ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ РӨЛІ ЖӘНЕ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

УДК 369.512

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАРЖЫ НАРЫҒЫНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ РӨЛІ ЖӘНЕ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАСЫ

Нархоз Университетінің 4 курс студенті, Калиев Нуржан
Алматы қ., Қазақстан
Ғылыми жетекшісі: Қ.М.Казбекова, э.ғ.м,аға оқытушы.
Қаржы және мәліметтер аналитикасы ғылыми - білім беру департаменті

Аңдатпа: Мақалада Қазақстанның зейнетақы жүйесі оның ел экономикасына әсері тұрғысынан қарастырылады. Сондай-ақ, мақала қазақстандық экономиканың дамуының қазіргі жағдайындағы зейнетақыны қалыптастыру мәселелеріне арналған. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының негізгі көрсеткіштеріне, оның ішінде: зейнетақы жинақтары, жарналары және инвестициялық қызметінің өсуіне талдау жасалды. Қазақстанның жаңа зейнетақы жүйесінің реформасы сипатталды. Бұл жүйе әлі қалыптасу сатысында, сондықтан қолда бар жетістіктерге қарамастан тұрақсыздықты көрсете алады. Сол себепті, зейнетақы жүйесіндегі көптеген мәселелер терең зерттеуді қажет етеді. Жоғарыда айтылғандардың барлығы таңдалған ғылыми зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Түйінді сөздер: зейнетақы жүйесі, жаңа реформа, зейнетақы қоры, алмастыру коэффициенті, зейнетақымен қамсыздандыру.

Кіріспе. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан қаржы нарығын дамыту туралы мақсат қойған болатын. Оның бірінші қадамдарының бірі - зейнетақы жүйесін толықтай реформалау болды. Бұл реформаның мәні бюджеттік жүктемені алып тастау және зейнетақымен қамтамасыз етудің анағұрлым әділетті жүйесін құру, яғни салымшылардың зейнетақы жинақтарын сақтау және арттыру болып табылады [1]. Зейнетақы жүйесінің негізгі субъектісі ретінде зейнетақы қорын атауға болады.
Зейнетақы қоры - бұл ауқымды саяси, әлеуметтік және экономикалық функцияларды орындайтын инвестициялық құрал [2]. Қазақстан Республикасының зейнетақы қоры - Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ деп аталады. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры біздің елдегі зейнетақы жүйесін жаңғыртудың бір бөлігі болып табылады. Зейнетақы жүйесін модернизациялаудың басқа компоненттері сияқты, ол жаһандану мен демографиялық тенденциялардың әлеуметтік салаға кері әсерін еңсеру үшін бірқатар үкіметтік шараларды жүзеге асыруға шақырылған, басқаша айтқанда, бұл дағдарысқа қарсы әрекет тек экономикалық аспектісінде ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік жағынан да [3]. Сонымен қатар, зейнетақы қоры шаруашылық субъекті ретінде қомақты жинақтарды орналастырудың маңызды құралы болып табылады, сондықтан айтарлықтай экономикалық кірістер мен сенімділікті қамтамасыз ету үшін жұмыс істеуі керек.
Жаңа реформалаудың бір ерекшелігі - зейнетақы жүйесінің көп компонентті болуы. Біріншіден, зейнетақының фундаменталды және өзгермейтін бөлігі - базалық зейнетақы болып табылады. Ол мемлекеттік бюджеттен түсімдерден қаржыландырылатын зейнетақының ерекше бөлігі. Екінші деңгейге жұмысшылардың міндетті 10% жарналары, зиянды еңбек жағдайларында жұмыс істейтін жұмысшылар табысының 5% мөлшерінде жұмыс берушілердің міндетті кәсіби зейнетақы жарналары кіреді. Ал үшінші деңгей жеке және корпоративті ерікті зейнетақы жарналарынан тұрады [4].
Зейнетақы жүйесі реформаланғанымен, көптеген әлеуметтік, қаржылық және экономикалық мәселелер шешілмеді. Мысалы, халықтың зейнетақы жүйесіне сенімсіздігі, зейнетақының алмастыру коэффициентінің төмендігі, көлеңкелі экономика, инфляцияның өршуі және т.б. мәселелер бар. Бұл мәселелерді шешу жолдарын табу үшін, оларды саралап, терең зерттеу қажет. Бұл ғылыми зерттеуде БЖЗҚ және макроэкономикалық көрсеткіштерді қолдана отырып статистикалық және аналитикалық зерттеу жүргізетін боламыз.

Зерттеу әдісі. Зерттеудің әдіснамалық негізін ғалымдардың зейнетақы жүйесі жайлы және өзекті мәселелері туралы ғылыми еңбектерінде келтірілген теориялық тұжырымдар құрды. Зейнетақы қорының негізгі көрсеткіштерін сандық бағалау әртүрлі әдістер негізінде жүргізілді: статистикалық және аналитикалық.

Нәтижелер мен талқылаулар. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры - бұл Қазақстандағы ең маңызды әлеуметтік институттардың бірі. Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚР Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті ММ арқылы БЖЗҚ АҚ-ның құрылтайшысы әрі акционері болып табылады [5]. БЖЗҚ бірқатар әлеуметтік және экономикалық маңызы бар функцияларды жүзеге асырады, соның ішінде: сақтандыру зейнетақыларын белгілеу және төлеу, зейнетақыларды жинақтау және инвестициялық қызмет.

Сурет 1 - БЖЗҚ салымшылар санының өсу динамикасы (2016-2019 жж)
Ескерту: Сурет [6] дереккөздер негізінде автормен құрастырылған.

Жоғарыдағы суретке сәйкес, БЖЗҚ-ға салымшылар саны 2016 жылмен салыстырғанда 2019 жылы 600 мыңнан астам адамға артты. 2016 жылы жалпы салымшылар саны 10 042 868 адамды құрады. Ал 2017 жыл бұл көрсеткіш 10 119 319 адамға өскен болатын. Абсолютті өсім 76 451 адам, салыстырмалы өсімі 0,8%-ды құрады. 2018 жылы жалпы салымшылар саны 10 380 561 адам, яғни 2,5%-ға ұлғайған. Абсолютті өсімі 261 242 адам. 2019 жылы БЖЗҚ салымшыларының көлемі 10 672 567 адамды құраған болатын. Яғни, 292 006 адамға өскен. Салыстырмалы өсім 2,7% құрады. Салымшылардың өсу себептерінің бірі - 2019 жылдан бастап Қазақстанда Бірыңғай жиынтық төлем (БЖТ) енгізілгені. Ол салық органдарында формальды емес жұмыспен қамтылғандар қызметін тіркеудің оңайлатылған тәртібін көздейді [7].

Сурет 2 - БЖЗҚ салымшыларының зейнетақы жарналары бойынша үлес саны (2016-2019 жж)
Ескерту: Сурет [6] дереккөздер негізінде автормен құрастырылған.

Үстіндегі суретке сәйкес, БЖЗҚ салымшыларының зейнетақы жарналар түрі бойынша үлес санын көруге болады. 2016 жылы салымшылардың жалпы санының 95,4%-ын міндетті зейнетақы жарналары (МЗЖ) бойынша, 4,2%-ы міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары (МКЗЖ) бойынша, ал ерікті зейнетақы жарналарының (ЕЗЖ) үлесі 0,4%-ды құрады. 2017 жылы МЗЖ салымшылары 95,2%, МКЗЖ салымшылары 4,4%, ЕЗЖ салымшылар үлесі 0,4%-ды құраған болатын. Ал 2018 жылы МЗЖ салымшылары 94,9%, МКЗЖ салымшылары 4,6%, ЕЗЖ салымшылар үлесі 0,5%-ды құраған болатын. 2019 жылы МЗЖ салымшылары 94,7%, МКЗЖ салымшылары 4,8%, ЕЗЖ салымшылар үлесі 0,5%-ды құрады. Міндетті зейнетақы жарналарын төлеушілердің саны соңғы төрт жылда 0,7%-ға төмендеді. Ол МКЗЖ-ның 0,6 пайызға өскенінен, сонымен қатар, ерікті зейнетақы жарналары салымшыларының саны 0,1 пайызға ұлғайғанынан азайып отыр. Ерікті зейнетақы жарналары - бұл жеке және заңды тұлғалардың бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына дербес салатын қаражаттары. Ерікті жарналар базалық және ынтымақтастық зейнетақыларын тағайындауға әсер етпейтінін ескеру қажет. Мұндай салымдардың маңызды ерекшелігі - егер ол жұмыс істемесе және міндетті зейнетақы жарналарын аудармаса немесе жалақысы төмен болса, басқа адамның, мысалы, жақын туысының зейнетақы қорына қаражат аудару мүмкіндігі. Егер міндетті зейнетақы жарналарында кірістің пайызы түрінде белгілі бір мөлшерлеме болса, онда ерікті жарналардың ставкасы бекітілмеген. Ерікті зейнетақы жарналарын салушылардың аз болуы қазіргі зейнетақы жүйесіне халықтың сенімсіздігін, сонымен қатар, халықтың табысы төмен екенін де білдіреді. Қазақстанның экономистерінің пікірінше, ерікті зейнетақы жарналарын ақшаны қажет етпейтін, жоғары табысы бар адамдар ғана ұстай алады. Бұл ақша, салым және қосымша табысы бар адамдар. Олар өз еріктерімен БЖЗҚ-дан есепшоттар ашады, өйткені олар пайдалы екенін түсіне отырып, бір зейнетақымен өмір сүргісі келмейді. Оның үстіне біздің елдегі зейнетақы жинақтарына инфляцияға қарсы кепілдік беріледі. БЖЗҚ-ға бірігу және жеке зейнетақы қорлары қызметкерлерінің шығындарының төмендеуі нәтижесінде ақшаның едәуір бөлігі үнемделді, ал төрт жылдың ішінде зейнетақы жинақтарының инвестициялық кірісі өседі [8].

Кесте 1 - БЖЗҚ-ның негізгі көрсеткіштеріне тік талдау
Көрсеткіштер
2016
2017
2018
2019
Тік талдау, %

2016
2017
2018
2019
Салымшылардың ЖЗШ саны
10 042 868
10 119 319
10 380 561
10 672 567
100
100
100
100
МЗЖ бойынша
9 583 995
9 637 037
9 853 232
10 108 355
95,4
95,2
94,9
94,7
МКЗЖ бойынша
419 966
442 946
479 526
509 847
4,2
4,4
4,6
4,8
ЕЗЖ бойынша
38 907
39 336
47 803
54 365
0,4
0,4
0,5
0,5
Зейнетақы жинақтары, мың теңге
6 685 264,8
7 780 737,9
9 377 642,2
10 800 539,4
100
100
100
100
МЗЖ бойынша, мың теңге
6 582 870,7
7 636 638,7
9 178 322,2
10 552 457,7
98,5
98,1
97,9
97,7
МКЗЖ бойынша, мың теңге
100 704,2
142 376,7
197 449,2
246 142,4
1,5
1,8
2,1
2,3
ЕЗЖ бойынша, мың теңге
1 689,9
1 722,4
1 870,7
1 939,3
0,03
0,02
0,02
0,02
Комиссиялық сыйақы, мың теңге
58 563,8
46 779,3
60 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.