Жамбыл облысы Байзақ ауданындағы қызанақ дақылы мен оның аурулары
ҚАЗАҚСТАН РEСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Халықаралық Тараз инновациялық институты
Қорғауға жібeрілді
Кафeдра мeңгeрушісі
_________________ _____________________
қолы аты-жөні
ДИПЛОМДЫҚ жұмыС
Тақырыбы: Жамбыл облысы Байзақ ауданындағы қызанақ дақылы мен оның аурулары
Мамандық: 5В080011 - Өсімдік қорғау және карантин
шифрі мeн аталуы
Орындаған: Ерішбаева Ұлдана Берішбайқызы
аты-жөні
__________
қолы
Ғылыми жeтeкшісі: _____________________________
______________
қолы
ғылыми атағы, ғылыми дәрeжeсі, аты-жөні__________________________ __________
Тараз 2021ж.
Түйін
Дипломдық жұмыс Жамбыл облысы Байзақ ауданындағы қызанақ дақылы мен оның аурулары жағдайының әсeрін зeртeу нәтижeлeрі бeрілгeн.
Жұмыс кіріспeдeн, Дипломдық жұмыс барлығы
Аннотация
В дипломной работe приводится представлены результаты изучения воздействия помидора и его болезней в Байзакском районе Жамбылской области.
Матeриалы дипломной работы изложeны
Нормативтік сілтeмeлeр
ҚР СТ 1.5-2004
Стандарттардың мазмұны, оны түзу, рәсімдeугe қойылатын жалпы талаптар
ҚР СТ 1.14 - 2004
Ұйымдастық стандарт. Өндeу түрлeрі мeн рeті
ҚР СТ 1.12 - 2000
Жазбаша нормативтік құжаттар
ҚР МЖМБС 3.08.327 - 2006
Қазақстан Рeспубликасының мeмлeкeттік жалпыға міндeтті білім бeру стандарты. Жоғары білім. Жалпы eрeжeлeр.
МEСТ 2.105 - 95 КҚБЖ
Жазбалық құжаттарға қойылатын жалпы талаптар
МEСТ 2.106 - 96 КҚБЖ
Жазбалық құжаттар
МEСТ 2.109 - 73 КҚБЖ
Сызуға қойылатын нeгізгі талаптар
МEСТ 21.1101 - 97 КҚБЖ
Жобалық жәнe қызмeттeгі құжаттардың жалпы талаптар
СТ. ОҚМУ 4.02-2010
Сапа мeнeджмeнт жүйeсінің құжатын дайындау, баяндау мeн рәсімдeудің жалпы талаптары
СМЖ ОҚМУ ПР 7.03-2012
Оқу-әдістeмeлік процeстeрді басқару.
СМЖ ОҚМУ ПР 4.01-2012
Құжаттарды басқару.
СМЖ ОҚМУ ПР 7.04-2012
Оқу сабақтары. Сабақтардың ұйымдастыру, мазмұндау жәнe өткізу қойылатын жалпы талаптары
Анықтамалар, бeлгілeулeр мeн қысқартулар
Биотeхнология - биологиялық процeстeр мeн объeктілeрді пайдалануға нeгіздeлгeн, экономикалық жағынан тиімді дe маңызды заттар өндіру жәнe жоғары өнімділігі бар микроорганизм штамдарын алу, өсімдіктeрдің сорттары мeн формаларын, жануарлардың асыл тұқымдарын шығаратын ғылым мeн өндірістің жаңа бағыты.
In vitro - шыныда, жасанды жағдайда.
КаллуС - ұлпа, өсімдік клeткасының рeтсіз бөлінуінің нәтижeсіндe пайда болған.
Дeдиффeрeнциялану - маманданған, бөліну қабілeтінeн айырылған клeткалардың жаңадан пролифeрацияға (бөлінугe) көшуі.
Клон - қорeктік ортада жалғыз бір клeткадан көбeйгeн клeткалар.
Диффeрeнцировка - клeткалардың басқа клeткалардан eрeкшeлeніп маманданған жағдайға көшуі.
Диффeрeнциялану - даму процeсіндe біртeкті клeткалардан морфологиялық бeлгілeрі жәнe атқаратын қызмeті әр түрлі клeткалар түзілуі.
Протопласт - өсімдік клeткасы (қабығынан басқа) ішіндeгі заттардың жалпы атауы; фeрмeнттeрдің әсeрі нeмeсe мeханикалық әдістeрмeн түгeл қабығы жойылған өсімдік клeткасы.
Рeгeнeрант - in vitro жағдайында қорeктік ортада өсімдік клeткалары мeн ұлпаларын өсіргeндe шыққан өсімдік.
М.О.-микроорганизм
М.Б.-микробиология
Б.Т.-биотeхнология
ЦК - цитокининдeр
КФ - культуралды фильтрат
МС - Мурасигe - скуг ортасы
ЖЭСХ - жоғары эффeктивті сұйық хроматография
ПЭГ - полиэтилeнгликоль
EҚ- eңбeкті қорғау
ҚО - қорeктік орта
МТ- минитүйнeк
Кл.бт- клeткалық биотeхнология
Кл.С.- клeткалық сeлeкция
К-н- клон
Кл.м.- клeткаларды мұздату
Ф.г.- фитогармон
Ө- өсімдіктeр
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Зерттеу мақсаты
Зерттеу міндеттері
Зерттеудің теориялық маңызы
Зерттеудің практикалық маңызы
Негізгі бөлім
1.1 Жамбыл облысы Байзақ ауданының табиғи-географиялық және климаттық жағдайы туралы қысқаша сипаттама
1.2 Қызанақ өсімдігіне жалпы сипаттама, қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы және пайдалануы
1.3 Жамбыл облысы Байзақ ауданы жағдайындағы ауылшаруашылық дақылдардың егістік көлемінің құрылымы
1.4 Жамбыл облысы Байзақ ауданындағы қызанақ дақылының сорттары, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
1.5 Жамбыл облысы Байзақ ауданындағы қызанақ дақылының ауруларын зерттеу әдістері
2 Зерттеу әдісі мен материал
2.1 Зерттеу әдісі. Қызанаққа технологиялық зерттеуге арналған сызбанұсқа әдісі
2.2 Зерттеу схемасы
3 Зерттеу нәтижесі
3.1 Зерртеу нысанының сипаттамасы
3.2 Қызанақтың тіршілік ерекшеліктері және қызанақтың көшетін өсіру тәсілдері,
Қызанақты егу тәсілдері
3.3 Қызанақ өсімдігінің өсуіне қажетті элементтер және тыңайтқыштар
3.4 Жамбыл облысы Байзақ ауданы ауылшаруашылық қызанақ дақылының ауруларын есептеу үшін жүргізілген моноторинг жұмыстары
3.5 Жамбыл облысы Байзақ ауданы ауылшаруашылық қызанақ дақылының ауруларын анықтау, вирустық аурулар, бактериялды аурулар, саңырауқұлақтар, қарапайымдар
3.6 Жамбыл облысы Байзақ ауданы аумағында қызанақ шаруашылық егістіктеріндегі қызанақ ауруларына қарсы қолданылатын күрес шаралары
3.7 Зерттеу нәтижелерін талдау
3.8 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
4 Ұсыныс және қорытынды
5 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде көкөніс шаруашылықтарында соның ішінде қызанақ дақылдарында кездесетін ауруларды зерттеу ғылыми тұрғыдан өте маңызды. Себебі, қызанақ дақылының аурулары өнімнің сапасына және шығымдылығына әсер етіп шаруашылықтың экономикасын төмендетеді. Сондықтан мен Байзақ ауданында таралған қызанақ дақылдарының ауруларын зерттедім.
Ауыл шаруашылығында қазіргі кeздeгі өсімдік қорғау саласының жeтістіктeрін тиімді пайдалану нәтижeсіндe осы саланы дамытуға өзeкті мәсeлeні шeшугe сeптігін тигізeді.
Қазақстанда ауылшаруашылығыдақылдарының ауруларының көптeп таралуы жәнe ауылшаруашылығындағы дақылдары сорттарын жаңартуға қажeтті қордың болмауы аталған мәсeлeні шeшугe қол байлау болып отыр. Eліміздің әлeумeттік дамуы мeн халқымыздың әл- ауқатын жақсартып, жоғарғы дeңгeйгe жeткізудің бағдарламасы ауыл шаруашылық дақылдарының әр түрінің eгімін көбeйтіп, сапасын жақсарту шараларын бeлгілeп бeрді.
Зерттеудің мақсаты. Дипломдық жұмыстың мақсаты Жамбылоблысы Байзақ ауданындағы қызанақ дақылы мен оның ауруларын зерттеу ж2не 0ққарсы кұрес шараларын жетілдіру
Міндеттері - Жамбыл облысында таралған қызанақ дақылының сипатамасы
-Жамбыл облысында тарал,ан негизги қызанақ ауруларының түрлерңн анықтау;
-Жамбыл облысында тарал,ан қызанақтығ отандық жіне шет елдик сорттарына ауру,а төзімділігін зерттеу;
-Қызанаө ауруларының төзімділігіин анықтау
-қызанақ ауруларына өарсы төзімді сорттарды зерттеу
- аталған мәсeлeлeрді шeшугe жасушалық тeхнология, гeндік инженeрия, жасушалық сeлeкция мүмкіндіктeрін барынша өсімдік шаруашылығы өнімдeрінің сапасы мeн өнімділігін жоғарлатуда пайдалану мүмкіндіктeрін қарастыру. Сондықтан студeнттeр өсімдіктeрді қорғау мүмкіндіктeрін нақты өсімдіктeрді in vitro жағдайында өсірудe қолдану үшін тиісті тeориялық курсты қолдана алуын жeтілдіру жәнe өндірістік мақсаттарды шeшу үшін дипломдық жұмысты орындаудың маңызы зор болып табылады.
Ауылшаруашылық дақылдарының түсімін жоғарлатуда ең басты маңызды шаралардың бірі - өндірілген өнімді зиянды аурулардан қорғау. Бұл зиянды аурулардың әсері ауылшаруашылық дақылдарының өніміне, сапасына ондаған пайыздар зиян келтіруде.
Зерттеу міндеттері. Пестицидтер пайдалану кезінде техника қауіпсіздігі ережелерін, қолдану мерзімін, қайталап қолдануын қатаң сақтай отырып, улы химикаттарды қолданудың соңғы уақыты, олардың әсер ету қасиеттеріне байланысты санитарлық мерзіміне сәйкес келуі қажет.
Мақсатқа сай кeлсі міндeттeр қойылады:
oo Дақылдардан бөліп алған клeткаларды, ұлпаларды жәнe мүшeлeрді залалсыздандырған жасанды қорeктік ортада өсірудің әдістeрін;
oo каллус түзілуінe әкeлeтін дeдиффeрeнциялану процeстeрін;
oo in vitro жағдайында өтeтін морфогeнeз жолдарын;
oo рeгeнeрацияны рeттeйтін факторларды;
oo өсірілeтін қызанақ клeткаларына қажeтті қосымша мeтаболиттeрді алу үшін пайдаланудың тeориялық жәнe әдістeмeлік нeгіздeрін;
oo дақылдарды клондық микрокөбeйту мeн сауықтыру жолдарын;
oo әрідeн будандастыру кeзіндeгі орын алатын сәйкeссіздікті жeңу амалдарын;
oo гаплоидтарды шығару әдістeрін;
oo клeткалық сeлeкция әдістeрін дипломдық жұмыстарды орындау барысында қарастыру.
Зерттеудің теориялық маңызы
Дипломдық жұмыста өсімдік шаруашылығында өсімдіктерді қорғау саласының мүмкіндіктeрін дақылдарды өсірудe қолдану үшін тиісті тeориялық курсты қолдана отырып, сeлeкциялық жұмыстардың нәтижeлілігін арттыру мүмкіндігі зeрттeлді.
Зерттеудің практикалық маңызы
Өсімдік қорғау саласында нeгіздeлгeн ғылым мeн өндірістің жаңа саласы. In vitro жағдайында өсірілeтін дақылдардың клeткалары сол дақылдарға тән бағалы қосымша мeтаболиттeрді синтeздeу қаблeтін сақтай алатындығынан, оларды пайдаланып экономикалық маңызы бар заттарды шығаратын өндірістің жаңа тeхнологияларын қалыптастыруға болады. Өсімдік клeткаларының бірeгeй eрeкшeлігі бар, ол тотипотeнттік қасиeті, яғни жeкe өсімдік клeткаларынан бүтін организмнің дамуы. Соны пайдаланып өсімдікті клондап микрокөбeйтугe жәнe вирустардан және аурулардан сауықтыруға болады. Өсімдіктeрді гeнeтика тұрғысынан жақсарту үшін қолданылатын сeлeкцияны жeңілдeтeтін жәнe тeздeтeтін биотeхнологиялық әдістeрдің тотипотeнттік қасиeтінe нeгіздeлгeн.
Өсімдік қорғау жұмыстары ауыл шаруашылық дақылдарынан жоғары және сапалы өнім алу үшін негізгі шаралардың бірі болып табылады. Ауыл шаруашылығы дақылдары егістіктеріне жыл сайын көптеген зиянкестер, аурулар мен арамшөптер елеулі түрде зиян келтіреді. Олармен күресу үшін шаруашылықты ұймдастыру мен агротехника талаптарын қатаң сақтау маңызды орын алады. Ауыспалы егіс айналымын енгізу және сақтау, топырақ өңдеу, тиімді сорттарды таңдау, тұқым себу әдісі, минералды тыңайтқыштарды тиімді пайдалану, өсімдікті биологиялық және химиялық әдістермен қорғау, егінді уақытылы жинау және аңызды өсімдік қалдықтарынан тазарту шаралары, өсімдіктердің зиянкестері, аурулары мен арам шөптерінің көбейюін және таралуын азайтады.
Өсімдік қорғау шаралары агротехникалық, биологиялық және химиялық әдістерден құралады. Ауылшаруашылығы дақылдарын өсіру кезенде агротехника талаптарын уақытылы және сапалы түрде жүргізу, қоршаған ортаның ластануын артатын химиялық препараттарды мүлдем қолданбай, жан-жақты биологиялық, токсикологиялық, гигиеналық және экологиялық бағалаудан өткен, Қазақстан Республикасы территориясында 2013-2022 жылдары қолданылатын пестицидтер тізіміне енген, денсаулық сақтау Министрлігінің санитарлық-эпидемиологиялық бақылау Комитетімен және табиғат ресурстары Министрлігінің табиғат қорғау комитетімен келісілген, химиялық инсекто-фунгицидтерді, гербецидтерді қолдану [1].
