кәсіп болды деп санауға болмайды. Демек, жібек жолы арқылы қымбат, әрі
бағалы жібек маталар, қолөнер бұйымдары, тұрмыстық бұйымдар, зергерлік
бұйымдар, алтын мен күмістен жасалған қымбат заттар, аң терілері, мал
терілері сияқты сауда-саттық кәсіптер алдын-ала жоспарланған жағдайда
өрбіді. Сауда-керуен тек қана сауда-саттық әрекеті болып қана қоймай мәдени-
рухани һәм саяси қарым-қатынастың негізі болды. Найман-қала керуен жолдары
өтетін Үрімжі (Қытай) һәм Үржар-Аякөз қалалары арасында, яғни Жоңғар
қақпасы екі тау ойыстарының (Тарбағатай-Жоңғар Алатауы) ортасында
орналасқанының тарихи және саяси-әлеуметтік маңызы бар демекпіз [32-сурет].

Керуен тоқтаған кез келген қаладағы халықтар сол күнді асыға
күтетін. Себебі, керуеннің келуі тек қана сауда мақсаты ғана емес, сонымен
қатар мәдени-рухани қатынас болды. Қала-шаһарда сауда қызып тұрған шақта,
қала маңындағы кең сарайлы үйлердің бірінде әр елден келген елші-өкілдер
мен әскери қолбасшылар мен дін басылары бас қосып, елдер арасындағы өзара
тиімді экономикалық мәлімдемелер қабылдау жөнінде маңызды мәселелер
талқылаған. Діни абыздар болса, өздері ұстанған діннің басқа діндерден
артықшылығын уағыздап, адамдардың сол дінді қабылдаулары үшін жоспарлы
насихат жұмыстарын жүргізіп отырған. Ғалымдар көпшіліктің алдында терең ой
тастап, өздері түйеге артып әкелген кітаптарын таратқан, ал әнші-күйші һәм
бишілер болса өз елінің қайталанбас өнерлерін көпшіліктің алдында ерекше
көрсетуге тырысқан.
Біздің зерттеп отырған Найман-қаламыз Ұлы Жібек жолының оңтүстік-
шығыс тармағына жататын ежелгі сауда-керуен жолдарында орналасқан. Бұл
өңірдегі Ұлы Жібек жолының дамуы Қарлұқ Қағанаты мен Найман хандығы
дәуірінде (ІХ-ХІІІ ғ.ғ) өркениеттік сипат алды. Ол Жетісу өлкенде екі
жолдың пайда болуына байланысты өркендей бастады. Оның бір бөлігі Ыстықкөл
ойпаты мен Сәнташ асуынан Іле аңғарына ұласқан Талхиз, Жаркент, Невакет
қалалары арқылы Қытайдың Тұрпан жазығына созылған. Екінші Алтынемел асуы
арқылы Көксу аңғарындағы Екі-Оғыз бен Ақсу өзенінің аңғарындағы Қойлық
(Қаялық) қаласына дейінгі алқапты қамтыған [33-сурет].
Атақты саяхатшы Вильгельм Рубрук 1253 ІХ Людовиктің елшісі болып
Монғол ханы Мөңкеге бара жатқан жолында Қойлық қаласына тоқтаған. Бұд
жөнінде Қазақстан тарихында мынадай деректер бар. ..Рубруктың жазбасына
қарағанда, Қаялыққа жақын жерде христиандар қонысы болған. Жібек жолы оны
басып өтіп Тентек өзенінің аңғарына түсіп, Алакөлді айналып, Жоңғар қақпасы
арқылы Шихо аңғарына барған деген деректер Жетісу мен Алакөл арасында
Қытай арқылы өтетін Жібек жолының бір тармағы болғанын дәлелдеп отыр
[68,498].
Қойлықтан Алакөл ойысына дейін Жібек жолы Жоңғар Алатауының етегі
арқылы жағалай созылған. Жол Ақсу өзенінің аңғарынан Тентек өзенінің
аңғарына дейінгі аралықты алып жатыр. Аталмыш сауда-керуен жолдарында
Бесбалық, Көктұма, Екі-Оғыз және Қытай шекарасында Дунхуан, Боро-толо
қалалары болғаны аян [34-сурет].
Алакөл ойысына Қойлықтан басталған Ұлы Жібек жолының тоғысуы Жетісі
мен Ресейдің Сібір өлкесінен бастау алатын Бұлғын жолымен ұштасып тұр.
