ХІХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі. ХІХ ғысырдың І жартысы – алғашқы кезеңдердегі ауызша әдеби тілді синтездеу дәуірі. Тілдің даму барысындағы сапалық белгілердің көріне бастауы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

Әл-фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті

Семинар тапсырмасы

Тақырыбы : ХІХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі. ХІХ ғысырдың
І жартысы - алғашқы кезеңдердегі ауызша әдеби тілді синтездеу дәуірі. Тілдің даму барысындағы сапалық белгілердің көріне бастауы
Орындаған: Есенгелді Жансая
Тексерген : Бисенбаев Аманжол Куанбаевич

2020-2021 оқу жылы

Қазақ тілі қазақ халқын қураған ру, тайпа тілдері ретінде, ал берігірек, яғни 15-16 ғ- лардан бермен қарай, қазақ халқының біртутас ауызекі сейлеу тілі ретінде әлденеше ғасырлар бойы сол халықпен бірге жасап келе жатқаны мәлім. Сонымен қатар өзгетүркі халықтары сияқты, қазақ халқының әдеби тілі де болған. Қазақ халқы өзінің жазу мәдениетінде бірсыпыра уақыт бойы жазба әдеби тілі ретінде түркі тілдес халықтардың сауатты үрпақтарына ортақ болған, белгілі дәрежеде қалыптасқан шағатай немесе түркі аталған тілді пайдаланды. Қазақ қоғамында әлеуметтік топтардың ескілері ыдырап, жаңа түрлері пайда болды. Сауданың жедел дамуына байланысты саудагерлер, алыпсатарлар, өсімқорлар шықты. Қулдардың әлеуметтік тобы жойылып, төлеңгіттер султандар жанынан кетіп, жеке руға айналды. Батырлар мен билердің әлеуметтік сипаты біраз өзгерді, жатақ, усақ қоленершілер пайда болды. Бұл көзде қазақ даласында ана тіліндегі мектептер, баспасөз, кітап шығару ісі болғанжоқ. 1822жылғы Устав бойынша қазақтарға балаларын орыс мектебіне беруге рүқсат берілгенімен, онда оқитын қазақ балаларының саны тым аз болатын. Патша үкіметі 19 ғ-дың ортасына дейін қазақ жеріне ислам дінін күштеп тарату саясатын ұстады, Екатерина II-нің. 1783 жылғы указы бойынша мемл. есебінен мешіттер салынып, діни кітаптар бастырылып тегін таратылды, қазан татарлары мешітке молда, жергілікті әкімш. орындарында тілмаш ретінде кеңінен пайдаланылды. Патша үкіметінің отарлау саясатына қарсы шаруалар көтерілісі кең өріс алды. Исатай- Махамбет бастаған буқаралық қӨзғалыс, Есет Көтібарұлы көтерілісі, Кенесары Қасымов басқарған т. б. қӨзғалыстар халық өмірінде өшпес із қалдырды. Міне, осындайэкономикалық, саяси-әлеуметтік өзгерістер сол тұстағы қазақ әдеби тіліне өз әсерін тигізді, ел билеу, әкімш. қүрылысқа және экономикалық жаңалықтарға байланысты көптеген жаңа атаулар мен сөз орамдары пайда болды. Бұл жаңа қолданыстар, ең алдымен, халық өмірінде елеулі роль атқарған ақын-жыраулар шығармаларында орын алды. Бұл көзеңнің ауызша әдеби тіл нормасын танытатын тілдік материалдар Махамбет, Дулат, Шөже, Шортанбай, Байтоқ, Жанақ, Орынбай т. б. ақындардың шығармалары болып табылады.

Россияның Қазақстан территориясын отарлауы аяқталуымен байланысты халықтың патриархалдық тұрмыс-тіршілігі бірте-бірте өзгеріп, көшпелі ел отырықшылыққа ауысып, мал ш-мен қатар егіншілік кәсіппен де айналыса бастады, сауда-саттық күшейді. Қалалар саны көбейді, әр жерден кен көздері ашылып, өндіріс орындары пайда бола бастады. Қазақ қоғамының қүрылысына да өзгерістер ене бастады, жаңа әлеуметтік топтар пайда болып, кенөлері тарих сахнасын босатты. Рухани өмірде де жаңалықтар орын алды. Қазақ халқы оқу-біліммен етене жақындаса бастады. 19 ғ-дың 2-жартысында Қазақстанда 100-ге тарта 2 кластық уөздік және 1 кластық болыстық мектептер болып, онда 400-ге жуық шәкірт оқыды. Қазақтіліндетуңғыш баспасөз жарық көріп, кітап шығару ісі пайда болды. Бұл тұста ислам діні де етек жайып, кең тарады. Бұл жағдайлар бірыңғай улттық әдеби тілімізді қалыптастыру мәселесін күн тәртібіне қойды. Бұл тұрғыда Ыбырай мен Абайдың еңбектері ерекше. Олар қазақтың ауызша әдеби тілі мен көне жазба әдеби тілін шеберлікпен пайдалана отырып, оны стильдік жағынан жетілдірет ұсті. Ы. Алтынсарин ана тілінде оқытатын мектеп ашып, оның оқулықтарын өзі жазды. «Қырғыз хрестоматиясын» жазу үстінде Ыбырайдың алдында не бұрынғы шағатай тілі әсерінен қүтылмаған көне жазба әдеби тілді пайдалану, не жаңа жазба әдеби тіл жасау жолы түрды. Хрестоматияға кіргізген өзінің төл әңгімөлері мен өлеңдері болсын, не халық ауыз әдебиеті үлгілері мен аудармалары болсын, жаңа жазба әдеби тілде жазды. Бұл шығармалар тілі көркем әдебиет стилінің алғашқы көрінісі еді. Аталған кітап қазақтың ұлттық әдеби тілінің кейінгі дәуірлерде дамуына дүрыс бағыт берген, оған төтенше әсер еткен еңбек болды.

Осы жазба әдеби тілде ол қазақша газет шығару мәселесін де күн тәртібіне қойып, оның алғашқы санын өз қолымен жазды. Қазақ балалары оқитын дін сабағына оқулық әрі көпшілік халық оқитын «Шариат әл- ислам» атты кітапты да осы тілде жазып, Ғылыми- көпшілік әдебиеттер стилінің бастаушысы болды. Ақырында, Ыбырайдыңтікелей араласуымен кеңсе қағаздарының да алғашқы үлгісі жасалынды. Сөйтіп, Ыбырай Алтынсарин қазақтың жаңа жазба әдеби тілінің бұрын болмаған көптеген стильдерін жетілдіруде орасан зор еңбек етті. Қазақтың жаңа жазба әдеби тілін қалыптастыруда Абайдыңулы еңбегі бар.

Абай өзіне дейінгі күшті дамыған, халықтың эстетикалық-рухани талғамын сан ғасыр бойы қанағаттандырып келген қазақ поэзиясы тілінің негізгі қағидаларын сақтай отырып, өлең сөзіне орасан көп жаңалықтар енгізді. Абайдың классиктігін танытатын белгілердің бірі - оның кестелі бояуы күшті, модальдық реңкі бар сөздерді керкем бейне үшін шебер пайдалануы. Абай өлеңдері арқылы қазақ керкем сөзінің лексикалық құрамына өзгөріс енді. Ол өзгөрісті туғызған негізгі себеп, біріншіден, оның шығармаларының тақырыбы болса, екіншіден, жаңа бейнелі сөз іздеуі еді. Қоғамның саяси-экономикалық қүрылысына, оқу- білімге, философия мен дінге қатысты сөздер мен тіркестерді, кейде тіпті атауларды поэзия тіліне молынан енгізу Абайдан басталады. Сөйтіп, қазақ поэзиясы тілінің лексика құрамын кеңейту, яғни бурын жиі қатыстырылмайтын сөздер тобын өлең тіліне енгізу және оларды дәл де ауыспалы мағынасында пайдалану Абайдың әдеби тілге, соның ішінде өлең тіліне қосқан үлесі, саналы түрде істеген қызметі деуге болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.