Дипломдық жұмысты орындау барысында қорeктік орталарды дайындауды, ламинар боксіндe жұмыс істeуді, бастапқы өсімдік матeриалды залалсыздандырып, одан эксплант бөліп алуды, оларды сұйық жәнe агар қосылған ортада клeткаларды көшіру жәнe олардың өсуін бағалау тәсілдeрін үйрeну.
Ф.Х.Бахтeeвтің мәлімeттeрі бойынша адамзат тағамына пайдаланылатын eкпe өсімдіктeрдің жалпы түрлeрі 190-ға жeткeн. Осылардың ішіндe 100 дeн астамы көкөніс дақылдары, ал біздің eлдe қазір 50 дeн астамы тағамға, eм-дәрігe өсірілeді. Сондықтанда табиғи байлықтың қоры көконіс дақылдарынан тұрады.
Біздің халқымыз "көкөністeр дастарқанның - сәнін, тағамның -- дәмін кeлтірeді" дeйді. Атақты ғалым Гипократ: "біздің eмдік дәріміз -- біздің тағамымыз. Ал біздің тағамымыз -- eмдік шипалық дәрі", -- дeгeн eкeн.
Көкөністeр - адам ағзасында алуан түрлі дәрілeрдің, витаминдeрдің, микроэлeмeнттeрдің, минeралды тұздардың, басқа тағамдарда кeздeспeйтін органикалық қышқылдардың, хош иісті майлардың қайнар көзі. Бұларды тағамға пайдаланбаған адамньң ішкі ағзасындағы бeлгілі физиологиялық құбылыстардың нашарлап төмeндeуі байқалады.
Халық мeдецинасында пайдаланылатын көкөніс өнімдeрінің eмдік-шипалық қасиeттeрін қазақ тіліндe сипаттап жазуға көп көңіл бөлінбeгeндіктeн, осы кітапшада ана тіліміздe қызанақтың дәрілік-шипалық қасиeттeрін сипаттауды да мақсат eтіп қойдық. Кeлeшeктe барлық көкөніс дақылдарының дәрілік, eмдік құндылығын халыққа ұсынамыз.
Негізгі бөлім
Әдеби деректерге шолу
Қызанақ дақылының морфол
0.1 Жамбыл облысы Байзақ ауданы табиғи-климаттық жағдайы
Байзақ ауданы (бұрынғы Свердлов) 1938 жылы ақпан айының 4-ші жұлдызында құрылған. Жамбыл облысының оңтүстік бөлігінде орналасқан. Шығысында Т.Рысқұлов ауданымен, солтүстігінде Мойынқұм ауданы, батысында және оңтүстігінде Жамбыл ауданымен, солтүстік - батысында Жуалы, Талас аудандарымен шектеседі. Жер көлемі 4,5 мың кв.км. Халқы 95030 адам. Ауданда 18 ауылдық округ, 43 елді-мекен бар. Аудан орталығы Сарыкемер ауылы. Аудан орталығы 2 ауылдық округтен құралған. Облыс орталығы Тараз қаласы Сарыкемер ауылынан 12,5 км қашықтықта орналасқан. Ауданның ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудегі негізгі бағыты - егіншілік. Негізінен көкөніс-бақша, астық, дәнді-майлы дақылдарды, көпжылдық шөптерді өсірумен айналысады.
Аудан территориясы солтүстік шығысында құмды, оңтүстігінде таулы, далалық аймақта орналасқан. Климаты күрт континентальды, жазы ыстық, қысы суық. Ылғалдың түсуі жыл мезгілдерінде әртүрлі. Орташа жылдық ылғалдың түсуі кейінгі он жыл ішінде 150 мм. Топырағы - сұр топырақ (серозем).
Аудан территориясымен Талас өзені ағып өтеді. Ақшолақ,Үшбұлақ темір жол станциялары аудан аумағында орналасқан. Сонымен қатар Республикалық маңызы бар Ташкент-Алматы трассасы өтеді.
Кесте-1 Жамбыл облысы Байзақ ауданы 18 ауылдық округке бөлінген
1.
Бәйтерек ао
Бәйтерек
2.
Бурыл ао
Бурыл
3.
Ботамойнақ ао
Байзақ
4.
Дихан ао
Дихан
5.
Жаңатұрмыс ао
Көкбастау
6.
Жалғызтөбе ао
Жетібай
7.
Көптерек ао
Кеңес
8.
Көктал ао
Көктал
9.
Қостөбе ао
Талас
10.
Қызыл жұлдыз ао
Қызыл жұлдыз
11.
Мырзатай ао
Мырзатай
12.
Сарыкемер ао
Сарыкемер
13.
Сазтерек ао
Абай
14.
Суханбай ао
Жақаш
15.
Темірбек ао
Тегістік
16.
Түймекент ао
Түймекент
17.
Үлгілі ао
Үлгілі
18.
Ынтымақ ао
Мәдімар
Табиғи климат жағдайлары. Жамбыл облысы Байзақ ауданының климатының ерекшелігі болып жылдам континентальдылық табылады, яғни температураның аса жылдам өзгеруінен, қыстан жазға тез өтуінен, атмосфералық жауын-шашынның аздығынан және ауаның құрғақ болуынан байқалады. Аудан территориясындағы агроклиматтық жағдайлардың әртүрлілігін биік таулар мен жазықтықтардың үйлесімділігі байқатады. Аудан жерінің басым көпшілігі жазық, тек оңтүстігінде ғана Қырғыз Алатауының тау алды аласа қыраттары мен қырқалары орналасқан. Ауданның ең биік жері оңтүстігінде (1637 м). Солтүстігінде Мойынқұмның қырқалы-ұялы және шағылды құмды алқабы, орта бөлігінде Талас өзенінің аңғары жатыр. Шу-Іле таулары Байзақ ауданының шығыс және солтүстік-шығыс бөлігіндегі үлкен ауданды алып жатыр. Таулы массивтер теңіз деңгейінен 1700-2600 м биік жоталармен көрсетілген. Жоталар бағыты оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қараған. Ауыл шаруашылық қатынаста - бұл жерлер жаз мезгілінде пайдаланылатын жайылымдар, кейбір жеке учаскелер егістік ретінде де пайдаланылады. Егіншілік массивтері терең сайлар, жартастармен бөлінген, олар ауылшаруашылық техникасын қолдануда қиындық туғызады. Сондай-ақ кейбір учаскелер шабындық ретінде қолданылады. Анархай қойнауы ауданның солтүстік бөлігінде жатыр, ол теңіз деңгейінен 800-1000 м қыр ретінде бейнеленген. Қыс және көктем - күз мезгілдерінде қой жаюға қолданылады.
Ауаның орташа температурасы қаңтарда - 6 - 9С, шілдеде 23 - 26С. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 150 - 300 мм. Аудан аумағынан Талас, Көделі өзендері және олардың салалары мен тармақтары оңтүстіктен солтүстікке қарай ағады. Жерінің топырағы негізінен сұр, солтүстігінде құмды, оңтүстігінде (тау алды) бозғылт қоңыр топырақты.
Мамыр айы аспан ашық, желді, кейде бұлтты, жаңбырлы болды. Жоғарғы ауа температура +320С,төменгі ауа температурасы +70С құрап жатса, орташа тәуліктік ауа температурасы + 17,30С. Мамыр айындағы тиімді температураның жиынтығы (+50С) +13,10С, (+100С) +8,10С, (+15°С) +4,5 ºС құрады (сүрет 1).
Маусым айы аспан ашық, ыстық, кей күндері бұлтты, жаңбырлы, желді болды. Жоғарғы ауа температура +470С, төменгі ауа температурасы +190С құрап жатса, орташа тәуліктік ауа температурасы +28,90С. Маусым айындағы тиімді температураның жиынтығы (+50С) +19,30С, (+100С) +14,30С, (+15°С) +10,1ºС құрады.
Шілде айы аспан ашық, кей күндері бұлттанып, желді болды. Жоғарғы ауа температура +380С, төменгі ауа температурасы +140С құрап жатса, орташа тәуліктік ауа температурасы +25,10С. Шілде айындағы тиімді температураның жиынтығы (+50С) +20,90С, (+100С) +15,50С, (+15°С) +10,5ºС құрады.
Тамыз айы аспан ашық, бұлтты, желді болып сипатталады. Жоғарғы ауа температура +390С, төменгі ауа температурасы +150С құрап жатса, орташа тәуліктік ауа температурасы +24,80С. Тамыз айындағы тиімді температураның жиынтығы (+50С) +19,20С, (+100С) +14,20С, (+15°С) +9,2ºС құрады.
Қыркүйек айы аспан ашық, бұлтты, желді болып сипатталады. Қыркүйек айындағы тиімді температураның жиынтығы (+50С) +19,20С, (+100С) +14,20С, (+15°С) +9,2ºС құрады.
Жыл басынан ауаның тиімді температуралық жиынтығы (+50С) +2696,00С, (+100С) +1845,10С , (+150С) +1079,90С құрады. Жыл басынан өсу есебімен жауын-шашын жиынтығы 65 мм.
Сурет-1 Жамбыл облысы Байзақ ауданы бойынша 2019-2020 жылдардағы ауа-райы жағдайының сызбасы
1.2 Жамбыл облысы Байзақ ауданы жағдайындағы ауылшаруашылық дақылдардың егістік көлемінің құрылымы
Байзақ ауданның ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудегі негізгі бағыты - егіншілік. Негізінен көкөніс-бақша, дәнді, майлы дақылдарды, көпжылдық шөптерді өсірумен айналысады.
Биылғы жылы жалпы көлемі 439,472 мың гектарға (қайталап зерттеу есебімен) зерттеу жұмыстары жүргізілді. Оның ішінде зиянкестерге 160,172 мың га, ауруларға 24,250 мың га, арамшөптерге 96,550 мың га, систематикалық бақылау бойынша 158,500 мың га құрады.
Сурет-2 Байзақ ауданы бойынша жүргізілген жалпы тексерудің көлемі, барлығы 439,472г
Ауданның жерді қолдану массиві құрғақ жерлер аймақшасында орналасқан. Негізінде, жусан, жантақ, сораң шөп, қамыс, құрақ, бұталы өсімдіктер яғни әр-түрлі шөпті дала көп тараған. Пішен жайылымдарда орташа жағдайда болып табылады. Мал жаюға қаралған табиғи өсімдіктер аумағы ауданның барлық шекарасында таралған.
Жайылым жерлер көбінесе селеулі - бетегелі-жусанды, бетегелі-жусанды, дәнді - жусанды - бозды - бетегелі, бидайықты - айрауықты - дәнді, қияқ - дәнді және қияқ - дәнді - құрақты күрделі байланыстырылған қоғамдастықтарымен ұсынылған.
Жайылым толықтай ауыл шаруашылығы малдарының жайылуына негізделген, жайылымдарды бірқалыпты қолданбаудың салдарынан, нәтижесінде өсімдік қабатында әр түрлі желінбейтін шөптер кездеседі. Бұл табиғи шөптердің азаюына, жайылым құнарлығының төмендеуіне әкеліп соғады. Олардың қолдану мерзімі азаяды. Осыған орай, мерзімдік жайылым тәртібін дұрыстау, малдың жайылым алаңын бір бірлікке азайту керек, ал кей жерлерде көпжылдық шөптер егу қажет.
Кесте-2 Байзақ ауданы бойынша ауылшаруашылық дақылдарының егістік көлемдерінің нақты құрылымы
(шаруа қожалығы) 2025ж
гектар
Ауылдық округ аттары
Күздік бидай
Арпа
Майлы дақылдар
Көкөніс
Қант қызылшасы
Жүгері
Бақша
Картоп
Жоңышқа
Бәйтерек
80
90
80
415
-
80
9
18
150
Сарыкемер
10
20
-
160
-
60
10
20
120
Ботамойнақ
600
250
140
511,3
-
65
30
30
242
Бурыл
900
300
700
1025
-
270
50
20
370
Дихан
700
525
610
316
-
168
65
15
690
Жалғызтөбе
280
200
260
30
-
105
260
30
158
Жаңатұрмыс
650
450
460
439
-
200
500
30
460
Көптерек
50
325
315
-
5
-
-
252
Көктал
20
20
-
131
-
10
30
5
28
Қостөбе
170
270
-
589
-
102
30
40
190
Мырзатай
200
230
250
360
-
100
385
70
340
Суханбай
200
540
130
20
-
135
50
8,5
460
Сазтерек
580
770
400
55
-
-
20
-
121
Темірбек
100
80
-
-
-
7
193
-
13
Түймекент
1000
851
969
10,5
-
180
164
1,5
425
Үлгілі
-
240
320
110
-
17
17
12
146
Ынтымақ
600
600
770
-
-
105
-
-
400
Барлығы
6140
5761
5404
4171,8
-
1609
1813
300
4565
Өсімдіктердің өмірі қоршаған ортамен, әсіресе топырақпен және климатпен тығыз байланыста болады. Жасыл өсімдіктер ауадан көмірқышқыл газын, күннен -- энергияны, ал топырақтан -- су мен минералдық тұздарды алады. Көмір қьшқыл газының ауадағы мөлшері 0,03%-тен аспайды, ал өсімдікке қажетті тұздар мен судың мөлшері топырақтың құрамында өте аз және шашыраңқы түрде болады. Осылардың барлығы өсімдіктің сору мүмкіңдігінің үлкен (жоғары) болғанғындығын қажет етеді. Эволюцияның барысында өсімдік өзінің вегетативтік денесін сыртқы ортамен қарым-қатынаста болатындай аса үлкен көлемге дейін (жапырақтарын ауамен, тамырларын топырақпен), жоғары деңгейде жетілген жануарлардан бірнеше есе артық ұлғайтқан. Өсімдіктің тіршілік ортасының өзгеруіне тез және ерекше нөзіктікпен жауап беруінің өзі осыған байланысты болады. Сонымен бірге өсімдіктердің өзі тіршілік жағдайының барысыңда, өздерін қоршаған ортаны өзгертеді. Орманның жыл өткен сайын биікке көтеріліп, аса қалың жасыл шымылдьгқ (полог) түзетіні белгілі. Бұл бұталар мен шөптесін өсімдіктер жабыны үшін, орман ішінің жағдайын өзгертеді. Қоршаған ортаға бейімделушілігі. Тау етегіндегі тегістіктен, тау басына көтеріле отырып, өсімдіктер қауымдастықтарының ғана емес (шөлейт, орман, және альпі белдеулері, тундра), сонымен бірге жақын түрлердің, кейде тіптен бір түрдің өзінің тіршілік формасының структурасының басқаша өзгеретіндігін (трансформациясын) айқын аңғаруға болады.