Демек, көне саудагерлер мен жаһангерлер Алакөлдің маңында қос жолдың
тоғысатынын ескеріп, керуеннің Жоңғар қақпасына баратын Жібек жолының екі
бағытының жергілікті жердің географиялық ерекшеліктеріне байланысты
қалыптастыру керек екенін білген. Айталық, Сібір өлкесінен Ертіс жағалауы
арқылы келген керуен Қытайдың Тұрпан жазығына шығуы үшін Алакөлдің
солтүстік-батыс бөлігін айналып өтуіне тура келетін еді. Топтасқан бес көл
акваторийлерінің арасын шалғынды-батпақты қамысты алқап алып жатқандықтан
тікелей Жоңғар қақпасына жету қиынға соғатыны белгілі еді. Сол себепті
Ертіс аңғарынан келген керуендердің Аякөз, Үржар, Қарақол, Егінсу, Қусақ,
Еміл, Шағантоғай және Тентек өзендері аңғарлары арқылы Қытайдың Шәуешек
(Тачэн) қаласына сапар шегуі жергілікті жердің географиялық жағдайына
байланысты қалыптасқанына көз жеткіземіз[35-сурет].
Сібір ормандарынан Ертіс жағалауы арқылы жүрген көне сауда-керуен
жолдары ертеде Қимақ Хандығы (ІХ ғ) тұсындағы Банжар, Қанауыш, Астұр және
Сисан қалалары арқылы Тарбағатай жоталары арқылы Найман-қалаға дейін
созылған. Найман-қаланың Ертіс арнасы мен Еміл арнасы аралығын жалғастырып
тұруы тарихи-географиялық тұрғыдан алып қарағанда өте үлкен маңызы болған.
Қаланың Үржар өзені мен оған құятын Қусақтың сағасында орналасуы тек қана
отырықшы халықтың тұрмысқа қолайлы мекенді таңдауымен ғана емес, сонымен
қатар ерсілі-қарсылы жүріп жатқан сауда керуендерінің арнайы тоқтайтын
мекені ретінде де әлеуметтік-экономикалық маңызы болды. Оған төмендегідей
себептер негіз болды деп санаймыз:
- Қаланың географиялық тұрғыдан таңдап алынуының тұрғылықты халықтар
мен әкімшілік басқару жүйесінде тиімділігі;
- Ертіс жағалауларынан келген керуендердің Алакөлдің батыс жағын
айналып өтпей, Үржар-Еміл арналары арқылы Шәуешек-Үрімжі қалаларына
Шағантоғай мен Ергейті аңғарлары арқылы төтелей баруларына;
- Тарбағатай жотасының етегін бойлай Шәуешекке қарай жүретін үлкен
жолда Найман-қалаға тоқтап тынығуы мен жөн сұрасулары үшін;
- Алакөлдің батыс бөлігі арқылы Қойлық қаласына баратын сауда-керуен
жолы арқылы мағлұматтар алмасуға;
- Ұлы Жібек жолының оңтүстік-шығыс бөлігі мен солтүстік-шығыс
бөлігіндегі саяси-әлеуметтік, сауда-саттық, діни-рухани және
экономикалық-дипломатиялық оқиғалар жөнінде мағлұматтар алуларына;
- Найман-қаланың тарихы, саяси-экономикалық жағдайы жөнінде
мағлұматтармен хабардар болу және басқа да маңызды жаңалықтар
жөнінде ақпарат алу болды;

НАЙМАН-ҚАЛАНЫҢ ДІНИ-РУХАНИ ҺӘМ МӘДЕНИ-АРХИТЕКТУРАЛЫҚ МАҢЫЗЫ

Найман-қала (Жамбы) жөнінде тарихи деректер тым мардымсыз. Біздің
қолымызға түскен Қазақстан тарихы мен Ұлттық энциклопедияда ортағасырлық
көне қалалардың Ұлы Жібек жолында қалыптасуы мен дамуына ұйытқы болған
қалалар тізбегінде Найман-қала туралы нақты мағлұматтар болмай шықты.
Көкшетау университетінің президенті Ж.Қасым мырзаның қолдауымен
біздің ғылыми-шығармашылық топ 2004 және 2006 жылдардың тамыз айларында
Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданындағы Найман-қаланың орналасқан жерімен
толық танысу мақсатында жолсапарға шыққан болатын. Үржар ауданы әкімінің
орынбасары Р.Ж.Жанкүшікова біздің арнайы келген мақсатымызбен таныса отыра,
аудан территороиясында орналасқан Найман-қала туралы толық әңгімелеп берді
[36-сурет].
