ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАСТАР АРАСЫНДАҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

ҒТАХР
ӘӨЖ 331.5

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАСТАР АРАСЫНДАҒЫ
ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІ
Айдасқызы Іңкәр
Нархоз Университеті, Алматы қ., Қазақстан Республикасы
e-mail: Ingkar.aidaskyzy@narxoz.kz

Аңдатпа. Мақала ҚР қалаларында жастар арасындағы жұмыссыздық және ресми статистика бойынша пайыздық мөлшерлерінің өзгерісі мен жұмыссыздық мәселесін шешу жақтарын талдауға, және жастардың түрлі санатын жұмыспен қамтудың жол картасы аясында қарастыру. Бүгінгі таңда елімізде әрбір екінші тұлғада, жұмыссыздық мәселесі туындап отыр. Сондықтан да жұмыссыздық мәселесі бүгінгі таңда халық арасында актуалды тақырып. Қазақстан экономиясы және жұмыссыздық деңгейлерін салыстырып, сонымен қатар жастар саясатының негізгі ерекшеліктері мен олардан күтілетін нәтижелер сондай-ақ дамып келе жатқан Қазақстанның базалық ресурсы ретінде жастарға үлкен жауапкершілік күтіліп отыр.
Мақалада бұл мәселе мемлекет тұрғысынан жастар арасында төменгі көрсеткішті Қазақстан ТМД арасындағы орны және пайыз көрсеткішіні өзгеруі, жасатарға қатысты толық әрі сенімді статистикалық мәліметтер олардың өмірі мен жағдайын жақсартуға бағытталған барынша тиімді шараларды әзірлеуге мүмкіндік беру.

Зерттеудің мақсаты ─ Қазақстан Республикасындағы жастар жұмыссыздығын талдау және оған әсер ететін факторларды анықтау, сонымен қатар бұл мәселемен күресу жолдарына зерттеу жүргізу және оны ғылыми тұрғыдан дәйектеу.
Әдіснамасы - Жалпытеориялық: Зертттеудің дәстүрлі түрі ақпараттық-статистиканы қарастыра отырып, мәліметтерді талдау және синтездеу;
Эмпирикалық: Жастар арасында сауалнама жүргізу арқылы зерттеуді дәйектеу.
Зерттеудің бірегейлігі құндылығы - Әр елдің басты стратегиялық ресурсы-жастар және олардың әлеуметтік жағдайын қарастыру. Сондықтан жастар жұмыссыздығына зерттеу жүргізу-бұл өзекті мәселелерді көтеретін, экономикалық және әлеуметтік жағдайларды қозғайтын жұмыс.
Зерттеу нәтижелері - Еліміздегі жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейін сандық дәрежеде нақтылау және оның әлеуметтік деңгейге сабақтастығын дәйектеу.
Түйінді сөздер: экономикалық тұрақсыздық, жұмыссыздық, жастар арасындағы жұмыссыздық, орташа айлық жалақы, әлеуметтік жағдай.

Кіріспе. Жұмыссыздық кез-келген елдің тұрғындары, әсіресе жастар арасында біркелкі бөлінбейді. Сондықтан диагнозтикалық тұрғыдан қарағанда маңызды аспектілерінің бірі жұмыссыздық [1]. Статистика көрсеткендей, барлық жастағы жұмыссыздардың жалпы санынан әйелдер шамамен 65% құрайды, яғни ерлерге қарағанда 2 есе көп. Бұл қазіргі уақытта бос орындарға үміткерлерге қойылатын негізгі талаптардың бірі арнайы-техникалық білімнің болуы болып табылатындығымен түсіндіріледі. Алматы қалалық жұмыспен қамту орталығының мәліметінше, жұмыс берушілердің техникалық салада ұсынатын бос жұмыс орындары шамамен 40% - ды құрайды. Бірақ 25 жасқа дейінгі жастар арасында ең көп таралған жұмыссыздық. Оның үлесі Жұмыспен қамту орталықтарына жүгінген халықтың жалпы санының 41,2% - ын құрайды. Бұл көбінесе олар бірден "өздеріне ұнайтын" жұмыс тапқысы келетіндігімен және осы іздеулермен айналысқан кезде жұмыссыз болып саналатындығымен түсіндіріледі. Бұл сонымен қатар біздің жұмыссыздық деңгейінде бос жұмыс орындары негізінен белгілі бір жұмыс өтілі бар мамандармен толтырылатындығына байланысты. Ал жұмыс тәжірибесі жоқ жастарға оны алу мүмкіндігі де берілмейді. Қазақстан Республикасында жұмыссыздықтың негізгі нысандары: жасырын, фрикциялық, маусымдық өндірістің құлдырауымен байланысты жұмыссыздық болып табылады. Еңбек нарығы - бұл жұмыс күшін тауар ретінде сатып алуға және сатуға қатысты экономикалық қатынастар жүйесі. Еңбек нарығының әсерінен жоғары білікті еңбектің беделі сөзсіз көтеріледі, әр жұмыс орнының бағасы артады, жұмысшыларға қойылатын талаптар және олардың жұмысының сапасы артады. Еңбек нарығында ең қабілетті және іскер жұмысшыларды қатал, аяусыз іріктеу жүріп жатыр. Нарық әлсіз және жұмыс істей алмайтын жалқау адамдарды аямайды. Бұл оның жоғары ұтқырлығын қамтамасыз етеді, кәсіпкерлік пен бастаманы ынталандырады. Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан еңбек нарығы нақты еңбек нарығынан ерекшеленеді. Әкімшілік, құқықтық және экономикалық факторлармен шектелген жұмыс күшін еркін сату әлі де жоқ: паспорт режимі әлі де бар, жұмыс күшінің еркін аумақтық толып кетуіне кедергі келтіретін нақты тұрғын үй нарығы жоқ [2]. Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығы демографиялық, салалық, өңірлік салалар бойынша теңгерімсіз. Атап айтқанда, көмір және тау-кен, мұнай өңдеу аудандарында ерлер еңбегі басым және мұнда әйелдер еңбегі барынша толық қолданылатын кәсіпорындар нашар дамыған, ал мұнда елдегі жұмыссыздар санының үштен екісі әйелдер. Нарықта еңбекке ақы төлеуге әсер ететін сұраныс пен ұсыныс заңы бар. Мұнда сатушылар мен жұмыс күшін сатып алушылар кездеседі. Сатушылар-бұл жұмыс күшін, яғни жұмыс істеу қабілетін ұсынатын жұмысшылар. Еңбек ұжымдары мен кәсіпкерлер жұмыс күшін сатып алушылар болып табылады. Біздің еліміздегі еңбек нарығын тану жұмыс күшінің әлеуметтік-экономикалық сипатын және оны өндіріс құралдарымен байланыстыру тәсілін түбегейлі өзгертеді. Оны өндіріс құралдарымен байланыстыру нарықтық жолмен жүреді-сатып алу-сату арқылы жүзеге асады.

Өзектілігі. 25 жасқа дейінгі қазақстандық жастар да жұмысқа орналасуда үлкен қиындықтарға тап болады. Бұл белсенді түрде салынып жатқан Қазақстанның жұмысшы мамандықтарының тапшылығына ғана емес, жас мамандардың тілектері мен мүмкіндіктерінің қайшылығына да байланысты [3] .
Тəуелсіз жас мемлекетіміздің аз ғана уақыт ішінде қол жеткізген жетістіктері, бағындырған белестері мақтан тұтарлықтай. Жеткен жетістіктерімізге Елбасымыз Нұрсұлтан Əбішұлының 2012 жылғы Қазақстан халқына Жолдауынан мəлімет келтіріп өтуге болады:

* жаңа құрамдағы Парламент жəне жаңарған Үкімет өз жұмысына кірісті;
* 2011 жылмен салыстырғанда 2012 жылы ел экономикасы 7,5 пайызға өсті;
* ішкі жалпы өнім жан басына шаққанда 11 мың доллардан асты;
* бұрын сатылып кеткен активтердің бірқатар маңызды бөлігі мемлекет меншігіне қайтарылып алынды;
* барлық акциялардың пакеті Қазақстанға оралып, оларға өзіміз басшылық ететін нəтижеге де қол жеткіздік жəне т.б.
Өз жұмыс күшін ұсынатын қызметкерлер, әдетте, олардың жұмысына сұраныстың бар екендігі туралы жеткілікті хабардар емес. Олар барлық бос жұмыс орындары туралы, тіпті өз қалаларында да біле бермейді. Одан да жаманы, олар басқа аймақтарда жұмыс орындарының бар-жоғын біледі. Нарық жағдайында еңбек өзгеруінің экономикалық заңы қолданылады, оның мәні экономикалық жағдайды жақсарту үшін белсенді жұмыс істеу керек екендігінде көрінеді, бұл үнемі жетілдіру қажеттілігін және сәйкесінше еңбек өмірінің барлық кезеңінде еңбек формаларының өзгеруін болжайды. Мысалы, американдықтар жұмысты орташа есеппен 7,5 рет өзгертеді. Жапонияда жұмысшылардың бір бөлігі өмір бойы жалдаумен қамтылған - 2,6 рет. Батыс Еуропада бұл көрсеткіш Жапонияға қарағанда көп, бірақ АҚШ-қа қарағанда аз [4].
Жұмыссыздық зардабын бəсеңдететін факторлардың қатарына ғылыми-техникалық өрлеу, жаңа қосымша жұмыс күшін қажет ететін өндіріс саласындағы еңбек етуге қабілеті бар тұрғындарды жұмыспен қамтамасыз ету жатады. Жалпы, ғылыми-техникалық революция жағдайында жұмыспен қамтуды тұрақты түрде өсіру, негізінен, өндірістік емес салалардың дамуы арқылы жүзеге асырылады. Оның ұлғаюы, тұрғындардың əр түрлі қызмет түрлеріне деген шығынының тез өсуімен жəне халық шаруашылығының орташа көрсеткішіне қарағандағы жоғары еңбек ауқымдылығымен сипатталады.

Зерттеудің мақсаты ─ Қазақстан Республикасындағы жастар жұмыссыздығын талдау және оған әсер ететін факторларды анықтау, сонымен қатар бұл мәселемен күресу жолдарына зерттеу жүргізу және оны ғылыми тұрғыдан дәйектеу.
Зерттеудің міндеті - Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейін зерттеу арқылы халықтың әлеуметтік жағдайының бейнесін айқындау және оны ғылыми түрде қорытындылау.
Гипотеза - Қазақстандағы жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі экономикаға айтарлықтай кері әсерін тигізеді.

Зерттеу әдісі. Зерттеу барысында екі әдіснама қолданылып, екі зерттеу қорытындысы түйінделеді. Айта кететін болсақ, жалпытеориялық пен эмпирикалық әдіс қолданылады. Яғни, зертттеудің дәстүрлі түрі ақпараттық-статистиканы қарастыра отырып, мәліметтерді талдау және синтездеу мен жастар арасында сауалнама жүргізу арқылы зерттеу дәйектеледі[5].
Нәтижелер мен талқылаулар. Мемлекет экономикалық қайта құру бағдарламаларында Жұмыспен қамтудың экономикалық басымдықтарын үнемі теңдестіруде реттеуші рөл атқарады. Қазақстанның жоғары билік органдары жүргізіп отырған әлеуметтік саясаттың негізгі міндеті - халықтың өмір сүру деңгейін барынша қолдау және жұмыссыз қалған азаматтарды әлеуметтік қорғау жөніндегі шараларды күшейту. Оны орындау үшін халықты жұмыспен қамтудың мемлекеттік бағдарламасы әзірленді.
Ресми порталдан алынған деректерді қарастырған кезде зерттеудің талдау әдісі қолданылды [6], яғни негізгі мәліметтер болмашыдан, елеулілер мардымсыздан ажыратылды. Сонымен қатар, талдау нәтижесінен алынған барлық мәліметтерді біріктіру бойынша синтез әдісі қолданылды, нәтижесінде 1-ші және 2-кестелер құрылды.

Кесте 1 - Қазақстан Республикасындағы жастар саны

2016
2017
2018
2019
2020
ҚР халық саны
17918200
18157300
18395600
18631779
-
ҚР жастар саны
4 099 272
3 995 913
3 900 900
3 830 526
3 765 383
Жастар үлесі
22,9%
22%
21,2%
20,6%
-
Ескертпе: Статистика комитетіндегі мәліметтер бойынша автормен құрастырылды

1-кестеде Қазақстан Республикасындағы 2016-2020 жылдар арасындағы жастар саны қарастырылды. Себебі, зерттеу тақырыбы Қазақстандағы жастарға тікелей қатысты. Кестеде көрсетілгендей, жастар саны жыл сайын төмендеп келе жатыр, яғни көрсеткіш тұрақты кеміп отыр. Бұл көрсеткіш, зерттеу барысында қажет болады.

Кесте 2 - ҚР жұмыссыздыққа байланысты еңбек нарығының негізгі индекаторлары

2016
жыл
2017 жыл
2018 жыл
2019 жыл
2020 жыл
Жұмыссыз халық, мың адам
441,3
439,3
441,9
441,4
454
Жұмыссыздық деңгейі, пайызбен
4,9
4,9
4,8
4,8
5
15-28 жастағы жұмыссыздар, мың адам
91,6
86
78,5
81,1
84
Жастар жұмыссыздығының деңгейі, пайызбен
4,2
4,1
3,6
3,7
4
Ескертпе: Статистика комитетіндегі мәліметтер бойынша автормен құрастырылды

2-кестеде ҚР жұмыссыздыққа байланысты еңбек нарығының негізгі индекаторлары көрсетілген. Бұл зерттеу жұмысы бойынша Қазақстан Республикасындағы жалпы жұмыссыздар және 15-28 жастағы жұмыссызсыздар саны маңызды индекаторлар болып табылады. Бірінші индекатор бойынша жұмыссыз халық саны тұрақсыз, алайда соңғы жылғы көрсеткіш бойынша өсіп келе жатқанын байқауға болады. Яғни, 2020 жылы жұмыссыздық деңгейі 2016 жылға қарағанда 0,1%-ға өскенін, яғни жұмыссыздар санының 12700-дей адамға көбейгенін көруге болады. Екінші индекатор бойынша жұмыссыз жастар саны ауқымды дәрежеде өзгеріліп отырған жоқ, сол себепті де көрсеткішті тұрақты деп айтуға да болады. Кестеден көріп отырғанымыздай, 2016 жылы 15-28 жастағы жұмыссыздар саны жалпы жұмыссыздар санының 20,7%-ын, 2017 жылы 19,5%-ын, ал 2018 жылы 17,7%-ын, 2019 жылы 18,3%-ын және 2020 жылы 18,5%-ын құрады. 2016 жылмен салыстырғанда 2020 жылы жұмыссыз жастар саны шамамен 7600 адамға азайды. Бұл дегеніміз, жұмыссыздар арасында жастардың саны жылдан жылға аз мөлшерде болса да, азайып бара жатқанын білдіреді.

Сурет 1 - Жұмыссыз халық пен жастар сабақтастығы
(Ескертпе: автормен құрастырылды)
Жастар арасындағы жұмыссыздықты анықтау барысында сауалнама алынды. Сауалнама талаптарға сай, яғни сұрақтардың маңыздылығына байланысты ретімен, сонымен қатар стандартқа сай рәсімделіп құрастырылды. Сауалнама обьектілері - оқушылар, студенттер және т.б. Сауалнама қысқа әрі нақты болуы үшін 5 сұрақтан тұрады.

Сауалнама сұрақтары
Жауап нұсқалары
Қанша жастасыз?
oo 15-28
oo 29-50
Сіз жұмыс істейсіз ба?
oo Иә
oo Жоқ
Жұмыс істейтін болсаңыз лауазымыңыз қандай?
Ашық сұрақ
Сізге жұмыс табу қиын болды ма?
oo Иә
oo Жоқ
Жастарға неліктен жұмыс табу қиын?
oo жеткіліксіз тәжірибе
oo жоғары талап
oo құзыреттілігі аз
oo уақыт ыңғайсыздығы
oo фрикциондық жұмыссыздық (бұл жұмыс іздеуге кеткен уақытпен байланысты жұмыссыздық)
oo жеке себептер(еріншектік, мотивация жоқ, құлшыныс жоқ, т.б.)
oo басқа жауап

Сауалнаманың мәнін ашатын және келесі зерттеу жұмыстарына көмектесетін сұрақ - Жастарға неліктен жұмыс табу қиын?. Осы сұрақ төңірегінде жастар арасындағы жұмыссыздыққа әсер ететін факторлар анықталады.
Сауалнамаға 256 респондент қатысты. Сұрақтарға жауап берген 256 адамның 96%-ы, яғни 246 адам 15-28 жаста (2-сурет). Яғни, тақырыпқа сауалнамаға қатысатын респонденттердің жас ерекшеліктері сәйкес келетіні анықталды. Ал, жұмыс істемейтіндер саны 172, яғни 67%-ды құрайды (3-сурет). Елімізде осы жылдың алғашқы тоқсанында 15 - 28 аралығындағы 78,9 мың жұмыссыз жас азамат анықталды. Бұл көрсеткіш елдегі жұмыссыздардың 17,8%-ын алады. Бір жылдың ішінде бұл көрсеткіш 5,8%-ға азайса, жұмыссыз жастар деңгейі 3,8%-ға төмендеген [7]. Яғни, жастар жұмыссыздығының деңгейі 2020 жылы төмендеді.

Сурет 2 - Респонденттердің жасы
(Ескертпе: автормен құрастырылды)
Сурет 3 - Респонденттердің жұмысбастылығы
(Ескертпе: автормен құрастырылды)

Жұмыс лауазымы бойынша респонденттер ең көп мөлшерде сату менеджері (36%, яғни 92 респондент) мен операторды (23%, яғни 59 респондент), сонымен қоса даяшы (11%, яғни 28 респондент) ретінде жұмыс жасайтыны анықталды (4-сурет). Сауалнама бойынша респонденттердің 63%-на, яғни 161 тұлға үшін жұмыс табу қиын болды (5-сурет).

Сурет 4 - Жұмыс лауазымы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.