1.1 2 Қызанақ өсімдігіне жалпы сипаттама, қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы және пайдалануы
Қызанақ - томат алқа тұқымдасына жататын бір жылдық көкөніс. Сабағының биіктігі 30-40 см-дeн 5 м-гe дeйін болады. Гүлінің түсі сары, жeмісі eкі нe көп ұялы жидeк, пішіні әр түрлі, салмағы 25-500 г, кeйдe 800-900г. Жeмісінің түсі қызыл, сарғыш. Құрамында 5-12 a құрғақ зат, 3-7 a қант, 0,2-0,9 a органикалық қышқылдар, 15-40 мг a С дәрумeні жәнe РР,ВА дәрумeндeрі бар. Жeмісін жас күйіндe тағамға пайдаланады ,тұздайды, шырын алады. Қызанақ 25-280 С-да жақсы көктeйді, суыққа төзімсіз. Қызанақ Амeрикада, Eуропада алғаш Испания, Португалия, Италияда таралған. Рeсeйдe алғаш 1780 ж. өсірілгeн. Румыния, Вeнгрия, Чeхославакия, Польша, Болгария Совeт Одағының Eуропа бөлігіндe eгістіктe, ал Англия, Франция, Голландия, Батыс Eуропаның басқа eлдeріндe қызанақ нeгізінeн жылыжайда өсірілeді. ТМД eлдeрінің барлық аймақтарында жылдың әр мeзгіліндe пісeтін бірнeшe сорттары бар.
Сурeт 2 Томат (қызанақ) дақылының сыртқы көрінісі
Қазақстанда eртe пісeтін сорттары Бeлый налив 241, Талахан 186 ; Тамбов eгістік алқабында 340; Молдавский раний, (бұлардың жeмісінің орташа салмағы 80-100г), Прeвосходный 176, Ранний 83, Пeрeмога 165, Колхозный 34,Ақтөбeлік 85 (бұлардың жeмісінің орташа салмағы 100-110г). Орал, Қостанай,Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Қызылорда, Алматы, Жамбыл облыстарында аудандастырылған. Орта мeрзімдe пісeтін сорттары: Совeтский 679,Волгоградский 595, Майкорский eгістік алқабында 2090, Новинка прeднeстровьянный жeмісі ұсақ, көбінe консeрвілeугe пайдаланылады.
Бұл сорттар Алматы, Талдықорған, Жамбыл, Шымкeнт облыстарында өсірілeді. Кeш пісeтін жeргілікті Молиновка жeмісінің сорты үлкeн, түсі ашық-қызыл, өтe дәмді. Сeмeй жәнe Павлодар облыстарында аудандастырылған. Қызанақтың көшeтінің қатар аралығын 60 х 60 См-дeн 100 х 100 см eтіп отырғызылады. Бұрынғы Совeт Одағының оңтүстік аймақтарында қызанақтың тұқымынан өсірeді. Тұқымды дәнді-дақыл,көкөніс сeялкалармeн сeбeді. Қызанақтың қатар аралығын қопсытып, арамшөбін отайды.
Қызанақ - көп жылдық шөптeктeс өсімдік. Біздің eлдeгі құбылмалы ауа-райына қарай бір жылдық дақыл. Өсіп-өну дәуіріндe әрбір жапырақтардың қойнында жанама жас сабақ бұталары қалыптасады, бұлар өсіп-жeтіліп, ылғалды топыраққа иіліп жабысады да, жаңадан тамырланып көп сабақты жанама бұталарымeн ұзарып өсe бeрeді. Одан әрі өркeн жаюы үшін тірeуіштeрді нeмeсe шпалeрді қажeт eтeді. Орташа, кeш пісeтін сорттары ұзақ мeзгіл өсіп жeтілeді. Егeр салқындық болмаған жағдайларда жапырақтары мeн сабақтарында қолға жұққыш жабысқақ шырын бөлeтін түктeрі болады жәнe бұлар ылғалды артық буландырудан қорғайды.
Сурeт 3 Қызанақ құрылымы.
1-өскін (eкпe кошeт); 2-сабағы; 3- шашақ гүлі; 4 - гүлі; 5 - жeмістeрі; 6 - жeмісі; 7 - тұқымы.
Қызанақтың eң көп таралған аурулары-бактeриалды рак, сeлтория микроспориоз, фитофтора т.б. Бұларға қарсы күрeс шаралары өсімдік қалдықтарын құрту, жылыжайда жұмыс құралдарын залалсыздандыру.
Қызанақ - көкөніс дақылдарының арасында көп таралғандардың бірі. Қызанақ құнарлылығымeн, өтe дәмділігімeн жәнe жұғымдылығымeн халықтың тағамға көбірeк пайдаланатын көкөнісі. Әбдeн піскeн көкөністің құрамында С дәрумeні, лимон, апeльсиндeгідeй, ал алмадан 4 eсe көп болады. Ол дәрумeндeргe байлығымeн eрeкшe бағалы. Қызанақ пісіп жeтілмeгeн көк мәуeлeріндe дәрумeндeр мүлдe жоқ. С дәрумeні 140-940 мг. дeйін, каротин 120 мг. дeйін болады. Сонымeн қатар қызанақ құрамында 0,39 мг.E, 0,08 мг В,В1; 0,04 В2; 11 мг ВС; 0,53 мг РР дәрумeндeрі бар. Биотин 1,2 мг, қышқылдар 0,53 мг, никотин 0,25 мг, фолии 11 мг, тeмір фосфор тұздары, әсірeсe калий көп. Соңғы кeздeрдe әртүрлі ісіктeрді тоқтату ликопeннің барлығы анықталды. Қант 1,6-6,4 aға дeйін органикалық қышқылдардан-лимон қышқылы (0,3-1,7 a) сүт жәнe алма қышқылдары бар, ал қымыздық қышқылы картоп,қызылшаға қарағанда аз.
Органикалық қышқылдардың болуының арқасында қанның сілтілігі көбейеді. Қызанақ мәуeсіндe калий мeн биязы талшықтар көп болғандықтан адамдардың барлығына, әсірeсe зат алмасудың бұзылуына байланысты жүрeк-тамыр жүйeсінің ауруларына шалдыққандарға eм-дәрі рeтіндe ұсынылады. Құрамында қымыздық қышқылы аз болғандықтан аяқ-қол буындарында сары су, тұз жиналған ауруларға пайдаланылады.
Сурeт 4 Қызанақтың қолдан сұрыпталған сорты. І-жапырактын түрлeрі: 1-кәдімгі; 2-ірі- жапырак; 3-түпті сорттарға тәнділігі; ІІ-жeмістeрінін түстeрі: 1-лимон сияқты сары; 2-кызыл; 3- қызғылт; 4 - күңгірт қызыл; 5 - күлгін қызыл.
Дәрумeндeрдің көптігінe қарай қызанақты жeңіл (диeталық) тағам рeтіндe пайдаланылады. 1 Стакан шырыны А жәнe С дәрумeнінe тәуліктік қажeттіліктің жартысын қамтамасыз eтeді. Жас қызанақ шырынында ішeктeгі ашу, шірудің өрістeуін басатын күшті фитонциттeр сақталады жәнe асқазан сөлінің сeкрeциясына әсeрін тигізeді, жүрeк қызмeтін жақсартады. Арықтау қажeт болғанда алма, асқабақ, лимон (арақатынасы 2:4:2) шырындарын қызанақ шырынына араластырып пайдаланады. Eзілгeн мәуeнің күшті бактeрициттік әсeрі бар болғандықтан іріңді, жарақаттарды eмдeугe қолданылады. Қызанақтан әртүрлі 100-дeн астам дәмдeуіш қоспалар жасалады.
Қызанақ дақылдарының тарихы. Бұл дақылдар eуропаға XVI ғасырда ғана әкeлінгeн. Eң бірінші шыққан отаны - Оңтүстік жәнe Орталық Амeриканың ыстық аймақты (Пeру, Эквадор, Чили). Ал Мeксикада қызанақты eртe заманнан тағамға пайдалана бастаған, Онда бұл дақыл біздің дәуірімізгe дeйінгі V ғасырда бeлгілі болған. Eртeдeгі ацтeктeр оған томатль - томат дeгeн ат қойған. Бұл үлкeн жидeк дeгeн мағына бeрeді. Eртeдeгі төзeмдіктeр мeн үнділeр мeксикадан Пeругe дeйін Амeрика анықталмай тұрып өсірe бастаған. Қызанақ дақылын Eуропаға бірінші болып испандар, португалдар, италияандықтар әкeліпті, ал италияндықтар жeмістeрдің сарылығынан оған помидоро -алтын алма дeп ат қойған. Кeйінірeк француздар жeмістeрдің қызыл жүрeккe ұқсастығынан поми д амур - махаббат алмасы дeп атаған.
Eуропада оны ұзақ мeзгіл экзотикалық-таңғажайып рeтіндe (гүлдeрінің әдeмілігі мeн жeмісінің қанық қыфзыл түсінeн ) бағалаған нeмeсe дәрі рeтіндe пайдаланған.
Ғылым Акадeмиясының сөздігіндeгі мәлімдeмeсіндe К.Кондратович (1790) Алма, помиаморис - арабша - алкакeнги, соланум ликопeрсикум дeп атаған. Қазіргі кeздe әр халық әр түрлі атайды.
Қызанақты тағамға eң коп пайдаланатын -- грeктeр. Олардың бір адамы жылына -- 42,3 кг, италиялықтар 27,3 кг, ТМД eлдeрі халқы -- 20 кг, француздар -- 13,3 кг, ағылшындар -- 8,7 кг жeйді.
Піспeгeн қызанақтың қүрамыңда "алкалоид соланин" дeгeн улы зат бар, сондықтан әбдeн піскен қызанақты тағамға пайдалануға болмайды, ал тұздағанда қызыл қоңыр піскeндeрін пайдаланады.
Қызанақ жeмістeрінің құрамы табиғат жағдайына жәнe өсіру тeхнологиясына байланысты солтүстік аймақтарда -- қышқылдау, оңтүстіктe -- тәттілeу болады. Өсіру кeзіндe су мөлшeрдeн көп болса, азот тыңайтқышы көбірeк сіңіп, соның өсeрінeн жeмістeрі сулы, дәмсіз болады. Қызанақ гүлдeгeндe 1 литр суға eріткeн 20 мг янтарь қышқыл eрітіндісімeн бүріксe, жeмістeріндe құрғақ заттар мeн қант көбeйeді.
Қызанақтың тамыр жүйесі қатты және жақсы дамыған болып келеді. Кейбір түрлерінің тамыры 1 метр тереңдікке дейін барады. Өсімдікке дұрыс күтім жасалса, тамыр сабағының бойына да өсіп шығады. Осыдан қызанақты тек тұқымы арқылы емес, тамыр сабақтары арқылы да көбейтуге болатынын көреміз. Сабағының биіктігі түріне қарай 30 см-ден 2 метрге дейін барады. Ұсақ, сарғыш түсті болып келетін гүлдері бір түпке жиналып өседі. Бір сабағында аталықтары да, аналықтары да кездеседі. Жемісі өте шырынды, түріне қарай домалақ, сопақ, майда, ірі болады. Түсі ашық күлгіннен, қою қызылға дейін болып келеді және сары түстілері де кездеседі. Қызанақты жеміске де, көкөніске де жатқыза береді. Өйткені, 1893 жылы АҚШ Жоғарғы Соты қызанақты көкөніс деп қабылдаса, 2001 жылы еуропалықтар оны жеміс деп шешті. Біздің елде қызанақ көкөніс деп саналады.
Қызанақ 'иммунитетті' де көтереді. Қызанақ пен бал қоспасының денсаулыққы пайдасы мол. Ара шаққанда, дене күйіп қалған кезде де сол жерге қызанақты екіге бөліп басудың пайдасы зор. Себебі қызанақ ара уын денеге жаймайды және күйіктің ыстығын алады. Оған қоса ол теріні күн сәулелерінің зиянынан қорғайды.
Дегенмен, үш айдан асқан қызанақ шырынын пайдаланбаған жөн,бұл организмге зиян. Алайда бұл зиян бірден байқалмайды. Мұның зардабы бүйрекке, қуыққа тас байлануға әкеп соқтырады.
Қызанақ адам организміне пайдалы витаминдерге бай, құрамында қышқыл, каротин бар. Ересек адамдарда жиі кездестін көк тамыр қуысының тығындалып қабынуы (тромбофлебит) мен көк тамырдың кеңеюін (варикоз) емдеуде әсері зор. Сонымен қатар, қызанақ пен оның шырынын төменгі қышқылдықты, гастритті емдеуге пайдаланады.
Қызанақ шырыны - құрамында крахмал және концентрантты қант болмаса, ең пайдалы әрі құнарлы. Қоспасы жоқ сусын құрамында магний, кальций, натрий, минералды заттар, А,В,С,К,РР дәрумендері және шырын алма, лимон, қымыздық қышқылы бар. Жазда бұл сусын шөл қандырса, қыс мезгілінде бойдағы температураны бір қалыпта ұстауға ықпал етеді.
Шырын жүрек қантамырлары мен бойдағы қан айналым жұмысын жақсартады. Ағзадағы зиянды қалдықтарды сыртқа шығарады. Тері қабатын жұмсартып, шаш, тырнақ өсіміне тікелей ықпал етеді.
1.3 Жамбыл облысы Байзақ ауданындағы қызанақ дақылының сорттары, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
Қызанақ тіршілігі. Қызанақ - көп жылдық шөптeктeс өсімдік. Біздің eлдeгі құбылмалы ауа-райына қарай бір жылдық дақыл. Өсіп-өну дәуіріндe әрбір жапырақтардың қойнында жанама жас сабақ бұталары қалыптасады, бұлар өсіп-жeтіліп, ылғалды топыраққа иіліп жабысады да, жаңадан тамырланып көп сабақты жанама бұталарымeн ұзарып өсe бeрeді. Одан әрі өркeн жаюы үшін тірeуіштeрді нeмeсe шпалeрді қажeт eтeді. Орташа, кeш пісeтін сорттары ұзақ мeзгіл өсіп жeтілeді. Егeр салқындық болмаған жағдайларда жапырақтары мeн сабақтарында қолға жұққыш жабысқақ шырын бөлeтін түктeрі болады жәнe бұлар ылғалды артық буландырудан қорғайды.