Қала жөнінде ең алғаш Ш.Уәлиханов өзінің Қашқария бара жатқан
сапарында Шығыс Қазақстан облысы, Мақаншы ауылының жанындағы Жайтөбе
шоқысына тоқтаған кезінде сол елдің ақсақалдарының аузынан естігені жөнінде
өз күнделігіне жазған. Шоқанның естігені жөнінде жергілікті өлкетанушы
Әзімхан Сәдуақасов өзінің Тарихыңды таны атты кітабында айтып өтеді.
Кейбір деректер бойынша Найман-қала жөнінде Әлкей Марғұлан хабардар болды
деген пікір бар. Сондай-ақ көрнекті абайтанушы ғалым Қайым Мұхамеджанның
ұсынысымен жергілікті өлкетанушылар Құсмілия Нұрқасымов пен Оразымбай
Бекбаев бірқатар жұмыстар жүргізген. Олар жергілікті әкімшіліктен қаланың
орнын қоршау керектігі және қорғанның айналасына дәнді дақылдар егуге тыйым
салу керектігі жөнінде ұсыныс жасаған. Үйіліп жатқан қала қорғанын аршу
жөнінде арнайы жоспар құрып, ғылыми-шығармашылық экспедициялар жасаған.
Қала жөнінде фотоматериалдар, бейнематериалдар және ғылыми мақалалар
жазылып, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы танымдық хабарлар жасалған.
Жергілікті жерлердегі мектеп оқушылары мен тарих пәнінің мұғалімдерінің
қатыстыруларымен туристік-өлкетану жорықтары жасалған, мектептегі оқу-
тәрбие жұмыстарында біршама қосымша материал ретінде пайдалынып, сабақтар
өткізілген [37-сурет].
Қазіргі таңда қала тарихы туралы біздің сауалымызға жергілікті халық
өкілдерінің жеткіліксіз ақпарат бергенін байқадық. Біздің ойымызша жоғарыда
айтылған адамдардың жинақтаған материалдары мен іс-әрекеттерін одан ары
дамыту қажет деп санап, зерттеу жұмысының жоспарын жасадық. Найман-қаланы
жергілікті халық Жамбы деп атайды. Қала маңындағы 3 км жерде орналасқан
Елтай ауылының ақсақалдарының Қосмет Көшкінбайұлы (1928 жылы туған),
Дүйсенғазы Қайдаров (1942 жылы туған) және Егінбаев Рахметтен (1950 жылы
туған) айтуына қарағанда Жамбы атауы қазақтың кәдімгі әскери-соғыс жабдығы
болып табылатын садақ тарту өнерінің бірі болып табылатын жамбы ату
сайысына байланысты пайда болған. Жамбы аталуының үлкен себебі халық
тұрмысындағы үлкен жиын-тойлардағы ұлттық әскери-спорттық өнер сайысының
Найман-қаланың төңірегінде жиі өтілетіне байланысты қойылған деседі. Қала
сырты 4 еңселі және 12 шағын қақпалы болып салынған 38-сурет].
Қаланың орналасқан жері тұрмыс-тіршілік үшін де және ауылшаруашылығы
үшін де өте қолайлы. Қала Үржар өзенінің суы мол, қалың талды болып келетін
жағалауында орын тепкен. Өзен арнасының кең болуы қаладан 350-400 м жерден
Үржарға құятын Қусақ өзенінің қосылуы судың молаюына себебін тигізуде [30-
сурет]. Найман-қала Тарбағатай жотасының Найзақара тауынан 40-45 км, аудан
орталығы Үржардан 20-25 км қашықтықта. Республикалық маңызы бар Алматы-
Барлық-Арасан және Семей-Бақты автотрассасынан 15-18 км-ге жуық жақын
орналасқан [33-сурет].
Қаланың орналасуында архитектуралық мәдениет пен құрылыс-сәулет
өнерінің барлық заңдылықтары сақталған. Қаланың ауданы 350 мшаршы, яғни
ені 500 м, ұзындығы 700 м жерді алып жатыр. Қала ортағасырлық қалалардың
архитектуралық үлгісінде салынған. Қабырғалардың биік дауалдармен
қоршалғаны Ұлы Жібек жолындағы қалалар дуалдарына тән салынған. Дуал орны
үлкен үйіндіге айналған [39-сурет].
