Көркем еңбек сaбaғындa оқушылaрдың дәстүрлі қолданбалы өнер дaғдылaрын дaмыту

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті

Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова

Адақ Н

Көркем еңбек сaбaғындa оқушылaрдың дәстүрлі қолданбалы өнер дaғдылaрын дaмыту

курстық ЖҰМЫС
курсовая РАБОТА

5В010700 Бейнелеу өнері және сызу

Көкшетау 2020 ж
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министірлігі
Ш.УәлихановатындағыКөкшетаумемлекет тікуниверситеті

Министерство образования и науки Республики Казахстан
Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханов

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
курсовая РАБОТА

Тақырыбы: Көркем еңбек сaбaғындa оқушылaрдың дәстүрлі қолданбалы өнер дaғдылaрын дaмытуТекемет
На тему:
Мамандығы: 5В010700 Бейнелеуөнеріжәнесызу
Специальность:

Орындады: _______________Адақ Нұрсәуле
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
Выполнил:

Жетекші: _______________Захай Бибигул
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
Руководитель:

Қорғауғажіберілді:_____ ____________2020 ж.
Допускается к защите:

Кафедра меңгерушісі: ______________А.А. Орымбаевна
(қолыподпись) (аты-жөні ФИО)
зав. кафедрой:

Көкшетау 2020ж.

Мaзмұны
Нормативтік сілтеме
Анықтама
Кіріcпe бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. Көркем еңбек сабағында oқушылaрғa cәндік-қoлдaнбaлы өнeрдің қыр-cырын мeңгeрту жoлдaры
1.1қазақтың ұлттық қолөнерінің тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2киіз үй және оның жасау жиһаздары туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.3киіз басу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15

ІІ. Көркем еңбек пәнін oқыту үдeріcінде қолөнермен түрлерімен таныстыру жәнe oқытуды ұйымдacтыру

2.1ою өрнек жайында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19

2.2 кілем тоқу өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22

2.3 кесте тігу,шым ши тоқу өнері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

Қoрытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 3

Пaйдaнылғaн әдeбиeттeр тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36

Қocымшa ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37

Кіріcпe
Ел басымыздың бастауымен бастау алынған рухани жаңғыру аясында болып жатқан бағдарламаға сай өнер саласындада жаңғыру алып барылғаны дурыс деп ойлаймын өнер өзі ішінен бөліп қарасақ би өнері ән күй өнері кино театыр өнері бейнелеу өнері мүсін өнері зергелік өнер сәулет өнері т б менің ойымша осы өнерлердің ішінде ең алдымен қолға алуға татитын қазақтың дәстүрлі өнері оның ішінде дәстүрлі ән күй дәстүрлі қолданбалы сәндік өнер деп білемін себебі бұл өнер түрлері біздің ұлтымызбен бірге жасасып бірге дамуы керек бұл өнерлерді ұмыта бастағанымыз ұлтымыздың басты белгілерін ерекшелігін ұмытқандық ескермегендік өз ұлтымызды өзіміз менсінбегендік көзге ілмегендік ұлтымызды жоғалтуға асыққанмен тең
Өнер алды қызыл тіл дейді бырақта бір ұлттың мәдениеті мен салыт дәстүрін айқындап айшықтап ерекшелеп көрсетіп тұратын ол қолөнер болмақ сондықтанда дәстүрлі қолданылбалы сәндік өнерімізді дамытуымыз жаңғыртуымыз керек болмақ олай болса дастүрлі қолданылбалы өнерімізге нелнр жатады деп сұрасаңыз бір ауыз сөзбен киіз ұй деп айтуға болады қалай деп ойларсыз киіз ұй сыртынан ішінедей барлық бұйымдар түнып тұрған дәстүрлі қолданбалы өнеріміз мысалға киіз текемет шаңырақ уық кілем сырмақ қазанғап кереге бау түңлік домбыра тб
өресі кең, өрісі биік өнер атаулысның қандай саласынан болсада, жер бетіндегі басқа да халықтар ұқсас қазақтың халқы да өзінің көнеден замандардан бойы келе жатқан тамашалап тарихымен және бір өзіне ғана тән қайталанбастай ерекшелігімен көзге түседі. Ал қандай да болсында өнерлі және талантті иелеріның өмірне келтіретін де сол халық. Сондықтан да бізді олардың халықтық дейміз. мінекей, сол халықтық таланттарының қолдарынан шыққан зергерлік бұйымдардың, киім үлгілеріның, тұрмыстық жиһаздарын, әсем де зәулім ғимараттардың қай заманнда болмасын өзіндік маңызын жоғалтпайтының мәлім. Солай сияқты, қазіргі бізге де келіп жеткен Құстұмсықты жүзік, Құдағи жүзіктің, алтын мен апталып, күміспен де күптелген алқа мен өңіржиектік, өңірше, үзбелі сырғалар, шаш теңге мен шашбаулар, кемерлі белдік, ертоқым әбзелдерін мен үйдың мүліктерінің сирек кездесетінін үлгілерін кейінгі ұрпақ үшіні аса қымбат мұра болып табылады. Бірақта мұндағы өкінішті жайт, сол халықтың шеберлерінің көпшілігі есімдерін тарихта қалдырмағандығы. Бұлда, әрине, ертедегі өзіміздің жазу-сызуды білмеген,болмағандығы қандай халықтың болса да басынан өткен жағдайлар. Дегенменде, бұл халықтың ортасынан шыққан шебердің көркемдеп, сәнділеп жасағаны бұйымдарының әдемілігінеде, шеберлер жасалғандығына, қазіргі де қараса көз тоймайтыны шындық еді.[25]
Қандай халықтық өнеріді болмасын ұлы Ленин өмірге әкелгені Октябрьден бастаған, өрісінің кеңейгені мәлім. Осыған орай, халық өнерінің сырын, үнін ұға, көңіл бөліп, назар аударған жөн. Қазіргі өскелең мәдениетіміздің сай, өнерді зерттеу, оларға жастарға үйрету ісінің қолға алу да нұр үстіне нұр болып еді. осы үшінде өнер инженерлерінің мол даярлауға назар аударуын қажет. . Халықтық мол өнерін иеленіп, іске асырғанымыз, жолын кеңейтіп, оның тұрмыс мәдениетін көркейту пайдалануанымыз жөн. сол үшін ел арасында сиректеп бара жатқаны қолөнер шеберлеріне қозғау салғызып, неше түрлі өрнек ою секілді көне мұраларды тауғызып, түрлендірп, жаңғыртып, жасарту беруді жастардың үлесі етуды зор міндетіміз.Бұған қолөнер саласындағы кілемше, алашадар, бау-басқұрды тоқыту, сырмақты сырыту, текеметті басу, тұсті киізді жасау дәстүрінің ертеден келе жатқанймайды.
Әлбетте, бұлда күндері бақытты өмірдың құшағындағы Қазақстанның экономикасының ғана емес, қазақ халқының ұлттық мәдениетінің мен қолөнері де өрісін кең жайып, жаңғыртып, жаңаша шығармашылық тынысынің танытуда. Оны біз өнердіңбарлық саласынан айқын көреміз. . Бұл халықтарың қалың бұқарасының арасында тұнып жатқан шығармашылықлық таланттың көзінде ашқаны социалистік құрылымның, әрқашан ұлттық өнеріміздің қамқоршысы болып келе жатқандығын - сүйікті егемендіктің арқасы көген жемісі деп білеміз.