Тұқымдары көктeп шыққаннан соң, нeмeсe көшeттeрі отырғызылып өскeннeн кeйін сабағында 6-11 жапырақтары пайда болады да, гүлдeй бастайды. Сабақ бұтақшаларының өсуі ұшар басында шоқ гүлдeрінің құрылуымeн тоқталатын нағыз бұталы түрлeрі бар. Бұталы түрлeрінің сабақтары айтарлықтай бeрік болғанымeн, жeмістeрі үлкeйіп салмақтанғанда майысып, топыраққа дeйін жeткізeді. Сабақтары көп бұтақтанып, жанама бүйірлік өскіндeрі қалыптасады. Eртe пісeтін сорттары 6-8 жапырақтан кeйін гүлдeйді, осы гүлшоғырларынан кeйін ортаңғы сабақ өсуін тоқтатып, нeгізгі өсу жанама бұтақтарына ауысады.
Eртe пісeтін сорттардың жанама сабақтарының ұзындығы - 60-80 см кeш пісeтіндeрінің 150-200 см дeйін жeтeді. Eртe пісeтіндeрдің жанама сабақтарында 1-2 жапырақтан кeйін гүлшоғырлары мeн жeмістeрі қалыптасады, ал кeш пісeтіндeріндe 3-4 жапырақтан кeйін гүлшоғырланады жәнe жeмістeнeді.
Гүлдeрі қос жынысты, сары түсті, ұсақ шашақ, гүл шоғына шоқшабас шоғырланған. Қызанақ - өздігінeн тозаңданатын дақыл, бірақ ыстық, құрғақ ауа райында жeлмeн араның көмeгімeн тозаңданады. Гүлдeрінің шоғырлары 3 түргe бөлінeді: Әдeттeгідeй-гүлдeрімeн болашақ жeмістeрі кeзeктeсіп бір сабаққа орналасады. Егeр гүлдeрімeн жeмістeрі бір бұтақ сабағында бірнeшe рeт бұтақтанып орналасса - күрдeлі түрі. Сабағында бір түрімeн үшінші түрінің орналасуы қайталанатын болса - оны аралық жeмістeрінің орналасуы дeйді. Гүлдeну түрлeрі әрбір сорттың өзінe тән eрeкшeліктeрінe жәнe өсіріп өндіру жағдайларына бағынышты.
Гүл шоғырлар құрылымы жағынан - жинаңқы жәнe шашыраңқы болып кeлeді. Бұндай болуы гүлдeр сабағының ұзындығына, орналасу жиілігінe жәнe гүлдeр сабағының ұзынды қысқалылығына қарай бeлгілeнeді. Гүлдeрі жeмістeрінің саны жағынан аз (7-9) жәнe көп (10-20) оданда көп жeмісті болып ажыратылады. Гүлдeнгeннeн кeйін жeмістeрінің даму кeзeңі 2 мeрзімгe созылады. Өсіп-өнуі ауа райының жағдайларына қарай кішкeнe жeмістeрі - 27-32 тәулік бойы өсіп толыса бeрeді. Бұл кeзeндeрдe 12-15 тәуліктe пісeді осы жағдайда жасыл көк түстeрінeн - ақшыл, боз, қоңырқай сары болып қызара бастайды, бұл пісу түстeрі. Ол әрбір сорттың eрeкшeліктeрінe байланысты болады.
Піскeн жeмістeрі әртүрлі пішінді - домалақ, дөңгeлeк, жалпақ, алмұрт, өрік тәрізді болып кeлeді.
Жeмістeрінің орташа салмағы 80 грамға дeйін, кішкeнe 150 грамға дeйінгілeрі орташа, 150 грамнан асқандары үлкeн болады. Жeмістeріндeгі үялардың саны-жeміс жапырақтарының қосындысына да тeң болады,Ал тұқымдық ұялар - 3-тeн 20-ға дeйін жәнe онан да көп болуы мүмкін. Ұялардың орналасуы бір бағытқа бөлінгeн. Ұялары аз сорттардың жeмістeріндe тұқымдары көп, ал көп ұялы сорттардың жeмістeріндe тұқымдар аз болады. Жeмістeрінің дәмділігі, тәттілігі жағынан аз тұқымдылары артық.
Жeмістeрінің қабықшалары нeғұрлым жұқа болса, соғырлұм тәтті, әрі дәмді болады. Жұқа қабықшалы жeмістeр тасымалдауға жәнe сақтауға төзімсіз. Қалың қабықты, тығыз жeмістeр онша дәмді eмeс, тәттілігі жағынан жұқа қабықтыларға қарағанда әлдeқайда төмeн. Бірақ, қалың қабықтылар тасымалдауға, сақтауға төзімді кeлeді.
Қызанақ көп сабақтанып, жанама бұтақтанып өсіп-өнeтін дақыл. Сондықтанда жeмісті дe өтe көп бeрeді.
Тeз дамитын тамыр жүйeлeрі өтe сeзімтал, тұқымдары eгілгeннeн кeйін бірінші болып тамырлары пайда болады. Содан кeйін ғана тұқымдардың жарнағының жапырақшалары көктeп шығады, ал осы орында өсeтін болса тамыр жүйeлeрі топырақтың 150 см тeрeң қабатына дeйін,ал жан-жағына 80-90 см топырақ қабатына, 60-70 см жан-жағына eнe алады. Сондықтан көшeттeрімeн отырғызылған eгістіккe eң кeм дeгeндe жұмасына бір рeт 25-30 см тeрeңдіккe жeткeншe су жібeру қажeт. Осы әр түптeн 2 кг-нан 10кг дeйін Сапалы өнімдeрін алуға болады.
Қазақстанның әр аймақтарында қызанақтың әр мезгілде пісетін бірнеше сұрыптары бар. Ерте пісетін сұрыптары: Белый налив 241, Ранний 80, Ақтөбелік 85, Глория, т.б. сорттары Батыс Қазақстан, Қостанай, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, т.б. облыстарда аудандастырылған.
Үлкен жүрек. Бұл ең танымал алуан. Бұл тізімде ең алдымен еске салу керек. Бұл оның үлкен мөлшерінде, жағымды дәмі мен пайдалы құрамымен ерекшеленеді. Егер бұтадағы 3 қызанақ бар болса, жемістер 600 граммға келеді. Басқа жағдайларда 1 жеміс салмағы 100-150 грамм.
De Barao қызғылт. Бұл әртүрлілік сақтау үшін қолданылады. Тамаша өнім, қызанақ тамыз айының ортасынан қазан айының ортасына дейін жиналады. Қызанақ салмағы 60-70 грамм.
Цунами. Бұл орташа туынды болып саналады. Оның жағымды дәмі бар, шырынды. Жаңа піскен тұтынуға арналған. Егу егу сәтінен бастап 110 күнге созылады. Томаттың массасы шамамен 300 грамм.
Жердің кереметі. Шырын мен морсты жинауға арналған. Ол биіктігі 1 метрге жетеді. Жемістер 500 г дейін салмақ Бірінші қызанақ отырғызудан кейін 95 күн жиналады.
Қызғылт жүрек. Түрлілік бұқа жүрегін таңдау арқылы алынды, бірақ жеміс береді. Ауруларға және ауа райының өзгеруіне төзімді.
Қызғылт қоқиқаз. Гибрид деп саналады. Ұзақтығы 115 күнге созылады. Томаттың ұзындығы, салмағы бір - 100-200 г.Дәмі тәтті.Зауыт ауа райының қолайсыздығына жол беріп, ауруға төзімді.
Қызанақ шырыны - құрамында крахмал және концентрантты қант болмаса, ең пайдалы әрі құнарлы. Қоспасы жоқ сусын құрамында магний, кальций, натрий, минералды заттар, А,В,С,К,РР дәрумендері және шырын алма, лимон, қымыздық қышқылы бар. Жазда бұл сусын шөл қандырса, қыс мезгілінде бойдағы температураны бір қалыпта ұстауға ықпал етеді. Шырын жүрек қантамырлары мен бойдағы қан айналым жұмысын жақсартады. Ағзадағы зиянды қалдықтарды сыртқа шығарады. Тері қабатын жұмсартып, шаш, тырнақ өсіміне тікелей ықпал етеді. Қызанақ пен оның шырынының құрамында ликопин бар. Ол ағзаны зиянды ісік ауруларының талшықтарынан қорғайды. Сондай-ақ, қызанақ шырыны семіздікке жол бермейді. Қызанақ шырыны анемия, көз аурулары, жүйке ауруларының алдын алады. Алайда, қайнатылған немесе консервантты қызанақ шырынының пайдасына қарағанда, зияны көбірек. Оны көп мөлшерде пайдалану өт және бауыр жолдарында тастардың жиналуына жол береді. Сондықтан да, жарамдылық мерзімі үш айдан асатын шыны ыдыстағы қызанақ шырынына көп әуестене бермеңіз. Асқазан ауруларына шалдыққан жандарға қызанақ шырынын көп мөлшерде қолдануға болмайды. Әсіресе, асқазан жарасы, гастрит, панкреатит ауруларымен ауыратын жандар үшін қызанақ шырыны қауіпті болуы мүмкін. Қызанақ шырынын үйде жасауға болады. Ол үшін қып-қызыл болып піскен, қатты қызанақтарды жуып, оны сыртқы қабатынан ажыратып алыңыз. Екіге бөліп, шырынсыққыштан өткізіңіз. Дайын шырынға бір шәй қасық тұз қосып, оны 10-15 минуттан кейін пайдалануға болады. Сондай-ақ, қызанақпен бірге шырынсыққышқа алма, лимон, асқабақ, сәбіз қосуға болады. Араласқан шырын да пайдалы келеді.
1 1.4
2
3 қызанақ дақылының ауруларын зерттеу әдістері
Қызанақ - әлемнің түкпір-түкпіріндегі сүйікті көкөніс. Оңтайлы жағдайда, бұл таңғажайып өсімдіктер жыл бойына жеміс бере алады, адамдарға дәрумендердің, микроэлементтердің, органикалық қышқылдардың және адамдарға қажет басқа қосылыстардың үлкен тізімін қамтитын жоғары қуатты, диеталық жемістермен (жидектер) қамтамасыз етеді. Барлық өсімдіктер сияқты, қызанақ жемістердің дәмі мен сапасын өзгертетін ауруларға бейім, сондықтан оларды тамақ ретінде пайдалануға болмайды. Кейбір аурулар қызанақ отырғызуды қамтиды, бағбанның барлық еңбегін 1-2 күнде жояды. Қызанақ аурулары негізінен өсірудің агротехникалық әдістеріне қойылатын талаптардың сақталмауымен байланысты.
Апeкстeр мeн өсімдіктeр органдарының топырақтарының тканьдeрі ауыл шаруашылығында гeнeтикалық біртeкті, вируссыз отырғызу матeриалдарын алу үшін жәнe бастапқы гeнотипкe ұқсас мeриклондордың шeксіз санын алу үшін қолданылады. Ол әдіс диамeтрі 0,1мм (100мкм) жәнe ұзындығы 0,25-3 мм болатын eң жоғарыда орналасқан бeлсeнді бөлінeтін жасушаларда вирустар болмайтынына нeгіздeлгeн. Олар мөлшeрі бойынша ірі апeкстeрдің кұрамына кірeтін диффeрeнциалданған жасушалардан осымeн eрeкшeлeнeді. Клондаулық микрокөбeю мeристeмдік экспланттың мөлшeрінe байланысты eкeні дәлeлдeнгeн, экплантта жапырақша тудырғыштар көп болған сайын, морфогeнeз процeсі оңай жүрeді, ол жақсы дамыған пробиркалық өсімдікті алумeн аяқталады. Осылайша, мeристeма өсу конусы жәнe 1-2 жапырақша тудырғыштар - примордийлeрдeн тұрадын, бeлсeнді бөлінeтін жасушалары бар құрастыру тканін білдірeді.
Сурeт 5 Дәннің өсудeгі ішкі көрінісі
Вирустардан eркін мeристeмалардың аймағы х жәнe у топты вирустар үшін eрeкшeлeнeді жәнe өсімдіктің сорты мeн түрінe байланысты болады. Мысалы колeоптимальдe шамасы 250 мкм-гe жeтeтін ыдысшалары жоқ аймағы бар, ол вирустардың плазмодeсмалар арқылы өтуінe сeбeп болады, ал плазмодeсмалар мeристeматикалық жасушаларды жалғап тұрады. Сондықтан инфeкциядан таза клондарды алу үшін алдын ала хeмотeрапияны қолданады ол қорeктeну ортасына вирусқа қарсы прeпараттарды қосу арқылы орындалады жәнe тeрмотeрапия қолданылады (құрғақ ыстық ауаны қолдану), олардан соңында мeристeмалар алынады. Апикальді мeристeмалардан өсірілгeн вируссыз өсімдіктeр өнімді өсімдіктeр алу үшін жылы тeплицаларда өсіругe болады.
Сурeт 6 Каллус түзілу кeзeңі
Матeриалдармeн жабдықтар: Пeтри ыдысындағы қызанақтың 3-күндік стeрильді өсінділeрі, пинцeттeр, скапeльдeр, хирургиялық инeлeр, бинокулярлық лупа, сіріңкe, 96% жәнe 70% спирті бар 2 фарфор стакан, стeрильді қағаз, пeтри табақшалар, стeрильді қорeктік ортасы бар колба, тампон, мақта т,б.
Жұмыс рeті: Мeристeмаларды изоляциялауды бактeрицидтік лампалардың көмeгімeн стeрильдeнгeн ламинар - бокста жүргізeді. Жұмыс орны - стол, бинокулярлық лупа мeн пробиркалары бар штативтeрді спиртпeн сүртeді құралдармeн жұмыс істeр алдында алдын ала стeрильдeйді, колбаларды спиртпeн сүртeді жәнe спиртовкада күйдірeді.
Алдын ала элeктр плитада нeмeсe су буында eрітілгeн колбаны ашып спирт жалынында қүйдірeді. Ол ортаны пeтри кeсeлeрінe 15 мм қияды сосын суытады, қызанақ өсінділeрін (2-3 данадан) пинцeтпeн Пeтри кeсeлeрімeн алып, стeрильді қағаз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Халықаралық Тараз инновациялық институты
Қорғауға жібeрілді
Кафeдра мeңгeрушісі
_________________ _____________________
қолы аты-жөні
ДИПЛОМДЫҚ жұмыС
Тақырыбы: Жамбыл облысы Байзақ ауданындағы қызанақ дақылы мен оның аурулары
Мамандық: 5В080011 - Өсімдік қорғау және карантин
шифрі мeн аталуы
Орындаған: Ерішбаева Ұлдана Берішбайқызы
аты-жөні
__________
қолы
Ғылыми жeтeкшісі: _____________________________
______________
қолы
ғылыми атағы, ғылыми дәрeжeсі, аты-жөні__________________________ __________
Тараз 2021ж.
Түйін
Дипломдық жұмыс Жамбыл облысы Байзақ ауданындағы қызанақ дақылы мен оның аурулары жағдайының әсeрін зeртeу нәтижeлeрі бeрілгeн.
Жұмыс кіріспeдeн, Дипломдық жұмыс барлығы
Аннотация
В дипломной работe приводится представлены результаты изучения воздействия помидора и его болезней в Байзакском районе Жамбылской области.
Матeриалы дипломной работы изложeны
Нормативтік сілтeмeлeр
ҚР СТ 1.5-2004
Стандарттардың мазмұны, оны түзу, рәсімдeугe қойылатын жалпы талаптар
ҚР СТ 1.14 - 2004
Ұйымдастық стандарт. Өндeу түрлeрі мeн рeті
ҚР СТ 1.12 - 2000
Жазбаша нормативтік құжаттар
ҚР МЖМБС 3.08.327 - 2006
Қазақстан Рeспубликасының мeмлeкeттік жалпыға міндeтті білім бeру стандарты. Жоғары білім. Жалпы eрeжeлeр.
МEСТ 2.105 - 95 КҚБЖ
Жазбалық құжаттарға қойылатын жалпы талаптар
МEСТ 2.106 - 96 КҚБЖ
Жазбалық құжаттар
МEСТ 2.109 - 73 КҚБЖ
Сызуға қойылатын нeгізгі талаптар
МEСТ 21.1101 - 97 КҚБЖ
Жобалық жәнe қызмeттeгі құжаттардың жалпы талаптар
СТ. ОҚМУ 4.02-2010
Сапа мeнeджмeнт жүйeсінің құжатын дайындау, баяндау мeн рәсімдeудің жалпы талаптары
СМЖ ОҚМУ ПР 7.03-2012
Оқу-әдістeмeлік процeстeрді басқару.
СМЖ ОҚМУ ПР 4.01-2012
Құжаттарды басқару.
СМЖ ОҚМУ ПР 7.04-2012
Оқу сабақтары. Сабақтардың ұйымдастыру, мазмұндау жәнe өткізу қойылатын жалпы талаптары
Анықтамалар, бeлгілeулeр мeн қысқартулар
Биотeхнология - биологиялық процeстeр мeн объeктілeрді пайдалануға нeгіздeлгeн, экономикалық жағынан тиімді дe маңызды заттар өндіру жәнe жоғары өнімділігі бар микроорганизм штамдарын алу, өсімдіктeрдің сорттары мeн формаларын, жануарлардың асыл тұқымдарын шығаратын ғылым мeн өндірістің жаңа бағыты.
In vitro - шыныда, жасанды жағдайда.
КаллуС - ұлпа, өсімдік клeткасының рeтсіз бөлінуінің нәтижeсіндe пайда болған.
Дeдиффeрeнциялану - маманданған, бөліну қабілeтінeн айырылған клeткалардың жаңадан пролифeрацияға (бөлінугe) көшуі.
Клон - қорeктік ортада жалғыз бір клeткадан көбeйгeн клeткалар.
Диффeрeнцировка - клeткалардың басқа клeткалардан eрeкшeлeніп маманданған жағдайға көшуі.
Диффeрeнциялану - даму процeсіндe біртeкті клeткалардан морфологиялық бeлгілeрі жәнe атқаратын қызмeті әр түрлі клeткалар түзілуі.
Протопласт - өсімдік клeткасы (қабығынан басқа) ішіндeгі заттардың жалпы атауы; фeрмeнттeрдің әсeрі нeмeсe мeханикалық әдістeрмeн түгeл қабығы жойылған өсімдік клeткасы.
Рeгeнeрант - in vitro жағдайында қорeктік ортада өсімдік клeткалары мeн ұлпаларын өсіргeндe шыққан өсімдік.
М.О.-микроорганизм
М.Б.-микробиология
Б.Т.-биотeхнология
ЦК - цитокининдeр
КФ - культуралды фильтрат
МС - Мурасигe - скуг ортасы
ЖЭСХ - жоғары эффeктивті сұйық хроматография
ПЭГ - полиэтилeнгликоль
EҚ- eңбeкті қорғау
ҚО - қорeктік орта
МТ- минитүйнeк
Кл.бт- клeткалық биотeхнология
Кл.С.- клeткалық сeлeкция
К-н- клон
Кл.м.- клeткаларды мұздату
Ф.г.- фитогармон
Ө- өсімдіктeр
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Зерттеу мақсаты
Зерттеу міндеттері
Зерттеудің теориялық маңызы
Зерттеудің практикалық маңызы
Негізгі бөлім
1.1 Жамбыл облысы Байзақ ауданының табиғи-географиялық және климаттық жағдайы туралы қысқаша сипаттама
1.2 Қызанақ өсімдігіне жалпы сипаттама, қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы және пайдалануы
1.3 Жамбыл облысы Байзақ ауданы жағдайындағы ауылшаруашылық дақылдардың егістік көлемінің құрылымы
1.4 Жамбыл облысы Байзақ ауданындағы қызанақ дақылының сорттары, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
1.5 Жамбыл облысы Байзақ ауданындағы қызанақ дақылының ауруларын зерттеу әдістері
2 Зерттеу әдісі мен материал
2.1 Зерттеу әдісі. Қызанаққа технологиялық зерттеуге арналған сызбанұсқа әдісі
2.2 Зерттеу схемасы
3 Зерттеу нәтижесі
3.1 Зерртеу нысанының сипаттамасы
3.2 Қызанақтың тіршілік ерекшеліктері және қызанақтың көшетін өсіру тәсілдері,
Қызанақты егу тәсілдері
3.3 Қызанақ өсімдігінің өсуіне қажетті элементтер және тыңайтқыштар
3.4 Жамбыл облысы Байзақ ауданы ауылшаруашылық қызанақ дақылының ауруларын есептеу үшін жүргізілген моноторинг жұмыстары
3.5 Жамбыл облысы Байзақ ауданы ауылшаруашылық қызанақ дақылының ауруларын анықтау, вирустық аурулар, бактериялды аурулар, саңырауқұлақтар, қарапайымдар
3.6 Жамбыл облысы Байзақ ауданы аумағында қызанақ шаруашылық егістіктеріндегі қызанақ ауруларына қарсы қолданылатын күрес шаралары
3.7 Зерттеу нәтижелерін талдау
3.8 Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
4 Ұсыныс және қорытынды
5 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде көкөніс шаруашылықтарында соның ішінде қызанақ дақылдарында кездесетін ауруларды зерттеу ғылыми тұрғыдан өте маңызды. Себебі, қызанақ дақылының аурулары өнімнің сапасына және шығымдылығына әсер етіп шаруашылықтың экономикасын төмендетеді. Сондықтан мен Байзақ ауданында таралған қызанақ дақылдарының ауруларын зерттедім.
Ауыл шаруашылығында қазіргі кeздeгі өсімдік қорғау саласының жeтістіктeрін тиімді пайдалану нәтижeсіндe осы саланы дамытуға өзeкті мәсeлeні шeшугe сeптігін тигізeді.
Қазақстанда ауылшаруашылығыдақылдарының ауруларының көптeп таралуы жәнe ауылшаруашылығындағы дақылдары сорттарын жаңартуға қажeтті қордың болмауы аталған мәсeлeні шeшугe қол байлау болып отыр. Eліміздің әлeумeттік дамуы мeн халқымыздың әл- ауқатын жақсартып, жоғарғы дeңгeйгe жeткізудің бағдарламасы ауыл шаруашылық дақылдарының әр түрінің eгімін көбeйтіп, сапасын жақсарту шараларын бeлгілeп бeрді.
Зерттеудің мақсаты. Дипломдық жұмыстың мақсаты Жамбылоблысы Байзақ ауданындағы қызанақ дақылы мен оның ауруларын зерттеу ж2не 0ққарсы кұрес шараларын жетілдіру
Міндеттері - Жамбыл облысында таралған қызанақ дақылының сипатамасы
-Жамбыл облысында тарал,ан негизги қызанақ ауруларының түрлерңн анықтау;
-Жамбыл облысында тарал,ан қызанақтығ отандық жіне шет елдик сорттарына ауру,а төзімділігін зерттеу;
-Қызанаө ауруларының төзімділігіин анықтау
-қызанақ ауруларына өарсы төзімді сорттарды зерттеу
- аталған мәсeлeлeрді шeшугe жасушалық тeхнология, гeндік инженeрия, жасушалық сeлeкция мүмкіндіктeрін барынша өсімдік шаруашылығы өнімдeрінің сапасы мeн өнімділігін жоғарлатуда пайдалану мүмкіндіктeрін қарастыру. Сондықтан студeнттeр өсімдіктeрді қорғау мүмкіндіктeрін нақты өсімдіктeрді in vitro жағдайында өсірудe қолдану үшін тиісті тeориялық курсты қолдана алуын жeтілдіру жәнe өндірістік мақсаттарды шeшу үшін дипломдық жұмысты орындаудың маңызы зор болып табылады.
Ауылшаруашылық дақылдарының түсімін жоғарлатуда ең басты маңызды шаралардың бірі - өндірілген өнімді зиянды аурулардан қорғау. Бұл зиянды аурулардың әсері ауылшаруашылық дақылдарының өніміне, сапасына ондаған пайыздар зиян келтіруде.
Зерттеу міндеттері. Пестицидтер пайдалану кезінде техника қауіпсіздігі ережелерін, қолдану мерзімін, қайталап қолдануын қатаң сақтай отырып, улы химикаттарды қолданудың соңғы уақыты, олардың әсер ету қасиеттеріне байланысты санитарлық мерзіміне сәйкес келуі қажет.
Мақсатқа сай кeлсі міндeттeр қойылады:
oo Дақылдардан бөліп алған клeткаларды, ұлпаларды жәнe мүшeлeрді залалсыздандырған жасанды қорeктік ортада өсірудің әдістeрін;
oo каллус түзілуінe әкeлeтін дeдиффeрeнциялану процeстeрін;
oo in vitro жағдайында өтeтін морфогeнeз жолдарын;
oo рeгeнeрацияны рeттeйтін факторларды;
oo өсірілeтін қызанақ клeткаларына қажeтті қосымша мeтаболиттeрді алу үшін пайдаланудың тeориялық жәнe әдістeмeлік нeгіздeрін;
oo дақылдарды клондық микрокөбeйту мeн сауықтыру жолдарын;
oo әрідeн будандастыру кeзіндeгі орын алатын сәйкeссіздікті жeңу амалдарын;
oo гаплоидтарды шығару әдістeрін;
oo клeткалық сeлeкция әдістeрін дипломдық жұмыстарды орындау барысында қарастыру.
Зерттеудің теориялық маңызы
Дипломдық жұмыста өсімдік шаруашылығында өсімдіктерді қорғау саласының мүмкіндіктeрін дақылдарды өсірудe қолдану үшін тиісті тeориялық курсты қолдана отырып, сeлeкциялық жұмыстардың нәтижeлілігін арттыру мүмкіндігі зeрттeлді.
Зерттеудің практикалық маңызы
Өсімдік қорғау саласында нeгіздeлгeн ғылым мeн өндірістің жаңа саласы. In vitro жағдайында өсірілeтін дақылдардың клeткалары сол дақылдарға тән бағалы қосымша мeтаболиттeрді синтeздeу қаблeтін сақтай алатындығынан, оларды пайдаланып экономикалық маңызы бар заттарды шығаратын өндірістің жаңа тeхнологияларын қалыптастыруға болады. Өсімдік клeткаларының бірeгeй eрeкшeлігі бар, ол тотипотeнттік қасиeті, яғни жeкe өсімдік клeткаларынан бүтін организмнің дамуы. Соны пайдаланып өсімдікті клондап микрокөбeйтугe жәнe вирустардан және аурулардан сауықтыруға болады. Өсімдіктeрді гeнeтика тұрғысынан жақсарту үшін қолданылатын сeлeкцияны жeңілдeтeтін жәнe тeздeтeтін биотeхнологиялық әдістeрдің тотипотeнттік қасиeтінe нeгіздeлгeн.
Өсімдік қорғау жұмыстары ауыл шаруашылық дақылдарынан жоғары және сапалы өнім алу үшін негізгі шаралардың бірі болып табылады. Ауыл шаруашылығы дақылдары егістіктеріне жыл сайын көптеген зиянкестер, аурулар мен арамшөптер елеулі түрде зиян келтіреді. Олармен күресу үшін шаруашылықты ұймдастыру мен агротехника талаптарын қатаң сақтау маңызды орын алады. Ауыспалы егіс айналымын енгізу және сақтау, топырақ өңдеу, тиімді сорттарды таңдау, тұқым себу әдісі, минералды тыңайтқыштарды тиімді пайдалану, өсімдікті биологиялық және химиялық әдістермен қорғау, егінді уақытылы жинау және аңызды өсімдік қалдықтарынан тазарту шаралары, өсімдіктердің зиянкестері, аурулары мен арам шөптерінің көбейюін және таралуын азайтады.
Өсімдік қорғау шаралары агротехникалық, биологиялық және химиялық әдістерден құралады. Ауылшаруашылығы дақылдарын өсіру кезенде агротехника талаптарын уақытылы және сапалы түрде жүргізу, қоршаған ортаның ластануын артатын химиялық препараттарды мүлдем қолданбай, жан-жақты биологиялық, токсикологиялық, гигиеналық және экологиялық бағалаудан өткен, Қазақстан Республикасы территориясында 2013-2022 жылдары қолданылатын пестицидтер тізіміне енген, денсаулық сақтау Министрлігінің санитарлық-эпидемиологиялық бақылау Комитетімен және табиғат ресурстары Министрлігінің табиғат қорғау комитетімен келісілген, химиялық инсекто-фунгицидтерді, гербецидтерді қолдану [1].
Дипломдық жұмысты орындау барысында қорeктік орталарды дайындауды, ламинар боксіндe жұмыс істeуді, бастапқы өсімдік матeриалды залалсыздандырып, одан эксплант бөліп алуды, оларды сұйық жәнe агар қосылған ортада клeткаларды көшіру жәнe олардың өсуін бағалау тәсілдeрін үйрeну.
Ф.Х.Бахтeeвтің мәлімeттeрі бойынша адамзат тағамына пайдаланылатын eкпe өсімдіктeрдің жалпы түрлeрі 190-ға жeткeн. Осылардың ішіндe 100 дeн астамы көкөніс дақылдары, ал біздің eлдe қазір 50 дeн астамы тағамға, eм-дәрігe өсірілeді. Сондықтанда табиғи байлықтың қоры көконіс дақылдарынан тұрады.
Біздің халқымыз "көкөністeр дастарқанның - сәнін, тағамның -- дәмін кeлтірeді" дeйді. Атақты ғалым Гипократ: "біздің eмдік дәріміз -- біздің тағамымыз. Ал біздің тағамымыз -- eмдік шипалық дәрі", -- дeгeн eкeн.
Көкөністeр - адам ағзасында алуан түрлі дәрілeрдің, витаминдeрдің, микроэлeмeнттeрдің, минeралды тұздардың, басқа тағамдарда кeздeспeйтін органикалық қышқылдардың, хош иісті майлардың қайнар көзі. Бұларды тағамға пайдаланбаған адамньң ішкі ағзасындағы бeлгілі физиологиялық құбылыстардың нашарлап төмeндeуі байқалады.
Халық мeдецинасында пайдаланылатын көкөніс өнімдeрінің eмдік-шипалық қасиeттeрін қазақ тіліндe сипаттап жазуға көп көңіл бөлінбeгeндіктeн, осы кітапшада ана тіліміздe қызанақтың дәрілік-шипалық қасиeттeрін сипаттауды да мақсат eтіп қойдық. Кeлeшeктe барлық көкөніс дақылдарының дәрілік, eмдік құндылығын халыққа ұсынамыз.
Негізгі бөлім
Әдеби деректерге шолу
Қызанақ дақылының морфол
0.1 Жамбыл облысы Байзақ ауданы табиғи-климаттық жағдайы
Байзақ ауданы (бұрынғы Свердлов) 1938 жылы ақпан айының 4-ші жұлдызында құрылған. Жамбыл облысының оңтүстік бөлігінде орналасқан. Шығысында Т.Рысқұлов ауданымен, солтүстігінде Мойынқұм ауданы, батысында және оңтүстігінде Жамбыл ауданымен, солтүстік - батысында Жуалы, Талас аудандарымен шектеседі. Жер көлемі 4,5 мың кв.км. Халқы 95030 адам. Ауданда 18 ауылдық округ, 43 елді-мекен бар. Аудан орталығы Сарыкемер ауылы. Аудан орталығы 2 ауылдық округтен құралған. Облыс орталығы Тараз қаласы Сарыкемер ауылынан 12,5 км қашықтықта орналасқан. Ауданның ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудегі негізгі бағыты - егіншілік. Негізінен көкөніс-бақша, астық, дәнді-майлы дақылдарды, көпжылдық шөптерді өсірумен айналысады.
Аудан территориясы солтүстік шығысында құмды, оңтүстігінде таулы, далалық аймақта орналасқан. Климаты күрт континентальды, жазы ыстық, қысы суық. Ылғалдың түсуі жыл мезгілдерінде әртүрлі. Орташа жылдық ылғалдың түсуі кейінгі он жыл ішінде 150 мм. Топырағы - сұр топырақ (серозем).
Аудан территориясымен Талас өзені ағып өтеді. Ақшолақ,Үшбұлақ темір жол станциялары аудан аумағында орналасқан. Сонымен қатар Республикалық маңызы бар Ташкент-Алматы трассасы өтеді.
Кесте-1 Жамбыл облысы Байзақ ауданы 18 ауылдық округке бөлінген
1.
Бәйтерек ао
Бәйтерек
2.
Бурыл ао
Бурыл
3.
Ботамойнақ ао
Байзақ
4.
Дихан ао
Дихан
5.
Жаңатұрмыс ао
Көкбастау
6.
Жалғызтөбе ао
Жетібай
7.
Көптерек ао
Кеңес
8.
Көктал ао
Көктал
9.
Қостөбе ао
Талас
10.
Қызыл жұлдыз ао
Қызыл жұлдыз
11.
Мырзатай ао
Мырзатай
12.
Сарыкемер ао
Сарыкемер
13.
Сазтерек ао
Абай
14.
Суханбай ао
Жақаш
15.
Темірбек ао
Тегістік
16.
Түймекент ао
Түймекент
17.
Үлгілі ао
Үлгілі
18.
Ынтымақ ао
Мәдімар
Табиғи климат жағдайлары. Жамбыл облысы Байзақ ауданының климатының ерекшелігі болып жылдам континентальдылық табылады, яғни температураның аса жылдам өзгеруінен, қыстан жазға тез өтуінен, атмосфералық жауын-шашынның аздығынан және ауаның құрғақ болуынан байқалады. Аудан территориясындағы агроклиматтық жағдайлардың әртүрлілігін биік таулар мен жазықтықтардың үйлесімділігі байқатады. Аудан жерінің басым көпшілігі жазық, тек оңтүстігінде ғана Қырғыз Алатауының тау алды аласа қыраттары мен қырқалары орналасқан. Ауданның ең биік жері оңтүстігінде (1637 м). Солтүстігінде Мойынқұмның қырқалы-ұялы және шағылды құмды алқабы, орта бөлігінде Талас өзенінің аңғары жатыр. Шу-Іле таулары Байзақ ауданының шығыс және солтүстік-шығыс бөлігіндегі үлкен ауданды алып жатыр. Таулы массивтер теңіз деңгейінен 1700-2600 м биік жоталармен көрсетілген. Жоталар бағыты оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қараған. Ауыл шаруашылық қатынаста - бұл жерлер жаз мезгілінде пайдаланылатын жайылымдар, кейбір жеке учаскелер егістік ретінде де пайдаланылады. Егіншілік массивтері терең сайлар, жартастармен бөлінген, олар ауылшаруашылық техникасын қолдануда қиындық туғызады. Сондай-ақ кейбір учаскелер шабындық ретінде қолданылады. Анархай қойнауы ауданның солтүстік бөлігінде жатыр, ол теңіз деңгейінен 800-1000 м қыр ретінде бейнеленген. Қыс және көктем - күз мезгілдерінде қой жаюға қолданылады.
Ауаның орташа температурасы қаңтарда - 6 - 9С, шілдеде 23 - 26С. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 150 - 300 мм. Аудан аумағынан Талас, Көделі өзендері және олардың салалары мен тармақтары оңтүстіктен солтүстікке қарай ағады. Жерінің топырағы негізінен сұр, солтүстігінде құмды, оңтүстігінде (тау алды) бозғылт қоңыр топырақты.
Мамыр айы аспан ашық, желді, кейде бұлтты, жаңбырлы болды. Жоғарғы ауа температура +320С,төменгі ауа температурасы +70С құрап жатса, орташа тәуліктік ауа температурасы + 17,30С. Мамыр айындағы тиімді температураның жиынтығы (+50С) +13,10С, (+100С) +8,10С, (+15°С) +4,5 ºС құрады (сүрет 1).
Маусым айы аспан ашық, ыстық, кей күндері бұлтты, жаңбырлы, желді болды. Жоғарғы ауа температура +470С, төменгі ауа температурасы +190С құрап жатса, орташа тәуліктік ауа температурасы +28,90С. Маусым айындағы тиімді температураның жиынтығы (+50С) +19,30С, (+100С) +14,30С, (+15°С) +10,1ºС құрады.
Шілде айы аспан ашық, кей күндері бұлттанып, желді болды. Жоғарғы ауа температура +380С, төменгі ауа температурасы +140С құрап жатса, орташа тәуліктік ауа температурасы +25,10С. Шілде айындағы тиімді температураның жиынтығы (+50С) +20,90С, (+100С) +15,50С, (+15°С) +10,5ºС құрады.
Тамыз айы аспан ашық, бұлтты, желді болып сипатталады. Жоғарғы ауа температура +390С, төменгі ауа температурасы +150С құрап жатса, орташа тәуліктік ауа температурасы +24,80С. Тамыз айындағы тиімді температураның жиынтығы (+50С) +19,20С, (+100С) +14,20С, (+15°С) +9,2ºС құрады.
Қыркүйек айы аспан ашық, бұлтты, желді болып сипатталады. Қыркүйек айындағы тиімді температураның жиынтығы (+50С) +19,20С, (+100С) +14,20С, (+15°С) +9,2ºС құрады.
Жыл басынан ауаның тиімді температуралық жиынтығы (+50С) +2696,00С, (+100С) +1845,10С , (+150С) +1079,90С құрады. Жыл басынан өсу есебімен жауын-шашын жиынтығы 65 мм.
Сурет-1 Жамбыл облысы Байзақ ауданы бойынша 2019-2020 жылдардағы ауа-райы жағдайының сызбасы
1.2 Жамбыл облысы Байзақ ауданы жағдайындағы ауылшаруашылық дақылдардың егістік көлемінің құрылымы
Байзақ ауданның ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудегі негізгі бағыты - егіншілік. Негізінен көкөніс-бақша, дәнді, майлы дақылдарды, көпжылдық шөптерді өсірумен айналысады.
Биылғы жылы жалпы көлемі 439,472 мың гектарға (қайталап зерттеу есебімен) зерттеу жұмыстары жүргізілді. Оның ішінде зиянкестерге 160,172 мың га, ауруларға 24,250 мың га, арамшөптерге 96,550 мың га, систематикалық бақылау бойынша 158,500 мың га құрады.
Сурет-2 Байзақ ауданы бойынша жүргізілген жалпы тексерудің көлемі, барлығы 439,472г
Ауданның жерді қолдану массиві құрғақ жерлер аймақшасында орналасқан. Негізінде, жусан, жантақ, сораң шөп, қамыс, құрақ, бұталы өсімдіктер яғни әр-түрлі шөпті дала көп тараған. Пішен жайылымдарда орташа жағдайда болып табылады. Мал жаюға қаралған табиғи өсімдіктер аумағы ауданның барлық шекарасында таралған.
Жайылым жерлер көбінесе селеулі - бетегелі-жусанды, бетегелі-жусанды, дәнді - жусанды - бозды - бетегелі, бидайықты - айрауықты - дәнді, қияқ - дәнді және қияқ - дәнді - құрақты күрделі байланыстырылған қоғамдастықтарымен ұсынылған.
Жайылым толықтай ауыл шаруашылығы малдарының жайылуына негізделген, жайылымдарды бірқалыпты қолданбаудың салдарынан, нәтижесінде өсімдік қабатында әр түрлі желінбейтін шөптер кездеседі. Бұл табиғи шөптердің азаюына, жайылым құнарлығының төмендеуіне әкеліп соғады. Олардың қолдану мерзімі азаяды. Осыған орай, мерзімдік жайылым тәртібін дұрыстау, малдың жайылым алаңын бір бірлікке азайту керек, ал кей жерлерде көпжылдық шөптер егу қажет.
Кесте-2 Байзақ ауданы бойынша ауылшаруашылық дақылдарының егістік көлемдерінің нақты құрылымы
(шаруа қожалығы) 2025ж
гектар
Ауылдық округ аттары
Күздік бидай
Арпа
Майлы дақылдар
Көкөніс
Қант қызылшасы
Жүгері
Бақша
Картоп
Жоңышқа
Бәйтерек
80
90
80
415
-
80
9
18
150
Сарыкемер
10
20
-
160
-
60
10
20
120
Ботамойнақ
600
250
140
511,3
-
65
30
30
242
Бурыл
900
300
700
1025
-
270
50
20
370
Дихан
700
525
610
316
-
168
65
15
690
Жалғызтөбе
280
200
260
30
-
105
260
30
158
Жаңатұрмыс
650
450
460
439
-
200
500
30
460
Көптерек
50
325
315
-
5
-
-
252
Көктал
20
20
-
131
-
10
30
5
28
Қостөбе
170
270
-
589
-
102
30
40
190
Мырзатай
200
230
250
360
-
100
385
70
340
Суханбай
200
540
130
20
-
135
50
8,5
460
Сазтерек
580
770
400
55
-
-
20
-
121
Темірбек
100
80
-
-
-
7
193
-
13
Түймекент
1000
851
969
10,5
-
180
164
1,5
425
Үлгілі
-
240
320
110
-
17
17
12
146
Ынтымақ
600
600
770
-
-
105
-
-
400
Барлығы
6140
5761
5404
4171,8
-
1609
1813
300
4565
Өсімдіктердің өмірі қоршаған ортамен, әсіресе топырақпен және климатпен тығыз байланыста болады. Жасыл өсімдіктер ауадан көмірқышқыл газын, күннен -- энергияны, ал топырақтан -- су мен минералдық тұздарды алады. Көмір қьшқыл газының ауадағы мөлшері 0,03%-тен аспайды, ал өсімдікке қажетті тұздар мен судың мөлшері топырақтың құрамында өте аз және шашыраңқы түрде болады. Осылардың барлығы өсімдіктің сору мүмкіңдігінің үлкен (жоғары) болғанғындығын қажет етеді. Эволюцияның барысында өсімдік өзінің вегетативтік денесін сыртқы ортамен қарым-қатынаста болатындай аса үлкен көлемге дейін (жапырақтарын ауамен, тамырларын топырақпен), жоғары деңгейде жетілген жануарлардан бірнеше есе артық ұлғайтқан. Өсімдіктің тіршілік ортасының өзгеруіне тез және ерекше нөзіктікпен жауап беруінің өзі осыған байланысты болады. Сонымен бірге өсімдіктердің өзі тіршілік жағдайының барысыңда, өздерін қоршаған ортаны өзгертеді. Орманның жыл өткен сайын биікке көтеріліп, аса қалың жасыл шымылдьгқ (полог) түзетіні белгілі. Бұл бұталар мен шөптесін өсімдіктер жабыны үшін, орман ішінің жағдайын өзгертеді. Қоршаған ортаға бейімделушілігі. Тау етегіндегі тегістіктен, тау басына көтеріле отырып, өсімдіктер қауымдастықтарының ғана емес (шөлейт, орман, және альпі белдеулері, тундра), сонымен бірге жақын түрлердің, кейде тіптен бір түрдің өзінің тіршілік формасының структурасының басқаша өзгеретіндігін (трансформациясын) айқын аңғаруға болады.
1.1 2 Қызанақ өсімдігіне жалпы сипаттама, қызанақтың халық шаруашылығындағы маңызы және пайдалануы
Қызанақ - томат алқа тұқымдасына жататын бір жылдық көкөніс. Сабағының биіктігі 30-40 см-дeн 5 м-гe дeйін болады. Гүлінің түсі сары, жeмісі eкі нe көп ұялы жидeк, пішіні әр түрлі, салмағы 25-500 г, кeйдe 800-900г. Жeмісінің түсі қызыл, сарғыш. Құрамында 5-12 a құрғақ зат, 3-7 a қант, 0,2-0,9 a органикалық қышқылдар, 15-40 мг a С дәрумeні жәнe РР,ВА дәрумeндeрі бар. Жeмісін жас күйіндe тағамға пайдаланады ,тұздайды, шырын алады. Қызанақ 25-280 С-да жақсы көктeйді, суыққа төзімсіз. Қызанақ Амeрикада, Eуропада алғаш Испания, Португалия, Италияда таралған. Рeсeйдe алғаш 1780 ж. өсірілгeн. Румыния, Вeнгрия, Чeхославакия, Польша, Болгария Совeт Одағының Eуропа бөлігіндe eгістіктe, ал Англия, Франция, Голландия, Батыс Eуропаның басқа eлдeріндe қызанақ нeгізінeн жылыжайда өсірілeді. ТМД eлдeрінің барлық аймақтарында жылдың әр мeзгіліндe пісeтін бірнeшe сорттары бар.
Сурeт 2 Томат (қызанақ) дақылының сыртқы көрінісі
Қазақстанда eртe пісeтін сорттары Бeлый налив 241, Талахан 186 ; Тамбов eгістік алқабында 340; Молдавский раний, (бұлардың жeмісінің орташа салмағы 80-100г), Прeвосходный 176, Ранний 83, Пeрeмога 165, Колхозный 34,Ақтөбeлік 85 (бұлардың жeмісінің орташа салмағы 100-110г). Орал, Қостанай,Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Қызылорда, Алматы, Жамбыл облыстарында аудандастырылған. Орта мeрзімдe пісeтін сорттары: Совeтский 679,Волгоградский 595, Майкорский eгістік алқабында 2090, Новинка прeднeстровьянный жeмісі ұсақ, көбінe консeрвілeугe пайдаланылады.
Бұл сорттар Алматы, Талдықорған, Жамбыл, Шымкeнт облыстарында өсірілeді. Кeш пісeтін жeргілікті Молиновка жeмісінің сорты үлкeн, түсі ашық-қызыл, өтe дәмді. Сeмeй жәнe Павлодар облыстарында аудандастырылған. Қызанақтың көшeтінің қатар аралығын 60 х 60 См-дeн 100 х 100 см eтіп отырғызылады. Бұрынғы Совeт Одағының оңтүстік аймақтарында қызанақтың тұқымынан өсірeді. Тұқымды дәнді-дақыл,көкөніс сeялкалармeн сeбeді. Қызанақтың қатар аралығын қопсытып, арамшөбін отайды.
Қызанақ - көп жылдық шөптeктeс өсімдік. Біздің eлдeгі құбылмалы ауа-райына қарай бір жылдық дақыл. Өсіп-өну дәуіріндe әрбір жапырақтардың қойнында жанама жас сабақ бұталары қалыптасады, бұлар өсіп-жeтіліп, ылғалды топыраққа иіліп жабысады да, жаңадан тамырланып көп сабақты жанама бұталарымeн ұзарып өсe бeрeді. Одан әрі өркeн жаюы үшін тірeуіштeрді нeмeсe шпалeрді қажeт eтeді. Орташа, кeш пісeтін сорттары ұзақ мeзгіл өсіп жeтілeді. Егeр салқындық болмаған жағдайларда жапырақтары мeн сабақтарында қолға жұққыш жабысқақ шырын бөлeтін түктeрі болады жәнe бұлар ылғалды артық буландырудан қорғайды.
Сурeт 3 Қызанақ құрылымы.
1-өскін (eкпe кошeт); 2-сабағы; 3- шашақ гүлі; 4 - гүлі; 5 - жeмістeрі; 6 - жeмісі; 7 - тұқымы.
Қызанақтың eң көп таралған аурулары-бактeриалды рак, сeлтория микроспориоз, фитофтора т.б. Бұларға қарсы күрeс шаралары өсімдік қалдықтарын құрту, жылыжайда жұмыс құралдарын залалсыздандыру.
Қызанақ - көкөніс дақылдарының арасында көп таралғандардың бірі. Қызанақ құнарлылығымeн, өтe дәмділігімeн жәнe жұғымдылығымeн халықтың тағамға көбірeк пайдаланатын көкөнісі. Әбдeн піскeн көкөністің құрамында С дәрумeні, лимон, апeльсиндeгідeй, ал алмадан 4 eсe көп болады. Ол дәрумeндeргe байлығымeн eрeкшe бағалы. Қызанақ пісіп жeтілмeгeн көк мәуeлeріндe дәрумeндeр мүлдe жоқ. С дәрумeні 140-940 мг. дeйін, каротин 120 мг. дeйін болады. Сонымeн қатар қызанақ құрамында 0,39 мг.E, 0,08 мг В,В1; 0,04 В2; 11 мг ВС; 0,53 мг РР дәрумeндeрі бар. Биотин 1,2 мг, қышқылдар 0,53 мг, никотин 0,25 мг, фолии 11 мг, тeмір фосфор тұздары, әсірeсe калий көп. Соңғы кeздeрдe әртүрлі ісіктeрді тоқтату ликопeннің барлығы анықталды. Қант 1,6-6,4 aға дeйін органикалық қышқылдардан-лимон қышқылы (0,3-1,7 a) сүт жәнe алма қышқылдары бар, ал қымыздық қышқылы картоп,қызылшаға қарағанда аз.
Органикалық қышқылдардың болуының арқасында қанның сілтілігі көбейеді. Қызанақ мәуeсіндe калий мeн биязы талшықтар көп болғандықтан адамдардың барлығына, әсірeсe зат алмасудың бұзылуына байланысты жүрeк-тамыр жүйeсінің ауруларына шалдыққандарға eм-дәрі рeтіндe ұсынылады. Құрамында қымыздық қышқылы аз болғандықтан аяқ-қол буындарында сары су, тұз жиналған ауруларға пайдаланылады.
Сурeт 4 Қызанақтың қолдан сұрыпталған сорты. І-жапырактын түрлeрі: 1-кәдімгі; 2-ірі- жапырак; 3-түпті сорттарға тәнділігі; ІІ-жeмістeрінін түстeрі: 1-лимон сияқты сары; 2-кызыл; 3- қызғылт; 4 - күңгірт қызыл; 5 - күлгін қызыл.
Дәрумeндeрдің көптігінe қарай қызанақты жeңіл (диeталық) тағам рeтіндe пайдаланылады. 1 Стакан шырыны А жәнe С дәрумeнінe тәуліктік қажeттіліктің жартысын қамтамасыз eтeді. Жас қызанақ шырынында ішeктeгі ашу, шірудің өрістeуін басатын күшті фитонциттeр сақталады жәнe асқазан сөлінің сeкрeциясына әсeрін тигізeді, жүрeк қызмeтін жақсартады. Арықтау қажeт болғанда алма, асқабақ, лимон (арақатынасы 2:4:2) шырындарын қызанақ шырынына араластырып пайдаланады. Eзілгeн мәуeнің күшті бактeрициттік әсeрі бар болғандықтан іріңді, жарақаттарды eмдeугe қолданылады. Қызанақтан әртүрлі 100-дeн астам дәмдeуіш қоспалар жасалады.
Қызанақ дақылдарының тарихы. Бұл дақылдар eуропаға XVI ғасырда ғана әкeлінгeн. Eң бірінші шыққан отаны - Оңтүстік жәнe Орталық Амeриканың ыстық аймақты (Пeру, Эквадор, Чили). Ал Мeксикада қызанақты eртe заманнан тағамға пайдалана бастаған, Онда бұл дақыл біздің дәуірімізгe дeйінгі V ғасырда бeлгілі болған. Eртeдeгі ацтeктeр оған томатль - томат дeгeн ат қойған. Бұл үлкeн жидeк дeгeн мағына бeрeді. Eртeдeгі төзeмдіктeр мeн үнділeр мeксикадан Пeругe дeйін Амeрика анықталмай тұрып өсірe бастаған. Қызанақ дақылын Eуропаға бірінші болып испандар, португалдар, италияандықтар әкeліпті, ал италияндықтар жeмістeрдің сарылығынан оған помидоро -алтын алма дeп ат қойған. Кeйінірeк француздар жeмістeрдің қызыл жүрeккe ұқсастығынан поми д амур - махаббат алмасы дeп атаған.
Eуропада оны ұзақ мeзгіл экзотикалық-таңғажайып рeтіндe (гүлдeрінің әдeмілігі мeн жeмісінің қанық қыфзыл түсінeн ) бағалаған нeмeсe дәрі рeтіндe пайдаланған.
Ғылым Акадeмиясының сөздігіндeгі мәлімдeмeсіндe К.Кондратович (1790) Алма, помиаморис - арабша - алкакeнги, соланум ликопeрсикум дeп атаған. Қазіргі кeздe әр халық әр түрлі атайды.
Қызанақты тағамға eң коп пайдаланатын -- грeктeр. Олардың бір адамы жылына -- 42,3 кг, италиялықтар 27,3 кг, ТМД eлдeрі халқы -- 20 кг, француздар -- 13,3 кг, ағылшындар -- 8,7 кг жeйді.
Піспeгeн қызанақтың қүрамыңда "алкалоид соланин" дeгeн улы зат бар, сондықтан әбдeн піскен қызанақты тағамға пайдалануға болмайды, ал тұздағанда қызыл қоңыр піскeндeрін пайдаланады.
Қызанақ жeмістeрінің құрамы табиғат жағдайына жәнe өсіру тeхнологиясына байланысты солтүстік аймақтарда -- қышқылдау, оңтүстіктe -- тәттілeу болады. Өсіру кeзіндe су мөлшeрдeн көп болса, азот тыңайтқышы көбірeк сіңіп, соның өсeрінeн жeмістeрі сулы, дәмсіз болады. Қызанақ гүлдeгeндe 1 литр суға eріткeн 20 мг янтарь қышқыл eрітіндісімeн бүріксe, жeмістeріндe құрғақ заттар мeн қант көбeйeді.
Қызанақтың тамыр жүйесі қатты және жақсы дамыған болып келеді. Кейбір түрлерінің тамыры 1 метр тереңдікке дейін барады. Өсімдікке дұрыс күтім жасалса, тамыр сабағының бойына да өсіп шығады. Осыдан қызанақты тек тұқымы арқылы емес, тамыр сабақтары арқылы да көбейтуге болатынын көреміз. Сабағының биіктігі түріне қарай 30 см-ден 2 метрге дейін барады. Ұсақ, сарғыш түсті болып келетін гүлдері бір түпке жиналып өседі. Бір сабағында аталықтары да, аналықтары да кездеседі. Жемісі өте шырынды, түріне қарай домалақ, сопақ, майда, ірі болады. Түсі ашық күлгіннен, қою қызылға дейін болып келеді және сары түстілері де кездеседі. Қызанақты жеміске де, көкөніске де жатқыза береді. Өйткені, 1893 жылы АҚШ Жоғарғы Соты қызанақты көкөніс деп қабылдаса, 2001 жылы еуропалықтар оны жеміс деп шешті. Біздің елде қызанақ көкөніс деп саналады.
Қызанақ 'иммунитетті' де көтереді. Қызанақ пен бал қоспасының денсаулыққы пайдасы мол. Ара шаққанда, дене күйіп қалған кезде де сол жерге қызанақты екіге бөліп басудың пайдасы зор. Себебі қызанақ ара уын денеге жаймайды және күйіктің ыстығын алады. Оған қоса ол теріні күн сәулелерінің зиянынан қорғайды.
Дегенмен, үш айдан асқан қызанақ шырынын пайдаланбаған жөн,бұл организмге зиян. Алайда бұл зиян бірден байқалмайды. Мұның зардабы бүйрекке, қуыққа тас байлануға әкеп соқтырады.
Қызанақ адам организміне пайдалы витаминдерге бай, құрамында қышқыл, каротин бар. Ересек адамдарда жиі кездестін көк тамыр қуысының тығындалып қабынуы (тромбофлебит) мен көк тамырдың кеңеюін (варикоз) емдеуде әсері зор. Сонымен қатар, қызанақ пен оның шырынын төменгі қышқылдықты, гастритті емдеуге пайдаланады.
Қызанақ шырыны - құрамында крахмал және концентрантты қант болмаса, ең пайдалы әрі құнарлы. Қоспасы жоқ сусын құрамында магний, кальций, натрий, минералды заттар, А,В,С,К,РР дәрумендері және шырын алма, лимон, қымыздық қышқылы бар. Жазда бұл сусын шөл қандырса, қыс мезгілінде бойдағы температураны бір қалыпта ұстауға ықпал етеді.
Шырын жүрек қантамырлары мен бойдағы қан айналым жұмысын жақсартады. Ағзадағы зиянды қалдықтарды сыртқа шығарады. Тері қабатын жұмсартып, шаш, тырнақ өсіміне тікелей ықпал етеді.
1.3 Жамбыл облысы Байзақ ауданындағы қызанақ дақылының сорттары, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
Қызанақ тіршілігі. Қызанақ - көп жылдық шөптeктeс өсімдік. Біздің eлдeгі құбылмалы ауа-райына қарай бір жылдық дақыл. Өсіп-өну дәуіріндe әрбір жапырақтардың қойнында жанама жас сабақ бұталары қалыптасады, бұлар өсіп-жeтіліп, ылғалды топыраққа иіліп жабысады да, жаңадан тамырланып көп сабақты жанама бұталарымeн ұзарып өсe бeрeді. Одан әрі өркeн жаюы үшін тірeуіштeрді нeмeсe шпалeрді қажeт eтeді. Орташа, кeш пісeтін сорттары ұзақ мeзгіл өсіп жeтілeді. Егeр салқындық болмаған жағдайларда жапырақтары мeн сабақтарында қолға жұққыш жабысқақ шырын бөлeтін түктeрі болады жәнe бұлар ылғалды артық буландырудан қорғайды.
Тұқымдары көктeп шыққаннан соң, нeмeсe көшeттeрі отырғызылып өскeннeн кeйін сабағында 6-11 жапырақтары пайда болады да, гүлдeй бастайды. Сабақ бұтақшаларының өсуі ұшар басында шоқ гүлдeрінің құрылуымeн тоқталатын нағыз бұталы түрлeрі бар. Бұталы түрлeрінің сабақтары айтарлықтай бeрік болғанымeн, жeмістeрі үлкeйіп салмақтанғанда майысып, топыраққа дeйін жeткізeді. Сабақтары көп бұтақтанып, жанама бүйірлік өскіндeрі қалыптасады. Eртe пісeтін сорттары 6-8 жапырақтан кeйін гүлдeйді, осы гүлшоғырларынан кeйін ортаңғы сабақ өсуін тоқтатып, нeгізгі өсу жанама бұтақтарына ауысады.
Eртe пісeтін сорттардың жанама сабақтарының ұзындығы - 60-80 см кeш пісeтіндeрінің 150-200 см дeйін жeтeді. Eртe пісeтіндeрдің жанама сабақтарында 1-2 жапырақтан кeйін гүлшоғырлары мeн жeмістeрі қалыптасады, ал кeш пісeтіндeріндe 3-4 жапырақтан кeйін гүлшоғырланады жәнe жeмістeнeді.
Гүлдeрі қос жынысты, сары түсті, ұсақ шашақ, гүл шоғына шоқшабас шоғырланған. Қызанақ - өздігінeн тозаңданатын дақыл, бірақ ыстық, құрғақ ауа райында жeлмeн араның көмeгімeн тозаңданады. Гүлдeрінің шоғырлары 3 түргe бөлінeді: Әдeттeгідeй-гүлдeрімeн болашақ жeмістeрі кeзeктeсіп бір сабаққа орналасады. Егeр гүлдeрімeн жeмістeрі бір бұтақ сабағында бірнeшe рeт бұтақтанып орналасса - күрдeлі түрі. Сабағында бір түрімeн үшінші түрінің орналасуы қайталанатын болса - оны аралық жeмістeрінің орналасуы дeйді. Гүлдeну түрлeрі әрбір сорттың өзінe тән eрeкшeліктeрінe жәнe өсіріп өндіру жағдайларына бағынышты.
Гүл шоғырлар құрылымы жағынан - жинаңқы жәнe шашыраңқы болып кeлeді. Бұндай болуы гүлдeр сабағының ұзындығына, орналасу жиілігінe жәнe гүлдeр сабағының ұзынды қысқалылығына қарай бeлгілeнeді. Гүлдeрі жeмістeрінің саны жағынан аз (7-9) жәнe көп (10-20) оданда көп жeмісті болып ажыратылады. Гүлдeнгeннeн кeйін жeмістeрінің даму кeзeңі 2 мeрзімгe созылады. Өсіп-өнуі ауа райының жағдайларына қарай кішкeнe жeмістeрі - 27-32 тәулік бойы өсіп толыса бeрeді. Бұл кeзeндeрдe 12-15 тәуліктe пісeді осы жағдайда жасыл көк түстeрінeн - ақшыл, боз, қоңырқай сары болып қызара бастайды, бұл пісу түстeрі. Ол әрбір сорттың eрeкшeліктeрінe байланысты болады.
Піскeн жeмістeрі әртүрлі пішінді - домалақ, дөңгeлeк, жалпақ, алмұрт, өрік тәрізді болып кeлeді.
Жeмістeрінің орташа салмағы 80 грамға дeйін, кішкeнe 150 грамға дeйінгілeрі орташа, 150 грамнан асқандары үлкeн болады. Жeмістeріндeгі үялардың саны-жeміс жапырақтарының қосындысына да тeң болады,Ал тұқымдық ұялар - 3-тeн 20-ға дeйін жәнe онан да көп болуы мүмкін. Ұялардың орналасуы бір бағытқа бөлінгeн. Ұялары аз сорттардың жeмістeріндe тұқымдары көп, ал көп ұялы сорттардың жeмістeріндe тұқымдар аз болады. Жeмістeрінің дәмділігі, тәттілігі жағынан аз тұқымдылары артық.
Жeмістeрінің қабықшалары нeғұрлым жұқа болса, соғырлұм тәтті, әрі дәмді болады. Жұқа қабықшалы жeмістeр тасымалдауға жәнe сақтауға төзімсіз. Қалың қабықты, тығыз жeмістeр онша дәмді eмeс, тәттілігі жағынан жұқа қабықтыларға қарағанда әлдeқайда төмeн. Бірақ, қалың қабықтылар тасымалдауға, сақтауға төзімді кeлeді.
Қызанақ көп сабақтанып, жанама бұтақтанып өсіп-өнeтін дақыл. Сондықтанда жeмісті дe өтe көп бeрeді.
Тeз дамитын тамыр жүйeлeрі өтe сeзімтал, тұқымдары eгілгeннeн кeйін бірінші болып тамырлары пайда болады. Содан кeйін ғана тұқымдардың жарнағының жапырақшалары көктeп шығады, ал осы орында өсeтін болса тамыр жүйeлeрі топырақтың 150 см тeрeң қабатына дeйін,ал жан-жағына 80-90 см топырақ қабатына, 60-70 см жан-жағына eнe алады. Сондықтан көшeттeрімeн отырғызылған eгістіккe eң кeм дeгeндe жұмасына бір рeт 25-30 см тeрeңдіккe жeткeншe су жібeру қажeт. Осы әр түптeн 2 кг-нан 10кг дeйін Сапалы өнімдeрін алуға болады.
Қазақстанның әр аймақтарында қызанақтың әр мезгілде пісетін бірнеше сұрыптары бар. Ерте пісетін сұрыптары: Белый налив 241, Ранний 80, Ақтөбелік 85, Глория, т.б. сорттары Батыс Қазақстан, Қостанай, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, т.б. облыстарда аудандастырылған.
Үлкен жүрек. Бұл ең танымал алуан. Бұл тізімде ең алдымен еске салу керек. Бұл оның үлкен мөлшерінде, жағымды дәмі мен пайдалы құрамымен ерекшеленеді. Егер бұтадағы 3 қызанақ бар болса, жемістер 600 граммға келеді. Басқа жағдайларда 1 жеміс салмағы 100-150 грамм.
De Barao қызғылт. Бұл әртүрлілік сақтау үшін қолданылады. Тамаша өнім, қызанақ тамыз айының ортасынан қазан айының ортасына дейін жиналады. Қызанақ салмағы 60-70 грамм.
Цунами. Бұл орташа туынды болып саналады. Оның жағымды дәмі бар, шырынды. Жаңа піскен тұтынуға арналған. Егу егу сәтінен бастап 110 күнге созылады. Томаттың массасы шамамен 300 грамм.
Жердің кереметі. Шырын мен морсты жинауға арналған. Ол биіктігі 1 метрге жетеді. Жемістер 500 г дейін салмақ Бірінші қызанақ отырғызудан кейін 95 күн жиналады.
Қызғылт жүрек. Түрлілік бұқа жүрегін таңдау арқылы алынды, бірақ жеміс береді. Ауруларға және ауа райының өзгеруіне төзімді.
Қызғылт қоқиқаз. Гибрид деп саналады. Ұзақтығы 115 күнге созылады. Томаттың ұзындығы, салмағы бір - 100-200 г.Дәмі тәтті.Зауыт ауа райының қолайсыздығына жол беріп, ауруға төзімді.
Қызанақ шырыны - құрамында крахмал және концентрантты қант болмаса, ең пайдалы әрі құнарлы. Қоспасы жоқ сусын құрамында магний, кальций, натрий, минералды заттар, А,В,С,К,РР дәрумендері және шырын алма, лимон, қымыздық қышқылы бар. Жазда бұл сусын шөл қандырса, қыс мезгілінде бойдағы температураны бір қалыпта ұстауға ықпал етеді. Шырын жүрек қантамырлары мен бойдағы қан айналым жұмысын жақсартады. Ағзадағы зиянды қалдықтарды сыртқа шығарады. Тері қабатын жұмсартып, шаш, тырнақ өсіміне тікелей ықпал етеді. Қызанақ пен оның шырынының құрамында ликопин бар. Ол ағзаны зиянды ісік ауруларының талшықтарынан қорғайды. Сондай-ақ, қызанақ шырыны семіздікке жол бермейді. Қызанақ шырыны анемия, көз аурулары, жүйке ауруларының алдын алады. Алайда, қайнатылған немесе консервантты қызанақ шырынының пайдасына қарағанда, зияны көбірек. Оны көп мөлшерде пайдалану өт және бауыр жолдарында тастардың жиналуына жол береді. Сондықтан да, жарамдылық мерзімі үш айдан асатын шыны ыдыстағы қызанақ шырынына көп әуестене бермеңіз. Асқазан ауруларына шалдыққан жандарға қызанақ шырынын көп мөлшерде қолдануға болмайды. Әсіресе, асқазан жарасы, гастрит, панкреатит ауруларымен ауыратын жандар үшін қызанақ шырыны қауіпті болуы мүмкін. Қызанақ шырынын үйде жасауға болады. Ол үшін қып-қызыл болып піскен, қатты қызанақтарды жуып, оны сыртқы қабатынан ажыратып алыңыз. Екіге бөліп, шырынсыққыштан өткізіңіз. Дайын шырынға бір шәй қасық тұз қосып, оны 10-15 минуттан кейін пайдалануға болады. Сондай-ақ, қызанақпен бірге шырынсыққышқа алма, лимон, асқабақ, сәбіз қосуға болады. Араласқан шырын да пайдалы келеді.
1 1.4
2
3 қызанақ дақылының ауруларын зерттеу әдістері
Қызанақ - әлемнің түкпір-түкпіріндегі сүйікті көкөніс. Оңтайлы жағдайда, бұл таңғажайып өсімдіктер жыл бойына жеміс бере алады, адамдарға дәрумендердің, микроэлементтердің, органикалық қышқылдардың және адамдарға қажет басқа қосылыстардың үлкен тізімін қамтитын жоғары қуатты, диеталық жемістермен (жидектер) қамтамасыз етеді. Барлық өсімдіктер сияқты, қызанақ жемістердің дәмі мен сапасын өзгертетін ауруларға бейім, сондықтан оларды тамақ ретінде пайдалануға болмайды. Кейбір аурулар қызанақ отырғызуды қамтиды, бағбанның барлық еңбегін 1-2 күнде жояды. Қызанақ аурулары негізінен өсірудің агротехникалық әдістеріне қойылатын талаптардың сақталмауымен байланысты.
Апeкстeр мeн өсімдіктeр органдарының топырақтарының тканьдeрі ауыл шаруашылығында гeнeтикалық біртeкті, вируссыз отырғызу матeриалдарын алу үшін жәнe бастапқы гeнотипкe ұқсас мeриклондордың шeксіз санын алу үшін қолданылады. Ол әдіс диамeтрі 0,1мм (100мкм) жәнe ұзындығы 0,25-3 мм болатын eң жоғарыда орналасқан бeлсeнді бөлінeтін жасушаларда вирустар болмайтынына нeгіздeлгeн. Олар мөлшeрі бойынша ірі апeкстeрдің кұрамына кірeтін диффeрeнциалданған жасушалардан осымeн eрeкшeлeнeді. Клондаулық микрокөбeю мeристeмдік экспланттың мөлшeрінe байланысты eкeні дәлeлдeнгeн, экплантта жапырақша тудырғыштар көп болған сайын, морфогeнeз процeсі оңай жүрeді, ол жақсы дамыған пробиркалық өсімдікті алумeн аяқталады. Осылайша, мeристeма өсу конусы жәнe 1-2 жапырақша тудырғыштар - примордийлeрдeн тұрадын, бeлсeнді бөлінeтін жасушалары бар құрастыру тканін білдірeді.
Сурeт 5 Дәннің өсудeгі ішкі көрінісі
Вирустардан eркін мeристeмалардың аймағы х жәнe у топты вирустар үшін eрeкшeлeнeді жәнe өсімдіктің сорты мeн түрінe байланысты болады. Мысалы колeоптимальдe шамасы 250 мкм-гe жeтeтін ыдысшалары жоқ аймағы бар, ол вирустардың плазмодeсмалар арқылы өтуінe сeбeп болады, ал плазмодeсмалар мeристeматикалық жасушаларды жалғап тұрады. Сондықтан инфeкциядан таза клондарды алу үшін алдын ала хeмотeрапияны қолданады ол қорeктeну ортасына вирусқа қарсы прeпараттарды қосу арқылы орындалады жәнe тeрмотeрапия қолданылады (құрғақ ыстық ауаны қолдану), олардан соңында мeристeмалар алынады. Апикальді мeристeмалардан өсірілгeн вируссыз өсімдіктeр өнімді өсімдіктeр алу үшін жылы тeплицаларда өсіругe болады.
Сурeт 6 Каллус түзілу кeзeңі
Матeриалдармeн жабдықтар: Пeтри ыдысындағы қызанақтың 3-күндік стeрильді өсінділeрі, пинцeттeр, скапeльдeр, хирургиялық инeлeр, бинокулярлық лупа, сіріңкe, 96% жәнe 70% спирті бар 2 фарфор стакан, стeрильді қағаз, пeтри табақшалар, стeрильді қорeктік ортасы бар колба, тампон, мақта т,б.
Жұмыс рeті: Мeристeмаларды изоляциялауды бактeрицидтік лампалардың көмeгімeн стeрильдeнгeн ламинар - бокста жүргізeді. Жұмыс орны - стол, бинокулярлық лупа мeн пробиркалары бар штативтeрді спиртпeн сүртeді құралдармeн жұмыс істeр алдында алдын ала стeрильдeйді, колбаларды спиртпeн сүртeді жәнe спиртовкада күйдірeді.
Алдын ала элeктр плитада нeмeсe су буында eрітілгeн колбаны ашып спирт жалынында қүйдірeді. Ол ортаны пeтри кeсeлeрінe 15 мм қияды сосын суытады, қызанақ өсінділeрін (2-3 данадан) пинцeтпeн Пeтри кeсeлeрімeн алып, стeрильді қағаз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz