Психология ғылымындағы кәсіби бағыттылық мәселелеріне теориялық шолу
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ...3
ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ ...5
1.1 Психология ғылымындағы кәсіби бағыттылық мәселелеріне теориялық шолу. ...5
1.2. КӘСІБИ БАҒЫТТЫЛЫҚТЫҢ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ КӘСІБИ АЙҚЫНДАЛУЫНА ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІ ...13
1.3. ОҚУШЫЛАРҒА КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ...17
1.4. КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЕСКЕРУ. ...25
ІІ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ. ...34
2.1. Эксперименттік зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері. ...34
2.2. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІНІҢ СИПАТТАМАСЫ ...35
2.3. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БАРЫСЫ ...37
2.4. ЗЕРТТЕУ МӘЛІМЕТТЕРІНІҢ САПАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУЫ ...43
ҚОРЫТЫНДЫ ...46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ...46
Кіріспе ...3
ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ ...5
1.1 Психология ғылымындағы кәсіби бағыттылық мәселелеріне теориялық шолу. ...5
1.2. КӘСІБИ БАҒЫТТЫЛЫҚТЫҢ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ КӘСІБИ АЙҚЫНДАЛУЫНА ТИГІЗЕТІН ӘСЕРІ ...13
1.3. ОҚУШЫЛАРҒА КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ...17
1.4. КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЕСКЕРУ. ...25
ІІ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ. ...34
2.1. Эксперименттік зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері. ...34
2.2. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІНІҢ СИПАТТАМАСЫ ...35
2.3. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БАРЫСЫ ...37
2.4. ЗЕРТТЕУ МӘЛІМЕТТЕРІНІҢ САПАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУЫ ...43
ҚОРЫТЫНДЫ ...46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ...46
Кіріспе
Қазіргі кезде еліміздегі демократиялық қоғам құру кезеңінде экономика саласында нарықтық қатынастарға көшу, қоғамда гуманизация процесі жүріп жатқан кезде, осы демократиялық қоғамда өмір сүретін шығармашылық еңбекке адамгершілік, психологиялық және практикалық тұрғыдан дайын біртұтас, жан-жақты дамыған жеке адамды тәрбиелеу қоғамның басты мақсаты, әрі білім беру жүйесін реформалаудың кезек күттірмес негізгі міндеті болып табылады.
Қоғамның болашақ мамандарын тәрбиелеуде жалпы білім беретін міндеттердің ерекше рөл атқаратыны белгілі.
Осыған орай, жеке адам бағыттылығының бір түрі ретінде кәсіби бағыттылықты қалыптастыру болашақ іскер мамандарды даярлаудың негізгі шарттарының бірі және кәсіби бағдар беру мәселесі жоғарғы сынып оқушылары үшін ең өзекті мәселе болып табылады.
Республикамызда бүгінгі күн талабына сай әртүрлі типтегі орта мектептердің пайда болуына байланысты оқушыларға кәсіби бағдар беру арқылы олардың кәсіби бағыттылығын мәселесі басты назарға айналуда.
Оқушы жастардың кәсіби бағыттылығы мен оларға кәсіби бағдар беру жұмысын ұйымдастыру мәселелерін қарастыратын ғылыми-психологиялық, педагогикалық әдебиеттердің талдауы – кәсіби бағдар беру жұмысының теориясы мен қолданбалық тәжірибесіне өзіндік үлес қосатындығын көрсетеді. Сонымен қатар, жалпы білім беретін қазақ мектептері, гимназиялар мен лицейлер, лицей-интернаттар, колледждер мұғалімдері кәсіптік бағдар беру жұмысын дұрыс жолға қоюда, өздерінің бұл процестегі орны мен ролін дұрыс анықтауда, оқушылардың кәсіби бағыттылықтарын олардың жеке-даралық ерекшеліктеріне сәйкес қалыптастыруда көптеген құндылықтарға тап болатындығын көрсетеді.
Мұндай жағдайлар кейіннен оқушылар бойында мамандықты, жұмыс орнын, оқу орнын ауыстыруға, кәсіби қанағаттанбаушылыққа, өзін маман және жеке адам ретінде дұрыс бағаламауға әкелері сөзсіз. Осыған байланысты мектептегі педагогикалық процесте оқушыларға кәсіби бағдар беруде олардың тұлғалық, саналық ерекшеліктерін ескеру мен кәсіби бағыттылығын қалыптастырудың ғылыми негізделген жолдарын қарастыру проблемасы туындайды.
Жоғарыда аталған жайттардың барлығы біздің магистрлік зерттеу жұмысымыздың тақырыбын анықтайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі - оқушы жеке тұлғасының кәсіби бағдарлылығы, оның болашақтағы кәсіби айқындалуының негізгі мотивациялық компоненті ретінде мектептегі білім беру жүйесінің кәсіби бағытталған оқу-тәрбие процесінің біртұтастығы мен сабақтастығында қалыптасатындығымен сипаптталады.
Жұмыстың әдіснамалық және теориялық негізін жеке тұлға және оның дамуындағы іс-әрекеттің ролі туралы ілімнің мәнін анықтайтын психологиялық-педагогикалық тұжырымдамалар, оқушының кәсіби бағыттылығын қалыптастыру процесіндегі жүйелік іс-әрекеттік позиция және кәсіби бағдар берудегі оқушылардың тұлғалық ерекшеліктерін ескеру мәселелері құрайды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы – мектептегі кәсіби бағдар беру жұмысындағы оқушылардың жеке адамдық қасиеттерін ескере отырып жүргізілген зерттеу мәліметтерін білім беру жүйесінде кәсіби бағыттылықты тәрбиелеудегі жүйелілікті іске асыруда және осы саладағы жас маман психолог-педагогтардың кәсіби білімдерін жетілдіру жүйелерінде пайлдалануға болады деп есептейміз.
Зерттеу жұмысының жаңашылдығы - теориялық тұрғыда алғаш рет мектепте кәсіби бағдар беру мәселесін зерттеудегі отандық ғалымдар еңбектерін Қазақстандағы осы бағытттағы жұмыстардың көшбастаушыларының бірі – Ж. Аймауытұлының “Жан жүйесі және өнер таңдау” еңбегіндегі авторлық теориялық тұжырымдамаларымен салыстырмалы зерттеуге ұмтылыс жасалды.
Зертеу мақсаты – жалпы білім беретін мектептердегі жоғарғы сынып оқушыларына кәсіптік бағдар берудегі тұлғалық-индивидуалдық қасиеттерін есепке ала отырып зерттеу.
Зерттеудің мақсатына сәйкес мынадай міндеттер айқындалды:
1. Кәсіби бағыттылықты қанағаттандыру процесінің теориялық негіздері, оның психологиялық ерекшеліктері мен тұлғалық көрсеткіштерін анықтау;
2. Кәсіби бағыттылықтың оқушылардың болашақ кәсіби айқындалуына тигізетін әсерін көрсету;
3. Оқушыларға кәсіби бағдар беру түсінігінің психологиялық негіздері мен заңдылықтарын ажырату;
4. Кәсіби бағдар беруде оқушылардың тұлғалық ерекшеліктерін есепке алу, жұмыстарын негіздеу.
Зерттеудің жұмыстық болжамы.
1. Кәсіби бағдар мен оқушылардың болашақтағы кәсіби айқындалуының арасында тығыз байланыс бар.
2. Кәсіби бағдар беру табыстылығы – оқушының тұлғалық қасиеттерін есепке ала жүргізілген жұмыс нәтижелеріне тікелей тәуелді болып табылады.
Зерттеу пәні – жалпы білім беретін мектептегі жоғарғы сынып оқушыларына кәсіптік бағдар беру. Кәсіби бағыттылығын қамтамасыздандыру процесі.
Зерттеу объектісі - Әуезов ауданы, №104 қазақ мектебінің жоғарғы сынып оқушылары.
Жалпы саны –
Зерттеуде пайдаланылған әдістемелер: ДДО, қызығулар картасы, Ж.Аймауытұлы ұсынған кәсіби бағдарды айқындауға арнылған анкета.
Қазіргі кезде еліміздегі демократиялық қоғам құру кезеңінде экономика саласында нарықтық қатынастарға көшу, қоғамда гуманизация процесі жүріп жатқан кезде, осы демократиялық қоғамда өмір сүретін шығармашылық еңбекке адамгершілік, психологиялық және практикалық тұрғыдан дайын біртұтас, жан-жақты дамыған жеке адамды тәрбиелеу қоғамның басты мақсаты, әрі білім беру жүйесін реформалаудың кезек күттірмес негізгі міндеті болып табылады.
Қоғамның болашақ мамандарын тәрбиелеуде жалпы білім беретін міндеттердің ерекше рөл атқаратыны белгілі.
Осыған орай, жеке адам бағыттылығының бір түрі ретінде кәсіби бағыттылықты қалыптастыру болашақ іскер мамандарды даярлаудың негізгі шарттарының бірі және кәсіби бағдар беру мәселесі жоғарғы сынып оқушылары үшін ең өзекті мәселе болып табылады.
Республикамызда бүгінгі күн талабына сай әртүрлі типтегі орта мектептердің пайда болуына байланысты оқушыларға кәсіби бағдар беру арқылы олардың кәсіби бағыттылығын мәселесі басты назарға айналуда.
Оқушы жастардың кәсіби бағыттылығы мен оларға кәсіби бағдар беру жұмысын ұйымдастыру мәселелерін қарастыратын ғылыми-психологиялық, педагогикалық әдебиеттердің талдауы – кәсіби бағдар беру жұмысының теориясы мен қолданбалық тәжірибесіне өзіндік үлес қосатындығын көрсетеді. Сонымен қатар, жалпы білім беретін қазақ мектептері, гимназиялар мен лицейлер, лицей-интернаттар, колледждер мұғалімдері кәсіптік бағдар беру жұмысын дұрыс жолға қоюда, өздерінің бұл процестегі орны мен ролін дұрыс анықтауда, оқушылардың кәсіби бағыттылықтарын олардың жеке-даралық ерекшеліктеріне сәйкес қалыптастыруда көптеген құндылықтарға тап болатындығын көрсетеді.
Мұндай жағдайлар кейіннен оқушылар бойында мамандықты, жұмыс орнын, оқу орнын ауыстыруға, кәсіби қанағаттанбаушылыққа, өзін маман және жеке адам ретінде дұрыс бағаламауға әкелері сөзсіз. Осыған байланысты мектептегі педагогикалық процесте оқушыларға кәсіби бағдар беруде олардың тұлғалық, саналық ерекшеліктерін ескеру мен кәсіби бағыттылығын қалыптастырудың ғылыми негізделген жолдарын қарастыру проблемасы туындайды.
Жоғарыда аталған жайттардың барлығы біздің магистрлік зерттеу жұмысымыздың тақырыбын анықтайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі - оқушы жеке тұлғасының кәсіби бағдарлылығы, оның болашақтағы кәсіби айқындалуының негізгі мотивациялық компоненті ретінде мектептегі білім беру жүйесінің кәсіби бағытталған оқу-тәрбие процесінің біртұтастығы мен сабақтастығында қалыптасатындығымен сипаптталады.
Жұмыстың әдіснамалық және теориялық негізін жеке тұлға және оның дамуындағы іс-әрекеттің ролі туралы ілімнің мәнін анықтайтын психологиялық-педагогикалық тұжырымдамалар, оқушының кәсіби бағыттылығын қалыптастыру процесіндегі жүйелік іс-әрекеттік позиция және кәсіби бағдар берудегі оқушылардың тұлғалық ерекшеліктерін ескеру мәселелері құрайды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы – мектептегі кәсіби бағдар беру жұмысындағы оқушылардың жеке адамдық қасиеттерін ескере отырып жүргізілген зерттеу мәліметтерін білім беру жүйесінде кәсіби бағыттылықты тәрбиелеудегі жүйелілікті іске асыруда және осы саладағы жас маман психолог-педагогтардың кәсіби білімдерін жетілдіру жүйелерінде пайлдалануға болады деп есептейміз.
Зерттеу жұмысының жаңашылдығы - теориялық тұрғыда алғаш рет мектепте кәсіби бағдар беру мәселесін зерттеудегі отандық ғалымдар еңбектерін Қазақстандағы осы бағытттағы жұмыстардың көшбастаушыларының бірі – Ж. Аймауытұлының “Жан жүйесі және өнер таңдау” еңбегіндегі авторлық теориялық тұжырымдамаларымен салыстырмалы зерттеуге ұмтылыс жасалды.
Зертеу мақсаты – жалпы білім беретін мектептердегі жоғарғы сынып оқушыларына кәсіптік бағдар берудегі тұлғалық-индивидуалдық қасиеттерін есепке ала отырып зерттеу.
Зерттеудің мақсатына сәйкес мынадай міндеттер айқындалды:
1. Кәсіби бағыттылықты қанағаттандыру процесінің теориялық негіздері, оның психологиялық ерекшеліктері мен тұлғалық көрсеткіштерін анықтау;
2. Кәсіби бағыттылықтың оқушылардың болашақ кәсіби айқындалуына тигізетін әсерін көрсету;
3. Оқушыларға кәсіби бағдар беру түсінігінің психологиялық негіздері мен заңдылықтарын ажырату;
4. Кәсіби бағдар беруде оқушылардың тұлғалық ерекшеліктерін есепке алу, жұмыстарын негіздеу.
Зерттеудің жұмыстық болжамы.
1. Кәсіби бағдар мен оқушылардың болашақтағы кәсіби айқындалуының арасында тығыз байланыс бар.
2. Кәсіби бағдар беру табыстылығы – оқушының тұлғалық қасиеттерін есепке ала жүргізілген жұмыс нәтижелеріне тікелей тәуелді болып табылады.
Зерттеу пәні – жалпы білім беретін мектептегі жоғарғы сынып оқушыларына кәсіптік бағдар беру. Кәсіби бағыттылығын қамтамасыздандыру процесі.
Зерттеу объектісі - Әуезов ауданы, №104 қазақ мектебінің жоғарғы сынып оқушылары.
Жалпы саны –
Зерттеуде пайдаланылған әдістемелер: ДДО, қызығулар картасы, Ж.Аймауытұлы ұсынған кәсіби бағдарды айқындауға арнылған анкета.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Ашихмина Л.П. Педагогические условия повышения эффективности профориентации школьников: аспекты управления. Томск, 1990
2. Мерлин В.С. Очерки психологии личности. Пермь,1959
3. Леонтьев В.Г., Жмыриков А.И. Адаптация человека к новой
деятельности как условие формирования профессиональной
направленности. // Сборник научных трудов. Новосибирск, 1982
4. Ломов Б.Ф. К проблеме деятельности в психологии.
// Психологический журнал. 1981, №5
5. Рубинштейн С.Л. Основы обшей психологии. В 2-томах. М., 1989
6. Божович Л.И. Психологический анализ условий формирования и
строения гормонической личности. М., 1981
7. Йовайша Л.А. Проблема профориентации школьников. М., 1983
8. Сейтешов А.П. Пути профессионального становления учащейся
молодежи. М., 1988
9. Шавир П.А. Психология профессионального самоопределения в
ранней юности. Тюмень, 1980
10. Демиденко В.К. Мотивы выбора профессии школьниками.
// Советская педагогика, 1989, № 6.
11. Булгакова Н.Ф. Подготовка школьников к профессиональному
самоопределению в процессе их учебной и трудовой деятельности.
/Автореферат канд. диссертации. М., 1984
12. Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. Алма-Ата, 1973
13. Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы. 4-том. Алматы,
1998
14. Кудрявцев Т.В., Шегурова В.Ю. Психологический анализ
динамики профессионального самоопределения личности.
/Вопросы психологии, 1983, №Ң
15. Кон И.С. Психология ранней юности. М., 1989
16. Кухарчук А.М., Ценциппер А.Б., Профессиональное
самоопределение учащихся. Минск, 1976
17. Нұрғалиева Г.К. Психолого-педагогические основы ценностного
ориентирования личности. Док.диссертация Наук. Алма-Ата, 1993
18. Захаров Н.Н. Профориентация школьников. М., 1988
19. Қадыров С. Кәсіби шы”далу ке”естігі. / Қазақ мектебі. 1985
20. Фукуяма С. Теоретические основы профориентации. М., 1989
21. Профконсультационная работа со старшеклассниками. Под ред.
Б.А. Федоршина. Киев, 1980
22. Нечаев Н.Н. Психолого-педагогические основы формирования
профессиональной деятельности. М., 1988
23. Садыков Б.Ж. Совершенствование профориентации учащихся в
условиях взаимодействия школ, УПК и производства.
/Автореферат канд. диссертации. Алма-Ата, 1983
24. Психолог-педагогические проблемы профессионального
обучения./ Под ред. Гальперина П.Я. М., 1983
25. Укке Ю.В. О психологических основах профориентации. М.,
1989
26. Орлов А.В. Склонность и профессия. М., 1981
27. Абдукаримов Х. Преемственность школы и вуза в ориентации
учащихся и студентов на педагогические профессии.
Автореферат канд. диссертации. М., 1984.
28. Аймауытұлы Ж. Псиқалогия. Алматы, 1995
29. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Алматы, 1988
30. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. В 2-х т. М., 1980
31. Баширова Ж.Р. Оқушылардың өнімді еңбегі және кәсіптік бағдар.
Алматы, 1986
32. Булгакова Н.Ф. Изучение познавательных и профессиональных
интересов школьников в целях профориентации. М., 1992
33. Вайсбург А.А. Школьники выбирают рабочие профессии. М.,
1983.
34. Годник С.М. Процесс преемственности высшей и средней школы.
Воронеж, 1981.
35. Гайжан Н.Ф. Теория и практика профконсультации. М., 1991.
36. Голомшток А.Е. Выбор профессии и воспитание личности
школьника. Концепция профориентации. М., 1979.
37. Гинзбург М.Р. Жизненные планы как проявление личностного
самоопределения старшеклассников. М., 1987.
38. Гизотулин Ш.З. профориентация старших школьников. Уфа, 1985.
39. Друзина Н.В. Особенности ориентации школьников на
профессию учителя в целостном педагогическом процессе.
/Автореферат канд. диссертации. Алма-Ата, 1991.
40. Каган М.С. Человеческая деятельность. М., 1974
41. Караман А.С. Формироние профессиональной направленности
старшекласснков в процессе производительного труда. М., 1985
42. Климов Е.А. Основы производства. Выбор профессии. М., 1987
43. Климов Е.А. Психолого-педагогические проблемы
профконсультации. М., 1983
44. Ковалев А.Г. Мотивы поведения и деятельность. М., 1988
45. Копоминский Я.Л. Человек: профессия. М., 1986
46. Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников.
М., 1976
47. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М., 1977
48. Мажитова Л.Х. Қазақ мектептерінде кәсіптік бағдар беру. Алматы.,
1994
49. Мектеп және мамандық таңдау. Алматы., 1973
50. Михайлов В.И. Психологические проблемы изучения
профессионального жизненного пути в целях профориентации.
Ярославль, 1986
51. Озганбаева Р.О. Профориентация учащихся общеобразовательных
школ в условиях рыночных отношений. Автореферат канд.
диссертации. А., 1995
52. Павлотенков Е.И. Формирование мотивов выбора профессии.