Үйіндінің шығыс бөлігіндегі биіктік 1,2 м болса, солтүстік бөлігіндегі
орташа биіктік 1,7 м, ал батыс бөлігі 1,4 м, оңтүстігінде 1,6 м болып
келеді. Қамалдың оңтүстік-шығыс бөлігін жергілікті өлкетанушылар
Қ.Нұрқасымов пен О.Бекбаевтың бастамасымен археологиялық қазба жұмыстары
жүргізілген. Олар қамалдың бойымен ұзындығы 4 м, тереңдігі 2 метрге дейінгі
аралықты қаза отырып, дуалдың фундаментін табуды жоспарлаған [40-сурет].
Бірақ аталмыш әрекеттер белгісіз себептермен тоқталып қалған.
Дуалдың шығыс бөлігінің ортасында үлкен қақпаның орны бар. Оның
қорған төбешіктеріне қарағанда едәуір биіктеу болуы (1,8 – 1,85 м) есік
орнының болғанын көрсетіп тұр [41-сурет]. Мұндай екі есігі айқара ашылатын
зәулім қақпалар дуалдардың төрт бөлігінде бірдей орналасқан. Дуал құрлысына
саз балшықтан күйдіріп жасалған және жылқының қылын араластырып жасаған
кірпіштер пайдаланғаны көрініп тұр.
Дуалдың айналасында кәдімгі Отырар қаласын айналдыра қазып тастаған
сияқты терең арықтар қоршаған [42-сурет].
Арықтың ені 3-5 м, тереңдігі 2,5 м. Арықтың көп жерін қалың қамыс пен
арамшөптер басып кеткен. Оңтүстік-шығыс пен солтүстік-шығыс бөлікте арықпен
қосылған дуалдан 10 м жерде ені 4 м, ұзындығы 7 м болып келетін терең қазан
шұңқырлар орналасқан [43-сурет]. Қос шұңқырдың шығыс бөлікте орналасуы
олардың 250-300 м қашықтықта ағып жатқан Қусақ өзенімен байланыстығын
көрсетіп отыр. Қусақ (Талды) өзенінің суы ішуге жарамды болғандықтан су
арнасынан дуалдарға дейін канал қазу жұмыстары жүргізілгені байқалады.
Дуал маңындағы қазан шұңқырға өзен суының толуы – қалада гидросфера жүйесі
мен су құбырларының болғанын айғақтайды. Қазандықтағы жиналған судың арнайы
фильтрациядан өткізуге арналғаны көрініп тұр [44-сурет]. Демек, қазандықтан
тазартылған су қыштан жасалған су құбырлары арқылы қаланың ішіне тартылуы
түсінікті.
Қаланың айналасын шөбі жұтаң жазық алаңдар алып тұр. Гидросфера
жүйесінің жақын орналасуы аталмыш жердің ландшафтысының далалы-шалғынды
және талды-бұталы екендігін айқындап тұр. Демек, жазық жерлердегі шөптің
аздығы қала маңында азды-көпті, үлкенді-кішілі тұрғын үйлер мен сауда-
саттық орындарының болғанын айғақтап тұр. Жазықтықтың қала айналасында
біркелкі орналасуы бірден көзге көрінеді. Қаланың ортасындағы
архитектуралық нысандар ортағасырлық қала-шаһарлардың үлгісінде салынғаны
байқалады [45-сурет].
Егер Қазақстандағы көне қала-шаһарлардың мәдени-архитектуралық
типологиясына сүйенер болсақ аумағы 30 гектардан асатын (Сайрам, Исфиджаб,
Құйрықтөбе, Отырар, Сығанақ, Құмкент т.б) қалалардың саяси-әлеуметтік
статусы астаналық дәрежеде болғаны белгілі болса, онда Найман-қала жұртының
аумағы аталған қалалардың инфраструктурасына ұқсас екеніне көз жеткіземіз.
Найман-қаланың қалып шөп басып қалғаны біздің зерттеу жұмысымызды
қиындатқаны сөзсіз. Қала жұртының қалай орналасқанын шөп басқан кейбір
жерлердегі ұсақ төмпешіктер арқылы білуімізге болады. Қала жұртында Хан
Ордасы, мұсылман мешіті, хан уәзірлері мен басқару билік жүргізетін құзырлы
мекемелер, сондай-ақ мәдениет орындар орналасқан. Сауда-саттық жасайтын
орын қаланың маңында болған. Сауда-саттық, сонымен қатар ойын-сауық, мәдени
с-шаралар, ғалым-данышпандар әңгімелері негізіне қала дауалдарының
оңтүстік-шығыс бөлігіндегі алаңда болғанға ұқсайды [46-сурет].
Біздің ойымызша, Найман-қаланың пайда болуы Найман Хандығы дәуірімен
тұспа-тұс келді деуге негіз бар. Қаланың Найман Хандығының астанасы болмаса
да, хандықтың Қытайдың Х-ХІ ғ.ғ Цинь (Тань, Хань) империясымен шектесетін
шекаралық аймақта саяси-әлеуметтік, мәдени және дипломатиялық маңызы зор
орталық болғаны шындыққа саяды.
Тарихтан белгілі, Найман Хандығының (Сегіз оғыз тайпасы) ҮІІІ-ІХ
ғасырларда өз алдына бөлек мемлекет болып, кейін ХІІ (1125 ж) ғасырдың
ортасында Шыңғысхан империясының пайда болғанға дейінгі Қазақстанның Алтай
өлкесін, Ертістің жоғарғы жағалауын, Қытайдың Алтайын, Шығыс Түркістанның
жазығын, Жетісу өлкесі, яғни Тарбағатай жотасы, Ертіс жағалауынан бастап
Лепсі-Қаратал өзенінің аңғарларына дейінгі аралықта өз алдына дербес
мемлекет болғаны жөнінде деректер бар. Найман Ханы Күшіктің (Кучлук)
Шыңғысхан әсеріне қарсы соғыс ашқаны, кейін жеңіліс тауып оңтүстікке қарай
ығысқаны ата тарихымыздан белгілі. Бұл жөнінде Л.Н.Гумилев, Т.Сұлтанов,
С.Г.Кляшторный еңбектерінде нақты деректер бар. Қала Найман хандығының
территориясында орналасқан Қойлық, Екі-Оғыз, Қамысқала, Банжар, Қанауыш,
Астұр, Ағашаяқ т.б ортағасырлық қалалар сияқты ұзақ уақыт даму мен өркендеу
үстінде болды.
Қаланың Найман Хандығы тұсында Ұлы Жібек жолының кең таралып,
өркендеуіне қосқан үлесі зор. Найман Хандығының Ұлы Түркі Қағанатының
құрамынан бөлініп, басқа Қимақ, Қидан, Алан, Дешті-Қыпшақ, Қаңлы, Үйсін,
Қарахан, Қарлұқ сияқты өз алдына дербес мемлекет болғаны тарихтан белгілі.
Олар жеке мемлекет болғанымен, Түркі жұртына ортақ тіл, дін, салт-дәстүр
һәм рухани-мәдени дүниелер өз арнасымен дами берді. Солардың бірі Ұлы Жібек
жолы болды. Жібек жолын сақтау және қорғау барлық Хандықтар үшін тиімді
болды. Оның үлкен бір себебі сыртқы саяси-әлеуметтік һәм экономикалық қарым-
қатынас болды. Бұл орайда Хандықтар арасындағы үлкен қақтығыстар мен соғыс
жорықтарының тарихи жазбаларда сирек кездесуі – Хандықтар конфедерациясының
болғанын көрсетеді.
Найман Хандығының хандықтар арасындағы конфедерациялық келісімді
қолдағаны олардың ҮІІІ ғасырдан бастап ХІІ ғасырлар аралығына дейін Алтай
таулары мен Жетісу өңірінің солтүстігіне дейінгі ұлан-ғайыр жерге иелік
етіп, өзінің саяси егемендігі мен мәдени жаңғыру үрдісін тұрақты сақтап
келгендігінде деп санаймыз. Сол себепті Найман-қала аталуының үлкен бір
себебі – мемлекет атауын алған Найман Ұлысына байланысты қойылғанының
саяси мәні бар.
Біздің ойымызша – Найман-қала Найман Хандығының астанасы болды
деуімізге негіз бар. Қаланың Жетісудағы Қойлық қаласына қарағанда шағындау
болғанымен, оның орналасқан жерінің географиялық жағдайы Хандықтың геосаяси
мақсатына байланысты. Атап айтқанда, Ұлы Жібек жолының оңтүстік (Ферғана-
Ыстықкөл бағыты), оңтүстік-шығыс (Талһиз-Тұрфан бағыты), орталық (Ұлытау-
Ұзынарал-Қойлық бағыты), солтүстік (Сібір-Ертіс-Шәуешек) және басқа керуен
жолдарының Найман-қала орналасқан Үржар-Қарақол оазисінде тоғысуы болып
табылады. Қала сыртқыэкономикалық қарым-қатынас үшін де стратегиялық маңызы
болғанымен қатар саяси-әлеуметтік және дипломатиялық келіссөздер
жүргізетін, сауда-саттық, мәдени іс-шаралар және халықаралық маңызы бар
ауқымды жиындар өткізетін ірі орталық болған.
Қорыта айтар болсақ, жоғарыда келтірілген тарихи деректер мен
ғалымдар зерттеулері негізінде біз Найман-қала жөнінде кешенді ғылыми-
зерттеу жұмыстарын болашақта жүргізу қажет деп таптық,

ҚОРЫТЫНДЫ

Зерттеу тақырыбының таңдалып алынуы аталмыш ортағасырлық қала-шаһар
жөнінде осы уақытқа дейін көлемді зерделеу жұмысының жүргізілмей келгендігі
болып табылды. Қолға түскен тарихи құжаттар мен деректер негізінде
баяндаған жұмыстарымыз бойынша төмендегідей тұжырым жасадық:
- Найман-қаланың Тарбағатай өңірінің Үржар-Қарақол оазисінде орналасуы
Найман Хандығының мемлекет астанасын таңдау алуына арналған ішкі
саясаты болып табылады;
- Қаланың архитектуралық құрылысы Ұлы жібек жолында орналасқан
ортағасырлық қала-шаһарлардың үлгісіне сай жасалғаны – оның
ортағасырлық өркениетті мәдени ошақ екенін көрсетеді;
- Найман-қала Ұлы Жібек жолындағы трансконтиненттік коммуникация
торабы болып табылды; оның Жібек жолы тармағының Ферғана (оңтүстік),
Тұрфан (оңтүстік-шығыс), Ертіс бойы (Солтүстік) арқылы бірнеше
бағыттардың тоғысатын орталыққа айналуының әлеуметтік-экономикалық
маңызы зор болды;
- Қала жөнінде жинақталған материалдар болашақта ауқымды ғылыми-
зерттеу объектісі болатынын көрсетеді;
- Қалаға Ұлы Жібек жолындағы көне мәдени ескерткіштерге жататын статус
беру қажет;
- Бүкілқазақстандың Атамекен бағдарламасының Шаһар бағыты бойынша
кешенді тәлім-тәрбиелік, ғылыми-шығармашылық, этномәдени-өлкетану
жұмыстарын жүргізу; ойын-сайыстар, танымдық сабақтар, дебаттық
пікірталастар ұйымдастыру;
- Найман-қаланың ҚР ҰҒА Археологиялық картасына енуі қажет деп
санаймыз;
- Мектептердегі тарих пәнін оқытуға қосымша материал ретінде
Қазақстанның ежелгі қалалары атты факультативтік сабақ ұйымдастыру
барысында Найман-қала туралы толық мағлұматттар беру;
- Тарихшы-археолог һәм мәдениеттанушы ғалымдардың қатысуымен Ұлы
Жібек жолындағы көне мәдениет ошақтары һәм Найман-қала атты ғылыми-
практикалық конференциялар ұйымдастыру;
- Найман-қаланың тарихи жұртын сақтап қалу мақсатында арнайы қор құру,
мемлекет тарапынан қолдау шараларын қарастыру;
- Қаланың орналасқан территориясына арнайы статус беріп, мемлекет
қарауына беру;
- Қаланың кешенді картасын, ортағасырлық қалалар үлгісіндегі макетін
жасау; көрмелер ұйымдастыру;
- Қала жұртына мектеп оқушыларының тобынан құрылған ғылыми-
шығармашылық жорықтар һәм экскурсиялар ұйымдастыру;

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. А:1995
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030
стратегиялық бағдарламасы һәм Қазақстан халқына арнаған Жолдауы.
А.2006
3. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. А.2006
4. Гумилев Л.Н., - Этносфера: История людей и истроия
природы,М.Экопрос,1993, 544с.
5. Бромлей Ю.В.,- Очерки теории этноса,М: Наука, 1983
6. Орлова Э.А.,- Введение в культурную антропологию,М:МГИК, 1994, 215 с.
7. Кляшторный С.Г.,Султанов Т.И.,- Казахстан: летопись трех
тысячелетий,А:Рауан,1992,374 с.
8. Советский Энциклопедический словарь пр А.М.Прохорова, М:1982, 1600
с.
9. Педагогическое наследие: Я.О.Коменский, Д.Локк, Ж-Ж.Руссо, И.Г.
Песталоцци.,- сост.В.М.Кларин, А.Н.Джуринский,М:Педагогика, 1987,с.
411
10. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения, том 2, пр
А.И.Пискунова, М: Педагогика, 1982, с.575
11. Байтұрсынов А.,-Ақ жол Өлеңдер мен тәржімелер. Мақалалар мен әдеби
зерттеулер,А:Жалын, 1991,
12. Большая Советская Энциклопедия. (В 30 томах).
Гл.ред.А.М.Прохоров.Изд.3-е. М:Сов.Энциклопедия,1978.,Т 30.Экслибирис-
Яя.1978, 632с.
13. Иванов В.В.,- Генеалогическая классификация языков и понятие языкового
родства,М:1954
14. Волков Г.Н.,- Чувашская народная педагогика, Чебоксары, 1956
15. Мид М.,- Культура и мир детства, М:Наука, 1988, 274 с.
16. Алиев А.К. Народные традиции, обычаи и их роль в формировании нового
человека, Махачкала, 1968, с.320
17. Пирлиев К. Прогрессивные традиций народной педагогики в современном
воспитании школьников, Ташкент, 1991, с.350
18. Миртурсунов З. Узбекская народная педагогика, Ташкент, 1973, с.312
19. Ханбиков Я.И. Из истории педагогической мысли татарского народа,
Казань, 1967,с.322
20. Хинтибидзэ А.Ф. Идеи воспитания в грузинском народном эпосе, Тбилиси,
1951
21. Виноградов Г.С. Народная педагогика, Иркутск, 1926, с. 293
22. Гашимов А.Ш. Азербайджанская народная педагогика, Баку, 1970, с. 325
23. Васильцова З.П. Мудрые заповеди народной педагогики, М, 1983, с.125
24. Христова Е.Л. Народная педагогика: исторические и теоретическо-
методические проблемы, М: 1988, с.341
25. Измайлов А.Э. Народная педагогика: педагогические воззрения народов
Средней Азии и Казахстана, М, Педагогика, 1991, с. 254
26. Мухамбаева А.Х. Национальные обычаи и традиции казахского народа и их
влияние на воспитание детей и молодежи, М, 1974, с.182
27. Қазақ этнопедагогикасы дәрісінің бағдарламасы Құр. Қ.Жарықбаев,
С.Қалиев, З.Әбілова, А: РИК, 1993, 32 бет
28. История обучения и воспитания казахов Программа факультативных
занятий для 10-11 классов. Сост. К.Жарикбаев, С.Калиев, Қазақстан
мектебі 91990.
29. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. ҮІІІ-ІХ кластарға арналған
факультативтік курс Құр. С.Қалиев, М.Ж.Смайылова, М.Оразаев, А:
РИК, 1990, 45 бет
30. Рудь Ю.А. Методологические и теоретические проблемы изучения народной
педагогики (логико-исторический аспект), М: 1980, с.168
31. Оршыбеков И. Халық ауызекі поэтикалық шығармашылығындағы адамгершілік
тәрбиесінің идеялары, А, 1974, 174 бет
32. Сейсембаев Қ. Отбасы тәрбиесінде балаларды мектепке даярлаудағы қазақ
халық педагогикасы, А, 1987, 178 бет
33. Жандилдин Н. Природа национальной психологии,А: Қазақстан, 1971, с.
185
34. Құран Кәрим. Қазақша мағына және түсінігі Аударған Х.Алтай, Сауд
Арабиясы, Фаһд патшасы, Құран шәриф басым комбинаты, 1991 (Һіжри
бойынша 1412 жыл), 604 бет
35. Айдаров Ғ. Орхон ескерткiштерiнiң тексi,А:Ғылым,1990,154 бет
36. Қайқауыс. Қабус-нама Алтын сандық, ауд. Т.Айнабеков,
А:Балауса,1992, 160 бет
37. Қожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория,
практика,А:Ғылым,1998,с.315
38. Лордкипанидзе Д.О. Педагогическое учение К.Д.Ушинского, М:1954,с.368
39. Ушинский К.Д. Педагогические сочинение: в томах. Т 1 Сост.
С.Ф.Егоров, М: Педагогика, 1988, с. 413
40. Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения, т 1 Под. Ред
В.Я.Струминского, М: Госучпедгиз, 1954, с.733
41. Сәдуақасұлы Ә.,- Халықтық педагогика дәстүрлері арқылы қазақ
мектептерінің оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың педагогикалық
шарттары,А,2003, 193 бет
42. Аль Фараби. Избранные трактаты Перевод с арабского, А:Ғылым, 1994,
с.445
43. Кукушин В.С., Столяренко Л.Д.,- Этнопедагогика и этнопсихология,
Ростов не Дону:Феникс, 2000,-448 с.
44. Кей Э.,- Век ребенка Пер.с шведск.яз., СПб:1905, 274 с.
45. Блонский П.П.,- Избранные педагогические и психологические сочинения
Под ред.А.В.Петровского, М:Педагогика, т 1, 1979, -304с.
46. Стельмахович М.И.,- Традиции и тенденции развития семейной
этнопедагогики украинского народа Автореф.дсс.доктора пед.наук.-
Киев,1989,-43 с.
47. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия Бас ред.Б.Аяған.-А:ҚЭ, 2003.-720 б.
48. Сарсенбаев Н.,- Обычаи, традиции и общественная жизнь.-А:1974,-297 с.
49. Жүкеш Қ.,- Ұлттық психологияның сипаты.-А:РБК, 1993.-196 б.
50. Искандеров И.,- Құтадғу билик, 1-ХІ синиплпрға беғишланған намлиқ
хәлиқ педагогикисини оқутуш программиси, А:Уйғур авази газеті,
13.02.1993
51. Жарықбаев Қ.Б. Развитие педагогической мысли в дореволюционном
Казахстане, Киев:1982,с.285
52. Қазақтың тәлімдік ой-пікір Антологиясы. 1 том. (ҮІ ғасырдан ХХ
ғасырдың басына дейінгі кезең) Құр. Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, А:
Рауан, 1994, - 320 бет
53. Қобдабай Қ. Ғұрып, дәстүр және тәрбие,МХР,Баян Өлгий,1979,125 бет
54. Дүйсембiнова Р.Қ. Қазақ этнопедагогикасын мектеп практикасына ендiру,
А:2000, 355 бет.
55. Сарыбеков Н.Қ. Педагогические основы подготовки учащихся к охране
природы в системе общего среднего образования, Тараз,1994,с.156
56. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие, А:Бiлiм,1995, 232 бет
57. Наурызбай Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного образования
школьников,А,1997,с. 320
58. Ғаббасов С. Халық педагогикасының негiздерi, А, 1995,463 бет
59. Әлсатов Т.М. Қазақ хандығы тұсындағы педагогикалық ойлардың дамуы
(докторлық диссертация), Шымкент, 2000, 321 бет
60. Кенжеахметұлы С. Жетi қазына, А:Ана тiлi,1997,124 бет
61. Сауытбеков С.Л. Тағылым тегi, Көкшетау, 2003, 195 бет
62. Әлiмбаев М. Халық ғажап тәлiмгер, А:Рауан,1994, 144 б.
63. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалiмдердi оқушыларға ұлттық тәрбие беруге
дайындаудың теориясы мен практикасы,Тараз,2001, 343 б.
64. Оразбекова К.А.,- Жеке тұлға ұлттық тәрбиесiнiң ғылыми-педагогикалық
негiздерi, А:2001,298 бет
65. Rodjers K.,- Freedom to learn for the 80’s, USA, New York, 1961
66. Столяренко Л.Д., Педагогика. Серия Учебники, учебные пособия. Ростов
на Дону: Феникс,2003.-448 с.
67. Тойнби А., Постижение истории. М: 1991.- 220 с.
68. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық.Ітом.-
А:Атамұра,1996,-544 бет.
69. Қазақстан Республикасының Конституциясы, А, 1995, 45 бет.
70. Назарбаев Н.А.,- Казахстан -2030 : Послание Президента страны
народу Казахстана –Алматы: Білім,1997-
71. Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы, Егеменді Қазақстан, № 311-
312, 29.11. 2003.
72. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді
дамыту Тұжырымдамасының жобасы, Білім әлемі, 2004.
73. С.Л.Сауытбеков., - Тағылым тегі, Көкшетау, 2003, 195 бет.
74. Сауытбеков С.Л.,- Өртенген өлең, А, Жалын, 1984.
75. Мұқанов С., - шығармалар жинағы, 15 том, 326 бет. А, 1964.
76. Қазақстан тарихы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.