І. Көркем еңбек сабағында oқушылaрғa cәндік-қoлдaнбaлы өнeрдің қыр-cырын мeңгeрту жoлдaры
1.1қазақтың ұлттық қолөнерінің тарихы
Қазақтық қолөнеріның зерттеуде мәселены ерте кезден көптеген саяхатшылар мен коллекционерлер ғана емес, ғалымдар-этнографтар, археологтар және суретшілер де көңілін аудартып келген. Қазақтың қолөнерінің өткендегісін мен бүгіні жағдайында, бұның өзінен тән методологиясын зерттеуде, қазірдің өзінде де күн тәртібінен шықпай жүргендердің мәселенің бірі.
ХХ ғасырда алғашқы жартысында-ақ бастау алған бірқатар жұмыстардың негізіндегі методслогиялық жағынан да зерттеудегі жіберілген кемшіліктердің қазақтың қолөнерінің шығармашылық дамунда мүмкіншілігін дұрыстығы бағаламады. Мысалыға, қазақтің ою-өрнектерінің құрылысының, заңдылықтарын алғашқы рет байқауға ат салысқан С. М. Дудинды, күнделікті тұрмыстық қажетіне керекті заттардың саудалық орындарына, фабрикалардагы жасалып түсуіне байланысты қазақтің өнері жақынғы уақыттың ішінде мүлдем жойылады-мыс, қажет- сіз болады-мыс деп есептеді. бұндай теріс жо- е рамал, мәселенің жалпылық қоғам мен мәдениеттің дамуда тарихынан тыс, қазақтың мәдениетіне ұлы ғ орыс мәдениетінің дамуна тарихының ықпалы- мен байланыссыз қарағандық салдарынан пайдалы болғандығы. Маселен, жалпы фабриканың бұ- айымдардың пайдалы болуынан қолөнерді жойылады деген негізсіз теориясының зиянды екендігін, қолөнерідің өміршең де өрісінің кең екендігі бүгінгі күнгі ешбір күмәнсіз келтірмейтіндігі өзінен өзі керініп отыр.
Кейбіреу зерттеушілер мен творчество қызметкерлерідің қазақтың қолөнерінің идеялық маңызын көтіріп, қолөнерінің ою-өрнек секілді негізгі ұлттық қорының жоққа шығармады. Мәселен, с. м. Дудинды, Е. Р. Шнейдерді: Қазақтің ою-өрнегі иранның мәдениетінің текті бір бөлігі ғана көрсеткен. Қазақтың халқының ұлттық өнерінде жатпайды, -- деп топшылаған.[20]
Бірақ халықтың қолөнерін өзінің тарихын, теориясы әрі кейбір ұйымдастырушылқ мәселелерінің жеткілікті зерттелмегенне қарамастан, күнделікті тұрмысқа қажетті қоршаған затты, көпшілік тұтынатын бұйымды әсемдеуге бейім өнерді ретінде, социалистік қоғам кезінде де жалпылық мәдениеттік дәрежені жоғары көрсетуге тәндік дамып келе жатыр. Тек советтік дәуірде: Г. В. Григорьевті, А. Н. Бернштамды, М. П. Грязновты, Ә. Х. Марғұланды, Т. Басеновты, А. Қ. Жұбановты, т. б. зерттеушілердің бұл өнерді жан-жақтылы түсіндіріп, құн- ме ды материалдар жариялады. .
Біздің жоғарыдағы көрсеткендей көнеден заманнан келе жатқан қолөнерді өзінің өсуі жолындағы өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасының сақтап па қалды. Қоғамдық дамудың қайдан сатысында бол- рі сын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірлерде өзінің өшпестей ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынанда дәуірдың тынысын қалтжібермей әсерін тигіздіріп отырды. Қолөнеріміздің қазіргі дәуірде дамуына күрделі де аса бай. сонымен бірге бұл күнделікті тұрмысымызды, гүлденген өмірімізді жан-жақтылі бейнелеуде, халықтың эстетикалық жағынанда тәрбиелеуге қызмет етеді. Қазақстанда топырағындағы қолөнерінің көнеден заманнан келе жатқандығына, Павлодар ауданындағы Досыбайлы жартасындағы бейнелердың, Өскемендегі жазбалардың, Ұлытаудағы жартастарындағы суреттердың, Киргельдің өзенің аңғарынан табылған керамикалық қазындылардың және Есікті, Тасмола қазынасы мен көптеген тағыда басқа материалдардың дәлелы бола алатындығы.
Ертеден кездегі авторлардың (Геродотты, Ктесийны. Страбоны) айтулы бойынша Қазақстаның топырағын мекендеп, тіршілік еткені сактардың мен массағатың. тардың барлық заттары әшекейленген, киімдерінің өзіне тән үлгілері болған. Мысалы, киізден жасалған төбесі шошақ бас киімін, ұзын шаганын мен көннен жасалған жұмсақ аяқ киімдерін әшекейленген.
Геродоттың: Олардың барлық затын алтын мен мыстан жасалған. Жайдың металдан істелгенін бөлшектерін, оғын, айбалталарын мыстан жасалған. Бас киімді мен белдік әшекейлерін түгелдей алтыннан істелген. Сондай-ақ ат омырауындағы өмілдіріктер де мыстан соғылып, жүген-сулы- . . ғы, ауыздығын, т. б. бөліктерін түгелдей алтынмен әшекейлендіріліп, безендірілген - деп жазған.Сол дәуірдегі халық шеберлерінің қалыптасқан ою-өрнекті үлгілерін скифтердің мал шаруашылықта мәдениетін жайында болғандығын Алтайдағы Келесті даласынан (Пазырықты) қазылып алынған заттардың дәлелдейді.[20]
Ою-өрнектермен күнделікті тұрмыстағы пайдаланылатын заттардың жәнеде төсек-орынының, киім-кешектер, ыдыстардың, ер-тұрман тағы басқалардың әшекейленген. Кестені тігу, тоқымашылық, өруды, құрақты құрау өнері, ағаштың бетінен күйдіріп оюды салу немесе зергерлік, керамикалық, т. б. Кең көлемді түрде қолданылды. бұндай алтыннан айрықшалап күрделі өрнектердың салынып жасалған заттардың үстем таптың пайда болуына бастауын, таптық қауымның өзгере бастауын көрсетеді. Алтыннанда нәзік өрнектермен істелген диадеманы, аңшылықты бейнелейтін көріністердың, адам бейнесінің, жыртқыш аңдардың мен мифтік жанды заттардың өрімделген, ою-өрнектелген күрделі композициясының барлығын, сонау кездің өзінде-ақ өнердегі шындық негіздік салыстырып қарағандағы, техникалық және көркемдіктің жағынан жоғары қолөнершіЛікке қолы әлдеқайда ерте жеткендігін байқалады.
Демек, ою-өрнектердің әшекейленіп бейнелеушіліктің қандайда уақытта болмасын, халықтық дәстүрдың негізінде сақталды.Егерде бұрынғы замандарда жүгені, белдікті, пышақтың сабы және осы сияқты заттардың кейбіреуы, бөлшектерін хайуанаттардың денелнрінің бітімдерімен бейнеленетін болса, IX -- XII ғасырлардан, ислам дінінің үстемдік құрған кезеңінен бастап, тірі жәндіктің бейнелеудың тәсілі қолөнердің кәсібі саласынан мүлдем аласталып тасталды. Бәлкім заттардың әшекейлеуде бірден бір белгілі тәсілменде салынған ою-өрнектер ғана қалуы мүмкін.
Халықтың шеберлері ою-өрнектың салу тәсілін белгілі бір ізбен қалыптастыруда өзіндік өнерін үздіксіз жетілдіру жолымен кейбір ою-өрнектердің композициясынан, әшекейлейтін заттардың түрінен қарай табиғи байланысты бейімделіп түрлендіріп отырды. Қазақстандағы моңғол шапқыншылығында (ХІІІ ғ.) салдарынан елдің мәдениетін мен өндіргіш күшінің дамуын тежеліп, тұтастай бір ғасыр артқа шегеріліп тасталды. Қолөнері тек дінның басыларын мен дәулетті адамдарға ғана қызмет, етіп, жекелеген дәулеттілердің байлығының көрсетуге, семьялы мүшелерінің киім-кешегін әше-, кейлеуге бағытталды. Жоқшылықтарда өмір сүргендер көпшілік халықтың өзінің күнделікті үйдің тұрмысындағы заттарын әшекейлей де алмады. Ал,Қазақстандағы қолөнеріне! Тимур дәуіріндегі де ешбір үлесте қоса алмады. Бір жағынан Тимур мен оның ұрпақтарын кезіндегі өркендеген өнерді мен кәсібилік орындар мәдени орталықтан аулақ, Қазақстанның негізгі аймағынан алыстата болып, олардың арасындағы үздіксіз қарым-қатынасты болмады. Екіншіден, зорлықпен жаулап алғанТимурдың халықтық шығармашылығыгда өзгеріс ендіруінен тура келді,ешбір негізі де болмады. Қазақ халқы қаншалықты тарихи дәуірлерді басынан өткізсе де, өзінің киіз үйін жасау өнері мен киізді басып, алаша, кілемді тоқу, алтынды, күмісті, асыл тастардан ұқсатып неше түрлі әшекейлі оюөрнек, әсемдік заттардың жасайтын қарапайым құралдарын мұра етіп сақталып қалды. Жоңғарлар басқыншылығы , қазақ халқының апатқа ұшы- ратты. бұған қолөнері және көркемдік архитектуралық ескерткіштердің, көркем- өнердің құлдырауын дәлелдеп бола алғандай.[18]
Тек ғана ХІХ ғасырда ортасында қазақтың халқының Россияға қосылуымен қазақтың мәдениетінің орыстың мәдениетіне қоян-қолтық араласуы, қазақтың қолөнеріне қайта орлотіп, жаңа элементтермен байытты. Түрлі жағынан қолөнерінің бейнелеу амалы байыды. Кестелеуге алтыннан, күмістен түсті жіптерден мен өрнектеу тәсілдерін ендірілді. Күнделікті тұрмыстағы өндірістік бұйымдардың пайда болды. Халықтық творчествосын шабыттандырып, кестелеудің әр қилы әшекейлі әдістеріне көңіл аударыла бастады. Орыстың мәдениетінің осындай жемісті үлгілерін әсерін етсе де қазақтың ұлттық көркемөнерін мен қолөнерінің дамуына, патша самодержавиесі мен жергілікті аттың төбеліндей байлардың көңіл аудармауы кері әсерін тигізді. Сол себептенде халықтың қолөнерін қосалқы жұмыс есебінде өзіндік алдына ескерусіз қала берді. Айбалта және аң аулайтын мылтықты, сүйекпен оюланған асадалды, адалбақанды, кереуетті, үтікті, күмістеліп, сәнмен жасалған ұлттық жасау-жиһаздардың мәдени ортақ байлығымыз.
Қазақта алуан түрлі киім-кешектің түйеның, қойдың жүнінен тоқыған неше түрлі өрнекпен әшекейленіп киетін болған. Жігіттер мен қыздардың, аңшыларда, қойшыларда, қарттар немесе жастардың той-думандарда, мерекеде киетін киімдерін түрінен, тігілу тәсіліне қарай бір-бірінен өзгешелеп болып келді. Дәулетті топтың өкілдері киіз үйдің алуан түрлі етіп әшекейлей берген. бонымен бірге олардың киім-кешектері, ер-тұрмандарды да әшекейлетуге көп көңіл бөлген. Ал қазақтың кейін келе теріден былғарыдан жасап, одан аяқкиімды тігуі жайлы сол кездегі хатты танитын адамдардың жазбаларын дәлел бола алады. Мысалы, орыстың императорының Географиясы қоғамының Батыстағы Сібір бөлімшесінің жазбаларында жарияланған, Павлодар уезіндегі қазақтар жайлы айтылған мынадай бір мақалада: Қазіргі кездегі Баянауыл мен Көкшетау округінің қазақтарын етікшілік өнерінен мәсісі мен кебісі тігуде, Бұхар мен Ташкент етікшілерінен шеберлігін бірде-бір кем емес, қайтадпн сұлулығы, беріктігі жағынан асыпта түсуі де мүмкін -- деп жазылған. Бұлда Қазақстанның сол кездегі бар- т лық аудандарына және етік тігу өнерінен ғана емес, қолөнеркәсібінің басқа да түрлерімен қатысты.
Ерлер және әйелдер үшінде шомбалдап немесе жайылған жұқа күмістен оюлап, неше түрлі өрнектік белбеулер жасалды. Ал Батыс Қазақстанда, Солтүстікте, Орталық Қазақстанда жағы ер адамдардың белбеуін деңмент, әйелдердің белбеуін кемер деп атайды. Белбеулердың әр түрлі істеледі. Кейбіреулері құйылып қалыппен жасалсада, кейбіреулері оюланып, өрнектеліп жасалады.
Әйелдердің өңірінен тағылатын алқаның қаншада түрі болсада, олардың жасалу техникасын мен атауларында да соншалықты өзгешеліктер бар. Мысалы, батыстағы облыстарда алқаны өңіржиек, өңірше деп атасада, оңтүстікте, солтүстікте облыстарда алқалы деп атайды. Оның бірнеше түрі бар.
Бұл да жасатушының тұрмыстық дәулетінен қарай алтынмен апталып, күміспен күптелетін, қиыннан қиыстырылып алуан түрлі өрнектермен өте нәзік жасалған. Кейбіреулері қорашы та жасалуы мүмкін. Әйелдердің бұл сияқты тағынатын алқаларын әр түрлі аталып, әр түрлі жасалғанымен ондай әшекейлі өрнектік шолпылардың ұзындық мөлшері 25 -- 35 сантиметрден аспайды. Сырттық киімге қажетті нәрсенің бірі, күмістен істелген ілгекты. Әйелдердің тағыну бұйымдарының ішіндегі білезік пен жүзіктің маңызы азғантай болмаған. Сондай-ақ қолөнердың саласындағы басқа да әшекейлеудің маңыздылығы зор болды.[19]
Қазақстандағы қолөнерінің бұйымдарының түрлерін, қосымша түрлі суретші, мен саяхатшылардың, елшілердің жазбалары , археологиялық қазбалар, ғылмилық-зерттеуде жұмыстарының қорытындылары арқылы шамалауға болады. Бірақта, бұлардың барлығы бір кезден, бірден шыға салды деп ойлауға болмайды. Қазақтың хал- , қын құрағаны этникалық топтардың қолөнеры кәсібін жайлы тарихи мәліметтер бізді өте ерте заманға жетелейді. Археологиялық қазбалар мен жазбашалар ескерткіштерге қарағанда, Қазақстан аймағының мекендеген тайпалар мыңдаған жылдар бойы металлды, тасты, сүйекті, саз балшықты, ағашты, жүнді, т. б. шикізаттардың түрлі шаруашылық кәсіптерін мен күнделікті үй-ішінің мүліктерінен пайдаланып келген. Қазақ халқы өз ата-бабаларының қолөнершілік пен көркемдеу өнердегі .. дағдысын мұра етіп ғана қойған жоқ, бұны айе тарлықтай дамытып, байыта түсті. Мұның бәрін . сол замандардағы нақтылы әлеуметтік жағдайе ларға, тарихи оқиғаларға, қоғам өндірісіне бай- ланысты.

1.2киіз үй және оның жасау жиһаздары туралы
конусты сияқты күмбезденіп дөңгеленген формасынан қарап, өте ертеден мейлінше жеңіл болуы, тез тігіп, тез жығуға 1 айда болған, шығыс халықтарының барлығына ортақ ,ең алғашқы жылжымалы ұйлердің бірі саналады .
Киіз үйді -- көшпелілер өмірге бейімделген көшіп-қонуға ыңғайлы ертеден заманнан келген: жатқан тұрғын үйдің бір түрі. Бұл Европада жәнеАзия далаларындағы жартылай көшпелі мен жартылай отырықшы халықтардың арасына кеңінен тарқаған және күні бүгінге дейін өзінің көне формасының сақтап қалған бірден-бір мү: лік. Киіз үйдің пайда болуы о баста малды жайлауға жайып бағуға көшкен кезеңмен байланысты болуы мүмкін. Жылдар жылжып, ғасырлар өткен сайын оның шыққан уақытын анықтау қиындап барады.
Киіз үйдің өте ертеден дәуірдегі прототипі Анфестрийдің Қырымдағы Сағана тамының оюөрнектерінде, сондай-ақ Қазақстан мен Си- бирьдің жартастарындағы суреттердегі сақталған. Сол сияқты кейбір жазбаша ескерткіш материалдардағы Европа мен Азияны жайлаған. ертедегі халықтардың киіз үй формасы; сияқты, киізбен қымталған доңғалақты арба үстіне жасалған жылжымалы үйлері болғандығы айтылған. Сондай-ақ Алтайдағы атақты : Пазырық қорғандарын қазғанда ерте замандағы көшпелі елдің киіз үйінің жиһаздарын мен бұйымдары табылған. Мысалы, үлкен Пазырық қорғанынан табылған тұсті киіз жүннен басылған, ою-өрнектерінің нақыштары қазақтың қазіргі тұсті киіз бұйымдарына өте ұқсастығы байқалады.
қолайлы болуы архитектуралық жағынан мыңортақ, ең алғашқы көшпелі жылжымалы үй ти- пінің бір түрішілген.Көшпелі халық өмірінде, жорықтар мен андегі киіз үйлері жайында еске салумен бірге,Гораций скифтердің доңғалақты арба үстін: аулаушылықта киіз үй құрылысының тез тігілуі осы сияқты киіз үйлердің монғолдарда да мен тез жиылуға арналып жасалуының маңызы болғанын айтады. Азия көшпелілері өзінің киіз - зор болған. Киіз үйді тігу мен жинауды негізі- үйін төрт доңғалақты арбамен тасыған. Кейбір - нен тек әйелдер атқарды, сондықтан мұның өзі семьялар мен шағын тайпалар жүгін жылқылар олардан дағды мен ептілікті талап етті. Осының мен түйелерге артып көшкен. Бұрынғы уақытта бәрі жеке семьяның немесе тұтас бір ауылдың да, соңғы кезде де киіз үйді әрбір тайпа әр қысқа мерзім ішінде тез қоныс аударып кетуі- түрлі етіп жапқан. Мұндай әр түрлілік үйдің өз не мүмкіндік берді. формасынан да байқалады, кейбір үйлердің Киіз үй, жайында бізге жазып қалдырған төбесі түтін шығатын тесік болса, кейбіреуі Марко Поло (1230 ж), Плано Карпини (1246 ж.), бітік болған. Клавихо (1403 ж.), Барбаро (1436 ж.), тағы бас- Киіз үйдің формасымен бірге кіретін есігі қа орта ғасыр саяхатшыларының материалда- әрбір тайпада әр түрлі жаққа қарағандығы байрын зейін қойып зерттей отырып, киіз үй құры- қалады. Мәселен, бір тайпаның есігі ылғи түслысы, оны құрастыру тәсілі мен ішкі жасау- тікке қараса, басқа бір тайпаларда шығысқа жиһаз нускаларының осы уақытқа дейін сол немесе батысқа қараған. Біреулер киіз үйдің куйінде сақталғанына көзіміз жетті. Тек айыр- ішінен аңның терісіның ұстаған болсада, кейбіреулері машылығы шығыстың княздарының, ол кездегідей, киізді бен тақыр кілем тұтқан. Олардың түстері де орасан зор салтанатты шатырларын мен матаданда әр түрлі болып келген. Киіз үйдің кіреберісіне кестелеп тігілген сәнді перделі қоршалған қос с санді перделі қоршалған қосты көбінесе кілемді көбінесе кілем тұтып, ал ішкі жағынан айналдыра кілемді басқұрмен орап тастаған. бұндай жебөліктерін кездестірмеуіміз мүмкін. " Қазіргі біздің көріп жүргеніміз орта Азия және есіп журген Орта Азиядағы мен ңіл құрылыстыңіл құрылыстың ішкі жағы үйдың иесінің дәулетіненемесе тайпаның салтына қарайда киізбен, жабаҚазақстандағы киіз үйлеріміз, сол кездегі үйы аң терісімен, кілеммен немесе матамен тұлермен салыстырғанда, құрылысын жағынантылып, безендірілген. Еденіне кілемді төселіп, ірҰқсас, құрастырудағы жалпы принципін бір болгелеріне кілеммен қапталған сандық, кебежены, ғанмен тым қораштанып, кішірейіп кеткендігі жүкаяқ сияқты заттар қойылған немесе , үй байқалады. Алайда, киіз үйлердің бір жағынан қабырғаларына, шкафты орнына, үй мүліктерін салатын неше түрлі формада кілемнен жасалған сумка сияқты заттар ілініп тұратын болған. Ерте замандағы киіздің үйлердің тамаша жасау жиһаздары мен сәнді бұйымдарын жасаудағы кілемнің бірінші орын алғандығы тіпті ғажап, оның айтып жеткізу қиын. Оқырмандардың өзі оқып, ондай сәндік үйлер мен шатырлардың өзінше ұғына білуі үшін, бір мысал ретінде, кезінде жазып қалдырған, атақты т ан, кешіп-қонуда салмағының да қарастырылған. көшіп-қонуға ыңғайлы жеңіл болуын ескерілсе, екіншіден жағынан даланың шаңы мен құмын астанға атып ышқыныіп соққан дауылын мен борана қарсы тұрарлықтай аса берікте болу жағын да көзделген. Сондай-ақ киіз үйдың -- даладағы тұрғындарының ұсақ-түйектері, заттары мен күндізгі күннің қайнаған ыстығын, түннің салқындығына және көктем мен күздің үздік малін үздіксіз төккен нәсер- суық жаңбырына қарсы қорған болу жағыларды өзінше .[15]
Киіз үйдің туралы тамаша суреттеулерді огузМанас, Қозы наме, Китаби-Қоркут, Көрпеш және Баян сұлу мен Қыз Жібек сияқты ескі эпостық поэмалардан да табамыз. . Қысқасы, археологиялық қазбалар материалдарына қарағанда, сактардың бүкілдей Сырдария бойынан мен келесі, Арыстың аңғарларын елес, Арыстың аңғарларын жайлағанын байқалады. Кейбір деректерге қарағанда, ертеден кезде үйлердің формасы күмбезденіп соғылғанын көреміз.
Бұған қарағанда, Сырдарияның бойын жайлаған сактар құрылыс техникасымен ертеден таныс екенін байқауғада болады. Үйдің негізінен жергілікті материалдардың пайдаланып, қолдан құйылған күйдірмеген кірпіштен күмбездендіріп салатын болған. Сол сияқтыда Земарх жазбаларында: Үйсінның гунмосының (ханының) Киізбен оралған дөңгелек үйі, сондай-ақ Киізбен оралған түркі арбасының болғандығы суреттел Қазақ халқы ертедегі көшпелі мәдениеттің ең негізгін дәстүрлерін өзіне мұра етумен бірі ге, оның ары қарай дамытып және байытты. Міне, сондай мәдени дәстүрдің белгісінің бірі - көшпелі өмірге ыңғайлы, киіз үйі болды.
Киіз үйдің құрылысын көптеген ғалымдар мен саяхатшылардың еңбектерінде сипатталады. Солардың ішіндегі тарихи, мәдени және теориялық жағынан ең маңыздыларына қысқашада тоқтала кетейік. " Климат жағдайына және мекендейтін аудандарына байланысты қазақтардың қыстағы немесе жаздағы тұратын тұрғын үйлерін әр түрлі болған. Олардың жаздыгүні киіз үйлерде, ал қыстыгүні ту рақты салынған жылы жайларда, яғни келе. жер үй, шым үй, ағаш үй, т. б. деп аталатын әртаг түрлі үйлерде тұрған. Олардың көбісі киіз үй. дің формасын сақтаған. Қазақтардың өте ертедегі тұрақты тұратын үйлерінің бір түрі .тошала депте аталады. Ол дөңгеленген бір бөлме да лі конусты немесе сфера сияқты күмбезделіп келген.[25]
Қоз-ойылған жерге қойдың немесе түйенін құмалағын өртеп, ертеңіне, суыған соң, келергі күні қиды жаңалап жағып, астыын суық, үстін ыс. тық оттың қызуымен киізді үйдің кереге, уықты ағаштарын балқытып тезге дайындайтын орын. Сондықтан белгілі мөлшерде таңдап алған, өңделген ағаштардың үйшілерін қозға салып алған соң пайдаға асырады.
Тез -- сүйегі, ауыр, көбінесе, еменнен, жиде ағашынан сияқты қатты : ағаштан жасап, жерге мықталыып қаққан бақалы ауызды немесе кертіп алған жуанды, үш аяқты арқалық ағаш. Осындай бақа ауыз немесе бөренедегі кертпекке салып, киіз үйдің ағаштарын түзетуді, әр түрлі формаға келтіруді тезге салу дейді. Қисық ағаш жатпайды тез қасында дегендей мақал осыдан қалса керек. Тездің ернеуіне қыстырылып тұрған көлденең қайыңның, жиде сияқты қатты ағаштан жаса- - латын кереге, уықты, шаңырақ ағаштарының белгілі. қалыпқа келтіріп, түзететін құрал -- ысқаурын деп аталады. Ол: алақаны, жамбастықты, тұтқалық деп аталатын бөлімнен құралады. Кептірілген үйдің ағаштарын қозға салып балқытқаннан кейін ысқаурынмен белге салып басыл түзетеді немесе керекті қалыпқа келтіріп иедіде, иілген киіз үйдің ағаштарын ырғаққа салынып қатырылады.
Уық -- керегегың басы мен шаңырақты жалғасыратын ағаш. Уықтың саны керегеның басының санына қарай құба талдан да жасалады. Үйдің маңдайшасынан алты уықты байланады. Уықтың кереге басына байланатын жағын жалпақтау болып, имектеу келеді. Мұның уықтың иіні дейді. Уықтың жоғарғы түзу жағын -- қары, шаңырақ көзіне кіріп тұратын төрт қырлы ұшын қаламы дейді. Уықтың кереге басына байланатын жағы тесіліп, бау өткізіледі, оны уықбауы деп атайды. Көшіп-қонудағы сынып қалмау үшін қаптап қоятын дорбашаны уыққап деп атайды. Уықтың ұзындығы негізінде, шеберлердің айтуынша 3 м 40 см, 3 м 50 см болу керек. Бірақта қазіргі үйлердің уығы 2 м, 2 м 20 см аспайды. Керегесы ағашы сияқты уықы ағашы да қоздағы балқытылады, тезге салынады. Уықтың бау өткізілетін тесігі -- уықкөз деп аталады.
Шаңырақ -- табақтай шаңырақ және шабақты шаңырақ деп екі түрлі аталады. Ортасынан дөңгелек тегісті ағаштан оюлап неше түрге нақыштап, гүлдеп жасалған шаңырақты -- табақты шаңырақтың, ортасы табақсыз күлдіреуішпен жасалған шаңырақты -- шабақты шаңырақ деп атайды. Шаңырақтың шеңбері негізінде 3 м, 5 м шамасында болып келеді. [24]
Туырлық бауы -- туырлықтың ұстап тұратын, түрлі салынып 15 -- 25 жіптен терілген бір жағы) әсемдік үшін жалпақ етіп тоқылатын бауы. Жел бауы -- шаңырақты көтерген кездегі, дауылЕжелде үйдің ауыртпалық байлап, шаңырақтан төмен бастырып тұру үшін пайдаланылатын төгілмелі шашақты бауы. Мұның бауы, салма деп те атайды. Желбаудың әрқайсысында үш шашақ тан төрт қатарлы шашағы төгіліп тұрады. Желбаудың Шымкентте, Жамбылда, Қызылорда облыстарында теруін бұхарын теру: дейді. Оған салынатын өрнекті қос мүйізді деп атайды. Бұл әрбір үйде осылай тоқылып қалыптасқан.
Түңлік бауы -- түңліктің төрт бұрышынан бай- - лайтын бау. Үзік бауы - үзіктің екі шетінен, үш жерден алты немесе екі-екіден төрт баумен айқастыратын бау түрі,Аспа бау - уықтың иінінен сәндік үшін шашақтап түсіріп қоятын бау. бұны салма деп те атайды. Уық бауы -- уықтың аяғын керегенің басына бекітетін бау. Уық шалғыш -- мұны иық бау деп атайды. Бұл да семья дәулетінен байланысты, негізгін төрт жерден шашағын төгілдіpin, түр салып тоқылған әсемдік үшін тағылатын құр.
Аяқ бауы - уықтың иінінен төрт жерден үйдің ішінен сәндік үшін тағылады. Әрбір аяқ бауда үш-үштен алты шашақ əдемі түйіліп төгіліп тұрады. Ондай төгілмелі шашақты қоңырау шашақ деп атайды.
Үзіксізді үй -- киіз үйдің сүйегінен үш немесе төрт туырлық, бір түндікпен жабылған үйді көбінесе үзіксіз үй депте атайды. Кейде киізді үйдің екі бөліп, жартысын малмен бірге жайлауға, жартысын шабындық басындағы керегеге киізді жауып тұрып қалады. Ондай баспана күрке деп аталады. Ақ тығыр -- екі қанатты керегеден бірнеше уықпен кішкене шаңырақ көтеріп екі үзікпен жабылады. Қос -- түзу ағаштардың басын біріктіріп байлап немесе екі керегені түйістіріп, сыртынан бірлеп немесе екі киізбен жабылған баспана. . Керме -- киім-кешектер, ондай-мұндай жұмсақты заттарды салатын, киізден бетіне неше түрлі ою-өрнектер жүргізілген кестелі төгілме шашақты екі жағындағы күлтеленген бауы бар, бір жағынан сәндік үшін тутынылатын бұйым.[12]
Аяқ қап - қазақтың халқының тұрмысында ергеден сақталып келе жатқан, күнделікті тіршіmirінде қолданылып, әлі де болсада малшының ауылдың босағасынан қазылған жері ошақтың маңынан орын алып, қазанның басындағы аяқ-табақты жинақтап, таза сақтау үшін жасалған қойшы мен жылқышының, түйөшi мен сиыршының үй мүлкінің бірі.
1.3киіз басу
Киіз үйдің дамуы тарихында киізды басуды ойлап табудың маңызы аса зор болды. Киізді басуда сонау Геродот заманынан белгілі. Ноин-улин мен Пазырыкті қорғандарынан қазылып алынған заттардың ішінде киізден басылған бұйымдар табылған. Киізді басу өндірісі өзінің өсуі шегіне орта ғасырдан бұрын жеткені. Рубрукті қаңлы-қыпшақты жерінен өтіп бара жатып, олардың өздерінің үйлерінеен тек қана ақ киізбен жабатынын, сондай-ақ киіздің жарқырап ағарып тұруы үшінде ақ топырақ пен әкті немесе сүйектің күйдірген ұнтағын сіңіретіндігін айтады. Осы Рубрук киіздің бұйымдарының бетінен жекелеп салынған аңдардың мен құстардың, ағаштардың мен жүзім сабақтарының бейнесін жарасып, үйлесімділігін салынғандығы туралы баяндаған . Киізден осы әдіспен бұйымды жасаудың техникасын қазақтарда, қырғыздар мен кейбір өзбектвң жерлеріндегі сақталған. Қазақтардың киізге деrен мұқтаждығы әр уақытта орасан зор болған. өйткені, ол текқана үйдің жабуы үшін ғана пайдаланылып қоймай, киізды үйдің ішкі жасау-жиһаздарына да қолданылады.
Мысалға, киізден неше түрлі оюлап сырмақты оюды, текеметті басу дәстүрі, оюлардың ұқсастығы республикамыздан тысқары түркі тұқымдас, әсіресе, өзбекты, қырғызды, қарақалпақ халықтарының ою-өрнектерімен үндесіп жатады. Бұл өзбектың, қырғыздың, қарақалпақтың, қазақтың халықтарының ертеден дәуірден көшіп-қонып тіршілік еткен, ауылы аралас, қойы қоралас, төскейде малдары, төсекте басын түйісіп өскен тағдырын бірден елмен екендігін көрсетеді. Демек, киізді басумен тек қазақ халқы ғана емес, түркі тұқымдас елдердің түгелі айналысқандығы байқалады. Оның ішіндегі қазақ халқының өмірінде киізді басу кәсібінің маңызы зор болды. Әдетте, киізді басу кәсібі қазақтарда маусымды сипаттау өтетін еді. Ол қойды қырыққанда басталады да қырқылған жүннің барлығынан өңдеп болғанға дейін созылады. Басқа уақыттарда басылған дайын киізден әр түрлі заттар жасаумен шұғылданады.
Қазақтардің ірілі қойлардың жүнін жылына екі реттен -- көктем мен күзде қырқып отырған.
Көктемгі қырқуды қыстаннан шыққан малдың күтіміне байланысты кейде ерте, кейде кештеу басталады. Барлығынан бұрын қоңы жақсы малдан ертерек қырқылады, өйткені, оның жаңадан шығып келе жатқан жүні тезірек өсіп, ескі жүні көтеріледі, олар қырқуға жеңіл болады.
Күзгі қырқу (күзем). Суық түскенше қойдың жаңағы жүнін кемінде 3 -- 4 см өсетіндей етіп шамалап барыпғы қырқады. Бұғанда бір айдай уақыт жетеді. Сондықтан жергілікті жердің ауа райына қарай августың немесе сентябрьдің аяғынан таман қырқуға болады.[[10]
Киіздің басуға кіріспестен бұрынғы бірқатар л. йындық жұмысы жүргізіледі. Мысалы, киізге к, сатын үйдің әйелі киізді басуға жарамды жуун: шөп-шалаңнан тазартып, үйдің ішіннен жинап, да ортаға тулақ төсеп, келетін адамның санына қарайғы қабығын аршылған талдан, жыңғылдан сабаудың дайындайды.Жүнді әдеттегідей тулаққа (кептірілген мал терісіне) салып, жан-жақтан сабаумен екі қолмен кезекпен сабалап отырады. Бұған әдетте жастар қатысады. Жүнді сабаудың негізгі мақсаты - жүннің түйіршіктерін жазып жұмсартуды, түтуды. Жүн түтуды кезінде жүнге жабысқан қиыршық құмдар мен топырақ тозаңдары және ошаған сияқты тікенді түйіршіктер бөлініп шығады. Бірақ жүнды сабауды үйдің ішіндегі жүргізілгендіктен шаң-тозаңнан жүнді түгелдей тазармайды. Кейде желде жоқ, күнның тымық кезінде жүнді ашық далада да баса береді,Жүнды сабалып болған соң, ұзындығы мен енін: сай келетін киізды жасау үшін, ақ шиге ең алдыме нашарлау одан кейін тәуірлеу жүнді бірден етіп, тегістеп төсейді. Жұмыстың мұндай түрін сабалған жүнді шиге салу деп аталады. Басылатын киіздің көлеміне қарай ірілі-уақты оюөрнек түрлері салынады. Әрине, түрді киіздің негізгін өңін ашатын басқада бірнеше ашық түстен салады. Түрдің көрнектілігі халық шеберлерінің өнерлілігі мен ой өрісіне, талғампаздығына байланысты әртүрлі жерде әр түрлі болып келеді. Мысалға, Қостанай мен Торғайы облыстарында жүнді екі шиге бірдей етіп, аздап ыстықтау суды себелеп, біріктіріп алады да, жартылай басылған әлі толық бірікпеген киіздің біріне-бірін беттестіріп бір шиді түгелдей босатып алады. Осыдан кейін ыстық суды ағаштың шөмішпен өте тәжірибелі бір немесе екі кісі жүнды әбден кірігіп, піскенше себелеп тұрады. Сонымен бірге киізді ақ шиге орап қайта-қайта домалатады. Бұдан кейінгі жұмыстың түрі киізды тебу деп аталады. [12]
Тебілген киізды ыстық суды үзбей құйып тұрудың арқасында шаң-тозаңнан тазарып, әрі ширай түседі. Тебілген киіздің шиден ажыратып алғаннан кейін, қайтадан шиыршықтап бүктеп, қолменде, білекпенде басады. Мұндай жұмыстың түрін білектеу деп аталады. Қайта-қайта ыстық су құйылып шынықтырылған киіздің одан әрі шиыршықтап, қатайтып, ширата береді. Мұны қарпуы деп атайды. Бұған әйелдер де, еркектер де қатысуы мүмкін.
Ерте кездегі қазақтың арасындағы киізді қарпу жұмысына кілең ересек адамдар қатыстырылғанмен, кейде бұл - тәртіп сақталмайда, мұндай жұмысқа машықтанбаған жастар да тартылатын болған. Қартуды жұмысы аяқталғаннан кейін білекпен қайта білектеліп, киізді тығыздалған үстіне тығыздап, әрі жұмсарта түседі. Содан кейін сыртқа шығарылып, күнге жайылады. Киізді реттеп, күнге жайып кептірген соң жұмыс бітеді.Бұл жерде айта кететін бір жай, киіз басуға кіріскеннен бастап әрбір жұмыс түрлеріне (сабау, шиге салу, киіз тебу, немесе арқанға салу.Міне, киіз басу жұмысы қысқаша айтқанда осындай тәртіппен жүргізіледі. Киіз басу көне замандардан келе жатса да жергілікті халық. арасында әзірге айта қаларлықтай ерекшелікжоқ. Қазақ арасында киіз басу жұмысына көбінесе әйелдер қатысады. Әрбір әйелді киіз баса алады десеңіз қателеспейсіз. Өйткені, 1968 жылы М. Красовский: қазақтар : қыздарды жас шағынан іс тігу, өрмек тоқу, киіз басу, т. б. үйретеді, өсе келе олардан : мұның бәрін талап етеді, деп жазды. Киіз басу жұмысында қазақтардың шеберлігі жоғары дәрежеде болатынын зерттеушілер ерте кезден айтып келеді. И. Я. Словцов бұл туралы: Қазақтар киізді тамаша тапқырлықпен, өте тез және сапалы етіп басады. Бұл жөнінде орыстың киіз басушылары олармен жарысқа түсе алмайды деп жазды.
Қазақ халқының киіз басу кәсібін басқадай қолөнер кәсібімен салыстырсақ, онда барлығынан да ең маңызды роль атқарған киіз басу кәсібі болып есептеледі. Бұл пікірді И. Я. Словцов сияқты қазақ өмірін, қазақ ауылын тікелей өз көзімен көріп, аралаған революцияға дейінгі көптеген саяхатшылар: мен зерттеушілер де қолдайды.: : : : : : : : : : :. . . . .
Әрине, бұл өзінен-өзі түсінікті, ол кезде киіз үй тігу кеңінен тараған. Оны жабу, жабдықтау және сәндеу жұмыстары негізінде киіз басу кәсібіне байланысты болды, өйткені, тек бір ғана киіз үйді жабуға жұмсалатын киіздің өзі жеті бөліктен құралады. [8]
Туырлық,Ол керегенің сыртынан ши тұтылған соң уықтың иініне дейін керегенің басынан асыра тұтылады. Бұл формасы трапеция тәрізді киіз үйдің айнала керегесін жабатын киіз. Екіншіден, екі, кейде үш трапециялауға келетін киіз бөлігі үзік, туырлықтың үстінен шаңырақтың тоғынына жеткенше жабылады. Үшіншіден -- төрт бұрышты шағын: киіз -- түндік киіз үйдің шаңырағын : жауып тұратын басқа киіздерге қарағанда қалыңдау немесе қосқабат киізден төрт бұрышты. шаршы етіп пішілген, төрт бұрышына да бау тағылады. Ауа райының қолайсыз, жауын-шашынды күндері түндікті жауып қойса, күн көзінің ашық күндері, оны қалаған жағынан ашып қояды.
Кебенек -- киізден жасалған, жеңі бар, қазақтардың XX ғасырдың басында және оғандейін киген сырт киімі. Ерте кезде мұны жаГуынгерлер киген. Осыдан барып қазақтағыКебін киген келмейді, кебенек киген келеді деген мақал қалған. Оның мәнісі ұзаққа, жорыққа кеткен азаматтың аман-сау қайтып келуіне тілектестік білдіріп үміттену. Байпақты көбінесе ақ киізден жасайды да саптама етіктің ішінен қыстың қатты аязды суық кезінде, жолаушылап алыс жолға шыққанда, көлік үстінде, шанада отырғанда киеді. Сонымен бірге етіктің сыртынан да киетін түрі болады, оны мұйық дейді. Бұлар қазақтың көне дәуірден келе жатқан киімдерінің бір түрі.
Қалпақ -- қазақтардың ерте заманнан киіп келе жатқан бас киімі. Мұны XVIII -- XIX ғасырларда қазақтар түгелімен кигендігі туралы г Б. Д. Дауылбаев: ақ қойдың жүнінен басылып тігілген қалпақты жаз бойы киетін -- дел жазды. Бірақ, XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қалпақтың сирек кездесетіні туралы д В. Радлов, сол кезде, орыс мәдениетінің кең тарап, араласуына байланысты еrегі жоғары іл қайырылған қалпақ сияқты бас киімдердің ке азайып бара жатқандығын 2 жазады. [5]
Сырмақтар,Қазақ сырмақтары әр түрлі киі. бен ойылып жасалатын төсеніш киіздің бір түрі болып есептеледі. Атадан балаға мұра болып келе жатқан сырмақ жасау өнері бірден-бірге тарап, өрбіп, әрбір ұрпақ өкілдерінің өз жаңалықтары, соны элементтерімен сырмақ сыру деп аталады,
Текемет дегеніміз негізінен киізге ою-өрнек түсіріп басылған киіз. Киіздің оюланған жағы оң жағы болып есептелген. Кейде шеберлердің түрлі түсті жүннің өзін талдырмасыз оюлал салып, бір-бірінен ажыратылмайтындай айшықты түрлермен әдемілеп те жібереді. . 1. Бұрынғы кезде текеметтер аппликация жолымен ою салынып, өрнектелген. Бұл туралы - бұрын-соңды жарияланған да, жарияланбағанда жазбаша ескерткіш материалдар кездеседі.

ІІ. Көркем еңбек пәнін oқыту үдeріcінде қолөнермен түрлерімен таныстыру жәнe oқытуды ұйымдacтыру

2.1ою өрнек жайында
жазу-сызу шыға қоймаған ерте заманда адам өз ойын тасқа, сүйекке, ағашқа ойыпкашап түсіріп отырған. Қазіргі қолөнер сала- : сындағы сүйек ою өнері, ағаш ою өнері і деген сөздер - сол ерте заманда қалыптасқан ұғымдар. Демек, бұдан қазақ халқының ою-өрнек өнері де осы тұста басталғанына көзімізді жеткіземіз.
Бір кезде тасқа, ағашқа, сүйекке түсірілген ою-таңбалар келе-келе киізге, алаша, кілем ! тағы басқа заттарға салынатын болған. Ол бел- . сі, таңбалар арқылы халық белгілі бір ұғым түсініктерді аңғарып, біліп отырған. Бұдан оюөрнек белгі таңбалары өмір қажетінен туғанын байқауға болады. Мысалы, қазақ халқының ерте кезден бергі әдет-ғұрып салты бойынша, і бөтен жерге, алыс ауылға күйеуге ұзатылған . қыз баланың белгілі бір уақыттан кейін теркін 4 жағына сәлемдеме жіберуі тиіс екен. Сәлемдемеде жас келіншек өзінің күйеуге шыққаннан - кейінгі тұрмыс жағдайын ою-өрнекпен бейнелеп жіберуі шарт болған. Осы салт бойынша тұрмысқа шыққан бір қыздың үйіне жіберген сәлемдемесінде -- алақандай жарғақ, оның бетіне бойы сорайған ұзын және өте жіңішке, әрі арық адам бейнесі кестеленіп салынған және оның жанында тұрған дөп-дөңгелек адам тұрпаты бейнеленген. Бұл сәлемдемеден қыздың ата-анасы жат жұртқа ұзатылған баласының отырса опақ, тұрса сопақ болған мүшкіл халін түсінген. Ал басқа бір ретте күйеуге ұзатылған қыздан құсмұрын бейнесі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.