Киев, 1980
53. Переведенцев В.И. Человек выбирает профессию. М., 1980
54. Пермяк Е.А. Кем быть? Путешествие по профессиям. М., 1976
55. Платонов К.К. Структура и развитие личности. М., 1986
56. Перетятько Л.Г. Профессиональное призвание личности.
/Автореферат канд. диссертации. М., 1991
57. Решетова З.А. Психологические основы профессионального обучения. М., 1985
58. Сейтешов А.П. Пути формирования личности будущего молодого работника. М., 1982
59. Скаткин М.Н., Костяшкин Э.Г. Трудовое воспитание и
профориентация школьников. М., 1984
60. Ткачева Н.Ю. Профессиональная направленность как
личностное новообразование юношеского возраста. М., 1983
61. Түрікпенұлы Ж. Кәсіптік бағдар. Алматы, 1995
62. Чистякова С.Н. Основы профориентации школьников. М., 1983
63. Чистякова С.Н., Захарова Н.Н. Профориентация школьников.
М., 1987
64. Чебышева В.В. Психологические проблемы профориентации
школьников./Вопросы психологии, 1971, №1
65. Шадриков В.Д. Проблемы систомогенеза профессиональной
деятельности. М., 1982
66. Ярошенко В.В. Школа и профессиональное самоопределение
учащихся. Киев, 1983.
1. Ашихмина Л.П. Педагогические условия повышения эффективности профориентации школьников: аспекты управления. Томск, 1990
2. Мерлин В.С. Очерки психологии личности. Пермь,1959
3. Леонтьев В.Г., Жмыриков А.И. Адаптация человека к новой
деятельности как условие формирования профессиональной
направленности. // Сборник научных трудов. Новосибирск, 1982
4. Ломов Б.Ф. К проблеме деятельности в психологии.
// Психологический журнал. 1981, №5
5. Рубинштейн С.Л. Основы обшей психологии. В 2-томах. М., 1989
6. Божович Л.И. Психологический анализ условий формирования и
строения гормонической личности. М., 1981
7. Йовайша Л.А. Проблема профориентации школьников. М., 1983
8. Сейтешов А.П. Пути профессионального становления учащейся
молодежи. М., 1988
9. Шавир П.А. Психология профессионального самоопределения в
ранней юности. Тюмень, 1980
10. Демиденко В.К. Мотивы выбора профессии школьниками.
// Советская педагогика, 1989, № 6.
11. Булгакова Н.Ф. Подготовка школьников к профессиональному
самоопределению в процессе их учебной и трудовой деятельности.
/Автореферат канд. диссертации. М., 1984
12. Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. Алма-Ата, 1973
13. Аймауытов Ж. Бес томдық шығармалар жинағы. 4-том. Алматы,
1998
14. Кудрявцев Т.В., Шегурова В.Ю. Психологический анализ
динамики профессионального самоопределения личности.
/Вопросы психологии, 1983, №Ң
15. Кон И.С. Психология ранней юности. М., 1989
16. Кухарчук А.М., Ценциппер А.Б., Профессиональное
самоопределение учащихся. Минск, 1976
17. Нұрғалиева Г.К. Психолого-педагогические основы ценностного
ориентирования личности. Док.диссертация Наук. Алма-Ата, 1993
18. Захаров Н.Н. Профориентация школьников. М., 1988
19. Қадыров С. Кәсіби шы”далу ке”естігі. / Қазақ мектебі. 1985
20. Фукуяма С. Теоретические основы профориентации. М., 1989
21. Профконсультационная работа со старшеклассниками. Под ред.
Б.А. Федоршина. Киев, 1980
22. Нечаев Н.Н. Психолого-педагогические основы формирования
профессиональной деятельности. М., 1988
23. Садыков Б.Ж. Совершенствование профориентации учащихся в
условиях взаимодействия школ, УПК и производства.
/Автореферат канд. диссертации. Алма-Ата, 1983
24. Психолог-педагогические проблемы профессионального
обучения./ Под ред. Гальперина П.Я. М., 1983
25. Укке Ю.В. О психологических основах профориентации. М.,
1989
26. Орлов А.В. Склонность и профессия. М., 1981
27. Абдукаримов Х. Преемственность школы и вуза в ориентации
учащихся и студентов на педагогические профессии.
Автореферат канд. диссертации. М., 1984.
28. Аймауытұлы Ж. Псиқалогия. Алматы, 1995
29. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Алматы, 1988
30. Ананьев Б.Г. Избранные психологические труды. В 2-х т. М., 1980
31. Баширова Ж.Р. Оқушылардың өнімді еңбегі және кәсіптік бағдар.
Алматы, 1986
32. Булгакова Н.Ф. Изучение познавательных и профессиональных
интересов школьников в целях профориентации. М., 1992
33. Вайсбург А.А. Школьники выбирают рабочие профессии. М.,
1983.
34. Годник С.М. Процесс преемственности высшей и средней школы.
Воронеж, 1981.
35. Гайжан Н.Ф. Теория и практика профконсультации. М., 1991.
36. Голомшток А.Е. Выбор профессии и воспитание личности
школьника. Концепция профориентации. М., 1979.
37. Гинзбург М.Р. Жизненные планы как проявление личностного
самоопределения старшеклассников. М., 1987.
38. Гизотулин Ш.З. профориентация старших школьников. Уфа, 1985.
39. Друзина Н.В. Особенности ориентации школьников на
профессию учителя в целостном педагогическом процессе.
/Автореферат канд. диссертации. Алма-Ата, 1991.
40. Каган М.С. Человеческая деятельность. М., 1974
41. Караман А.С. Формироние профессиональной направленности
старшекласснков в процессе производительного труда. М., 1985
42. Климов Е.А. Основы производства. Выбор профессии. М., 1987
43. Климов Е.А. Психолого-педагогические проблемы
профконсультации. М., 1983
44. Ковалев А.Г. Мотивы поведения и деятельность. М., 1988
45. Копоминский Я.Л. Человек: профессия. М., 1986
46. Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников.
М., 1976
47. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М., 1977
48. Мажитова Л.Х. Қазақ мектептерінде кәсіптік бағдар беру. Алматы.,
1994
49. Мектеп және мамандық таңдау. Алматы., 1973
50. Михайлов В.И. Психологические проблемы изучения
профессионального жизненного пути в целях профориентации.
Ярославль, 1986
51. Озганбаева Р.О. Профориентация учащихся общеобразовательных
школ в условиях рыночных отношений. Автореферат канд.
диссертации. А., 1995
52. Павлотенков Е.И. Формирование мотивов выбора профессии.
Киев, 1980
53. Переведенцев В.И. Человек выбирает профессию. М., 1980
54. Пермяк Е.А. Кем быть? Путешествие по профессиям. М., 1976
55. Платонов К.К. Структура и развитие личности. М., 1986
56. Перетятько Л.Г. Профессиональное призвание личности.
/Автореферат канд. диссертации. М., 1991
57. Решетова З.А. Психологические основы профессионального обучения. М., 1985
58. Сейтешов А.П. Пути формирования личности будущего молодого работника. М., 1982
59. Скаткин М.Н., Костяшкин Э.Г. Трудовое воспитание и
профориентация школьников. М., 1984
60. Ткачева Н.Ю. Профессиональная направленность как
личностное новообразование юношеского возраста. М., 1983
61. Түрікпенұлы Ж. Кәсіптік бағдар. Алматы, 1995
62. Чистякова С.Н. Основы профориентации школьников. М., 1983
63. Чистякова С.Н., Захарова Н.Н. Профориентация школьников.
М., 1987
64. Чебышева В.В. Психологические проблемы профориентации
школьников./Вопросы психологии, 1971, №1
65. Шадриков В.Д. Проблемы систомогенеза профессиональной
деятельности. М., 1982
66. Ярошенко В.В. Школа и профессиональное самоопределение
учащихся. Киев, 1983.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ 5
1.1 Психология ғылымындағы кәсіби бағыттылық мәселелеріне теориялық шолу.
5
1.2. КӘСІБИ БАҒЫТТЫЛЫҚТЫҢ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ КӘСІБИ АЙҚЫНДАЛУЫНА ТИГІЗЕТІН
ӘСЕРІ 13
1.3. ОҚУШЫЛАРҒА КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 17
1.4. КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЕСКЕРУ. 25
ІІ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ. 34
2.1. Эксперименттік зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері. 34
2.2. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІНІҢ СИПАТТАМАСЫ 35
2.3. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БАРЫСЫ 37
2.4. ЗЕРТТЕУ МӘЛІМЕТТЕРІНІҢ САПАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУЫ 43
ҚОРЫТЫНДЫ 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 46
Кіріспе
Қазіргі кезде еліміздегі демократиялық қоғам құру кезеңінде экономика
саласында нарықтық қатынастарға көшу, қоғамда гуманизация процесі жүріп
жатқан кезде, осы демократиялық қоғамда өмір сүретін шығармашылық еңбекке
адамгершілік, психологиялық және практикалық тұрғыдан дайын біртұтас, жан-
жақты дамыған жеке адамды тәрбиелеу қоғамның басты мақсаты, әрі білім беру
жүйесін реформалаудың кезек күттірмес негізгі міндеті болып табылады.
Қоғамның болашақ мамандарын тәрбиелеуде жалпы білім беретін
міндеттердің ерекше рөл атқаратыны белгілі.
Осыған орай, жеке адам бағыттылығының бір түрі ретінде кәсіби
бағыттылықты қалыптастыру болашақ іскер мамандарды даярлаудың негізгі
шарттарының бірі және кәсіби бағдар беру мәселесі жоғарғы сынып оқушылары
үшін ең өзекті мәселе болып табылады.
Республикамызда бүгінгі күн талабына сай әртүрлі типтегі орта
мектептердің пайда болуына байланысты оқушыларға кәсіби бағдар беру арқылы
олардың кәсіби бағыттылығын мәселесі басты назарға айналуда.
Оқушы жастардың кәсіби бағыттылығы мен оларға кәсіби бағдар беру
жұмысын ұйымдастыру мәселелерін қарастыратын ғылыми-психологиялық,
педагогикалық әдебиеттердің талдауы – кәсіби бағдар беру жұмысының теориясы
мен қолданбалық тәжірибесіне өзіндік үлес қосатындығын көрсетеді. Сонымен
қатар, жалпы білім беретін қазақ мектептері, гимназиялар мен лицейлер,
лицей-интернаттар, колледждер мұғалімдері кәсіптік бағдар беру жұмысын
дұрыс жолға қоюда, өздерінің бұл процестегі орны мен ролін дұрыс анықтауда,
оқушылардың кәсіби бағыттылықтарын олардың жеке-даралық ерекшеліктеріне
сәйкес қалыптастыруда көптеген құндылықтарға тап болатындығын көрсетеді.
Мұндай жағдайлар кейіннен оқушылар бойында мамандықты, жұмыс орнын,
оқу орнын ауыстыруға, кәсіби қанағаттанбаушылыққа, өзін маман және жеке
адам ретінде дұрыс бағаламауға әкелері сөзсіз. Осыған байланысты мектептегі
педагогикалық процесте оқушыларға кәсіби бағдар беруде олардың тұлғалық,
саналық ерекшеліктерін ескеру мен кәсіби бағыттылығын қалыптастырудың
ғылыми негізделген жолдарын қарастыру проблемасы туындайды.
Жоғарыда аталған жайттардың барлығы біздің магистрлік зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын анықтайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі - оқушы жеке тұлғасының кәсіби
бағдарлылығы, оның болашақтағы кәсіби айқындалуының негізгі мотивациялық
компоненті ретінде мектептегі білім беру жүйесінің кәсіби бағытталған оқу-
тәрбие процесінің біртұтастығы мен сабақтастығында қалыптасатындығымен
сипаптталады.
Жұмыстың әдіснамалық және теориялық негізін жеке тұлға және оның
дамуындағы іс-әрекеттің ролі туралы ілімнің мәнін анықтайтын психологиялық-
педагогикалық тұжырымдамалар, оқушының кәсіби бағыттылығын қалыптастыру
процесіндегі жүйелік іс-әрекеттік позиция және кәсіби бағдар берудегі
оқушылардың тұлғалық ерекшеліктерін ескеру мәселелері құрайды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы – мектептегі кәсіби бағдар беру
жұмысындағы оқушылардың жеке адамдық қасиеттерін ескере отырып жүргізілген
зерттеу мәліметтерін білім беру жүйесінде кәсіби бағыттылықты тәрбиелеудегі
жүйелілікті іске асыруда және осы саладағы жас маман психолог-педагогтардың
кәсіби білімдерін жетілдіру жүйелерінде пайлдалануға болады деп есептейміз.
Зерттеу жұмысының жаңашылдығы - теориялық тұрғыда алғаш рет мектепте
кәсіби бағдар беру мәселесін зерттеудегі отандық ғалымдар еңбектерін
Қазақстандағы осы бағытттағы жұмыстардың көшбастаушыларының бірі – Ж.
Аймауытұлының “Жан жүйесі және өнер таңдау” еңбегіндегі авторлық теориялық
тұжырымдамаларымен салыстырмалы зерттеуге ұмтылыс жасалды.
Зертеу мақсаты – жалпы білім беретін мектептердегі жоғарғы сынып
оқушыларына кәсіптік бағдар берудегі тұлғалық-индивидуалдық қасиеттерін
есепке ала отырып зерттеу.
Зерттеудің мақсатына сәйкес мынадай міндеттер айқындалды:
1. Кәсіби бағыттылықты қанағаттандыру процесінің теориялық
негіздері, оның психологиялық ерекшеліктері мен тұлғалық
көрсеткіштерін анықтау;
2. Кәсіби бағыттылықтың оқушылардың болашақ кәсіби айқындалуына
тигізетін әсерін көрсету;
3. Оқушыларға кәсіби бағдар беру түсінігінің психологиялық
негіздері мен заңдылықтарын ажырату;
4. Кәсіби бағдар беруде оқушылардың тұлғалық ерекшеліктерін
есепке алу, жұмыстарын негіздеу.
Зерттеудің жұмыстық болжамы.
1. Кәсіби бағдар мен оқушылардың болашақтағы кәсіби айқындалуының
арасында тығыз байланыс бар.
2. Кәсіби бағдар беру табыстылығы – оқушының тұлғалық қасиеттерін
есепке ала жүргізілген жұмыс нәтижелеріне тікелей тәуелді болып
табылады.
Зерттеу пәні – жалпы білім беретін мектептегі жоғарғы сынып
оқушыларына кәсіптік бағдар беру. Кәсіби бағыттылығын
қамтамасыздандыру процесі.
Зерттеу объектісі - Әуезов ауданы, №104 қазақ мектебінің жоғарғы
сынып оқушылары.
Жалпы саны –
Зерттеуде пайдаланылған әдістемелер: ДДО, қызығулар картасы,
Ж.Аймауытұлы ұсынған кәсіби бағдарды айқындауға арнылған анкета.
ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Психология ғылымындағы кәсіби бағыттылық мәселелеріне теориялық шолу.
Қоғамның болашақ мамандарын тәрбиелеуде жалпы білім беретін
мектептердің ерекше роль атқаратыны белгілі. Жеке адам бағыттылығының
ерекше түрі ретіндегі кәсіби бағыттылықты қалыптастыру – болашақ іскер
мамандарда тәрбиелеудің негізгі шарттарының бірі және кәсіби бағдар беру
мәселесі жоғарғы сынып оқушылары үшін ең маңызды мәселе.
Жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби бағыттылығын қалыптастырудың
теориялық негідерін қарастыру барысында болашақ маманның тұлғалық
құрылымындағы кәсіби бағыттылығының алғышарттық негізі ретінде кәсіби
бағдар беру, оқушылардың кәсіби бағыттылығының қалыптасыру мәселелеріне
ерекше көңіл аударылады. Жеке адамның кәсіби бағыттылығының проблемасы
қазіргі кездегі психология, педагогика ғылымдарының ең өзекті мәселесіне
айналып отыр. Жеке адам құрылысындағы бағыттылық маңызын, оның іс-әрекет
деңгейіне әсерін, жеке адамның негізгі қырларының бірі ретіндегі мәні мен
динамикасын белсенді зерттеу жалғасуда. Бұл бағыттағы зерттеудің барлығы да
өмірлік және кәсіби дұрыс айқындалу мәселесінің маңыздылығынан туындайды.
Психологиялық әдебиеттерде жеке тұлғаның бағыттылығы оның
құрылымындағы негізгі компонент түрінде қарастырылады. К.К. Платоновтың
пайымдауынша, жеке адамның бірінші құрылымында – бағыттылық қатынастар және
моральдық қасиеттер “тұтастай алғанда бағыттылқ иерархия түрінде
байланысқан бірнеше форманы қамтиды: бағыттылықтың ең қарапайым формасына
дейін шет қалмайды” (1).
В.С. Мерлиннің айтуынша, жеке адам сипаттамасында ең маңыздысы және
негізгісі – оның кәсіби бағыттылығы, яғни адам өмірінің жалпы бағыты мен
барлық белсенді шығармашылық іс-әрекеті соған байланысты (2).
В.Г.Леонтьев жеке адамның психологиялық тұжырымдамасын бастаушы мен
мақсаттық тұрақты қарым-қатынасын бейнелейтін қажеттіліктер, сенім, мұрат,
мотивтермен сипаттайды (3).
Қазіргі кездегі жеке тұлғаның жалпы бағыттылығы оның бейнесін құрушы
фактор ретінде қарастырылатын С.Л. Рубиншттейн, А.И.Леонтьев, Б.Г. Ананьев,
К.К. Платонов, т.б. ғылымдардың теорияларын талдай келіп, Б.Ф.Попов былай
дейді: “Жеке зерттейтін талдауларының әртүрлілігіне қарамастан ... барлық
көзқарастар жеке адамның негізгі сипаттамасы ретінде оның бағыттылығына зор
көңіл бөледі... Нақ осы кәсіби бағыттылық қасиетінде жеке адамның мақсаты,
мотивтері, іс-әрекетке субъективті қатынастарының жүйесі көрінеді.
Психологиялық әдебиеттерде жеке адам бағыттылығы ұғымын неғұрлым толық
қарастырған ғалымдардың бірі - С.Л. Рубинштейн. “Бағыттылық, -деп жазады
ол, - факт жүзінде индивидтен бөлек тұрған бір нәрсеге қажеттіліктен туады
және бағыттылықты айқындайтын кез-келген динамикеалық тенденция әрқашан да
индивидтен бөлек тұрған нәрсемен азды-көпті саналы түрде түсінілетін
байланысты, ішкі мен сыртқының өзара қатынасын қамтиды (4).
С.Л. Рубинштейн жеке адам бағыттылығында екі өзара тығыз байланысты
жағдайды ашты: біріншіден, бағыттылық қашанда нақты затқа бағытталған,
екіншіден, осы жағдайда пайда болатын шиеленіс. Сонымен, С.Л.Рубинштейн
тұрғысынан жеке адам бағыттылығы - оның кәсіби іс-әрекетін анықтайтын
түрткілер мен мотивтер жүйесі.
Л.И.Бошович бағыттылықты мінез-құлықтың нақты мотивтерінің
үстемдігінің нәтижесі ретінде қарастырады. Психологиялық әдебиеттерде
берілген бірқатар көззқарастар талдауы, бағыттылықтың әртүрлі
анықтамаларындағы ортақ пікір, олардың бәрі де жеке адамның өзіне тән іс-
әрекеті мен мінез-құлқының нақты деңгейін қамтамасыз ететін, онсыз кәсіби
қалыптасуы мүмкін болмайтын жеке адам қасиетінің маңызды және тұрақты
ерекшеліктері деген сипаттамада тұжырымдалады. Жеке тұлғаның жалпы
бағыттылығына, оның өзгешелігі әсер етеді. Бағыттылықтың мазмұнына
байланысты оның сапалық сипаттамасы мен жүйесін көруге болады. Жеке адам
бағыттылығының негізгі типтері: қоғамдық, ұжымдық, жеке бастық, кәсіби,
эстетикалық, т.б. қарастырылады. Аталмыш мәселеге педагогтар көзқарасы,
жеке адам бағыттылығы – оқу, оқудан тыс іс-әрекет формаларының баршасының
әсерінен қалыптасатын, оқушы жастардың болашақ кәсіби іс-әрекетке
дайындығын тәрбиелейтін күрделі жеке адамдық құрылым деген түсінікке саяды.
Біздің жұмысымыз үшін маңыздысы – жалпы білім беретін мектептің
жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы олардың кәсіби
бағыттылығының мәнін айқындау. Бұл мәселеге бірқатар ғалымдардың
зерттеулері арналған. Олардың қатарында А.Е.Голомшток, Л.А.Йовайша,
А.П.Сейтешов, Ю.В.Укке, П.А.Шавир және т.б. атауға болады.
Бағыттылық жеке тұлғаның ерекшеліктерін тұтастай анықтайтын құрылым
болса, кәсіби бағыттылық жеке адамның жалпы бағыттылығының құрамдас
компоненті ретінде қарастырылады.
Кәсіби бағыттылық – адамның таңдалынған мамандыққа көзқарасын
сипаттайтын кәсіби іс-әрекетке дайындығы мен оның табыстылығына әсер ететін
жеке адамның интегралды қасиеті.
Кәсіби бағыттылықтың жан-жақтылығын жеке адамның жүйесін құрайтын
қасиеті ретінде П.А.Шавир еңбектерінде қарастырады. Оның пікірінше, кәсіби
бағыттылық – нақты іс-әрекетті артығырақ көретін мотивтер жүйесі, оның өзі
жеке адамның танымдық және құндылық бағдарлық іс-әрекеті негізінде өтетін
кәсіби әсерлер жүйесімен қарым-қатынас үрдісінде қалыптасады (5).
Кәсіби бағыттылық – жеке адамның интегральды қасиеті, оның тұлғалық
бейнесін құрайтын факторы ретінде түсіну, оны комплекс түрінде, оның
ішінде, кәсіби іс-әрекетке, қажеттілік, бейімділіктер, кәсіби мұраттар,
кәсіби іс-әрекетке деген құндылық бағдарлар және дүниетаным компоненті деп
түсінуді талап етеді.
Кәсіби бағыттылықтың психологиялық-педагогикалық аспектісін, кәсіби
шеберлікті дамыту бағытында кәсіби бағыттылықты қалыптастыруды жетілдіру
және жеке адамның жалпы дамуы тұрғысынан өте терең және жан-жақты зерттеген
А.П.Сейтешов.
А.П.Сейтешовтың пікірінше, кәсіби бағыттылық дегеніміз – жеке адамның
маңыздды жақтарының бірі, ол оның қызығулары, ниеттері, бейімділіктері,
мұраты мен сенімдерінде көрінеді (6).
Психология білімінің қағидалары мен өз зерттеулерінің нәтижесін
негізге ала отырып, А.П. Сейтешов бағытының көрінуінің ұлық формаларын
толығымен қарастырады,жас жұмысшылардың жеке тұлғасының кәсіби бағыттылығы
дамуының кейбір заңдылықтарын, оны тәрбиелеу жағдайларын көрсету.
Кәсіби бағыттылық – болашақ маманның жеке тұлғасының біртұтас және жан-
жақты қасиеті түрінде толық түсіну үшін, оның компонентік құрамын, санасы
сипаттамалары мен динамикасын анықтау қажет.
Кәсіби бағыттылықтың құрылымы туралы зерттеушілер арасында бірыңғай
пікір жоқ. Жалпы осы бағытта жүргізілген зерттеулерді талдай отырып, кәсіби
біліктілік компоненттерін былайша анықтауға болады: қызығулар,
бейімділіктер, кәсіби ниеттер, жеке тәжірибе, еңбек етуге даярлық, мақсат,
кәсіби мотивтер, шығармашылық кәсіби ойлау, ұжымшылдық, коммуникативті және
ұйымдастырушылық қабілеттер, мотивтердің иерархиялық жүйесі, танымдық,
мотивациялық, дүниетанымдық, эмоциялық-еріктік, мінез-құлықтық, т.б.
П.А.Шавир кәсіби біліктіліктің психологиялық сипаттамасын бере отырып,
оны жастық шақтағы жеке адамдық орталық құрылым деп анықтайды. Кәсіби
бағыттылықтың қалыптасуының ең бірінші қажетті шарты - адамның мамандыққа
деген дұрыс, таңдаулы қатынасының пайда болуы. Бұл қатынас, көбінесе,
белгілі іс-әрекет мазмұнының кейбір жақтары немесе мамандықтың ерекше
белгілері, іс-әрекетке кәсіби мотивтердің пайда болуынан басталады.
Оқушының жеке басының бағыттылығын, яғни мотивтерін қалыптастыру үшін олар
туралы түсінік болуы керек. Нақты жеке адамның мотивациялық саласында не
жатқанын білу керек, қандай педагогикалық шаралар қолдану керек, оқушының
жеке бастық белсменділігі туралы мәселелерді шешу керек.
Қазіргі кездегі зерттеулер жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар
беру арқылы кәсіби бағыттылықты қалыптастыруда олардың мамандық
таңдауындағы мотивтер тобын бөліп көрсетеді.
1. Болашақ кәсіби іс-әрекет мазмұнымен байланысты, оның
әлеуметтік мәнін саналы түрде түсіну, болашақ іс-әрекетке
берілгендігімен және кәсіби бағыттылығының қалыптасқандығын
сипаттайтын мотивтер.
2. Берілген мамандықты игеруге маңызды, бірақ кәсіби
бағыттылықтыңжоғары деңгейде дамуын көрсетпейтін, оның орташа
қалыптасуын сипаттайтын мотивтер.
3. Кәсіби бағыттылығы қалыптаспаған, жаңаша немесе кездейсоқ
мотивтер.
Оқушының жеке басының кәсіби бағыттылығытың құрамында мотивациялық
сферасынан басқа да маңызды болап табылатын эмоциялық-еріктік және танымдық
сфераларын бөліп қарастыру қажет.
Кәсіби бағыттылықтың эмоциялық-еріктік компоненті, ең алдымен, болашақ
мамандыққа деген эмоциялық қатынасынан, мамандыққа қанағаттануынан,
мамандыққа даярлануынан көрінеді.
Кәсіби бағыттылықтың танымдық компоненті іс-әрекет объектісіне
бағыттылығына, өзінің болашақ кәсіби және қазіргі оқу іс-әрекетінің маңызы
мен қажеттілігін саналы түрде түсіндіруіне байланысты.
Белгілі бір мамандық туралы хабардар болу деңгейінен, оқушылардың
кәсіби жоспарларынан, таңдалатын мамандықтың маңыздылығын түсіну
деңгейінен, болашақ кәсіби іс-әрекетке дайындық кезеңінде салалы пәндерді
оқу мақсатын түсінуінен көрінеді. Осы бағыттағы зерттеулердің бірқатары
кәсіби бағыттылықтың негізгі компоненттерінің бірі ретінде сәйкес
объектілер мен құбылыстарға қатысты психологиялық белсенділікті тудыратын
кәсіби қызығушылықтың маңызына көңіл бөледі.
В.С. Леднев жеке адам құрылымының түрлі теорияларын салыстыру
негізінде маңызды компоненттердің бірі ретінде білім, іскерлік пен дағдыны
бөліп көрсеті керек деп көрсетеді.
А.Б.Каганов та бұл пікірді қоштай келіп, оларды кәсіби бағыттылықтың
дамуының іргетасы деп бағалайды.
Кәсіби қызығу жеке адамдық қасиеттер тобына кіреді, олардың негізгі
қасиеттері – жеке адамның оқу-танымдық және кәсіби-еңбектік іс-әрекетіне
итермелейтін белсенділік туғызатын функция. Кәсіби қызығулардың пайда болуы
және дамуы танымдық әдістермен бірге жеке адамның эмоциялық және еріктік
процестерінің бар екенін де көрсетеді. Яғни, кәсіби қызығу оқушының сабақ
және сабақтан тыс әрекетіне де эмоциялық түр беру керек.
Кәсіби бағыттылықтың барлық құрылымдық компоненттері – қажеттіліктер
де, мотивтер де, қызығулар да бір-бірімен тығыз байланысты және өзара бір-
біріне тәуелді. Қажеттіліктер кез-келген іс-әрекеттің бастапқы кезеңінде
болады. Ізденіс іс-әрекеттің нәтижесінде “заттанады”, ал қабылданатын зат
өзінің итермелегіштік және бағытталғыштық әрекеттік функциясына ие болады,
яғни мотивке айналады.
Кәсіби бағыттылық құрамы мен құрылысын зерттеп, осы мәселеге деген
түрлі көзқарастарды талдау, эмпирикалық зерттеу жұмыстарын саралағанда
“оқушылардың кәсіби бағыттылығы” ұжымдық анықтамасын көруге болады.
Ол мектеп бітірушілердің ойдағыдай кәсіби айқындауын қамтамасыз ететін
интегралды динамикалық қасиет, оның негізін болашақ мамандардың
әрқайсысында кәсіби білімдерін жетілдіруге, үздіксіз кәсіби дамуға өз
бетінше ұмтылуына дағдыландыру мақсатымен оқу тәрбие процесінде
қанағаттандырылатын қажеттіліктер, мотивтер, қызығулар мен білім, іскерлік
дағдылар жүйесін құрайды. Жоғарғы сынып оқушыларының саналы түрде мамандық
таңдауын мотивтейтін өз кәсіби қызығуларын түсінуі, мақсаттарын іске асыру
ұшін саналы мақсат қойып, іс-әрекетін жоспарлауы – кәсіби бағыт
қалыптастыруының маңызды факторы болып табылады. Жоғарыда айтылған
жәйттардың барлығы да отандық ғалымдардың көпжылдық қажырлы еңбектері мен
зерттеулерінің нәтижесінде жасалған ғылыми тұжырымдамалар.
Ал, енді өзімізге келер болсақ, мамандықты дұрыс таңдау – адам өміріне
маңызы туралы мәселелер ежелден-ақ Шығыстың, Орта Азияның ұлы ойшылдары мен
ағартушы ғалымдарын (әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашғари, А.Құнанбаев,
Ы.Алтынсарин) замандастарымыздың, ұлы зиялылары Ж.Аймауытұлы,
А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров, т.б. ерекше
толғандырған. Ұлы бабамыз әл-Фараби: “Ізгі және қасиетті жұмыс істеген адам
басқа адамнан жоғары тұруы керек”, - десе, осы ойды “түсіне қарама, ісіне
қара” – деп түркі халықтарынан шыққан ғалым М.Қашғари жалғастырады.
Халықтың болашаға білімде екендігін Шығыс ғалымдары ертеден түсінген.
Ж.Баласағұн: “Бар ізгілік тек білімнен ашылар, біліммен аспанға жол
салынар”, - десе, бабаларымыздың асыл мұраларынан сусындаған ұлы Абай:
“Ғылым таппай мақтанба, орын таппай баптанба”, - деп, әрбір адам өз
мүмкіндіктері мен білім, қабілеттіліктеріне сай өмірдегі өз орнын табады.
Ғасырлар өткен сайын ұрпақ тәрбиесі туралы өзекті ойлар өз жалғасын
тауып, ғалымдар еңбектерінде айрықша орын алады.
Қазақстан мектептері мен оқу орындарындағы кәсіптік бағдар беру
мәселесіне көңіл аударып, зерттеу жүргізіп, еңбектер жазған ғалымдардың
көшбастаушысы, бес арыстың бірі – Ж.Аймауыұлы болса, С.Мұқанов, Т.Тәжібаев,
М.А.Құдайқұлова, Л.Х.Мәжитова, Ж.Түрікпенұлы, А.П.Сейтешов сынды
ғалымдарымыздың осы саладағы зерттеулері жалпы тұлға құрылымындағы кәсіби
бағыттылық, мамандық таңдау мен кәсіби бейімделі мәселелеріне арналған.
Аталмыш еңбектердің кәсіби бағыттылық проблемаларын шешуде өзіндік ғылыми
және практикалық маңыздылығы жоғары болып табылады. Дегенмен, біз өзіміздің
магистрлік жұмысымызда қазақ зиялыларының ішінде Ж.Аймауытұлының бұл
бағытта жазылған еңбектерінің еліміздің болашақ ұрпақтары үшін қашан да өз
теориялық құндылығы мен тәжірибелік маңыздылығы ұшан-теңіз екендігіне көз
жеткізгендей болдық. Жұмысымыздың келеі тарауында Ж.Аймауытұлының “Жан
жүйесі және өнер таңдау” деген еңбегінен көптеген деректер мен
тұжырымдамаларды кездестіруге болады.
Сонымен бірге, біз Ж.Аймауытұлының аталмыш еңбегіндегі кәсіптік
бағдар, өнер таңдау, мамандыққа сай қасиет, сапалар туралы шетелдік
ғылымдар тәжірибесі мен өзіндік пайымдаулары салыстырмалы берілген
теориялық маңызы зор мәселелеріне толығырақ тоқталмақпыз. Автордың 1926
жылы жарық көрген “Жан жүйесі және өнер таңдау” деген еңбегінің беташарының
“Неге арналсаң, соны істе!” деп бастауының өзі оның бұл мәселедегі басты
ғылыми позициясын анықтайды.
Ж. Аумауытұлының пікірінше, әлеумет тұрмысындағы зор кемшіліктердің
бірі - әлеуметтің әр мүшесі әр адамның “өз орнында” қызмет етпеуі. Адам
іштен туғаннан-ақ белгілі бір өнерге, қызметке икем болып туады. Басқаша
айтқанда, әр адамда бір нәрсеге талап, ыңғай, қабілет, яғни зеректік
болады. Кім де кім өзіне біткен ыңғайына қарай өз жолымен жүріп қызмет
етсе, өзіне де, әлеуметке де үлкен пайда келтірмек. “Өз орнында” істеген
адамның жұмысы да өнімді, берекелі болмақ. Қайғы сол: өз жолын адаспай
тауып алатын адамдар сирек кездеседі. Адамның көбі өмір бойы өз соқпағын
таппай, сенделумен күн кешеді. Өз жолымен қызмет істемеген адамның жұмысы
берекесіз болғаны өз алдына, ондай адам ісіне көңілі жарымағандықтан,
өмірге, тағдырға налып, зорланып, бақытсыз ғұммыр кешеді. Міне, адамның
кәсіби бағыттылығы мен мамандық таңдауының өзара қатынас, байланысын
түсіндірудегі ғалым пікірлерінің өз заманындағы ғылым даму аясынан
анағұрлым озық тұрғанына жоғарыда келтірілген пайымдаулары куә болатыны
сөзсіз. Сонымен қатар, әркімнің өз орнында жұмыс жасауының қоғам дамуына
әсерін былайша тұжырымдайды: “Әр өнер, әр қызмет мемлекетке, әлеуметке
керек. Әлеумет те, мемлекет те, әр адамның еңбегінің берекелі болуын
тілейді. Неғұрлым әр мүшеснің еңбегі жемісті болса, соғұрлым әлеумет
тұрмысы да тез оңалмақ. Әр адамның еңбегі қашан жемісті болмақ? Әркім “өз
орнында” жұмыс істегенде. Олай болса, бұл негізгі мәселе.” (7).
Қоғам мен жеке адамның кәсіби қатынасы мен маңыздылығын бұдан артық
сипаттау мүмкін емес.
Ж.Аймауытұлы өз еңбегінде адамның өмірлік жолы, кәсіп таңдау
қиындықтары мәселелеріне де зор көңіл бөледі. Бұл ретте оның “Бұл
қиындықтар әсіресе жастардың басында: олар тәжірибесіз, ойлары құбылмалы,
толқымалы, сондықтан өзін сынай алмайды... жастар тоқсан жолдың торабында,
қай жолға түсерін білмей, қиналады. Егер жазатайым болып, теріс жолға түсіп
кетсе, өмірі өкініші кетпейді”, - деген пікірінің маңызы зор болып
табылады. Автордың еңбектерінің біздің зерттеу қызығушылығын тудырған тағы
бір тұсы – оның өз заманындағы шетелдік және кеңестік ғалымдар мен зерттеу
мекемелерінде жүргізілген зерттеулерге жан-жақты тоқталып, жан-жақты
талдауы болып табылады. Ол жастардың қызмет таңдауына сыртқы жағдайлардың
әсері туралы пікірлерін Маструков деген ғалымның жүргізген нақты
эмпирикалық зерттеулерімен ұщтастырады. Бұл ғалым жинаған мәліметтер
бойынша: “Тілеген оқуға түсуге сыртқы шарттар бөгет ететін шәкірттер саны
50%, оқушының өзінен болатын себептен оқи алмайтындар саны 30% екен.
Белгілі қызмет таңдауды тілегендер 40% құрайтың болып шыққан. Өзгелері
қандай өнерді таңдауды ойлайды, яғни өздері де білмейді екен. Келешекте кім
болуды арман етеді деп қарағанда, арман еткен өміріне азды-көпті қабілеті
барлар 29%, күшті қабілеті барлар 14%, икемділігі барлар 29%, мұратына
жетуге анық тілгі барлар 4%, еш икемділігі жоқ деушілер 6%, ал 6%
өздерінің икемділігінің бар не жоғын өздері де білмейді, ал 11%
икемділіктің не екендігінен хабары да жоқ”.
Автор осы тәріздес зерттеу мәселелеріне терең бойлай отырып, мынадай
тұжырымға келеді: "Бұл қиын мәселені шешуге ұйымдасқан көмек керек. Өмірде
адасқандарға жол нұсқау керек. Жол нұсқаушы кім болмақ? Бұл міндетті
мойнына алатын мектеп, бұл мәселені шешетін жол жүйесі (психология) болуы
керек"12 Міне, еліміздегі қазіргідей ғылым мен техника дамыған, ғылымның
біршама қарқында дамыған кезеңінің өзінде ғылым алдында осы өмірлік
мәселелердің үнемі бой көтеріп отыруының негізі - қоғам мен ғылымда тұлға
мәселесінің өзектілігінің, өміршеңдігін көрсетсе керек.
Ал, Ж.Аймауытұлының қоғамдағы тұлға мәселесін өзектендіруі, қоғам мен
тұлға қатынасы, кәсіби бағыттылық пен мамандық таңдау мәселелеріне зерделі
көзқарасы және оны шешудегі жалғыз дұрыс жолды психология мектебіне
сүйенген мектептегі кәсіби бағдардың ұтымды жолға қойылды деп түсінуіоның
теориялық және мазмұнының қоғаммен бірге дамитын әрі өз маңызын еш уақытта
жоғалтпайтын өміршеңдігінің дәлелі екені даусыз. Ол өз еңбектерінде
мамандық таңдау, кәсіби бағдар беру және кәсіби икемділік мәселелері туралы
шетел ғалымдарының деректеріне сүйенеді. Олардың қатарында жапон ғалымы
Оствальд, америка ғалымы, профессор Т. Парсонс, Англия, Германия, Шотландия
психологтарының зерттеулерінің мәліметтері үлкен орын алады.
Авторды осы аталған зерттеулердің маңызына түсініп, терең де жан-жақты
салыстырмалы таңдау арқылы бағалау және оны сол кездегі еліміздің білім
беру жүйесіндегі шарттармен ұштастыра білуі оның сол кездегі әлемдік
психология ғылымының бағыт-бағдарын айқын сезіну мен теориялық білім,
дүниетанымдық аясының кеңдігін көрсетеді. 13
Сонымен қатар, автор мектептегі кәсіби бағдар беру жұмысының
қолданбалық сипатына зор көңіл бөлгені байқалады. Оған дәлел оның кәсіби
бағдардың жүйелі бағдарламасы мен оны оқушыным жас ерекшелігін ескере
отырып, бірнеше жылдың ішінде жүргізілуге тиіс шаралардың толық жүйесін
жасауы. Автордың пайымдауынша, шәкіртпен әңгімелесу белгілі бір жүйемен
жүруі керек, бірнеше жылдың ішінде бірқатар жұмыстар жасалуы керек. Ол
әңгімелер үш турлі мақсат көздеуі керек.
1. Барлық өнер, кәсіп туралы шәкірттердің мағлұматын білу;
2. Өнер, кәсіп жүзіндегі оның көздеген арманын табу.
3. Шәкірттің мектептен шыққан соңғы өмір жүзінде істелетін қызметтік
тағайындау.
Алғашқы екі мәселе екінші сыныптан бастап, жыл сайын қозғалып отыруы
керек. Ал соңғы мәселені мектепті бітіретін кезде қою керек. Балаға
мәслихат берместен бұрын, берген соң да қандай өнерді таңдайтындығын білу
дұрыс, сондай ұзақ бақылау қызмет арманның орнықты, негізді екенін білуге
мүмкіндік береді. Және ол арманның мектептен шыққан соңғы өмір жүзіндегі
қызметімен үйлесетіндегін ашар еді. 13
Ж.Аймауытұлының мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру жайлы айтқан
пікірлерінің қазіргі таңдағы кәсіби бағыттылықты қалыптастыру мен кәсіби
бағдар берудегі жалпы білім беретін орта мектептердің негізгі міндеттері
мен бағдармаларымен тығыз ұштасатындығын көруге болады.
Қазіргі кезде де ғылыми-психологиялық зерттеулерде кәсіби бағыттылықты
қалыптастыру проблемасы қарқанды түрде қарастырылуда. Жеке адамның
әлеуметтік қасиеті ретінде кәсіби бағыттылықты қалыптастыруда, оқушыларды
мамандықты таңдауға дайындаудың жалпы процесінде басты орын алады және
жалпы білім беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларына кәсіптік бағдар
бері жұмысының іргетастық негізі болып табылады.
Еліміздегі кәсіби бағыттылық мәселесі бойынша жүргізілген зерттеулер,
жинақталған тәжірибе мен жарық көрген жұмыстардың молдығына қарамастан,
кәсіби бағыттылық принципі мектепте оқушыларды еңбекке даярлау мен кәсіптік
бағдарлау арқылы іске асырылып жүргеніне қарамастан бұл мәселе жалпы білім
беретін мектептердің педагогикалық жүйесінде өз шешімін толығымен тапты деп
айтуға болмайды.
Осы орайда жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар бере отырып,
олардың жеке адамдық құрылымындағы кәсіби бағыттылығын ұтымды
қалыптастырумәселесі бірінші кезектік маңызға ие болып отыр.
Біз өзіміздің магистрлік зерттеу жұмысымыздың теориялық бөлімінің
бірінші тарауында жалпы психология ғылымындағы отандық және қазақстандық
ғалымдардың кәсіби бағыттылық мәселесі және оның жеке адам бойында дұрыс
қалыптастырудың маңызды жағдайлары туралы жүргізілген зерттеулері мен
теориялық тұжырымдамаларға мүмкіндігімізше шолу жасауға тырыстық.
1.2. КӘСІБИ БАҒЫТТЫЛЫҚТЫҢ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ КӘСІБИ АЙҚЫНДАЛУЫНА ТИГІЗЕТІН
ӘСЕРІ
Кәсіби бағдар мен тұлғаның кәсіби бағыттылығын зерттеуді кәңсіби
айқындалудан бөлек қарастыруға болмайды, себебі оқушының кәсіби айқындалуы
туралы мәлімет болмаса, олардың ниеттері кәсіптік пе, әлде іс-әрекетке
деген белгілі бір бейімділік қана ма екендігін анықтау мүмкін емес. Осы
орайда оқушылардың кәсіби бағыттылығы мен кәсіби айқындалуының арақатынасын
талдау қажеттілігі туындайды.
Бұл бағытта А.Е: Голомшток, С.П. Скрягжде, Т.В.Кудрявцев, И.С.Кон,
П.А.Шавир, т.б. ғалымдардың зерттеулерінің маңызы зор.6,14,15,9 Осы
зерттеулерге сүйене отырып, кәсіби айқындалуды кәсіби бағыттылықтың
деңгейлері мен құрылымына байланысты қарастыру, оным болашақ маманның
кәсіби қалыптасуындағы орны мен ролін анықтауға мүмкіндік береді.
Жасөспірімнің кәсіби айқындалуының әлеуметтік және психологиялық
негіздері бар. Әлеуметтік аспектіде мамандық таңдау немесе әлеуметтік
айқындалу көптеген факторлардың жеке адамға әсері болып табылады.
Таңдаудың әлеуметтілігі қоғамның мамандарға қажеттілігімен, мамандық
мәртебесімен, отбасының әсерімен, мектеп пен қоғамның іс-әрекетімен
анықталады.
А.М.Кухорчук және А.В.Ценциппер зерттеулерінде мектеп бітірушілердің
25 пайызы мектептен кейін оқитыны немесе жұмыс жасайтындары туралы
айтқанда, нақты мамандық немесе кәсіби іс-әрекет саласын атауға қиналатыны,
яғни бұл оқушылардың кәсіби ниеттерінің әлі қалыптаспағандығын көрсетеді.
Демек, жастардың бұл бөлігінде тек әлеуметтік бағдар бар, бірақ ол нақты
кәсіби бағдарға айналмаған.
Мұндай түлектердің кәсіби таңдауы көбінесе сыртқы әсерлерге байланысты
болады. Бұл арады мамандық немесе оқу орнын таңдағанда жасөспірімдердің
басым көпшілігі өз табиғаттарына сәйкес құндылық бағдарларымен емес,
жұртшылық санасында, отбасы, мектеп, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
қалыптасқан пікірлерді жиі басшылыққа алады деген ой туындайды.
Жеке тұлғаның құндылық бағдарлануының психологиялық-педагогикалық
негіздерін қарастырған Г.К.Нұрғалиеваның мәліметтері бойынша, оқушы
жастардың үштен бірінде ғана (34,4%) құндылық бағдарланудың жоғары деңгейі
қалыптасқан.17 Бұдан мамандық таңдау болашақ кәсіби іс-әрекет талаптарын
білмей, оған деген бағыттылығы болмай, тек қана әлеуметтік айқындалу ғана
іске асады деген тұжырым жасауға болады.
Жалпы осы бағытта жүргізілген көптеген зерттеу нәтижелері орта мектеп
түлектерінің басым көпшілігінің өмірлік жоспарларын оқуды ары қарай
жалғастырумен байланыстыратындықтарын көрсетеді. Сонымен, мамандық
таңдалған жағдайда да табысты кәсіби айқындалу іске асырылды деуге
болмайды. Нақты мамандықты көрсетпей, кәсіби мектепті немесе жұмыс орнын
таңдауды кәсіби айқындалу деп айтуға болмайды. Бұл жағдайда белгілі
кәсіптің мәртебесіне деген әлеуметтік бағдар туралы айтуға болады, оны
нақты мамандықты таңдау және белгілі жұмыс орнын таңдау арқылы ңақтылау
қажет. Мұндай әлеуметтік айқындалуды болашақта таңдалатын мамандықтар
шеңберінде шектелі деуге болады және ол кәсіби бағыттылықтың жоғары
деңгейіне негізделген емес.
Егер де бағыттылықтың осындай (жоғары) деңгейі болса, онда айқындалу
жалпы кәсіп емес, нақты мамандық деңгейінде іске асырылады. Әрине, кәсіби
айқындалу мен кәсіби бағыттылықтың арақатынасын осылайша түсінгенде
мектепте кәсіптік бағдар беру жұмысы біршама қиындайды, себебі түлектер
жалпы кәсіптер әлемі емес, нақты мамандықтар деңгейінде бағдарлануы керек.
Кәсіпті таңдау бағытына көптеген әлеуметтік, психологиялық факторлар
себепші болады.
Әлеуметтік жағдайдың негізгі факторларына сыртқы факторларды (мекен-
жайы, мектептің орналасуы, ата-анасының қызметңі мен мамандығы, әлеуметтік
институттар тарапынан кәсіптік бағдарлау) жатқызуға болады. Сыртқы
факторлар субъективті ішкі факторлардың әсерімен, яғни табиғи-биологиялық
қасиеттері (жасы, жынысы, темпераменті, қабілеті), жеке адамның қалыптасқан
қасиеттері, құндылық бағдары арқылы өзгертіледі. Соңғы нәтиже – кәсіби
айқындалудың пайда болуына өзара әсерлесетін факторлардың қосынды күші
себепші болады.
Демек, кәсіби айқындалудың психологиялық негізі ішкі алғышарттардың
тең әсерлері түрінде емес, субъектінің сыртқы әлеммен үздіксіз қарым-
қатынасы процесінде құрылады. Мамандық таңдау жеке адам дамуынан
бөлінбейтін күрделі және жүйелі процесс. Жеке адам мен оған әсер ететін
сыртқы жүйелердің арасындағы қарым-қатынас психологиялық бейнелену шартын
тудыратын, оның арқасында жеке адамға әсер етудің себептілік механизмі
түрінде көрінетін іс-әрекет процесінде ғана туындайды.9 Кәсіби айқындалу
процесі оны сыртқы факторлармен байланыстыратын субъект іс-әрекетінің пайда
болуы, ұлғаюы, тереңдеуімен байланысты. Сонымен қатар, кәсіби айқындалудың
өзі, ол әрекетті бағыттайтын, күшейтетін, түзететін, өзгертетін, яғни оның
өту сипатын функционалды түрде анықтайтын компонент ретінде қарастырылады.
Жеке тұлғаның кәсіби айқындалуыдың маңызды алғышарттарының арлығын
негізгі екі топқа бөліп көрсетуге болады. Бірінші топқа мамандық таңдау
мәселесін ойдағыдай шешуді қамтамасыз ететін, бірақ ол процесті
жандандыруға қатыспайтын жеке адам ерекшеліктері жатады. Мұндай
ерекшеліктерге еңбекқорлық, тәжірибе, өмірлік кемелдену деңгейі жатады
(Л.И.Божович, В.А.Крутецкий, П.А.Шавир).
Екінші топқа кәсіби айқындалу процесін жандандыратын және мамандық
таңдаудағы талғампаздықты тудыратын жеке адам бағыттылығыны” түрлі
компоненттері құрайды. Оларға айқындалуға қажеттілік, кәсіби қызығулық,
бейімделі, сенім, бағдарлар, құндылықтар, т.б. жатқызуға болады.
Мамандық таңдаудың мотивтеріне әсер ете отырып, оқушы жастардың кәсіби
айқындалуын белгілі дәрежеде басқаруға болады (П.А.Шавир). Кәсіби
айқындалудың мотивтерін зерттеу кәсіби айқындалуда ксіби бағыттылықтың
субъективті маңыздылығын бағалауға мүмкіндік береді.
Мамандық таңдаудың мотивациясын зерттеуге бағытталған еңбектерде
кәсіби айқындалудың мотивациялық сферасының иерархиялы құрылымы
қарастырылады (Т.В.Кудрявцев, А.М.Кухарчук, А.Б.Ценциппер, т.б.). Бұл
иерархияның шыңында жеке адамның бағыттылығын анықтайтын, оның қоршаған
еңбек әлеміне қатынасын көрететін ең жалпы мотивтер орналасады. Алайда
кәсіби айқындалу мотивациясы аз зерттелген мәселе болып табылады. Әлі күнге
дейін нақты мамандықты таңдауда жасөспірімдер қандай түрткілерді басшылыққа
алатыны толық түсінікті емес.
Мамандық таңдағанда көптеген оқушылар пән мұғалімдері немесе өздері
үшін ерекше тартымды көрінетін маманға еліктеуді жиі басшылыққа алады,
бірақ мамандық талаптарын жете ескермейді. Осы бағытта жүргізілген зерттеу
мәліметтеріне сүйене отырып, мотивтер иерархиясын көруге болады.
• бірінші орында еңбек мазмұнына қызығу мотивы;
• екінші орында – еңбектің қоғамдық маңыздылығы;
• үшінші орында – материалдық қызығушылық;
• төртінші – мамандық ерекшеліктері (ізгілік, романтика);
• бесінші – мамандық болашағы мен беделі, оның жеке адамның бейімділігіне
сәйкестілігі құрайды.
Жалпы, қоғамда мамандық таңдау мотивтері оқушылардың жеке дара және жас
кезеңдік ерекшеліктеріне байланысты күрделі құрылым болып табылады. Бұл
мотивтер көбінесе отбасы, мектеп, құрбы-құрдастардың ойына тәуелді болып
келеді. Мамандық таңдауға әсер ететін мотивтер жүйесін анықтауда
С.П.Крягжде зерттеулерін келтіруге болады. Ол ауыл және қала оқушыларын
зерттеу нәтижесінде кәсіби айқындалуға әсер ететін жалпы заңдылықтарды
анықтаған. Жасөспірімнің өзіндік кәсіби айқындалуына әсер еткен негізгі
себептер - қызығулар, бейімділіктер, қабілеттер, жақсы табыс, қоғамдық
маңыздылық, қоғамдық маңыздылық, қарым-қатынас, т.б. екенін анықтаған.
Сонымен, мектеп түлектерінің кәсіби айқындалуы кәсіби бағыттылық негізінде
де және онсыз да іске асырылуы мүмкін. Оны” дамуы немесе жойылуы ЖОО-ның
оқу-әрбие процесіндегі психологиялық-педагогикалық жағдайларға байланысты.
Демек, мамандық таңдау болған кезде де кәсіби айқындалудың табыстылыңы
туралы толық кепілдік беруге болмайды. Мамандыққа деген тұрақты дұрыс
көзқарасты қалыптастыру тек қана оқу-кәсіптік немесе кәсіби іс-әрекет
барысында жасалады.
Сонымен, мамандық таңдау кәсіби айқындалудың келесі деңгейіне немесе
өз дамуының келесі фазасына өткендігінің ғана айғағы. Одан кейінгі динамика
басқа және жаңа факторлармен анықталады.
Т.В.Кудрявцевтің пікірінше, кәсіби айқындалу негізгі 4 сатыдан тұрады:
кәсіби ниеттерді қалыптастыру немесе кәсіби бағдар; мамандықты таңдау және
кәсіптік оқыту; кәсіпке бейімделу; жеке адамның кәсіптік еңбекке өзін таба
алуы.14
Біздің жұмысымызға басты қажеттісі – жалпы даму әсерінен және еңбектің
түрлі салаларында немесе мектептің жоғарғы сыныптарындағы алғашқы
бағдарлану нәтижесінде кәсіби ниеттердің тууы мен қалыптасуын көрсететін
бірінші сатысы болып табылады. Кәсіби айқындалу процесін үздіксіз, біртұтас
процесс ретінде қарастырғанда, біз үшін кәсіби бағдардың алатын орны мен
ролі, оның кәсіби айқындалу үрдісі мен мамандық таңдауда қалай әсер
ететінінанықтау маңызды болып табылады.
Кәсіби айқындалудың жоғарыда баяндалған көріністері көптеген орта
мектептерге тән болып келеді. Мүны былайша түсіндіруге болады: жоғарғы
сынып оқушысының қажеттіліктері, кәсіби айқындалу мотвтері және болашақ
кәсіби іс-әрекеттің мазмұны, сипаты туралы түсініктерінің арасында толық
сәйкестік болса, онда мамандық таңдауда оның берік позициясы болады.
Сонымен қатар, болашақ кәсіби іс-әрекеттері туралы түсініктері тек
шолақ ақпаратты түрде емес, кәсіпке дейінгі белгілі тәжірибені
қалыптастыратын ашық түрде болуы қажет. Мұнда оқушының өз мүмкіндіктері мен
кәсіби қабілеттеріне деген сенімі де маңызды роль атқарады.14 Ал мұндай
сенім қалыптасуы үшініс-әрекет кәсіби бағдарланған және мектептің оқу-
тәрбие процесінің жүйесіне енгізілген болуы керек. Ал оқушы өз қабілеттерін
осындай іс-әрекет үстінде көрсетуі қажет. Жоғарғы сынып оқушыларының
арасындағы кәсіби бағдарға байланысты жүргізілетін осы тектес жұмыстар
нәижесінде болашақ мамандық таңдаудың маңызды мәселелері бірқатар жағымды
шешімін табады деп айтуға болады.
1.3. ОҚУШЫЛАРҒА КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қазақстандағы білім беру жүйесін реформалаудың ең басты міндеті балаға
өмірде керек болатын білім беру, оны алдын-ала белгілі бір мамандыққа дұрыс
икемдеп даярлау. Оқушының ел ертеңі үшін нағыз азамат болып, тәрбиеленіп
шығуы үшін мектептердегі қоғамдық пайдалы еңбектің маңызы зор. Кейбір
мектептердегі шағын цехтар өнім шығарумен айналысып, өткізіп, табыс табуда.
Осыған орай мектеп жасындағы балалардың еңбекке араласуы жасына қарап
анықталып, арнайы бағдарлар жасауды, еңбек сабақтарын да көбейтуді керек
етеді. Мектеп тек қана орта білім беру емес, сонымен қатар жасөспірімдерге
арнайы еңбек дағдаларын үйретіп, кәсіпттік даярлықтан өткізу керек деген
идея реформалардың негізі болыр отып. Республикамызда оқушыларға кәсіптік
бағдар беру күрделі әлеуметтік-психологиялық жүйе болып табылады. Ол халық
шаруашылығының дамуына, техника мен өнеркәсіптің өркендеуіне, жас
қадрлардың даярлығына тұрақты көңіл бөлуді талап етеді. жалпы білім мен
кәсіптік білім беретін мектептердің реформасы жас жеткіншектердің еңбекке
саналы араласуына, біртұтас еңбек политехникалық оқу жөніндегі
принциптердің жүргізілуіне, оқушылардың пайдалы қоғамдық еңбекке
сүйіспеншілігін арттыруға, олардың дүниетанымын кеңейтуге бағытталған.
Сондықтан кәсіптік бағдар жүйесі қоғамның әлеуметтік сұранысымен
тікелей байланысты. Негізгі көрсеткіштеріне байланысты кәсіптік бағдардың
өзіне тән мақсаттары бар. Кіші жасөспірімдердің негізгі мақсаты – еңбекпен,
еңбекшілермен, түрлі мамандықтармен танысу, еңбектің қолдан келетін
әдістерін игеру, жұмысқа ынтасын қалыптастыру болып табылады.18
Кіші жасөспірімдердің әртүрлі қызметте (тану, коммуникативті қоғамдық
пайдалы еңбек) тез араласуына белгілі мамандыққа икемділік арттыру үшін
жағдайлар жасалады. Ол үшін оқу шеберханалары, үйірмелер ұйымдастырылады.
Еңбек сабақтарында оқушылар тереңдетілген жалпы политехникалық еңбекке
даярланады.
Мамандық таңдауда адамгершілік пен имандылық негізіндегі тәрбиеге
көңіл бөлінеді. Жоғарғы жасөспірімдердің өзін-өзі тәрбиелеуіне, мамандық
таңдауға, өздерінің мүмкіндіктерін бағалауына нақты экономикалық аймаққа
қажетті мамандықты игеру үшін негізгі кәсіпті дамытуға білім жетілдіру
жолдары мен мамандық алуға аса көңіл бөлінеді.19 Кәсіп таңдау мен өмірлік
жолды айқындау жалпы білім беретін мектеп көлемінде бітпейді. Олар
өндірістік еңбек ұжымдарында, орта және арнаулы оқу орындарында жалғасады.
Кәсіптік бағдардың жалпы жүйесінің құрылуы, яғни оған жүктелген
міндеттердің атқарылуы оның жекелеген саласына, сонымен қатар белгілі бір
жүйе ішінде атқарылатын қызметтердің дұрыс бөлінуіне байланысты. Олар
әлеуметтік, экономикалық, психологиялық, педагогикалық, медициналық,
физиологиялық мақсаттарға сәйкес кәсіптік бағдар беру қызметтерімен
ұштасады.20
Кәсіптік бағдар бір-бірімен тығыз байланысты салалардан тұратын
біртұтас жүйе. Атап айтсақ, олар кәсіптік ағарту іс-әрекетінің саласында
оқушылардың ынтасын, икемділігін, талабын байқап, әрі қарай дамыту,
кәсіптік ақыл-кеңес, кәсіптік таңдау, кәсіптік бейімделуді (адаптация)
білдіреді.
а) Кәсіптік ағарту – оқушылардың әлеуметтік-экономикалық,
психологиялық, физиологиялық ерекшеліктері бар түрлі мамандықтар туралы
білім жиынтығы; сол кәсіптің біреуін дұрыс таңдауға жағдай жасау;
оқушылардың кәсіби және қоғамдық қызметтерге деген көзқарасын дұрыс
тәрбиелеу психикалық-физиологиялық мүмкіндіктерін және қоғамның әлеуметтік-
экономикалық қажеттілігін дұрыс түсінуін қарастыру. Өз кезегінде кәсіптік
ағарту кәсіптік хабарламадан кәсіптік насихат пен кәсіптік үгіттен тұрады.
Мысалы, оқушылар арасында ауыл шаруашылығының кейбір салаларына қажетті
мамандар жайында хабарлама тарату және сол мамандықтарды оқып үйренуге
жағдай жасау, сонымен қатар ауыл шаруашылығына қажетті мамандықтар туралы
насихат жүргізу. Бұл жұмыстардың бәрі оқушылардың ой-өрісіне бағыт береді,
мұны кәсіптік үгіт деп те қарауға болады. Оқушыларға кәсіптік бағдар
беруде, олардың әр саладағы кәсіптік қызметке қызығуы мен бейімделуінің
сәйкес келуі үлкен орын алады.
ә) Оқушылардың жеке басын зерттеу, жеке кісіге әсер ету психологиялық
ерекшеліктеріне қарай жүргізіледі. Балалардың мақсаты, ой-өрісі, мұраты
пәндерді сапалы оқытуға әсерін тигізеді. Адамдардың белсенділігінің жоғары
болуы дапәндерді оқыту арқылы іске асады. Әлеуметтік белсенділіктің
қалыптасуы адамдар арасындағы қарым-қатынастың дамуына әсер етеді. Пәндік
практикалық білімді игеруде оқушылардың өмірлік тәжірибесінде қоғамдық
қатынас жүйесінде адамгершілік нормалары орындалады. Оның белсенділігі
сабақ кезінде ғана емес, сабақтан тыс уақытта да жүзеге асырылады.
Оқушылардың мамандық әлемімен, техника негізімен және өндіріс
технологиясымен танысуы олардың қызығуына, бейімділігіне белгілі бір
жұмысқа ынталануына көмектеседі.
в) Кәсіптік ақыл-кеңес (консультация) беру арқылы оқушылардың өздеріне
тәе ерекшеліктерін таңдаған кәсіптерінің талаптарына баса назар аударады.
Бұл төмендегідей формада өткізіледі: диагностикалық ақыл-кеңес оқушылардың
жеке басын зерттеуге, оның қызығуына, қабілетіне сәйкес және соған жақын
мамандықты таңдауға бағытталған.
• Анықтама. Ақыл-кеңесте оқушыларды жұмысқа орналастыру, оқуға немесе
жұмысқа қабылдау, түрлі мамандықты игеру мүмкіндігі дайындық мерзімі,
еңбек ақы төлеу жүйесі, кәсіптік біліктілікті арттыру жолы хабарланады;
• Қалыптастырушы ақыл-кеңес оқушылардың мамандық таңдауына басқаруды
көздейді. Ол уақытқа созылуы мүмкін және оқушылардың кәсіптік таңдауға
қатынасысыз өзгеруіне байланысты болады.
• Дәрегерлік кәсіптік ақыл-кеңес оқушылардың денсаулығын, оның
психологиялық, физиологиялық құрылымын таңдаған мамандыққа сәйкес келуін
анықтауға бағытталған: оқушыны басқа мамандыққа үгіттеу немесе таңдаған
мамандығына жақын психологиялық, физиологиялық көрсеткішін анықтайды.
Ақыл-кеңес (консультация) оқушыларға әлеуметтік-кәсіптік жоспар жасауға
көмектесумен ғана шектелмей, олармен бірігіп жоспарды іске асыру, жалпы
және кәсіптік білім алу деңгейіне көтеру мекемелерін мамандық таңдауға
идеялық ождандық негіздердің қалыптасуын, сол сияқты оқушылардың мәдени
ойының дамуын қарастырады. 21
Мамандық туралы кеңес беруден бұрын бастауыш сыныптардан бастап
бірнеше жылдар бойы оқушы ерекшеліктерін зерттеу қажет. Ол үшін оқушы және
оның отбасы туралы жалпы мәліметтер: оқушының таңдайтын мамандығына сәйкес
дәрігерлік мінездемесі, оқу үлгерімі, белгілі бір пәндерге қабілеттілігі,
оқу және мамандық таңдау себептері, оқудан тыс уақыттағы әрекеттерін
қадағалау мен бақылау туралы мәліметтер болуы керек.
Кәсіптік бағдардың келесі кезеңдерінде мамандық таңдау зерттеу, түрлі
анкеталар бойынша жүргізіледі: өзін-өзі бағалау анкетасы, ата-аналар үшін
анкета, бейімділік картасы, оқушылардың белгілі тір мамандыққа қызығуы мен
қабілеті жөнінде сынып жетекшілерінен алынған мәліметтер. Бұл мәліметтер әр
оқу жылына сәйкес бөлініп, арнайы бланкілерге толтырылады. Оқушылардың
кәсіптік қабілеттерін бағалауда мұғалімдер едәуір қиналады. Себебі ол бір
жағынан мамандық таңдауды адамның психологиялық қасиеттеріне қойылатын
талаптарды білуді, екінші жағынан, мамандық таңдаушыныың жеке қабілеттерін
зерттеуді қажет ететін.
Мамандық туралы консультацияның келесі сатысы - жиналған мәліметтермен
танысу және талдау жасау. Бұл жауапты кезеңде талдаудың тереңдігі мен жан-
жақтылығы консультанттың алдын-ала қоятын (диагноздың) нақтылығына,
сапасына тікелей әсер етеді.
Оқушы туралы консультант жалпы мәлеметтермен танысады, оның
қабілеттері мен бейімділіктерін анықтайды. Одан кейін бұл мәліметтерді
толтырылған анкеталармен салыстырып, оқушының болашақ мамандық таңдау
бағыты туралы пікір айтады. Сонан соң арнайы құрастырылған әдіс бойынша
жекеше диагностикалық әңгіме өткізіледі. Онда жоғарғы сынып оқушыларының
таңдаған мамандығына даярлық деңгейін талқылап, оның сол мамандық жөнінде
ақпар жинауының керекті қабілеттері мен икемділігін дамытудың үйірмелерге,
факультеттерге, өнімді еңбекке қатысудың бағдарламасы белгіленеді.
Жеке әңгімеде жас өспірімнің белгіленген бағдарламаны іске асыру
жолында кездесетін қиындықтарды анықтаудың мәні зор. Әңгімелесу кезінде
оқушының өз бетінше даярлану түрлері мен жолдары, оның қоғамдық маңызына,
болашақта атқаратын әлеуметтік роліне аса көңіл бөлген дұрыс. Әңгіме
үстінде оқушы өзі таңдаған мамандықтың профессиограммасымен жұмыс істейді.
Бұл оған өз күшін объективті бағалауға, мақсатына жеті үшін бойындағы
резервтерді анықтауға мүмкіндік береді. Әңгіме аяқталған соң оқушы туралы
мәліметтер қорытылып, оған таңдаған кәсіптік бағыт пен жетілдіру жолдары
туралы ұсыныс беріледі.
Мамандықтар туралы консультацияны сынып жетекшісі, кәсіптік бағдар
кабинетінің меңгерушісі немесе мектептегі психолог бере алады. Жиналған
мәліметтер нақтылы оқушымен жұмыс істейтін барлық мұғалімдердің, үйірме
жетекшілерінің назарына жеткізіледі. Бұл мәліметтердің нақтылығын
педагогикалық консилиум (кеңес) тексеріп, шешім қабылдайды.
Бұл жұмыста жоғары нәтижелерге жету үшін әр оқушыға жеке әсер ету
әдісі белгіленеді және олардың негізгі мектеп пен сыныптың кәсіптік бағдары
туралы жоспарларына тиісті өзгерістер енгізіледі. Жалпы және жеке
оқушылармен жүргізілетін келесі оқу жылдарына арналған жұмыстардың
мазмұндары анықталады.
Мектеп бітірушілерге кәсіпттік бағдар жөніндегі қабілеттері туралы
өткен оқу жылдары бойы жинақталған мәліметтер ескеріліп, ұсыныс, мінездеме
беріледі. Сонымен, көптеген дұрыс жолға қойылған кәсіптік консультация беру
жұмысы барлық педагогикалық ұжымның жаппай күш жұмылдыруын талап етеді және
жасөспірімдердің мамандық таңдауының баға жетпес реттеуші ролін атқарады.
в) Кәсіптік таңдау. Ол мектептен тыс, арнайы лабораторияда және
таңдаған мамандығының өзіне тән еңбек жағдайына байланысты жүргізіледі.
Кәсіптік таңдаудың мақсаты – адамның белгілі бір еңбекке жарамдылығын
анықтау. Егер адамның таңдаған мамандыққа негізгі бір кәсіптің сапасы
сәйкес келмесе, оны жұмысқа алудан бас тартады. Осыған байланысты кәсіптік
таңдауды жеке бастың әлеуметтік еркін азайтуға бағытталған акт деп қарауға
болмайды. Керісінше, ол жеке басты кейбір қауіптерден алдын-ала сақтандыру
болып табылады. Кәсіптік таңдау кәсіптік бағдардың негізгі бір бөлігі болып
саналады.
г) Кәсіптік бейімделу жас адамның өндіріске, жаңа әлеуметтік
ортаға,еңбек жолдарынан және бір мамандық ерекшелігіне белсенді араласуы.
Кәсіптік бейімделу дұрыс мамандық таңдауда негізгі жетістік болып табылады.
Кәсіптік бейімделу адамның ынтасын ары қарай жетілдіруге, оның еңбекке
бейімділігін әлеуметтік танымымен бірге жүзеге асыруға бағытталған.
Кәсіптік бағдар жұмысын екпінді жүргізу үшін оның ақпараттылығын қамтамасыз
етуі керек. Бұған жататындар: нормативті құжаттар, әртүрлі нұсқаулар,
оқушылардың кәсіптік шешімін жүзеге асыру мәліметтері, т.б. Ақпарат жұмысын
мамандықтар туралы мағлұматтар жиынтығы болып табылатын профессиография
жүргізеді.
Еңбек түрінің көпжақты жиындық анықтамасын профессиограмма деп атайды.
Бұл оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескеріп, мамандық таңдауда қарайтын
сұрақтарына жауап береді.21
Мамандық таңдауда қазақ жастарына белгілі ғалым, жазушы
Ж.Аймауытұлының жастарға айтқан ақылы бар: “Мамандықты” жаманы жоқ, бірақ
мұның кез-келгеніне икемділік қажет. Бұл жай күнелту, тамақ асыраудың ғана
жолы емес, үлкен өнерді зор шеберлікті қажет ететін нәрсе. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ 5
1.1 Психология ғылымындағы кәсіби бағыттылық мәселелеріне теориялық шолу.
5
1.2. КӘСІБИ БАҒЫТТЫЛЫҚТЫҢ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ КӘСІБИ АЙҚЫНДАЛУЫНА ТИГІЗЕТІН
ӘСЕРІ 13
1.3. ОҚУШЫЛАРҒА КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 17
1.4. КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН
ЕСКЕРУ. 25
ІІ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ. 34
2.1. Эксперименттік зерттеудің мақсаты, болжамы, міндеттері. 34
2.2. ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІНІҢ СИПАТТАМАСЫ 35
2.3. ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БАРЫСЫ 37
2.4. ЗЕРТТЕУ МӘЛІМЕТТЕРІНІҢ САПАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛДАУЫ 43
ҚОРЫТЫНДЫ 46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 46
Кіріспе
Қазіргі кезде еліміздегі демократиялық қоғам құру кезеңінде экономика
саласында нарықтық қатынастарға көшу, қоғамда гуманизация процесі жүріп
жатқан кезде, осы демократиялық қоғамда өмір сүретін шығармашылық еңбекке
адамгершілік, психологиялық және практикалық тұрғыдан дайын біртұтас, жан-
жақты дамыған жеке адамды тәрбиелеу қоғамның басты мақсаты, әрі білім беру
жүйесін реформалаудың кезек күттірмес негізгі міндеті болып табылады.
Қоғамның болашақ мамандарын тәрбиелеуде жалпы білім беретін
міндеттердің ерекше рөл атқаратыны белгілі.
Осыған орай, жеке адам бағыттылығының бір түрі ретінде кәсіби
бағыттылықты қалыптастыру болашақ іскер мамандарды даярлаудың негізгі
шарттарының бірі және кәсіби бағдар беру мәселесі жоғарғы сынып оқушылары
үшін ең өзекті мәселе болып табылады.
Республикамызда бүгінгі күн талабына сай әртүрлі типтегі орта
мектептердің пайда болуына байланысты оқушыларға кәсіби бағдар беру арқылы
олардың кәсіби бағыттылығын мәселесі басты назарға айналуда.
Оқушы жастардың кәсіби бағыттылығы мен оларға кәсіби бағдар беру
жұмысын ұйымдастыру мәселелерін қарастыратын ғылыми-психологиялық,
педагогикалық әдебиеттердің талдауы – кәсіби бағдар беру жұмысының теориясы
мен қолданбалық тәжірибесіне өзіндік үлес қосатындығын көрсетеді. Сонымен
қатар, жалпы білім беретін қазақ мектептері, гимназиялар мен лицейлер,
лицей-интернаттар, колледждер мұғалімдері кәсіптік бағдар беру жұмысын
дұрыс жолға қоюда, өздерінің бұл процестегі орны мен ролін дұрыс анықтауда,
оқушылардың кәсіби бағыттылықтарын олардың жеке-даралық ерекшеліктеріне
сәйкес қалыптастыруда көптеген құндылықтарға тап болатындығын көрсетеді.
Мұндай жағдайлар кейіннен оқушылар бойында мамандықты, жұмыс орнын,
оқу орнын ауыстыруға, кәсіби қанағаттанбаушылыққа, өзін маман және жеке
адам ретінде дұрыс бағаламауға әкелері сөзсіз. Осыған байланысты мектептегі
педагогикалық процесте оқушыларға кәсіби бағдар беруде олардың тұлғалық,
саналық ерекшеліктерін ескеру мен кәсіби бағыттылығын қалыптастырудың
ғылыми негізделген жолдарын қарастыру проблемасы туындайды.
Жоғарыда аталған жайттардың барлығы біздің магистрлік зерттеу
жұмысымыздың тақырыбын анықтайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі - оқушы жеке тұлғасының кәсіби
бағдарлылығы, оның болашақтағы кәсіби айқындалуының негізгі мотивациялық
компоненті ретінде мектептегі білім беру жүйесінің кәсіби бағытталған оқу-
тәрбие процесінің біртұтастығы мен сабақтастығында қалыптасатындығымен
сипаптталады.
Жұмыстың әдіснамалық және теориялық негізін жеке тұлға және оның
дамуындағы іс-әрекеттің ролі туралы ілімнің мәнін анықтайтын психологиялық-
педагогикалық тұжырымдамалар, оқушының кәсіби бағыттылығын қалыптастыру
процесіндегі жүйелік іс-әрекеттік позиция және кәсіби бағдар берудегі
оқушылардың тұлғалық ерекшеліктерін ескеру мәселелері құрайды.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы – мектептегі кәсіби бағдар беру
жұмысындағы оқушылардың жеке адамдық қасиеттерін ескере отырып жүргізілген
зерттеу мәліметтерін білім беру жүйесінде кәсіби бағыттылықты тәрбиелеудегі
жүйелілікті іске асыруда және осы саладағы жас маман психолог-педагогтардың
кәсіби білімдерін жетілдіру жүйелерінде пайлдалануға болады деп есептейміз.
Зерттеу жұмысының жаңашылдығы - теориялық тұрғыда алғаш рет мектепте
кәсіби бағдар беру мәселесін зерттеудегі отандық ғалымдар еңбектерін
Қазақстандағы осы бағытттағы жұмыстардың көшбастаушыларының бірі – Ж.
Аймауытұлының “Жан жүйесі және өнер таңдау” еңбегіндегі авторлық теориялық
тұжырымдамаларымен салыстырмалы зерттеуге ұмтылыс жасалды.
Зертеу мақсаты – жалпы білім беретін мектептердегі жоғарғы сынып
оқушыларына кәсіптік бағдар берудегі тұлғалық-индивидуалдық қасиеттерін
есепке ала отырып зерттеу.
Зерттеудің мақсатына сәйкес мынадай міндеттер айқындалды:
1. Кәсіби бағыттылықты қанағаттандыру процесінің теориялық
негіздері, оның психологиялық ерекшеліктері мен тұлғалық
көрсеткіштерін анықтау;
2. Кәсіби бағыттылықтың оқушылардың болашақ кәсіби айқындалуына
тигізетін әсерін көрсету;
3. Оқушыларға кәсіби бағдар беру түсінігінің психологиялық
негіздері мен заңдылықтарын ажырату;
4. Кәсіби бағдар беруде оқушылардың тұлғалық ерекшеліктерін
есепке алу, жұмыстарын негіздеу.
Зерттеудің жұмыстық болжамы.
1. Кәсіби бағдар мен оқушылардың болашақтағы кәсіби айқындалуының
арасында тығыз байланыс бар.
2. Кәсіби бағдар беру табыстылығы – оқушының тұлғалық қасиеттерін
есепке ала жүргізілген жұмыс нәтижелеріне тікелей тәуелді болып
табылады.
Зерттеу пәні – жалпы білім беретін мектептегі жоғарғы сынып
оқушыларына кәсіптік бағдар беру. Кәсіби бағыттылығын
қамтамасыздандыру процесі.
Зерттеу объектісі - Әуезов ауданы, №104 қазақ мектебінің жоғарғы
сынып оқушылары.
Жалпы саны –
Зерттеуде пайдаланылған әдістемелер: ДДО, қызығулар картасы,
Ж.Аймауытұлы ұсынған кәсіби бағдарды айқындауға арнылған анкета.
ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Психология ғылымындағы кәсіби бағыттылық мәселелеріне теориялық шолу.
Қоғамның болашақ мамандарын тәрбиелеуде жалпы білім беретін
мектептердің ерекше роль атқаратыны белгілі. Жеке адам бағыттылығының
ерекше түрі ретіндегі кәсіби бағыттылықты қалыптастыру – болашақ іскер
мамандарда тәрбиелеудің негізгі шарттарының бірі және кәсіби бағдар беру
мәселесі жоғарғы сынып оқушылары үшін ең маңызды мәселе.
Жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби бағыттылығын қалыптастырудың
теориялық негідерін қарастыру барысында болашақ маманның тұлғалық
құрылымындағы кәсіби бағыттылығының алғышарттық негізі ретінде кәсіби
бағдар беру, оқушылардың кәсіби бағыттылығының қалыптасыру мәселелеріне
ерекше көңіл аударылады. Жеке адамның кәсіби бағыттылығының проблемасы
қазіргі кездегі психология, педагогика ғылымдарының ең өзекті мәселесіне
айналып отыр. Жеке адам құрылысындағы бағыттылық маңызын, оның іс-әрекет
деңгейіне әсерін, жеке адамның негізгі қырларының бірі ретіндегі мәні мен
динамикасын белсенді зерттеу жалғасуда. Бұл бағыттағы зерттеудің барлығы да
өмірлік және кәсіби дұрыс айқындалу мәселесінің маңыздылығынан туындайды.
Психологиялық әдебиеттерде жеке тұлғаның бағыттылығы оның
құрылымындағы негізгі компонент түрінде қарастырылады. К.К. Платоновтың
пайымдауынша, жеке адамның бірінші құрылымында – бағыттылық қатынастар және
моральдық қасиеттер “тұтастай алғанда бағыттылқ иерархия түрінде
байланысқан бірнеше форманы қамтиды: бағыттылықтың ең қарапайым формасына
дейін шет қалмайды” (1).
В.С. Мерлиннің айтуынша, жеке адам сипаттамасында ең маңыздысы және
негізгісі – оның кәсіби бағыттылығы, яғни адам өмірінің жалпы бағыты мен
барлық белсенді шығармашылық іс-әрекеті соған байланысты (2).
В.Г.Леонтьев жеке адамның психологиялық тұжырымдамасын бастаушы мен
мақсаттық тұрақты қарым-қатынасын бейнелейтін қажеттіліктер, сенім, мұрат,
мотивтермен сипаттайды (3).
Қазіргі кездегі жеке тұлғаның жалпы бағыттылығы оның бейнесін құрушы
фактор ретінде қарастырылатын С.Л. Рубиншттейн, А.И.Леонтьев, Б.Г. Ананьев,
К.К. Платонов, т.б. ғылымдардың теорияларын талдай келіп, Б.Ф.Попов былай
дейді: “Жеке зерттейтін талдауларының әртүрлілігіне қарамастан ... барлық
көзқарастар жеке адамның негізгі сипаттамасы ретінде оның бағыттылығына зор
көңіл бөледі... Нақ осы кәсіби бағыттылық қасиетінде жеке адамның мақсаты,
мотивтері, іс-әрекетке субъективті қатынастарының жүйесі көрінеді.
Психологиялық әдебиеттерде жеке адам бағыттылығы ұғымын неғұрлым толық
қарастырған ғалымдардың бірі - С.Л. Рубинштейн. “Бағыттылық, -деп жазады
ол, - факт жүзінде индивидтен бөлек тұрған бір нәрсеге қажеттіліктен туады
және бағыттылықты айқындайтын кез-келген динамикеалық тенденция әрқашан да
индивидтен бөлек тұрған нәрсемен азды-көпті саналы түрде түсінілетін
байланысты, ішкі мен сыртқының өзара қатынасын қамтиды (4).
С.Л. Рубинштейн жеке адам бағыттылығында екі өзара тығыз байланысты
жағдайды ашты: біріншіден, бағыттылық қашанда нақты затқа бағытталған,
екіншіден, осы жағдайда пайда болатын шиеленіс. Сонымен, С.Л.Рубинштейн
тұрғысынан жеке адам бағыттылығы - оның кәсіби іс-әрекетін анықтайтын
түрткілер мен мотивтер жүйесі.
Л.И.Бошович бағыттылықты мінез-құлықтың нақты мотивтерінің
үстемдігінің нәтижесі ретінде қарастырады. Психологиялық әдебиеттерде
берілген бірқатар көззқарастар талдауы, бағыттылықтың әртүрлі
анықтамаларындағы ортақ пікір, олардың бәрі де жеке адамның өзіне тән іс-
әрекеті мен мінез-құлқының нақты деңгейін қамтамасыз ететін, онсыз кәсіби
қалыптасуы мүмкін болмайтын жеке адам қасиетінің маңызды және тұрақты
ерекшеліктері деген сипаттамада тұжырымдалады. Жеке тұлғаның жалпы
бағыттылығына, оның өзгешелігі әсер етеді. Бағыттылықтың мазмұнына
байланысты оның сапалық сипаттамасы мен жүйесін көруге болады. Жеке адам
бағыттылығының негізгі типтері: қоғамдық, ұжымдық, жеке бастық, кәсіби,
эстетикалық, т.б. қарастырылады. Аталмыш мәселеге педагогтар көзқарасы,
жеке адам бағыттылығы – оқу, оқудан тыс іс-әрекет формаларының баршасының
әсерінен қалыптасатын, оқушы жастардың болашақ кәсіби іс-әрекетке
дайындығын тәрбиелейтін күрделі жеке адамдық құрылым деген түсінікке саяды.
Біздің жұмысымыз үшін маңыздысы – жалпы білім беретін мектептің
жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар беру арқылы олардың кәсіби
бағыттылығының мәнін айқындау. Бұл мәселеге бірқатар ғалымдардың
зерттеулері арналған. Олардың қатарында А.Е.Голомшток, Л.А.Йовайша,
А.П.Сейтешов, Ю.В.Укке, П.А.Шавир және т.б. атауға болады.
Бағыттылық жеке тұлғаның ерекшеліктерін тұтастай анықтайтын құрылым
болса, кәсіби бағыттылық жеке адамның жалпы бағыттылығының құрамдас
компоненті ретінде қарастырылады.
Кәсіби бағыттылық – адамның таңдалынған мамандыққа көзқарасын
сипаттайтын кәсіби іс-әрекетке дайындығы мен оның табыстылығына әсер ететін
жеке адамның интегралды қасиеті.
Кәсіби бағыттылықтың жан-жақтылығын жеке адамның жүйесін құрайтын
қасиеті ретінде П.А.Шавир еңбектерінде қарастырады. Оның пікірінше, кәсіби
бағыттылық – нақты іс-әрекетті артығырақ көретін мотивтер жүйесі, оның өзі
жеке адамның танымдық және құндылық бағдарлық іс-әрекеті негізінде өтетін
кәсіби әсерлер жүйесімен қарым-қатынас үрдісінде қалыптасады (5).
Кәсіби бағыттылық – жеке адамның интегральды қасиеті, оның тұлғалық
бейнесін құрайтын факторы ретінде түсіну, оны комплекс түрінде, оның
ішінде, кәсіби іс-әрекетке, қажеттілік, бейімділіктер, кәсіби мұраттар,
кәсіби іс-әрекетке деген құндылық бағдарлар және дүниетаным компоненті деп
түсінуді талап етеді.
Кәсіби бағыттылықтың психологиялық-педагогикалық аспектісін, кәсіби
шеберлікті дамыту бағытында кәсіби бағыттылықты қалыптастыруды жетілдіру
және жеке адамның жалпы дамуы тұрғысынан өте терең және жан-жақты зерттеген
А.П.Сейтешов.
А.П.Сейтешовтың пікірінше, кәсіби бағыттылық дегеніміз – жеке адамның
маңыздды жақтарының бірі, ол оның қызығулары, ниеттері, бейімділіктері,
мұраты мен сенімдерінде көрінеді (6).
Психология білімінің қағидалары мен өз зерттеулерінің нәтижесін
негізге ала отырып, А.П. Сейтешов бағытының көрінуінің ұлық формаларын
толығымен қарастырады,жас жұмысшылардың жеке тұлғасының кәсіби бағыттылығы
дамуының кейбір заңдылықтарын, оны тәрбиелеу жағдайларын көрсету.
Кәсіби бағыттылық – болашақ маманның жеке тұлғасының біртұтас және жан-
жақты қасиеті түрінде толық түсіну үшін, оның компонентік құрамын, санасы
сипаттамалары мен динамикасын анықтау қажет.
Кәсіби бағыттылықтың құрылымы туралы зерттеушілер арасында бірыңғай
пікір жоқ. Жалпы осы бағытта жүргізілген зерттеулерді талдай отырып, кәсіби
біліктілік компоненттерін былайша анықтауға болады: қызығулар,
бейімділіктер, кәсіби ниеттер, жеке тәжірибе, еңбек етуге даярлық, мақсат,
кәсіби мотивтер, шығармашылық кәсіби ойлау, ұжымшылдық, коммуникативті және
ұйымдастырушылық қабілеттер, мотивтердің иерархиялық жүйесі, танымдық,
мотивациялық, дүниетанымдық, эмоциялық-еріктік, мінез-құлықтық, т.б.
П.А.Шавир кәсіби біліктіліктің психологиялық сипаттамасын бере отырып,
оны жастық шақтағы жеке адамдық орталық құрылым деп анықтайды. Кәсіби
бағыттылықтың қалыптасуының ең бірінші қажетті шарты - адамның мамандыққа
деген дұрыс, таңдаулы қатынасының пайда болуы. Бұл қатынас, көбінесе,
белгілі іс-әрекет мазмұнының кейбір жақтары немесе мамандықтың ерекше
белгілері, іс-әрекетке кәсіби мотивтердің пайда болуынан басталады.
Оқушының жеке басының бағыттылығын, яғни мотивтерін қалыптастыру үшін олар
туралы түсінік болуы керек. Нақты жеке адамның мотивациялық саласында не
жатқанын білу керек, қандай педагогикалық шаралар қолдану керек, оқушының
жеке бастық белсменділігі туралы мәселелерді шешу керек.
Қазіргі кездегі зерттеулер жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар
беру арқылы кәсіби бағыттылықты қалыптастыруда олардың мамандық
таңдауындағы мотивтер тобын бөліп көрсетеді.
1. Болашақ кәсіби іс-әрекет мазмұнымен байланысты, оның
әлеуметтік мәнін саналы түрде түсіну, болашақ іс-әрекетке
берілгендігімен және кәсіби бағыттылығының қалыптасқандығын
сипаттайтын мотивтер.
2. Берілген мамандықты игеруге маңызды, бірақ кәсіби
бағыттылықтыңжоғары деңгейде дамуын көрсетпейтін, оның орташа
қалыптасуын сипаттайтын мотивтер.
3. Кәсіби бағыттылығы қалыптаспаған, жаңаша немесе кездейсоқ
мотивтер.
Оқушының жеке басының кәсіби бағыттылығытың құрамында мотивациялық
сферасынан басқа да маңызды болап табылатын эмоциялық-еріктік және танымдық
сфераларын бөліп қарастыру қажет.
Кәсіби бағыттылықтың эмоциялық-еріктік компоненті, ең алдымен, болашақ
мамандыққа деген эмоциялық қатынасынан, мамандыққа қанағаттануынан,
мамандыққа даярлануынан көрінеді.
Кәсіби бағыттылықтың танымдық компоненті іс-әрекет объектісіне
бағыттылығына, өзінің болашақ кәсіби және қазіргі оқу іс-әрекетінің маңызы
мен қажеттілігін саналы түрде түсіндіруіне байланысты.
Белгілі бір мамандық туралы хабардар болу деңгейінен, оқушылардың
кәсіби жоспарларынан, таңдалатын мамандықтың маңыздылығын түсіну
деңгейінен, болашақ кәсіби іс-әрекетке дайындық кезеңінде салалы пәндерді
оқу мақсатын түсінуінен көрінеді. Осы бағыттағы зерттеулердің бірқатары
кәсіби бағыттылықтың негізгі компоненттерінің бірі ретінде сәйкес
объектілер мен құбылыстарға қатысты психологиялық белсенділікті тудыратын
кәсіби қызығушылықтың маңызына көңіл бөледі.
В.С. Леднев жеке адам құрылымының түрлі теорияларын салыстыру
негізінде маңызды компоненттердің бірі ретінде білім, іскерлік пен дағдыны
бөліп көрсеті керек деп көрсетеді.
А.Б.Каганов та бұл пікірді қоштай келіп, оларды кәсіби бағыттылықтың
дамуының іргетасы деп бағалайды.
Кәсіби қызығу жеке адамдық қасиеттер тобына кіреді, олардың негізгі
қасиеттері – жеке адамның оқу-танымдық және кәсіби-еңбектік іс-әрекетіне
итермелейтін белсенділік туғызатын функция. Кәсіби қызығулардың пайда болуы
және дамуы танымдық әдістермен бірге жеке адамның эмоциялық және еріктік
процестерінің бар екенін де көрсетеді. Яғни, кәсіби қызығу оқушының сабақ
және сабақтан тыс әрекетіне де эмоциялық түр беру керек.
Кәсіби бағыттылықтың барлық құрылымдық компоненттері – қажеттіліктер
де, мотивтер де, қызығулар да бір-бірімен тығыз байланысты және өзара бір-
біріне тәуелді. Қажеттіліктер кез-келген іс-әрекеттің бастапқы кезеңінде
болады. Ізденіс іс-әрекеттің нәтижесінде “заттанады”, ал қабылданатын зат
өзінің итермелегіштік және бағытталғыштық әрекеттік функциясына ие болады,
яғни мотивке айналады.
Кәсіби бағыттылық құрамы мен құрылысын зерттеп, осы мәселеге деген
түрлі көзқарастарды талдау, эмпирикалық зерттеу жұмыстарын саралағанда
“оқушылардың кәсіби бағыттылығы” ұжымдық анықтамасын көруге болады.
Ол мектеп бітірушілердің ойдағыдай кәсіби айқындауын қамтамасыз ететін
интегралды динамикалық қасиет, оның негізін болашақ мамандардың
әрқайсысында кәсіби білімдерін жетілдіруге, үздіксіз кәсіби дамуға өз
бетінше ұмтылуына дағдыландыру мақсатымен оқу тәрбие процесінде
қанағаттандырылатын қажеттіліктер, мотивтер, қызығулар мен білім, іскерлік
дағдылар жүйесін құрайды. Жоғарғы сынып оқушыларының саналы түрде мамандық
таңдауын мотивтейтін өз кәсіби қызығуларын түсінуі, мақсаттарын іске асыру
ұшін саналы мақсат қойып, іс-әрекетін жоспарлауы – кәсіби бағыт
қалыптастыруының маңызды факторы болып табылады. Жоғарыда айтылған
жәйттардың барлығы да отандық ғалымдардың көпжылдық қажырлы еңбектері мен
зерттеулерінің нәтижесінде жасалған ғылыми тұжырымдамалар.
Ал, енді өзімізге келер болсақ, мамандықты дұрыс таңдау – адам өміріне
маңызы туралы мәселелер ежелден-ақ Шығыстың, Орта Азияның ұлы ойшылдары мен
ағартушы ғалымдарын (әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашғари, А.Құнанбаев,
Ы.Алтынсарин) замандастарымыздың, ұлы зиялылары Ж.Аймауытұлы,
А.Байтұрсынұлы, М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров, т.б. ерекше
толғандырған. Ұлы бабамыз әл-Фараби: “Ізгі және қасиетті жұмыс істеген адам
басқа адамнан жоғары тұруы керек”, - десе, осы ойды “түсіне қарама, ісіне
қара” – деп түркі халықтарынан шыққан ғалым М.Қашғари жалғастырады.
Халықтың болашаға білімде екендігін Шығыс ғалымдары ертеден түсінген.
Ж.Баласағұн: “Бар ізгілік тек білімнен ашылар, біліммен аспанға жол
салынар”, - десе, бабаларымыздың асыл мұраларынан сусындаған ұлы Абай:
“Ғылым таппай мақтанба, орын таппай баптанба”, - деп, әрбір адам өз
мүмкіндіктері мен білім, қабілеттіліктеріне сай өмірдегі өз орнын табады.
Ғасырлар өткен сайын ұрпақ тәрбиесі туралы өзекті ойлар өз жалғасын
тауып, ғалымдар еңбектерінде айрықша орын алады.
Қазақстан мектептері мен оқу орындарындағы кәсіптік бағдар беру
мәселесіне көңіл аударып, зерттеу жүргізіп, еңбектер жазған ғалымдардың
көшбастаушысы, бес арыстың бірі – Ж.Аймауыұлы болса, С.Мұқанов, Т.Тәжібаев,
М.А.Құдайқұлова, Л.Х.Мәжитова, Ж.Түрікпенұлы, А.П.Сейтешов сынды
ғалымдарымыздың осы саладағы зерттеулері жалпы тұлға құрылымындағы кәсіби
бағыттылық, мамандық таңдау мен кәсіби бейімделі мәселелеріне арналған.
Аталмыш еңбектердің кәсіби бағыттылық проблемаларын шешуде өзіндік ғылыми
және практикалық маңыздылығы жоғары болып табылады. Дегенмен, біз өзіміздің
магистрлік жұмысымызда қазақ зиялыларының ішінде Ж.Аймауытұлының бұл
бағытта жазылған еңбектерінің еліміздің болашақ ұрпақтары үшін қашан да өз
теориялық құндылығы мен тәжірибелік маңыздылығы ұшан-теңіз екендігіне көз
жеткізгендей болдық. Жұмысымыздың келеі тарауында Ж.Аймауытұлының “Жан
жүйесі және өнер таңдау” деген еңбегінен көптеген деректер мен
тұжырымдамаларды кездестіруге болады.
Сонымен бірге, біз Ж.Аймауытұлының аталмыш еңбегіндегі кәсіптік
бағдар, өнер таңдау, мамандыққа сай қасиет, сапалар туралы шетелдік
ғылымдар тәжірибесі мен өзіндік пайымдаулары салыстырмалы берілген
теориялық маңызы зор мәселелеріне толығырақ тоқталмақпыз. Автордың 1926
жылы жарық көрген “Жан жүйесі және өнер таңдау” деген еңбегінің беташарының
“Неге арналсаң, соны істе!” деп бастауының өзі оның бұл мәселедегі басты
ғылыми позициясын анықтайды.
Ж. Аумауытұлының пікірінше, әлеумет тұрмысындағы зор кемшіліктердің
бірі - әлеуметтің әр мүшесі әр адамның “өз орнында” қызмет етпеуі. Адам
іштен туғаннан-ақ белгілі бір өнерге, қызметке икем болып туады. Басқаша
айтқанда, әр адамда бір нәрсеге талап, ыңғай, қабілет, яғни зеректік
болады. Кім де кім өзіне біткен ыңғайына қарай өз жолымен жүріп қызмет
етсе, өзіне де, әлеуметке де үлкен пайда келтірмек. “Өз орнында” істеген
адамның жұмысы да өнімді, берекелі болмақ. Қайғы сол: өз жолын адаспай
тауып алатын адамдар сирек кездеседі. Адамның көбі өмір бойы өз соқпағын
таппай, сенделумен күн кешеді. Өз жолымен қызмет істемеген адамның жұмысы
берекесіз болғаны өз алдына, ондай адам ісіне көңілі жарымағандықтан,
өмірге, тағдырға налып, зорланып, бақытсыз ғұммыр кешеді. Міне, адамның
кәсіби бағыттылығы мен мамандық таңдауының өзара қатынас, байланысын
түсіндірудегі ғалым пікірлерінің өз заманындағы ғылым даму аясынан
анағұрлым озық тұрғанына жоғарыда келтірілген пайымдаулары куә болатыны
сөзсіз. Сонымен қатар, әркімнің өз орнында жұмыс жасауының қоғам дамуына
әсерін былайша тұжырымдайды: “Әр өнер, әр қызмет мемлекетке, әлеуметке
керек. Әлеумет те, мемлекет те, әр адамның еңбегінің берекелі болуын
тілейді. Неғұрлым әр мүшеснің еңбегі жемісті болса, соғұрлым әлеумет
тұрмысы да тез оңалмақ. Әр адамның еңбегі қашан жемісті болмақ? Әркім “өз
орнында” жұмыс істегенде. Олай болса, бұл негізгі мәселе.” (7).
Қоғам мен жеке адамның кәсіби қатынасы мен маңыздылығын бұдан артық
сипаттау мүмкін емес.
Ж.Аймауытұлы өз еңбегінде адамның өмірлік жолы, кәсіп таңдау
қиындықтары мәселелеріне де зор көңіл бөледі. Бұл ретте оның “Бұл
қиындықтар әсіресе жастардың басында: олар тәжірибесіз, ойлары құбылмалы,
толқымалы, сондықтан өзін сынай алмайды... жастар тоқсан жолдың торабында,
қай жолға түсерін білмей, қиналады. Егер жазатайым болып, теріс жолға түсіп
кетсе, өмірі өкініші кетпейді”, - деген пікірінің маңызы зор болып
табылады. Автордың еңбектерінің біздің зерттеу қызығушылығын тудырған тағы
бір тұсы – оның өз заманындағы шетелдік және кеңестік ғалымдар мен зерттеу
мекемелерінде жүргізілген зерттеулерге жан-жақты тоқталып, жан-жақты
талдауы болып табылады. Ол жастардың қызмет таңдауына сыртқы жағдайлардың
әсері туралы пікірлерін Маструков деген ғалымның жүргізген нақты
эмпирикалық зерттеулерімен ұщтастырады. Бұл ғалым жинаған мәліметтер
бойынша: “Тілеген оқуға түсуге сыртқы шарттар бөгет ететін шәкірттер саны
50%, оқушының өзінен болатын себептен оқи алмайтындар саны 30% екен.
Белгілі қызмет таңдауды тілегендер 40% құрайтың болып шыққан. Өзгелері
қандай өнерді таңдауды ойлайды, яғни өздері де білмейді екен. Келешекте кім
болуды арман етеді деп қарағанда, арман еткен өміріне азды-көпті қабілеті
барлар 29%, күшті қабілеті барлар 14%, икемділігі барлар 29%, мұратына
жетуге анық тілгі барлар 4%, еш икемділігі жоқ деушілер 6%, ал 6%
өздерінің икемділігінің бар не жоғын өздері де білмейді, ал 11%
икемділіктің не екендігінен хабары да жоқ”.
Автор осы тәріздес зерттеу мәселелеріне терең бойлай отырып, мынадай
тұжырымға келеді: "Бұл қиын мәселені шешуге ұйымдасқан көмек керек. Өмірде
адасқандарға жол нұсқау керек. Жол нұсқаушы кім болмақ? Бұл міндетті
мойнына алатын мектеп, бұл мәселені шешетін жол жүйесі (психология) болуы
керек"12 Міне, еліміздегі қазіргідей ғылым мен техника дамыған, ғылымның
біршама қарқында дамыған кезеңінің өзінде ғылым алдында осы өмірлік
мәселелердің үнемі бой көтеріп отыруының негізі - қоғам мен ғылымда тұлға
мәселесінің өзектілігінің, өміршеңдігін көрсетсе керек.
Ал, Ж.Аймауытұлының қоғамдағы тұлға мәселесін өзектендіруі, қоғам мен
тұлға қатынасы, кәсіби бағыттылық пен мамандық таңдау мәселелеріне зерделі
көзқарасы және оны шешудегі жалғыз дұрыс жолды психология мектебіне
сүйенген мектептегі кәсіби бағдардың ұтымды жолға қойылды деп түсінуіоның
теориялық және мазмұнының қоғаммен бірге дамитын әрі өз маңызын еш уақытта
жоғалтпайтын өміршеңдігінің дәлелі екені даусыз. Ол өз еңбектерінде
мамандық таңдау, кәсіби бағдар беру және кәсіби икемділік мәселелері туралы
шетел ғалымдарының деректеріне сүйенеді. Олардың қатарында жапон ғалымы
Оствальд, америка ғалымы, профессор Т. Парсонс, Англия, Германия, Шотландия
психологтарының зерттеулерінің мәліметтері үлкен орын алады.
Авторды осы аталған зерттеулердің маңызына түсініп, терең де жан-жақты
салыстырмалы таңдау арқылы бағалау және оны сол кездегі еліміздің білім
беру жүйесіндегі шарттармен ұштастыра білуі оның сол кездегі әлемдік
психология ғылымының бағыт-бағдарын айқын сезіну мен теориялық білім,
дүниетанымдық аясының кеңдігін көрсетеді. 13
Сонымен қатар, автор мектептегі кәсіби бағдар беру жұмысының
қолданбалық сипатына зор көңіл бөлгені байқалады. Оған дәлел оның кәсіби
бағдардың жүйелі бағдарламасы мен оны оқушыным жас ерекшелігін ескере
отырып, бірнеше жылдың ішінде жүргізілуге тиіс шаралардың толық жүйесін
жасауы. Автордың пайымдауынша, шәкіртпен әңгімелесу белгілі бір жүйемен
жүруі керек, бірнеше жылдың ішінде бірқатар жұмыстар жасалуы керек. Ол
әңгімелер үш турлі мақсат көздеуі керек.
1. Барлық өнер, кәсіп туралы шәкірттердің мағлұматын білу;
2. Өнер, кәсіп жүзіндегі оның көздеген арманын табу.
3. Шәкірттің мектептен шыққан соңғы өмір жүзінде істелетін қызметтік
тағайындау.
Алғашқы екі мәселе екінші сыныптан бастап, жыл сайын қозғалып отыруы
керек. Ал соңғы мәселені мектепті бітіретін кезде қою керек. Балаға
мәслихат берместен бұрын, берген соң да қандай өнерді таңдайтындығын білу
дұрыс, сондай ұзақ бақылау қызмет арманның орнықты, негізді екенін білуге
мүмкіндік береді. Және ол арманның мектептен шыққан соңғы өмір жүзіндегі
қызметімен үйлесетіндегін ашар еді. 13
Ж.Аймауытұлының мектеп оқушыларына кәсіби бағдар беру жайлы айтқан
пікірлерінің қазіргі таңдағы кәсіби бағыттылықты қалыптастыру мен кәсіби
бағдар берудегі жалпы білім беретін орта мектептердің негізгі міндеттері
мен бағдармаларымен тығыз ұштасатындығын көруге болады.
Қазіргі кезде де ғылыми-психологиялық зерттеулерде кәсіби бағыттылықты
қалыптастыру проблемасы қарқанды түрде қарастырылуда. Жеке адамның
әлеуметтік қасиеті ретінде кәсіби бағыттылықты қалыптастыруда, оқушыларды
мамандықты таңдауға дайындаудың жалпы процесінде басты орын алады және
жалпы білім беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларына кәсіптік бағдар
бері жұмысының іргетастық негізі болып табылады.
Еліміздегі кәсіби бағыттылық мәселесі бойынша жүргізілген зерттеулер,
жинақталған тәжірибе мен жарық көрген жұмыстардың молдығына қарамастан,
кәсіби бағыттылық принципі мектепте оқушыларды еңбекке даярлау мен кәсіптік
бағдарлау арқылы іске асырылып жүргеніне қарамастан бұл мәселе жалпы білім
беретін мектептердің педагогикалық жүйесінде өз шешімін толығымен тапты деп
айтуға болмайды.
Осы орайда жоғарғы сынып оқушыларына кәсіби бағдар бере отырып,
олардың жеке адамдық құрылымындағы кәсіби бағыттылығын ұтымды
қалыптастырумәселесі бірінші кезектік маңызға ие болып отыр.
Біз өзіміздің магистрлік зерттеу жұмысымыздың теориялық бөлімінің
бірінші тарауында жалпы психология ғылымындағы отандық және қазақстандық
ғалымдардың кәсіби бағыттылық мәселесі және оның жеке адам бойында дұрыс
қалыптастырудың маңызды жағдайлары туралы жүргізілген зерттеулері мен
теориялық тұжырымдамаларға мүмкіндігімізше шолу жасауға тырыстық.
1.2. КӘСІБИ БАҒЫТТЫЛЫҚТЫҢ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ КӘСІБИ АЙҚЫНДАЛУЫНА ТИГІЗЕТІН
ӘСЕРІ
Кәсіби бағдар мен тұлғаның кәсіби бағыттылығын зерттеуді кәңсіби
айқындалудан бөлек қарастыруға болмайды, себебі оқушының кәсіби айқындалуы
туралы мәлімет болмаса, олардың ниеттері кәсіптік пе, әлде іс-әрекетке
деген белгілі бір бейімділік қана ма екендігін анықтау мүмкін емес. Осы
орайда оқушылардың кәсіби бағыттылығы мен кәсіби айқындалуының арақатынасын
талдау қажеттілігі туындайды.
Бұл бағытта А.Е: Голомшток, С.П. Скрягжде, Т.В.Кудрявцев, И.С.Кон,
П.А.Шавир, т.б. ғалымдардың зерттеулерінің маңызы зор.6,14,15,9 Осы
зерттеулерге сүйене отырып, кәсіби айқындалуды кәсіби бағыттылықтың
деңгейлері мен құрылымына байланысты қарастыру, оным болашақ маманның
кәсіби қалыптасуындағы орны мен ролін анықтауға мүмкіндік береді.
Жасөспірімнің кәсіби айқындалуының әлеуметтік және психологиялық
негіздері бар. Әлеуметтік аспектіде мамандық таңдау немесе әлеуметтік
айқындалу көптеген факторлардың жеке адамға әсері болып табылады.
Таңдаудың әлеуметтілігі қоғамның мамандарға қажеттілігімен, мамандық
мәртебесімен, отбасының әсерімен, мектеп пен қоғамның іс-әрекетімен
анықталады.
А.М.Кухорчук және А.В.Ценциппер зерттеулерінде мектеп бітірушілердің
25 пайызы мектептен кейін оқитыны немесе жұмыс жасайтындары туралы
айтқанда, нақты мамандық немесе кәсіби іс-әрекет саласын атауға қиналатыны,
яғни бұл оқушылардың кәсіби ниеттерінің әлі қалыптаспағандығын көрсетеді.
Демек, жастардың бұл бөлігінде тек әлеуметтік бағдар бар, бірақ ол нақты
кәсіби бағдарға айналмаған.
Мұндай түлектердің кәсіби таңдауы көбінесе сыртқы әсерлерге байланысты
болады. Бұл арады мамандық немесе оқу орнын таңдағанда жасөспірімдердің
басым көпшілігі өз табиғаттарына сәйкес құндылық бағдарларымен емес,
жұртшылық санасында, отбасы, мектеп, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы
қалыптасқан пікірлерді жиі басшылыққа алады деген ой туындайды.
Жеке тұлғаның құндылық бағдарлануының психологиялық-педагогикалық
негіздерін қарастырған Г.К.Нұрғалиеваның мәліметтері бойынша, оқушы
жастардың үштен бірінде ғана (34,4%) құндылық бағдарланудың жоғары деңгейі
қалыптасқан.17 Бұдан мамандық таңдау болашақ кәсіби іс-әрекет талаптарын
білмей, оған деген бағыттылығы болмай, тек қана әлеуметтік айқындалу ғана
іске асады деген тұжырым жасауға болады.
Жалпы осы бағытта жүргізілген көптеген зерттеу нәтижелері орта мектеп
түлектерінің басым көпшілігінің өмірлік жоспарларын оқуды ары қарай
жалғастырумен байланыстыратындықтарын көрсетеді. Сонымен, мамандық
таңдалған жағдайда да табысты кәсіби айқындалу іске асырылды деуге
болмайды. Нақты мамандықты көрсетпей, кәсіби мектепті немесе жұмыс орнын
таңдауды кәсіби айқындалу деп айтуға болмайды. Бұл жағдайда белгілі
кәсіптің мәртебесіне деген әлеуметтік бағдар туралы айтуға болады, оны
нақты мамандықты таңдау және белгілі жұмыс орнын таңдау арқылы ңақтылау
қажет. Мұндай әлеуметтік айқындалуды болашақта таңдалатын мамандықтар
шеңберінде шектелі деуге болады және ол кәсіби бағыттылықтың жоғары
деңгейіне негізделген емес.
Егер де бағыттылықтың осындай (жоғары) деңгейі болса, онда айқындалу
жалпы кәсіп емес, нақты мамандық деңгейінде іске асырылады. Әрине, кәсіби
айқындалу мен кәсіби бағыттылықтың арақатынасын осылайша түсінгенде
мектепте кәсіптік бағдар беру жұмысы біршама қиындайды, себебі түлектер
жалпы кәсіптер әлемі емес, нақты мамандықтар деңгейінде бағдарлануы керек.
Кәсіпті таңдау бағытына көптеген әлеуметтік, психологиялық факторлар
себепші болады.
Әлеуметтік жағдайдың негізгі факторларына сыртқы факторларды (мекен-
жайы, мектептің орналасуы, ата-анасының қызметңі мен мамандығы, әлеуметтік
институттар тарапынан кәсіптік бағдарлау) жатқызуға болады. Сыртқы
факторлар субъективті ішкі факторлардың әсерімен, яғни табиғи-биологиялық
қасиеттері (жасы, жынысы, темпераменті, қабілеті), жеке адамның қалыптасқан
қасиеттері, құндылық бағдары арқылы өзгертіледі. Соңғы нәтиже – кәсіби
айқындалудың пайда болуына өзара әсерлесетін факторлардың қосынды күші
себепші болады.
Демек, кәсіби айқындалудың психологиялық негізі ішкі алғышарттардың
тең әсерлері түрінде емес, субъектінің сыртқы әлеммен үздіксіз қарым-
қатынасы процесінде құрылады. Мамандық таңдау жеке адам дамуынан
бөлінбейтін күрделі және жүйелі процесс. Жеке адам мен оған әсер ететін
сыртқы жүйелердің арасындағы қарым-қатынас психологиялық бейнелену шартын
тудыратын, оның арқасында жеке адамға әсер етудің себептілік механизмі
түрінде көрінетін іс-әрекет процесінде ғана туындайды.9 Кәсіби айқындалу
процесі оны сыртқы факторлармен байланыстыратын субъект іс-әрекетінің пайда
болуы, ұлғаюы, тереңдеуімен байланысты. Сонымен қатар, кәсіби айқындалудың
өзі, ол әрекетті бағыттайтын, күшейтетін, түзететін, өзгертетін, яғни оның
өту сипатын функционалды түрде анықтайтын компонент ретінде қарастырылады.
Жеке тұлғаның кәсіби айқындалуыдың маңызды алғышарттарының арлығын
негізгі екі топқа бөліп көрсетуге болады. Бірінші топқа мамандық таңдау
мәселесін ойдағыдай шешуді қамтамасыз ететін, бірақ ол процесті
жандандыруға қатыспайтын жеке адам ерекшеліктері жатады. Мұндай
ерекшеліктерге еңбекқорлық, тәжірибе, өмірлік кемелдену деңгейі жатады
(Л.И.Божович, В.А.Крутецкий, П.А.Шавир).
Екінші топқа кәсіби айқындалу процесін жандандыратын және мамандық
таңдаудағы талғампаздықты тудыратын жеке адам бағыттылығыны” түрлі
компоненттері құрайды. Оларға айқындалуға қажеттілік, кәсіби қызығулық,
бейімделі, сенім, бағдарлар, құндылықтар, т.б. жатқызуға болады.
Мамандық таңдаудың мотивтеріне әсер ете отырып, оқушы жастардың кәсіби
айқындалуын белгілі дәрежеде басқаруға болады (П.А.Шавир). Кәсіби
айқындалудың мотивтерін зерттеу кәсіби айқындалуда ксіби бағыттылықтың
субъективті маңыздылығын бағалауға мүмкіндік береді.
Мамандық таңдаудың мотивациясын зерттеуге бағытталған еңбектерде
кәсіби айқындалудың мотивациялық сферасының иерархиялы құрылымы
қарастырылады (Т.В.Кудрявцев, А.М.Кухарчук, А.Б.Ценциппер, т.б.). Бұл
иерархияның шыңында жеке адамның бағыттылығын анықтайтын, оның қоршаған
еңбек әлеміне қатынасын көрететін ең жалпы мотивтер орналасады. Алайда
кәсіби айқындалу мотивациясы аз зерттелген мәселе болып табылады. Әлі күнге
дейін нақты мамандықты таңдауда жасөспірімдер қандай түрткілерді басшылыққа
алатыны толық түсінікті емес.
Мамандық таңдағанда көптеген оқушылар пән мұғалімдері немесе өздері
үшін ерекше тартымды көрінетін маманға еліктеуді жиі басшылыққа алады,
бірақ мамандық талаптарын жете ескермейді. Осы бағытта жүргізілген зерттеу
мәліметтеріне сүйене отырып, мотивтер иерархиясын көруге болады.
• бірінші орында еңбек мазмұнына қызығу мотивы;
• екінші орында – еңбектің қоғамдық маңыздылығы;
• үшінші орында – материалдық қызығушылық;
• төртінші – мамандық ерекшеліктері (ізгілік, романтика);
• бесінші – мамандық болашағы мен беделі, оның жеке адамның бейімділігіне
сәйкестілігі құрайды.
Жалпы, қоғамда мамандық таңдау мотивтері оқушылардың жеке дара және жас
кезеңдік ерекшеліктеріне байланысты күрделі құрылым болып табылады. Бұл
мотивтер көбінесе отбасы, мектеп, құрбы-құрдастардың ойына тәуелді болып
келеді. Мамандық таңдауға әсер ететін мотивтер жүйесін анықтауда
С.П.Крягжде зерттеулерін келтіруге болады. Ол ауыл және қала оқушыларын
зерттеу нәтижесінде кәсіби айқындалуға әсер ететін жалпы заңдылықтарды
анықтаған. Жасөспірімнің өзіндік кәсіби айқындалуына әсер еткен негізгі
себептер - қызығулар, бейімділіктер, қабілеттер, жақсы табыс, қоғамдық
маңыздылық, қоғамдық маңыздылық, қарым-қатынас, т.б. екенін анықтаған.
Сонымен, мектеп түлектерінің кәсіби айқындалуы кәсіби бағыттылық негізінде
де және онсыз да іске асырылуы мүмкін. Оны” дамуы немесе жойылуы ЖОО-ның
оқу-әрбие процесіндегі психологиялық-педагогикалық жағдайларға байланысты.
Демек, мамандық таңдау болған кезде де кәсіби айқындалудың табыстылыңы
туралы толық кепілдік беруге болмайды. Мамандыққа деген тұрақты дұрыс
көзқарасты қалыптастыру тек қана оқу-кәсіптік немесе кәсіби іс-әрекет
барысында жасалады.
Сонымен, мамандық таңдау кәсіби айқындалудың келесі деңгейіне немесе
өз дамуының келесі фазасына өткендігінің ғана айғағы. Одан кейінгі динамика
басқа және жаңа факторлармен анықталады.
Т.В.Кудрявцевтің пікірінше, кәсіби айқындалу негізгі 4 сатыдан тұрады:
кәсіби ниеттерді қалыптастыру немесе кәсіби бағдар; мамандықты таңдау және
кәсіптік оқыту; кәсіпке бейімделу; жеке адамның кәсіптік еңбекке өзін таба
алуы.14
Біздің жұмысымызға басты қажеттісі – жалпы даму әсерінен және еңбектің
түрлі салаларында немесе мектептің жоғарғы сыныптарындағы алғашқы
бағдарлану нәтижесінде кәсіби ниеттердің тууы мен қалыптасуын көрсететін
бірінші сатысы болып табылады. Кәсіби айқындалу процесін үздіксіз, біртұтас
процесс ретінде қарастырғанда, біз үшін кәсіби бағдардың алатын орны мен
ролі, оның кәсіби айқындалу үрдісі мен мамандық таңдауда қалай әсер
ететінінанықтау маңызды болып табылады.
Кәсіби айқындалудың жоғарыда баяндалған көріністері көптеген орта
мектептерге тән болып келеді. Мүны былайша түсіндіруге болады: жоғарғы
сынып оқушысының қажеттіліктері, кәсіби айқындалу мотвтері және болашақ
кәсіби іс-әрекеттің мазмұны, сипаты туралы түсініктерінің арасында толық
сәйкестік болса, онда мамандық таңдауда оның берік позициясы болады.
Сонымен қатар, болашақ кәсіби іс-әрекеттері туралы түсініктері тек
шолақ ақпаратты түрде емес, кәсіпке дейінгі белгілі тәжірибені
қалыптастыратын ашық түрде болуы қажет. Мұнда оқушының өз мүмкіндіктері мен
кәсіби қабілеттеріне деген сенімі де маңызды роль атқарады.14 Ал мұндай
сенім қалыптасуы үшініс-әрекет кәсіби бағдарланған және мектептің оқу-
тәрбие процесінің жүйесіне енгізілген болуы керек. Ал оқушы өз қабілеттерін
осындай іс-әрекет үстінде көрсетуі қажет. Жоғарғы сынып оқушыларының
арасындағы кәсіби бағдарға байланысты жүргізілетін осы тектес жұмыстар
нәижесінде болашақ мамандық таңдаудың маңызды мәселелері бірқатар жағымды
шешімін табады деп айтуға болады.
1.3. ОҚУШЫЛАРҒА КӘСІБИ БАҒДАР БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қазақстандағы білім беру жүйесін реформалаудың ең басты міндеті балаға
өмірде керек болатын білім беру, оны алдын-ала белгілі бір мамандыққа дұрыс
икемдеп даярлау. Оқушының ел ертеңі үшін нағыз азамат болып, тәрбиеленіп
шығуы үшін мектептердегі қоғамдық пайдалы еңбектің маңызы зор. Кейбір
мектептердегі шағын цехтар өнім шығарумен айналысып, өткізіп, табыс табуда.
Осыған орай мектеп жасындағы балалардың еңбекке араласуы жасына қарап
анықталып, арнайы бағдарлар жасауды, еңбек сабақтарын да көбейтуді керек
етеді. Мектеп тек қана орта білім беру емес, сонымен қатар жасөспірімдерге
арнайы еңбек дағдаларын үйретіп, кәсіпттік даярлықтан өткізу керек деген
идея реформалардың негізі болыр отып. Республикамызда оқушыларға кәсіптік
бағдар беру күрделі әлеуметтік-психологиялық жүйе болып табылады. Ол халық
шаруашылығының дамуына, техника мен өнеркәсіптің өркендеуіне, жас
қадрлардың даярлығына тұрақты көңіл бөлуді талап етеді. жалпы білім мен
кәсіптік білім беретін мектептердің реформасы жас жеткіншектердің еңбекке
саналы араласуына, біртұтас еңбек политехникалық оқу жөніндегі
принциптердің жүргізілуіне, оқушылардың пайдалы қоғамдық еңбекке
сүйіспеншілігін арттыруға, олардың дүниетанымын кеңейтуге бағытталған.
Сондықтан кәсіптік бағдар жүйесі қоғамның әлеуметтік сұранысымен
тікелей байланысты. Негізгі көрсеткіштеріне байланысты кәсіптік бағдардың
өзіне тән мақсаттары бар. Кіші жасөспірімдердің негізгі мақсаты – еңбекпен,
еңбекшілермен, түрлі мамандықтармен танысу, еңбектің қолдан келетін
әдістерін игеру, жұмысқа ынтасын қалыптастыру болып табылады.18
Кіші жасөспірімдердің әртүрлі қызметте (тану, коммуникативті қоғамдық
пайдалы еңбек) тез араласуына белгілі мамандыққа икемділік арттыру үшін
жағдайлар жасалады. Ол үшін оқу шеберханалары, үйірмелер ұйымдастырылады.
Еңбек сабақтарында оқушылар тереңдетілген жалпы политехникалық еңбекке
даярланады.
Мамандық таңдауда адамгершілік пен имандылық негізіндегі тәрбиеге
көңіл бөлінеді. Жоғарғы жасөспірімдердің өзін-өзі тәрбиелеуіне, мамандық
таңдауға, өздерінің мүмкіндіктерін бағалауына нақты экономикалық аймаққа
қажетті мамандықты игеру үшін негізгі кәсіпті дамытуға білім жетілдіру
жолдары мен мамандық алуға аса көңіл бөлінеді.19 Кәсіп таңдау мен өмірлік
жолды айқындау жалпы білім беретін мектеп көлемінде бітпейді. Олар
өндірістік еңбек ұжымдарында, орта және арнаулы оқу орындарында жалғасады.
Кәсіптік бағдардың жалпы жүйесінің құрылуы, яғни оған жүктелген
міндеттердің атқарылуы оның жекелеген саласына, сонымен қатар белгілі бір
жүйе ішінде атқарылатын қызметтердің дұрыс бөлінуіне байланысты. Олар
әлеуметтік, экономикалық, психологиялық, педагогикалық, медициналық,
физиологиялық мақсаттарға сәйкес кәсіптік бағдар беру қызметтерімен
ұштасады.20
Кәсіптік бағдар бір-бірімен тығыз байланысты салалардан тұратын
біртұтас жүйе. Атап айтсақ, олар кәсіптік ағарту іс-әрекетінің саласында
оқушылардың ынтасын, икемділігін, талабын байқап, әрі қарай дамыту,
кәсіптік ақыл-кеңес, кәсіптік таңдау, кәсіптік бейімделуді (адаптация)
білдіреді.
а) Кәсіптік ағарту – оқушылардың әлеуметтік-экономикалық,
психологиялық, физиологиялық ерекшеліктері бар түрлі мамандықтар туралы
білім жиынтығы; сол кәсіптің біреуін дұрыс таңдауға жағдай жасау;
оқушылардың кәсіби және қоғамдық қызметтерге деген көзқарасын дұрыс
тәрбиелеу психикалық-физиологиялық мүмкіндіктерін және қоғамның әлеуметтік-
экономикалық қажеттілігін дұрыс түсінуін қарастыру. Өз кезегінде кәсіптік
ағарту кәсіптік хабарламадан кәсіптік насихат пен кәсіптік үгіттен тұрады.
Мысалы, оқушылар арасында ауыл шаруашылығының кейбір салаларына қажетті
мамандар жайында хабарлама тарату және сол мамандықтарды оқып үйренуге
жағдай жасау, сонымен қатар ауыл шаруашылығына қажетті мамандықтар туралы
насихат жүргізу. Бұл жұмыстардың бәрі оқушылардың ой-өрісіне бағыт береді,
мұны кәсіптік үгіт деп те қарауға болады. Оқушыларға кәсіптік бағдар
беруде, олардың әр саладағы кәсіптік қызметке қызығуы мен бейімделуінің
сәйкес келуі үлкен орын алады.
ә) Оқушылардың жеке басын зерттеу, жеке кісіге әсер ету психологиялық
ерекшеліктеріне қарай жүргізіледі. Балалардың мақсаты, ой-өрісі, мұраты
пәндерді сапалы оқытуға әсерін тигізеді. Адамдардың белсенділігінің жоғары
болуы дапәндерді оқыту арқылы іске асады. Әлеуметтік белсенділіктің
қалыптасуы адамдар арасындағы қарым-қатынастың дамуына әсер етеді. Пәндік
практикалық білімді игеруде оқушылардың өмірлік тәжірибесінде қоғамдық
қатынас жүйесінде адамгершілік нормалары орындалады. Оның белсенділігі
сабақ кезінде ғана емес, сабақтан тыс уақытта да жүзеге асырылады.
Оқушылардың мамандық әлемімен, техника негізімен және өндіріс
технологиясымен танысуы олардың қызығуына, бейімділігіне белгілі бір
жұмысқа ынталануына көмектеседі.
в) Кәсіптік ақыл-кеңес (консультация) беру арқылы оқушылардың өздеріне
тәе ерекшеліктерін таңдаған кәсіптерінің талаптарына баса назар аударады.
Бұл төмендегідей формада өткізіледі: диагностикалық ақыл-кеңес оқушылардың
жеке басын зерттеуге, оның қызығуына, қабілетіне сәйкес және соған жақын
мамандықты таңдауға бағытталған.
• Анықтама. Ақыл-кеңесте оқушыларды жұмысқа орналастыру, оқуға немесе
жұмысқа қабылдау, түрлі мамандықты игеру мүмкіндігі дайындық мерзімі,
еңбек ақы төлеу жүйесі, кәсіптік біліктілікті арттыру жолы хабарланады;
• Қалыптастырушы ақыл-кеңес оқушылардың мамандық таңдауына басқаруды
көздейді. Ол уақытқа созылуы мүмкін және оқушылардың кәсіптік таңдауға
қатынасысыз өзгеруіне байланысты болады.
• Дәрегерлік кәсіптік ақыл-кеңес оқушылардың денсаулығын, оның
психологиялық, физиологиялық құрылымын таңдаған мамандыққа сәйкес келуін
анықтауға бағытталған: оқушыны басқа мамандыққа үгіттеу немесе таңдаған
мамандығына жақын психологиялық, физиологиялық көрсеткішін анықтайды.
Ақыл-кеңес (консультация) оқушыларға әлеуметтік-кәсіптік жоспар жасауға
көмектесумен ғана шектелмей, олармен бірігіп жоспарды іске асыру, жалпы
және кәсіптік білім алу деңгейіне көтеру мекемелерін мамандық таңдауға
идеялық ождандық негіздердің қалыптасуын, сол сияқты оқушылардың мәдени
ойының дамуын қарастырады. 21
Мамандық туралы кеңес беруден бұрын бастауыш сыныптардан бастап
бірнеше жылдар бойы оқушы ерекшеліктерін зерттеу қажет. Ол үшін оқушы және
оның отбасы туралы жалпы мәліметтер: оқушының таңдайтын мамандығына сәйкес
дәрігерлік мінездемесі, оқу үлгерімі, белгілі бір пәндерге қабілеттілігі,
оқу және мамандық таңдау себептері, оқудан тыс уақыттағы әрекеттерін
қадағалау мен бақылау туралы мәліметтер болуы керек.
Кәсіптік бағдардың келесі кезеңдерінде мамандық таңдау зерттеу, түрлі
анкеталар бойынша жүргізіледі: өзін-өзі бағалау анкетасы, ата-аналар үшін
анкета, бейімділік картасы, оқушылардың белгілі тір мамандыққа қызығуы мен
қабілеті жөнінде сынып жетекшілерінен алынған мәліметтер. Бұл мәліметтер әр
оқу жылына сәйкес бөлініп, арнайы бланкілерге толтырылады. Оқушылардың
кәсіптік қабілеттерін бағалауда мұғалімдер едәуір қиналады. Себебі ол бір
жағынан мамандық таңдауды адамның психологиялық қасиеттеріне қойылатын
талаптарды білуді, екінші жағынан, мамандық таңдаушыныың жеке қабілеттерін
зерттеуді қажет ететін.
Мамандық туралы консультацияның келесі сатысы - жиналған мәліметтермен
танысу және талдау жасау. Бұл жауапты кезеңде талдаудың тереңдігі мен жан-
жақтылығы консультанттың алдын-ала қоятын (диагноздың) нақтылығына,
сапасына тікелей әсер етеді.
Оқушы туралы консультант жалпы мәлеметтермен танысады, оның
қабілеттері мен бейімділіктерін анықтайды. Одан кейін бұл мәліметтерді
толтырылған анкеталармен салыстырып, оқушының болашақ мамандық таңдау
бағыты туралы пікір айтады. Сонан соң арнайы құрастырылған әдіс бойынша
жекеше диагностикалық әңгіме өткізіледі. Онда жоғарғы сынып оқушыларының
таңдаған мамандығына даярлық деңгейін талқылап, оның сол мамандық жөнінде
ақпар жинауының керекті қабілеттері мен икемділігін дамытудың үйірмелерге,
факультеттерге, өнімді еңбекке қатысудың бағдарламасы белгіленеді.
Жеке әңгімеде жас өспірімнің белгіленген бағдарламаны іске асыру
жолында кездесетін қиындықтарды анықтаудың мәні зор. Әңгімелесу кезінде
оқушының өз бетінше даярлану түрлері мен жолдары, оның қоғамдық маңызына,
болашақта атқаратын әлеуметтік роліне аса көңіл бөлген дұрыс. Әңгіме
үстінде оқушы өзі таңдаған мамандықтың профессиограммасымен жұмыс істейді.
Бұл оған өз күшін объективті бағалауға, мақсатына жеті үшін бойындағы
резервтерді анықтауға мүмкіндік береді. Әңгіме аяқталған соң оқушы туралы
мәліметтер қорытылып, оған таңдаған кәсіптік бағыт пен жетілдіру жолдары
туралы ұсыныс беріледі.
Мамандықтар туралы консультацияны сынып жетекшісі, кәсіптік бағдар
кабинетінің меңгерушісі немесе мектептегі психолог бере алады. Жиналған
мәліметтер нақтылы оқушымен жұмыс істейтін барлық мұғалімдердің, үйірме
жетекшілерінің назарына жеткізіледі. Бұл мәліметтердің нақтылығын
педагогикалық консилиум (кеңес) тексеріп, шешім қабылдайды.
Бұл жұмыста жоғары нәтижелерге жету үшін әр оқушыға жеке әсер ету
әдісі белгіленеді және олардың негізгі мектеп пен сыныптың кәсіптік бағдары
туралы жоспарларына тиісті өзгерістер енгізіледі. Жалпы және жеке
оқушылармен жүргізілетін келесі оқу жылдарына арналған жұмыстардың
мазмұндары анықталады.
Мектеп бітірушілерге кәсіпттік бағдар жөніндегі қабілеттері туралы
өткен оқу жылдары бойы жинақталған мәліметтер ескеріліп, ұсыныс, мінездеме
беріледі. Сонымен, көптеген дұрыс жолға қойылған кәсіптік консультация беру
жұмысы барлық педагогикалық ұжымның жаппай күш жұмылдыруын талап етеді және
жасөспірімдердің мамандық таңдауының баға жетпес реттеуші ролін атқарады.
в) Кәсіптік таңдау. Ол мектептен тыс, арнайы лабораторияда және
таңдаған мамандығының өзіне тән еңбек жағдайына байланысты жүргізіледі.
Кәсіптік таңдаудың мақсаты – адамның белгілі бір еңбекке жарамдылығын
анықтау. Егер адамның таңдаған мамандыққа негізгі бір кәсіптің сапасы
сәйкес келмесе, оны жұмысқа алудан бас тартады. Осыған байланысты кәсіптік
таңдауды жеке бастың әлеуметтік еркін азайтуға бағытталған акт деп қарауға
болмайды. Керісінше, ол жеке басты кейбір қауіптерден алдын-ала сақтандыру
болып табылады. Кәсіптік таңдау кәсіптік бағдардың негізгі бір бөлігі болып
саналады.
г) Кәсіптік бейімделу жас адамның өндіріске, жаңа әлеуметтік
ортаға,еңбек жолдарынан және бір мамандық ерекшелігіне белсенді араласуы.
Кәсіптік бейімделу дұрыс мамандық таңдауда негізгі жетістік болып табылады.
Кәсіптік бейімделу адамның ынтасын ары қарай жетілдіруге, оның еңбекке
бейімділігін әлеуметтік танымымен бірге жүзеге асыруға бағытталған.
Кәсіптік бағдар жұмысын екпінді жүргізу үшін оның ақпараттылығын қамтамасыз
етуі керек. Бұған жататындар: нормативті құжаттар, әртүрлі нұсқаулар,
оқушылардың кәсіптік шешімін жүзеге асыру мәліметтері, т.б. Ақпарат жұмысын
мамандықтар туралы мағлұматтар жиынтығы болып табылатын профессиография
жүргізеді.
Еңбек түрінің көпжақты жиындық анықтамасын профессиограмма деп атайды.
Бұл оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескеріп, мамандық таңдауда қарайтын
сұрақтарына жауап береді.21
Мамандық таңдауда қазақ жастарына белгілі ғалым, жазушы
Ж.Аймауытұлының жастарға айтқан ақылы бар: “Мамандықты” жаманы жоқ, бірақ
мұның кез-келгеніне икемділік қажет. Бұл жай күнелту, тамақ асыраудың ғана
жолы емес, үлкен өнерді зор шеберлікті қажет ететін нәрсе. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz