Жануарлардың сүт безінің жай-күйі
I. Кіріспе
Малшаруашылық өнімдерінің сапасын, жалпы көлемін ұлғайтуда ветеринария ғылымының және тәжірибенің маңызы өте зор. Бұл жаңағы шаруашылықты әртүлі, инфекциялық және инвазиялық аурулардан сақтандырады. Көптеген аурулармен күресу ойдағыдай жүріп жатқанымен, кейбір жеке аурулар кездесіп жатады. Бұл аурулар шаруашылыққа өте зор нұқсан келтіреді. Мұндай ауруларға желін ауруларын жатқызуға болады. Жнлін ауруларының әсерінен сиырлардың өнімділігі төмендеп, табыннан көптеген жас әрі жоғары өнімді сиырлар шығарылып жатады. Бұл шаруашылықтын тез өркендеуіне өте үлкен зиян келтіреді. Сонымен қатар желін ауруларының әсерінен сүттің сапасы төмендеп, төл аурулару көбейе түседі.
Желін ауруларының ішінде ең көп әрі көрнекі түрде зиян келтіретіні желінсау ауруы (сүт безінің қабыныуы).
Жаңа емдік және диагностикалық препараттарды қолдану, машинамен сауудың техникасының жаңаруының өзі қазіргі уақытта желінсаумен күресуде көзделген мақсаттарға жетпей жатыр.
Желінсаумен ауырған сиырларды сауу кезінде сүт безінде пайда болатын ауырсынулар жатыр спазмасына әкеледі, басқа көбею органдарының жұмысын бұзады (төлдің шығарылуы және сорылуы, іш тастау, дұрыс жетілмеген төлдердің туылуы, сиырларды қайталап ұрықтандыру). Бұлардың барлығы төлдің жатырдан шығуына кері әсерін тигізеді.
Желінсау кең тараған ауру болып тұр. Бұл аурудың пайда болуында негізгі себептердің бірі машинамен сауу техналогиясының және жалпы сүт сауу техналогиясының бұзылуы болып тұр. Осыған байланысты басқа аурулармен салыстырғанда қазіргі жағдайда сүт өнімінің төмендеуіне байланыстысты, сиырларды уақытынан ерте бракқа шығару, төл аурулары және бедеу сиырлардың санының артуы, сонымен қатар сүттің тағамдық және техналогиялық қасиеттерінің төмендеуі үлкен мөлшерде экономикалық зиян әкелуде. Жоғарғы рентабельді шаруашылықта ірі мүйізді қара малмен айналысу үшін сүтті бағыттағы сиырдың генетикалық потенциалын көтеру қажет және прогрессивтік технологияларды пайдаланумен қатар қажетті мал азығын қорын дұрыс жинап, оны дайындау және тепе-тең азық мәзірін құра білу қажет. Мал-дәрәгерлік жұмыстарды уақтылы жүргізіп, жұқпалы, ішкі аурулардың алдын алу шараларын, шығын шығармай мал басын аман сақтау қажет. Желінсау аурулары барлық аурулардың ішінде шаруашылықтарға өте көп экономикалық шығын келтіретін ауру. (Слободяник В.И., Нежданов А.Г.,1999; Родин Н.А.,1999). Малдәрәгерлік есеп-қисапқа қарайтын болсақ Оңтүстік қазақстан облысында 8-жылдың ішінде 2006-2014 жыл аралығында желінсау ауруы 29,5% өскен. Кейбір аудандарда жеке шаруа қожалықтарында желінсау ауруының сиырлар арасындағы үлестік салмағы 30-45%-ға жеткен. Оңтүстік қазақстан облысындағы 2008-2014 жылдар арасында малдәрігерлік есеп-қисапқа сенсек барлық желінсау ауруының түрлерімен ауырған сиыр саны жалпы тексерілген сиырлардың арасында 10,3-16,6% орын алған. Сиырлардың желінсаумен уырып жазылғандар саны 2012 жылғыдан 2014 жылда 3-есе көп. Осы уақытта жалпы клиникалық, патологиялық белгісі білініп, желінсау ауруынан жазылған сиырлар саны осы жылдары 53,6-77,1% құрайды. Жасырын желінсаумен ауырған сиырлар саны 22,9-46,3% (Смертина Е.Ю., 2002) құрап отыр.
Желінсау ауруына байланысты сүт өнімінің төмендеуі (70%), өнімді жою (8%), малдәрігерлік қызметке және дәрі-дәрмекке шығын (8%), амалсыз мал сою және мал өлімі (4%) құрады.
М.Х. Шайхманов (1985) айтуынша клиникалық маститте сүт өнімділіігі бір сиырға (жазылғаннан кейін сүт өнімділігі толық қалпына келе қоймаған) шаққанда 226,8 кг төмендейді. Сүт өнімі өте жоғары мемлекеттерде желінсау ауруы 20-50% сиырларда кездеседі (Полянцев Н.И., Подберезный В.В., 2007).
Статистикалық мал-дәрігерлік деректерде желін ауруынан бірден өліп кеткен сиырлар туралы мәліметтер жоқ, себебі ондай есеп-қисап жүргізілмегген. Көптеген авторлардың мәліметіне қарасақ, біздің көптеген облысмтарымызда клиникалық желін ауруымен ауырғандар саны 10,9 до 43,4% дейін кездеседі, жасырын - от 8,8 до 12% (Гулина В.М., 1999; Ланская Н.В., 2001; Ганиева А.А., 2003).
Жаңа қолданылып жатқан емдік дәрі-дәрмектер және диагностикалық препараттар, аппаратпен сауу технологиясын қанша жақсартсақта желінсау ауруынан құтылудың және жақсы тиімді нәтиже көрсеткішін ала-алмай отырмыз.
Сол себепті де желінсау ауруының жаңа тиімді емдеу әдісітерін және жалпылама үрдісті алдын-алу шараларын жүргізудің жолдарын іздеуміз қажет.
Шаруа қожалықтарында сауын сиырлардың желін ауруының агалактия мен гипогалактиясы түрлі желін ауруларының себептерін анықтап, Д. Д. Логвинов бойынша "электролита" буферлік ерітіндісін 165 мл тиімді мөлшерде, 1, 3-ші және 5-ші күндері енгізілді, бәріне бір реттен салынды және бірге АСД - 2 фракциясын қолданғаннан кейін терапиялық тиімділік 100% ға дейін артты.
Ауыл шаруашылығының алдында тұрған басты тапсырма - халықты өндірістік және ауылшаруашылық шикізатпен, етпен қамтамасыз ететін өндірістің дамуы мен мал шаруашылығының барлық салаларының жан-жақты динамикалық дамуына, малдардың ауруларының алдын алу, емдеу шараларына қол жеткізу болып табылады
- Жаңа емдік және диагностикалық препараттарды қолданып, агалактия мен гипогалактия ауруын дер кезінде анықтап, жаңа емдеу кестесін пайдаланып, экономикалық тиімділігін анықтау.
- Агалактия мен гипогалактия ауруына қолданылатын емдеу схемаларының терапевтикалық әсерін, дәрежелерін анықтау.
- азықтың сапасыздығын, азық мәзірін тепе-теңдік нормаларын сақтау.
- Суалған сиырларды уақтысымен демалысқа шығару
Жануарлардың сүт безінің жай-күйі жалпы қабылданған әдістеме бойынша клиникалық әдістермен анықталды (Студенцов А. П. с соавт., 2000),
ІІ.Негізгі бөлім
2.1 Әдеби шолу
В. Венскявиченің мәліметі бойынша 225 бас сиырлардан тұратын табында 171-нен гипоагалактия табылған. Сауу кезінде желіннің ауру бөлігінен сауылған сүт, сау бөлігімен салыстырғанда орта есеппен 23 пайызға аз болған, және де желіннің ауырған бөлігінің өнімділігі лактация аяғына дейін төмен болған.
В.И. Мутовиннің мәліметі бойыша жасырын желінсау кезінде болатын желін бөлігінің гипогалактиясында төлдеуден кейінгі мерзімде орта есеппен сиырдан 7,5 пайыз аз сүт алынған.
Қандағы май алмасуы бұзылғанда кетон денелерінің саны артады (ацетон, ацетоуксус және бета-оксимай қышқылы). Сонымен қатар кетон денелерінің және несептегі (кетонурия) мөлшері артады. Алиментарлық агалактия мен гипогалактияға азықтың сапасыздығы салдарынан және жануарлардың суға ашығуы салдарынан сүт беру қаблеті, бұзылуы жатады [1,2,27].
Гипогалактия ауыз судың төмен температурасында пайда болуы мүмкін (2-9°С). Тәулігіне 70 л су тұтынғанда, сиыр оны 38 °С дейін қызады, яғни 2500 ккал шамасында жұмсайды. Жануарларға оңтайлы температурадағы суды беру сиырдың сүттілігін 10-12% - ға арттырады (С. И. Плященко, В. Т. Сидоров).
В.М. Карташованың мәліметтері бойынша көптеген елдерде жылына желінсаумен 50 пайызға дейін сиырлар ауырады. Және көптеген зиян әкеледі.
Сиырларды уақытынан ерте бракқа шығару олардың өнімділігі мен пайдаланылуын қысқартады. Нәтижесінде сиырлардың өмір сүруі орта есеппен 5,5-6,5 жылдан аспайды [3,8,60].
Осыған орай өнімділігі де 3,5-4 жылдан аспайды. Осылай етке кеткен әрбір мұндай сиырдан 3-4 бұзау және 3-4 лактацияның сүті алынбайды. Экономикалық шығынның бір бөлігін желінсауды емдеуге кеткен және профилактикалық жұмыстарды жүргізуге кеткен шығындар жатады. Олардың бағасы қабынудың дәрежесіне және аурудың асқынуына байланысты [4,5,32].
Н.И. Полянцев пен Б.А. Калашниктің мәліметтері бойынша желінсаумен зақымдалған сүтте ауру туғызатын микробтар болады. Бұндай сүтті бұзауларға термиялық өңдеуден өткізбей бұзауға беретін болсақ көптеген ішек-қарын ауруларына әкелуі мүмкін. Сондай-ақ, адамдарда ангина, скарлатина және әр түрлі ішек ауруларын тудыруы мүмкін. Жалпы сүтте 5-10 пайыз желінсаулы сүттің болуы ірімшік және әртүрлі сүт өнімдерінің техналогиялық дайындау процесін бұзады.
В.Венскявиченің зерттеулерінде 1-14 күндік жастағы бұзаулардың диспепсиямен ауырғанын байқаған. 315 желінсаудан таза сиырлардан алынған бұзаулар және 205 желінсаумен ауырған сиырлардан алынған бұзаулар зерттеуге алынған. Аурған бұзауларды емдеу тиімділігі де қарастырылған. Зерттеулер нәтижесінде желінсаумен ауырған сиырлардан туып оның уызын ішкен бұзаулар 2 есе диспепсиямен ауырып 4,3 есе өлім-жітімге ұшыраған, олармен бірге туылған сау сиырдың уызын ішкен бұзаулармен салыстырғанда.
Белгілі дат ғалымы S. O. Klastur-дың көрсету бойынша микробиологиялық жағдайын білу үшін бактериологиялық зерттеулер жүргізіп. Нәтижесінде әр түрлі микроб қоздырғыштарын тапқан.
Н.Т. Климов, В.А. Паринов, В.И. Слободяник, Е.Е. Шевелева, В.И. Зимников, А.Н. Модин, А.В. Чурсин, Д.М. Пониткиндердің айтулары бойынша: Сиырларда желінсаудың пайда болу және даму себебі машинамен сауу техналогиясының бұзылуынан болып табылады. Әр түрлі микроорганизмдер ең бастысы, коккалы флора (стафилакоккалар және стрептакоккалар), күтіп бағу, азықтандырудың дұрыс болмауы асептикалық қабынуды асқындыруы мүмкін. Әдетте сүт безінің резистенттілігі төмен сиырларда кездеседі.
В.М. Карташовтың айтуы бойынша азықпен улану кезінде малдардың сүтінің техналогиялық қасиеті және биологиялық көрсеткіштері бірден төмендейді. Желінсаудың пайда болуында негізгі улану сауылып жүрген сиырлардың нитриттермен және нитраттармен уланудан болады. Егер де бұл заттар жасыл шөпте қалыпты концентрациядан көп мөлшерде болатын болса.
С.И. Пляшенко және тағы басқаларының айтулары бойынша сүт безінің табиғи резистенттілігінің деңгейін сүттің құрамындағы лактопераксидаза, лизоцим, лактоферрин және иммуноглобулиндер мен лейкоцидтер көрсеткіштеріне байланысты делінген.
B.Senft және басқаларының айтулары бойынша микроорганизмдердің сүт безіне енуіне және онда көбеюіне тосқауыл болатын организнің қорғаныс жүйесі. Бұған фогацитоз, иммунды жүйе, сүттегі бактериостатикалық әсер ететін протеиндер және ферменттер.
A. Frerking және басқалары қосымша желін бөліктерімен 201 сиырдың секретіне бактериологиялық зерттеулер жүгізді. Қосымша желін бөліктері бар 52,2 пайыз (102 жануар) сиырдан стрептакоккалар, микрококкалар, стафилакоккалар, коринебактериялар және ішек таяқшалары бөлініп алынды [6,7,27].
Бактериологиялық зерттеу кезінде негізгі желін бөлітерінен сынақтың 14,4 пайызынан оң нәтижелер алынды. Негізгі және қосымша желін бөліктерінен бірдей микрофлора бөлінгеннің өзінде сиырларда көп бөліктіліктің тұқымқуалауы зерттелінді. Желіннің басқа да белгілері сияқты көптөлділік те тұқым қуалайды.
Э.Ф. Ложкиннің тұжырымдауы бойынша, созылмалы желінсаумен ауырған сиырлар келесі сүтию кезеңінде де ауырады. Алғаш рет төлдеген сиырлар желінсаудың кез келген түрімен ауырса, онда 96,6 пайызы келесі сүтию кезеңінде ауырады. Сондықтан желінсауға төзімсіз деп - үлкен сиырларды егер олар сүтиюдің бір кезеңінде желінсаудың созылмалы, клиникалық және жасырын түлерімен ауырса, сонымен қатар желінсаудың кез келген түрімен ауырған алғашқы төлдеген сиырларды жатқызуға болады [9,11,28].
А.И. Ильин және А.К. Поспеловтың көрсетулері бойынша: Желінсаудың пайда болуына әсер ететін ең негізгі себеп: азықтандырудың зоогигиеналық қалыпты мөлшерінің бұзылуы, жануарларды күтіп бағудың дұрыс болмауынан. Олардың тексерулері бойынша желінсаумен ауыратын сиырлар көбіне зоогигиеналық, зоотехникалық және ветеринариялық- санитариялық талаптары сақталмаған шаруашылықтарда кездеседі.
Сиырларда желінсаудың таралуы В.Н. Олескиевтің мәліметтері бойынша бірден бұзаулағаннан кейін - 25 пайызында, сүтею кезеңінің бірінші - екінші айларында - 20 пайызында, сүтеюдің келесі айларында - 17 пайызында, жіберу кезеңінде - 23 пайызында, суалу кезеңінде - 15 пайызында кездесті. Желінсаудың пайда болуында және дамуында ең маңызды рольді микробтық фактор атқарады.
Н.Ф.Мышкин, А.П. Студенцов, Н.А. Флегматов және басқа да ғалымдардың көрсетулері бойынша сиырларда желінсау көбінде төлдегеннен соң бірінші күні басталады.
Г.В. Зверевой және басқаларының мәліметтері бойынша сүтею кезінде желінсаумен - 36,3 пайыз, бұзауын жіберу кезінде - 22,6 пайыз, суалу кезінде - 15,8 пайыз, және төлдегеннен кейін алғашқы күні - 25,3 пайыз. Бұл жыл бойы желінсаумен ауырған сиырлар санына.
R.Gotze және D.Sahnketer-дің мәліметтері бойынша инфекциялық аурулар үрпі каналы арқылы жұғуда көбінде домаланған және конус тәрізді ұшы бар үрпіге қарағанда, тарелкалы және кратерлі ұшы бар желін бөліктері көп зақымдалады [10].
Желінсау-желіннің қабынуы сауын сиырда жылдың қай мезгілінде де, кейде тіпті суалған кезде де кездесе береді.Сүт безі аурулары малдар арасында жиі шығады және кең таралған. Желінсаудың әртүрлі формаларының этиологиясын, ағымын және болжамын, оны анықтау, емдеу және алдын алу шараларын жүргізуге көптеген зерттеушілердің жұмыстары арналған.
Желінсау пайда болуының негізгі себептері: дұрыс саумау, микроб факторының болуы, ауру малды анықтау және емдеудің дер кезінде жүргізілмеуі, төмен селекция жұмыстары, машиналы саууға дұрыс іріктеп алмау және басқа факторлар болып табылады.
Ұрып-соғудан, жарақаттанудан желін тканіне микробтар (стрептококк, стафилококк, қылау қоздырғышы, іріңдеткіш микроб т.б.)енуінен, желіндегі микробтардың ауру жұқтыру қабілетінің күшеюінен, ішек-қарын аурулары салдарынан, уланудан, шуы түспеуден, төлдеуден кейінгі эндометриттен болады [12,13].
Қора-жайдың, сауын стакандарының лас болуы, желінді лас сумен жуу, сиырды мезгілінде саумау, сауған кезде оның сүтін сарықпау, сауын аппаратының дұрыс жұмыс істемеуі, вакуум тәртібі бұзылуы, стакандарды ұзақ ұстаудан, желінге салқын тигізу, малды дұрыс-азықтандырмау, оған сапасыз азық беру- мұның бәрі желінсауға әкеліп соғуы мүмкін.
Сүт безіндегі патологиялық процесс келесі ретпен дамиды. Мәселен, сауу ережесі мен технологиясы бұзылса (сүт беру рефлексі тумай тұрып сауу аппаратттарын ерте қосу немесе сауылып біткен желінде олардың ұзақ тұрып қалуы), алдымен тітіркену дамиды да, қайталама теріс әсерлерде асептикалық қабынуға - жасырын маститке ұласады. Желіннің бұл ширегінің жергілікті төзімділігі төмендейді, үрпі ұшының және сыртқы саңылауының стрептококк, стафилококк сияқты микроорганизмдермен ластануы және үрпі үстіндегі цистерналарға (синустарға) енуі нәтижесінде әртүрлі ауырлық дәрежесіндегі жұқпалы процесс дамиды [2,4,10].
Желінсаумен сиырлар лактацияның кез-келген кезеңінде зақымданады, мұнда көбінесе өнімділігі жоғары сиырлар жиі ауырады. Негізгі сүт жоғалту ауыру кезеңінде және келесі сауығу кезеңінде жүреді[17,19]. Біраз сиырларда ұзақ уақытқа созылған емдеу нәтижесінде сүт безі ұлпасының орнына келмейтін өзгерістері белең алып, бұрынғы сүт сауымы мүлде қалпына келмейді. 20% астам сиырлар желінсаумен ауырғаннан кейін, бір немесе бірнеше желін ширегі семуі салдарынан ақауға шығарылады. Статистика бойынша субклиникалық желінсаумен 40-60% сиырлар ауырады, ал желінсаумен ауырып жазылған сиырлардан алынатын сүт өнімінің шығыны орташа жылдық сүт сауымының 10-15% құрайды [16,7].
АҚШ -та желінсаумен күрес бағдарламасы 30 жыл бұрын қабылданған болатын, бірақ осыған қарамастан, сиырлардың ауруынан келетін жыл сайынғы шығындар орташа 2 млрд дол., Осының шамамен 70% шығын - субклиникалық желінсаудан келді [21,23].
Сүтті мал шаруашылығына желінсау ауруы келтіретін зияндар, барлық жұқпалы емес аурулардың жалпы экономикалық шығындарына теңеседі. Көбінесе жоғары өнімді сиырлар ауырады. Қолайсыз жағдайлардың әсерінен жіті желінсаудың бір түрі екінші түріне айнала береді, не олар ұштаса жүреді. Желінсаудың кейбір түрлері, әсіресе, іріңді - катаральды желінсау (стрептококк енуінен болған) ұзаққа созылады да, бірте-бірте желін ұлпасына зақым тигізеді, оның орнын дәнекер ұлпа қаптайды.30% дейін ауырып айыққан сиырлар желін ширектерді семуі салдарынан ақауға шығарылады [18,19].
Нәтижесінде сиырдың өмірінің орта ұзақтығы 5 жыл шамасынан аспайды, одан 2,5-3 жыл ғана өнім алынады. Демек әрбір осындай сиырлардан 3-4 бұзау кем алынады және сауым сүт 3-4 лактацияға кемиді.
Сүт сапасы төмендеуінен келетін шығындар мен ауру сиырлардың бұзауларының өлім-жітімін қосу керек. Бұл тұрғыдан субклиникалық желінсаумен ауырған сиырлардың сүті қауіпті, себебі ол сыртқы белгісі бойынша қалыпты сиыр сүтінен айырмасы жоқ, бірақ құрамында адам мен мал үшін қатерлі патогенді және токсигенді микрофлора болуы мүмкін. Бұл жағдайда сүт өнеркәсібі де үлкен шығындарға ұшырайды, себебі ауру сиырлардың сүтінің жинақтағы тіпті кішкене қоспасы (10%) сүттен жоғары сапалы өнімдерді даярлауға мүмкіндік бермейді [25,27].
Желінсау себептерінің ерекше тобын желін және емшектердің жарақаттары (жара, сызат, жарылу, соғылу), сонымен қатар, үсу, күйіктер, өрескел уқалаумен және әсері күшті сүртпе майлар жағудан туған дерматиттар және тітіркенулер құрайды [26,29].
Өнеркәсіптік сүт кешендерінде сиырларды ұстауы машиналы саууды қолданусыз мүмкін болмайды. Бірақ аппаратты дұрыс қолданбау желінсауға жаппай ұшыраудың себебі болуы мүмкін. Мысалы қолмен сауу кезінде 5-6% желінсау тіркелсе, машиналы сауда бұл көрсеткіш 60% жетеді[30,16].
Жоғарыда айтылған мәселелер негізінде сиырларды ұстау және азықтандыру шарттарының, машинамен сауудың ережесі мен технологиясын сақталмауы малдың инфекцияға жалпы және жергілікті төзімділігін төмендетіп, сыртқы ортада, желінде бактериялар жиналып, көбеюіне ауру малдан сау малға жұғуына жағдай жасайды, яғни тұйық шеңбер түзіледі.
Жалпы ағза мен сүт безіне неғұрылым көп теріс факторлар әсер етсе, соғұрылым сыртқы ортаға патогенді микрофлора бөлетін, желінсаумен ауырған сиырлар көбейеді. Нәтижесінде тіпті шартты түрде патогенді микроорганизмдердің де уыттылығы күшеюіне жағдай жасалып, олар сүт безіне алдымен галактогенді жолмен жаппай түсіп (массивті инфекция), төзімділігі мықты малдардың өзінде де желінсау туғызуы мүмкін. Ауру бұл жағдайда энзоотия түрінде өтіп, көбінесе жоғары өнімді сиырларды зақымдап, шаруашылыққа орасан зор зияндар әкеледі [14,18].
Ф. К. Хасанов (2000) жүргізген тәжірибелерде виватонмен емдеу клиникалық айқын білінетін мастит кезінде новокаин блокадасымен үйлескен, 76-100% жағдайда тиімді болды, ал терапиялық әсердің ұзақтығы 4-7 тәулік болды. Субклиникалық мастит кезінде 3 күндік курс бойынша виватонмен емдеу тиімділігі 93,3% құрады.
Трошин мағлұматтары бойынша (2003) уберцид кешенді препаратын әзірледі. Уберцид препаратының емдік тиімділігі оның тері аппликациясы арқылы қолданылатын, сиырларда жасырын мастит кезінде 86-100% шегінде түрленеді, бұл маститке қарсы дәстүрлі препараттарды (мастисан-А және Е) цистерна ішіне енгізгеннен кейін 15-20% жоғары әсер етеді және сауығу мерзімі қысқа (2-3 күн) [10,8].
А. С. Гаврилиннің (2002) деректері бойынша линомаст препараты маститтің негізгі қоздырғыштарына қатысты жоғары бактерицидтік белсенділікке ие: стафилокококтар - 0,025 ЛЕсм3, стрептококтар - 0,38-0,78, ішек таяқшалары - 3,13 ЛЕсм3, псевдомонад - 6,25-12,5 ЛЕсм3. Линомаст препаратын өндірістік жағдайларда маститпен ауыратын сиырларды емдеу үшін қолдану сиырлардың 99,5% - ын 1-3 енгізгеннен кейін сауығуын қамтамасыз етеді. Субклиникалық және серозды мастит кезінде осы препараттың терапиялық тиімділігі 100,0%, ал серозды-катаральды мастит кезінде - 94,7% құрайды, бұл жалпы фермалардағы сиырлардың ауру деңгейінің 25,9% төмендеуін қамтамасыз етеді [20,23].
Терапияның медикаментозсыз әдістері (суық, жылу, массаж) белгісіз уақыттан бері қолданылады. Суық әдетте қабыну реакциясының бастапқы фазасында тағайындалады, бұл тіндердің ісінуінің дамуына кедергі келтіреді. Жылу процедуралары асқынған қабыну процесінде тағайындалады. Жылудың әсері трофикалық процестерді күшейтеді, инфильтраттардың сіңірілуін тездетеді, зақымданған ұлпаларда қорғаныс реакцияларын күшейтеді [6,9].
2.2 Желін безінің аурулары және пайда болу себептері
Ірі қара малдың желін безінің пайда болу себептері қазіргі уақытта аяғына дейін зерттелмеген. Бұл мәселе бойынша мүлдем қарама-қарсы көзқарастар бар, соның салдарынан онымен күрес бойынша мүлдем өзге, кейде тіпті әртүрлі іс-шаралар ұсынылады. Алайда, бір факторларға артықшылық бере отырып және басқаларын тастай отырып, аурудың шынайы себептерін анықтауға және онымен күресу шараларын ұсынуға болмайды. Бұған контагиозды стрептококкты маститпен күрес жөніндегі іс-шаралардың пайдасыздығы дәлел болып табылады.Мысалы, Э. X. Ридала (1964), Ю. Ю. Веллесте және т.б. (1967) желін безі ауруының негізгі себебі жұқпалы аурулардан басталатынын мойындады, ал аурудың өзі тіпті контагиозды деп санайды.
В. И. Мутовин (1974) қарсы пікірді ұстанады. Атап айтқанда, ол желін безінің ауруының этиологиясында басты рөл (шамамен 80% жағдай) сиырларды азықтандыру, ұстау және сауу, жарақаттар мен босанғаннан кейінгі асқынулар орын алады деп санайды. Негізгі мән азықтандыруға беріледі, ал микроорганизмдерге де қосымша рөл беріледі. Мұндай пікірді Д. Д. Логвинов және т.б. (1979) ұстанады.
Г. С. Григорян (1967) хабарлағандай, сау сиырдың іріңді-катаральды желін безінің ауруын іріңді-катаральды аурумен ауыратын сиырдан алынған сүт безінің қуысына 0,3 -- 0,8 мл сүт енгізу арқылы жазуға болады.
Сүт цистернасына сау сиырдың стафилококктар мен стрептококтардан таза өнімін енгізгенде көп жағдайда іріңді-катаральды мастит тудырған жоқ. Азықтандыруда, көптеген өсімдіктер жануарлардың ағзасының бірқатар физиологиялық функцияларына көпжақты әсер етеді. Алайда тұрақты қорада ұстау жағдайында, әсіресе монокорманы пайдалану кезінде, жануарлар қажетті шөптерді өз бетімен табуға мүмкіндігі болмаған кезде, оларда көптеген ауруларға қарсы тұру төмендейді, сүттің бактерицидтік фазасы күрт қысқарады, жиі маститтер пайда болад (Н. - Алматы: "Мектеп" Баспасы, 2007.
Төлдегеннен кейін қандағы А витамині төмен сиырлар (әсіресе үш апта ішінде) мастит ауруына бейім (l.a. Nohnston және т. б., 1983).
Сиырдың желін безі ауруының ықтималдығы көптеген факторларға байланысты: асырау, азықтандыру жағдайлары, жануардың жеке ерекшеліктері, алдын алу іс-шараларын сәтті өткізу.
Сиыр қорасында қанағаттанғысыз болған жағдайда ауру тудыратын патогенді микроорганизмдер дамуы мүмкін. Оларға алтын стафилококк, стрептококтардың әр түрлі түрлері, колиформды бактериялардың 100-ден астам түрі жатады, олар сауу аппараттары арқылы және ауа-тамшы жолымен оңай беріледі.
Жеткіліксіз, теңгерілмеген азықтандыру иммунитетті төмендетеді және аурулардың, оның ішінде маститтің барлық спектрін тудыруы мүмкін. Сонымен қатар, төлдеуден кейін теріс энергетикалық теңгерімі (энергия тапшылығы) бар сиырлар үшін ауру қаупі жоғары екендігі тәжірибелік жолмен дәлелденді.
Жануарлардың жеке ерекшеліктеріне олардың физиологиялық жай-күйі (соңғы аптадағы сиырлар өте сезімтал), жасы (лактация саны), ағзаның жалпы жағдайы (иммунитет әлсіреген жағдайда ауру қаупі артады), тұқым қуалаушылық жатады.
Ғалымдардың соңғы зерттеулері, сондай-ақ желіннің құрылысының кейбір ерекшеліктері ауру арасындағы байланысты растайды. Бағалау критерийлері болып емшек арналарында өндірілетін кератин затының саны, емшек ұшындағы кератинді блякшалардың мөлшері мен нысаны, сауылғаннан кейін емшек каналы диаметрінің өзгеруі табылады.
Голланд ғалымдары кератин - балауыз тәріздес заттың, соска каналының ішкі бетін жабатын - аурудың дамуында үлкен рөл атқаратынын дәлелдеді. Кератин қоршаған ортаның желініне кіретін микроорганизмдер жолындағы бөгет болып табылады. Сауу процесінде ол (шамамен 40%) өлшенген жасушалармен және белсенді бактериялармен бірге жуылады. Сауылғаннан кейін кератин саны тез қалпына келеді, бұл емшек каналы эпителийінің қалыпты қорғаныс функциясын қолдайды. Тиісінше, бұл заттың жетіспеушілігі микроорганизмдерге желіннің тініне терең еніп, қабынуға мүмкіндік береді. Алайда, кератиннің артық болуы да қажет емес, өйткені бұл сүт сапасын нашарлатады. Сонымен қатар," жұмыс істеген" және аластатылмаған кератин мастит тудыратын бактерияларды көбейту үшін қоректік орта болып табылады. Кератиннің артық болуы сауумен байланысты болуы мүмкін, бұл кезде ол емшектен (пульсациясыз) кетпейді немесе оны шамадан тыс өндіреді. Әзірлеу кератин, сондай-ақ негіздейді білім кератиновых әшекейлер арналған сосках. Кератин өнімдері төмен сиырларда олар жоқ [11,15,27].
Шын мәнінде, кератинді бляшкалар-шырынның соңғы бөлігінің эпидермисінің гиперкератозы. Олар әртүрлі пішіндегі кесілген тері сақинасын білдіреді. Мұндай сақиналардың болуы және нысаны бойынша емшектер кератинді сақинасы жоқ (N), тегіс сақинасы бар (S), диаметрі 2-6 мм (R) жуық тегіс емес және кедір-бұдырлы сақинасы бар және өте тегіс емес және кедір-бұдырлы сақинасы бар (VR) болып бөлінеді. Табында R-сақиналары бар сиырлардың 20%-дан артық болмауы және VR-сақиналары бар сиырлардың 10% - дан артық болмауы тиіс.
Шеткі қалпақшалардың пішініне емшектердің орналасуы, олардың ұзындығы, сауымы, лактация кезеңі әсер етеді. Маститтің даму қаупі жұқа және тегіс кератинді сақиналары бар сиырларда азаяды. Ал сиыр маститіне неғұрлым бейім, сақиналары жоқ немесе олардың контурлары анық емес, "шайылған". Бұл жұқа және тегіс бляшка патогенді микроорганизмдердің желініне енуіне кедергі жасай отырып, емшек арнасының жарығын толығымен жабады. Бляшка болмаған жағдайда шырынды баяу жабады және олар желінге түсіп үлгереді.
Егер емшектер тегіс емес сақиналары болса, олардың кедір-бұдырлы бетінде стандартты гигиеналық процедуралар кезінде (желіннің жуылуы) нашар жойылатын бактериялар көп ұсталады. Нәтижесінде микроорганизмдер желінге еркін еніп кетуі мүмкін.
Аурумен сырқаттанушылыққа сауудан кейін емшек арнасының диаметрінің өзгеруі үлкен әсер етеді. Машиналық сауын процесінде вакуум қан мен лимфаның шырынға құйылуына ықпал етеді. Сонымен қатар, сүт каналы ашылады. Сауылғаннан кейін арна бірден жабылмайды және біраз уақыт микрофлораның қақпасы болып табылады. Сондықтан сиырдың маститіне аз сезімтал, онда емшек каналы тез жабылатын және сауылғанға дейін және одан кейін оның саңылауының диаметрінің айырмашылығы 5% - дан аспайды. Емшек каналы диаметрінің өзгеру сипатына сауу аппаратының сипаттамалары (вакуум, пульсация жиілігі), сиырдың сауылу деңгейі, кератинді бляшалардың пішіні әсер етеді. Бірақ кератиннің саны да, кератинді бляшалардың пішіні де, емшек арнасының ашылу дәрежесі міндетті түрде туғаннан бастап алынған сиырдың жеке ерекшеліктері болып табылмайды. Бұл қасиеттердің көрінуіне малдарды сауу және ұстау жағдайлары қатты әсер етеді.
Аурулардың кең таралуы машинамен сауу ережелерін бұзғанда байқалады: сауу стакандарын ұстап тұру, пульсацияның тым жылдам немесе тұрақсыз ырғағы, тұрақты емес вакуум, ескі, дөрекі, жарылған шөл Резеңке Пайдалану, дұрыс емес іске қосу. Жануарларды қыста бетонды еденге арналған қораларда, жазда және күзде қатты жабыны жоқ лагерьлерде, ластанған шикі төсеніштерде күтіп-ұстауға ықпал етеді. Микроорганизмдер (стафилокококтар, стрептококтар, ішек таяқшасы, сальмонеллалар, микоплазмалар, саңырауқұлақтар, вирустар және т.б.) маститтердің тікелей себебі болуы мүмкін немесе олар басқа факторлардан туындаған қабыну ағымдарын күрделендіреді. Қоздырғыштар сүт безіне сөл каналы арқылы, зақымданған желіннің терісі арқылы өтеді, сондай-ақ жыныс мүшелерінен қан және лимфа тамырлары бойынша (жатырдың атониясы және субинволюциясы, соңғы ұсталуы, эндометрит кезінде), асқазан-ішек жолынан және басқа мүшелерден олардың қабынуы кезінде енгізіледі.
Бір түрге морфологиялық тұрғыдан жататын аурудың қоздырғышы, оның биологиялық қасиеттеріне және ағза тіндерінің реактивтілігіне байланысты, жалпы алғанда, қабынудың барлық түрлерінің әртүрлі үйлесімділігіне байланысты болуы мүмкін. Сонымен қатар, түрлі микроорганизмдер клиникалық ағымы мен морфологиялық өзгерістері бойынша бірдей желіннің қабыну түрін тудыруы мүмкін.Сауу технологиясының бұзылуы
Ауру асептикалық (қандай да бір қоздырғыштардың қатысуынсыз) өтуі мүмкін екенін ескеру қажет [7,16,22,25].
2.3 Профессор А.П. Студенцовтың кестесі бойынша: желінсаудың жіктелуі және алдын алу, емдеу шаралары
Желінсау - желіннің қабынуы. Көбінесе жаңа туған малда, сиырларды суалтқан кезде, қойды қозысынан айырған кезде басталады.
Себептері: Ғалымдардың айтуынша, желінсау суық алған желінге микроорганизмдердің енуінен болады дейді.
Микроорганизмдер желінге: Глактогендік жолмен емшек үрпісі арқылы кір - лас шүберекпен сүрткенде, т.б.
-Қан арқылы (Гематогендік жолмен) - Гастроэнтерит, эндометрит, ретикулоперитонит, вагинит, т.б. аурулардан
-Желін терісі арқылы (лимфогендік жолмен) - микроб тері арқылы еніп, ауруды тек қана организмнің резистенасы төмендегенде қоздырыда.
-Желінсаудың пайда болуына желіннің зақымдануы тікелей себепкер болады (ол сығылып-езілуі, сығылып жыртылуы т.б.) немесе жарақат альвеолаларымен сүт жолдарының зақымдануына микробтардың енуіне ашық қақпа болады.
Профессор А.П. Студенцовтың кестесі бойынша: желінсаудың жіктелуі және алдын алу шаралары:
1. Серозды желінсау
2. Катаралды желінсау:
а) Желіннің және сүт жолдарының катары
б) альвеола катары
3. Фибринозды желінсау
4. Іріңді желінсау:
а) Іріңді-катаралды
б) Желін абцессі
в) Желін флегмонасы
5. Геморрагиялық желінсау
6. Тәнді желінсау:
а) Аусыл
б) Актиномикоз
в) Желін туберкулезі
г)Желінсаудың асқынуы - индурация және гангрена
Агалактия, гипогалактия - сүттің төмендеуі және мүлдем жойылып кетуі. Сүт беретін жолды дұрыс бағып күтпегендіктен сүт безінің ақауларынан малдың стресске ұшырап, адреналин және норадреналин бөлінгендіктен пролактин гормонның әсері төмендейді де, сүт түзілмейді. Туа біткен гипогалактия - ол ұрғашы малдың туғаннан кейін сүт безінің дамымай қалуы, сонымен қатар малды дұрыс сұрыптамай жақын - туыстың будандастырғаннан болады. Сүт беретін малды дұрыс азықтандырмағаннан да болады, сүт беретін малдың қартайып, сүт безіндегі өзгерістерге байланысты болады. Туа біткен - емшек каналының бітіп қалуы. Жаңа төлдеген танашаларда емшек каналы бітеу болып қалуы кездеседі.
Клиникалық көрінісі: Емшектің үрпісінен жоғары жері сүтке толып тұрады.Үрпінде сүт шығатын тесігі болмайды. Осындай болған емшектің бөлімі кейін сүтін жоғалтып, атрофияға ұшырайды.
Емделуі - тек операция жасау арқылы емшекті әбден қысып тұрып, ұшы томпиғанша ұстап тұрады да, алдын ала қыздырылған бізбен немесе сымтемірмен тесік жасайды, неме тіліп жібереді. Операциядан кейін малды жиі-жиі сауған дұрыс немесе емшек каналына катетер салып қояды. Сауу аралығында емшектің ұшын вазелинмен, борсық майымен жағып қояды.
Туа біткен агалактия және гипогалактия. Сүт безінің әлсіз дамуы салдарынан жануарларда байқалады. Жоғары өнімді малдарда нашар ұйымдастырылған асыл тұқымды селекциялық жұмыс кезінде, сүт бағытындағы сиырларын өсіру үшін жоспарлы іріктеу жұмыстары жүргізілмегенде және іріктеу болмаған кезде пайда болады. Басқа жануарларда тұқым қуалайтын сызықтық немесе жеке сүт аздығы байқалады. Бұл ақаулар жиі жақын тұқым өсіру арқылы алынған жануарларда болады.
Клиникалық белгілері. Қабыну белгілері толық болмаған кезде желін бездерінің әлсіз дамуы байқалады. Шошқа бездері әдетте цилиндрлі немесе конустық пішінді болады. Кейде "емшегі кратер тәрізді " -- тері білікшесімен түзілген құйғышта орналасқан теріге қысылып бекітілген. Мұндай емшектер соруға, аппаратпен саууға жарамсыз және аналық құрамнан аналықтарды шеттетуге шығаруға негіз болады.
Туа біткен емшек тесігінің болмауы. Туғаннан кейін алғашқылардың кейде каналдың тесігінің немесе оның тері тесігінің жоқтығын анықтайды.
Клиникалық белгілері. Желіннің төрттен бірі ісінген және сүтке толы. Емшек (соскалық) каналының тиісті жоғарғы ұшында тесік жоқ. Ұстауарқылы сфинктердің толық болмауын анықтайды немесе соңғысының бұлшық еттің қалыңдауы түрінде кездеседі. Сүт жіңішке тері тесігінің бітелуі салдарынан бөлінбейді, ол қолмен қысылған кезде (сауу кезіндегі сияқты) сүттің жоғарғы жағында жоғарылау түрінде шығады. Егер сүт ағынын уақтылы қамтамасыз етпесе, қалыпты емес кері кеткен сүт ауруға ұшыратады және желіннің төрттен бір бөлігі кері дамуға ұшырайды және келесі лактациялық кезеңге дейін біртіндеп іске қосылмайды. Алдағы уақытта барлық желін бездері толық желін атрофиясына ұшырауы мүмкін.
Оталық емдеу. Емшек каналының бітеліп қалуы кезінде тек терімен емшек каналын жабатын тері жоғары созылатындай етіп сору керек. Ортасынан тесік каналын, инемен немесе жұқа троакармен тесіледі. Теріні ыстық сыммен, тоқылған сыммен күйдіреді немесе жұқа пинцетпен басып, ұшын қайшымен қиып алған дұрыс. Операциядан кейін жараның қайтадан бітіп кетпеуін қадағалайды, қан тамырларының түзілуін және каналдың бітелуін болдырмау үшін оны вазелинмен, бор немесе басқа да бейтарап жақпамен майлайды. Егер тесік тар болса, оны бужбен кеңейтеді.
Каналдың тесігі толық бекітілген жағдайда оны жасанды троакар арқылы тесік жасауға тырысады. Алайда, көптеген жағдайларда жасанды арна қайтадан өседі немесе свищ пайда болады және сүттің еріксіз ағуы кездеседі, оларды жою үшін емшектің ұшындарын ампутациялауға немесе жасанды фистуланы қойып тігуге тура келеді.
Қартайған агалактия және гипогалактия. Аурудың жалпы анықтамасына сүт безінің және аналық бастың басқа мүшелерінің жас өзгерістері салдарынан сүт өнімділігінің төмендеуімен сипатталады.
Клиникалық белгілері. Сүт безінің біркелкі азаюы (атрофиясы), оның тығыздануы "ет желіні", флюктуация немесе тығыз, кейде қатайған бөлімдерінің түзілуі, сүт өнімділігінің төмендеуі, сүт сапасының өзгеруі, онда сүт тастарының, сүт құмының және басқа да өзгерістердің анықталуы байқалады. Гистологиялық зерттеу кезінде ескі сиырлардың желінінің сүт тастарымен толтырылған және дәнекер тіннен жасалған капсуламен қоршалған альвеолдар анықталады. Кейде тастар альвеолдарды үзіп, оның орнында дәнекер ұлпалар өседі.
Алдын алу жануарларды өмір бойы дұрыс пайдалануды ұйымдастыру талап етеді.
Алиментарлы (азықтық) агалактия және гипогалактия. Бұл аурулар -- жануарларды азықтандырудағы қателіктердің салдарынан лактацияның бұзылуы.
Себептері: жөнді аналықтарды азықтандырмағандықтан, ересек жануарларды дұрыс тамақтандырмау (жалпы аштық, азық мәзіріндегі ақуыз, минералды тұздар, микроэлементтер жетіспеуі), біркелкі азық мәзірі, ас қорыту, ақуыз, көмірсулар, минералды алмасулардың бұзылуы.
Азық мәзірінің толық тепе-теңдігінің дұрыс еместігі, сүт сауудың төмендеуіне, сүт сапасының нашарлауына әкеледі, сондай-ақ басқа ағзалардың функцияларына теріс әсер етеді. Алиментарлы гипогалактия кезінде ауру жануарлардың қанында көмірсу алмасуының бұзылуы қант пен гликогеннің (гипогликемия) мөлшері азаяды. Бауырдағы гликоген мөлшері төмендейді, ал қанда сүт және пирожүзім қышқылдарының концентрациясы артады. Мал азығының мөлшері мен сапасы, сондай-ақ асқазандағы микрофлораның құрамы майсыздыққа әсер етеді. Мысалы, бір жануарларда асқазандағы сірке қышқылды ашытуды қамтамасыз ететін микробтар басым, басқаларында -- пропион немесе май қышқылының пайда болуы. Азық мәзірінің құрамы бірдей болғанда пропион немесе маймен салыстырғанда сірке қышқылының пайызы жоғары болса, сүт майлылығы да жоғары.
Қандағы май алмасуы бұзылғанда кетон денелерінің саны артады (ацетон, ацетоуксус және бета-оксимай қышқылы). Сонымен қатар кетон денелерінің және несептегі (кетонурия) мөлшері артады. Алиментарлық агалактия мен гипогалактияға азықтың сапасыздығы салдарынан және жануарлардың суға ашығуы салдарынан лактацияның бұзылуы жатады.
Гипогалактия ауыз судың төмен температурасында пайда болуы мүмкін (2-9°С). Тәулігіне 70 л су тұтынғанда, сиыр оны 38 °С дейін қызады, яғни 2500 ккал шамасында жұмсайды. Жануарларға оңтайлы температурадағы суды беру сиырдың сүттілігін 10-12% - ға арттырады (С. И. Плященко, В. Т. Сидоров).
Жасанды түрде пайда болған агалактия және гипогалактия. Бұл аурулар қалыпты жағдайда жүрген сау малдарда, қол сауудан механикалық машинамен саууға көшумен байланысты шартты рефлекстердің бұзылуы, жануарларға жеке қарау ережелерін сақтамау салдарынан пайда болады. Әсіресе жүйке жүйесінің жағдайы өте маңызды. Жалпы күшті жүйке қозуы, қорқыту, сиыр үшін әдетті жағдайдың өзгеруі (қораның, сауындықтың ауысуы және т.б.), мал ауласындағы күн тәртібінің бұзылуы, сауу мерзімдерінің сақталмауы, тез аралықтар қалыптасқан жүйке байланыстарының бұзылуына алып келуі және гипогалактия немесе агалактияны тудыруы мүмкін.
Сүтті бермей ұстап қалуы. Кейбір сиырлар (ешкілер) сауу кезінде сүтті мезгіл-мезгіл ұстайды. Әсіресе, бұл жиі анасымен өсірілетін бұзау, сауын ауыстыру, жағдайдың өзгеруі, жануарларға дөрекі қарау, сауу кезінде байқалады.
Сүттің ұсталуы гипофиздің артқы бөлігінің функциясының бұзылуына байланысты, ол шамадан тыс, ерекше (үркіту, ауырсыну, шулағаннан) тітіркену әсерінен окситоцин бөлінбейді. Мүмкін, сүттің ұсталуы қанға сіңетін бүйрек үсті бездеріне де, тамырларды және сүт ағындарын тарылтатын адреналин жүйке жүйесінің күрт өзгерістерінің ықпалымен байланысты болуы мүмкін. Соңында, сүттің кідірісі сүт жолдары мен цистерналардың тегіс бұлшық етіне тікелей рефлекторлық әсерге байланысты болуы мүмкін. Сүт безінің жиырылу жүйесінің босаңсуы, соның салдарынан сүт альвеол мен сүт жүрістерінен сығылмайды. Мүмкін, сүттің кешігу механизмі желіннің қан тамыр жүйесінің өзіндік эректильді жағдайында және орталық немесе перифериялық нерв жүйесінің (өзіндік "психоздық" немесе рефлекторлық невроз түрінде) ыдырауы негізінде сүт безінің тегіс бұлшықеттерінің қысқаруынан тұрады.
Клиникалық белгілері. Сүт цистернасы жақсы толтырылған немесе толып кеткен жағдайда да сүттің болмауы байқалады. Кейде сүтті ұстау кедергісі сауымның күрт төмендеуімен көрінеді. Сүтті сауу үшін сүт безі мен басқа мүшелердің зақымдану белгілері болмауы тән. Диагноз қою кезінде агалактияны, гипогалактияны, лакторреяды және өзін-өзі беруді анықтап алу керек.
Болжам: қолайлы.
Емі. Сиырларды (жұдырықпен) дұрыс сауу және желіннің дайындық массажын жасау қажет. Кейде сауу кезінде сүтті бермей қалған жағдайда, сауынның ортасында қосымша уқалау жақсы әсер береді. Құрал-саймандарды саууға дайындауға және сауу аппараттарының дұрыс жұмыс істеуіне ерекше назар аударылуы тиіс. Сүт беруге әсер ете алатын аурулар анықталған кезде тиісті ем қолдану керек ("Вагиниттер", "Вестибулиттер" және т.б. қараңыз). Созылмалы жағдайларда, әсіресе жануарларды қозғағанда бром тұздары тағайындалады. Р. Прахов және Н. Нанчев сүттің шықпағанынің орнын толтыру үшін сиырдың қынабына ұзындығы 50-60 см резеңке шлангымен қосылған футбол камерасын енгізуді ұсынды. Шланг байланады. 10-15 минуттан кейін сауылған кезде барлық сүт беріледі. Бұл әдісті қолданудан сиырлар, биелер, буйволиц және ешкілер сауу кезінде оң нәтижелер алды.
Сүтті бермей ұстау түйелерде өте айқын көрінеді, сондықтан оларды сауу алдында ботаның көмегімен ботаны жіберіп иітіп алып, бір мезгілде саууды бастау қажет. Түйе бірнеше жұтқыншақ жасағаннан кейін, оны бұрады және саууды жалғастырады. Егер түйенің уақытша өтуі мақсатқа жетуге әкелмесе, онда түйе желіннің бір жартысын ботаға соруға мүмкіндік беріп, ал екінші жартысын бір уақытта сауып алу қажет.
Сүттің өз еркімен иіп кетуі. Бұл ауру сиыр өз сүтін сорып алады немесе оны басқа сиырларға соруға кедергі жасамайды. Сиырларды өз бетімен жіберген кезде жемді қабылдауға кедергі келтірмейтіндей етіп, аузына желіндерді алуға мүмкіндік бермейтін тұмылдырық кигізеді.
Климаттық гипогалактия-ағзаға қолайсыз климаттық факторлардың (химиялық және физикалық стрессорлардың) әсері салдарынан лактацияның бұзылуы.
Себептері: жануарларды сазды жерде, қараңғы, нашар желдетілетін үй-жайларда желдеткіші жоқ жайда ұстау, қыдыртудың болмауы, ыстықта ұзақ уақыт жаю. Мысалы, сиырлардағы ылғалдылықтың 85-тен 95% - ға дейін артуы, сауынды 9-12% - ға төмендетті; ауа температурасының төмендеуі немесе жоғарылауы осыған ұқсас әсер етеді (С. И. Плященко, В. Т. Сидоров).
Клиникалық белгілері. Қолайсыз климаттық факторлар болған кезде сүттің төмендеуі байқалады. Қорада жоғары температура болған жағдайда кейде сиырларда сүттің майлылығы азаяды.
Шамадан тыс пайдалану агалактия және гипогалактия. Лактацияның бұл бұзылуы-жануарларды шамадан тыс пайдаланудың салдарынан ( мысалы, лактацияның 300 күнге дейін) және одан да көп ұзаруы, дененің физиологиялық жетілуіне жетпеген қашарлардың ұрықтануы, сиырлардың шешінуін дұрыс ұйымдастырмау, құнажындардың саууға нашар дайындығы.
Сүт өнімділігінің басты өлшемі сиырдан алынған сүттің жалпы санының көрсеткіштері лактациялық кезеңде емес, бір жыл ішінде болуы тиіс, өйткені тығыздалған туу кезінде сиыр екі лактация (бір толық және екіншісін басынан 1-2 айдан кем емес) бойы жыл бойы саудалады және сүт 300 күндік және ұзақ үздіксіз лактация кезінде көп береді.
Сиырдың тәулігіне сауу еселігін анықтауға арналған критерий сүт түзілу жылдамдығы мен желіннің сыйымдылық көрсеткіштері болып табылады. Сиырлардың желіні сүтпен толғанда сауу керек. Тым сирек, тым жиі сауу сүт өнімділігін төмендетеді. Бұзаулағаннан кейінгі алғашқы айларда, әсіресе жайылымда жануарларды ұстағанда, сүт түзілімі тез жүреді, сондықтан сиырлар жиі, ал лактация соңында сүт түзілу процесі әлсіреген кезде -- сирек, бірақ тәулігіне кем дегенде 2 реттен аз болмау керек. Екі рет сауу кезінде сауын арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Малшаруашылық өнімдерінің сапасын, жалпы көлемін ұлғайтуда ветеринария ғылымының және тәжірибенің маңызы өте зор. Бұл жаңағы шаруашылықты әртүлі, инфекциялық және инвазиялық аурулардан сақтандырады. Көптеген аурулармен күресу ойдағыдай жүріп жатқанымен, кейбір жеке аурулар кездесіп жатады. Бұл аурулар шаруашылыққа өте зор нұқсан келтіреді. Мұндай ауруларға желін ауруларын жатқызуға болады. Жнлін ауруларының әсерінен сиырлардың өнімділігі төмендеп, табыннан көптеген жас әрі жоғары өнімді сиырлар шығарылып жатады. Бұл шаруашылықтын тез өркендеуіне өте үлкен зиян келтіреді. Сонымен қатар желін ауруларының әсерінен сүттің сапасы төмендеп, төл аурулару көбейе түседі.
Желін ауруларының ішінде ең көп әрі көрнекі түрде зиян келтіретіні желінсау ауруы (сүт безінің қабыныуы).
Жаңа емдік және диагностикалық препараттарды қолдану, машинамен сауудың техникасының жаңаруының өзі қазіргі уақытта желінсаумен күресуде көзделген мақсаттарға жетпей жатыр.
Желінсаумен ауырған сиырларды сауу кезінде сүт безінде пайда болатын ауырсынулар жатыр спазмасына әкеледі, басқа көбею органдарының жұмысын бұзады (төлдің шығарылуы және сорылуы, іш тастау, дұрыс жетілмеген төлдердің туылуы, сиырларды қайталап ұрықтандыру). Бұлардың барлығы төлдің жатырдан шығуына кері әсерін тигізеді.
Желінсау кең тараған ауру болып тұр. Бұл аурудың пайда болуында негізгі себептердің бірі машинамен сауу техналогиясының және жалпы сүт сауу техналогиясының бұзылуы болып тұр. Осыған байланысты басқа аурулармен салыстырғанда қазіргі жағдайда сүт өнімінің төмендеуіне байланыстысты, сиырларды уақытынан ерте бракқа шығару, төл аурулары және бедеу сиырлардың санының артуы, сонымен қатар сүттің тағамдық және техналогиялық қасиеттерінің төмендеуі үлкен мөлшерде экономикалық зиян әкелуде. Жоғарғы рентабельді шаруашылықта ірі мүйізді қара малмен айналысу үшін сүтті бағыттағы сиырдың генетикалық потенциалын көтеру қажет және прогрессивтік технологияларды пайдаланумен қатар қажетті мал азығын қорын дұрыс жинап, оны дайындау және тепе-тең азық мәзірін құра білу қажет. Мал-дәрәгерлік жұмыстарды уақтылы жүргізіп, жұқпалы, ішкі аурулардың алдын алу шараларын, шығын шығармай мал басын аман сақтау қажет. Желінсау аурулары барлық аурулардың ішінде шаруашылықтарға өте көп экономикалық шығын келтіретін ауру. (Слободяник В.И., Нежданов А.Г.,1999; Родин Н.А.,1999). Малдәрәгерлік есеп-қисапқа қарайтын болсақ Оңтүстік қазақстан облысында 8-жылдың ішінде 2006-2014 жыл аралығында желінсау ауруы 29,5% өскен. Кейбір аудандарда жеке шаруа қожалықтарында желінсау ауруының сиырлар арасындағы үлестік салмағы 30-45%-ға жеткен. Оңтүстік қазақстан облысындағы 2008-2014 жылдар арасында малдәрігерлік есеп-қисапқа сенсек барлық желінсау ауруының түрлерімен ауырған сиыр саны жалпы тексерілген сиырлардың арасында 10,3-16,6% орын алған. Сиырлардың желінсаумен уырып жазылғандар саны 2012 жылғыдан 2014 жылда 3-есе көп. Осы уақытта жалпы клиникалық, патологиялық белгісі білініп, желінсау ауруынан жазылған сиырлар саны осы жылдары 53,6-77,1% құрайды. Жасырын желінсаумен ауырған сиырлар саны 22,9-46,3% (Смертина Е.Ю., 2002) құрап отыр.
Желінсау ауруына байланысты сүт өнімінің төмендеуі (70%), өнімді жою (8%), малдәрігерлік қызметке және дәрі-дәрмекке шығын (8%), амалсыз мал сою және мал өлімі (4%) құрады.
М.Х. Шайхманов (1985) айтуынша клиникалық маститте сүт өнімділіігі бір сиырға (жазылғаннан кейін сүт өнімділігі толық қалпына келе қоймаған) шаққанда 226,8 кг төмендейді. Сүт өнімі өте жоғары мемлекеттерде желінсау ауруы 20-50% сиырларда кездеседі (Полянцев Н.И., Подберезный В.В., 2007).
Статистикалық мал-дәрігерлік деректерде желін ауруынан бірден өліп кеткен сиырлар туралы мәліметтер жоқ, себебі ондай есеп-қисап жүргізілмегген. Көптеген авторлардың мәліметіне қарасақ, біздің көптеген облысмтарымызда клиникалық желін ауруымен ауырғандар саны 10,9 до 43,4% дейін кездеседі, жасырын - от 8,8 до 12% (Гулина В.М., 1999; Ланская Н.В., 2001; Ганиева А.А., 2003).
Жаңа қолданылып жатқан емдік дәрі-дәрмектер және диагностикалық препараттар, аппаратпен сауу технологиясын қанша жақсартсақта желінсау ауруынан құтылудың және жақсы тиімді нәтиже көрсеткішін ала-алмай отырмыз.
Сол себепті де желінсау ауруының жаңа тиімді емдеу әдісітерін және жалпылама үрдісті алдын-алу шараларын жүргізудің жолдарын іздеуміз қажет.
Шаруа қожалықтарында сауын сиырлардың желін ауруының агалактия мен гипогалактиясы түрлі желін ауруларының себептерін анықтап, Д. Д. Логвинов бойынша "электролита" буферлік ерітіндісін 165 мл тиімді мөлшерде, 1, 3-ші және 5-ші күндері енгізілді, бәріне бір реттен салынды және бірге АСД - 2 фракциясын қолданғаннан кейін терапиялық тиімділік 100% ға дейін артты.
Ауыл шаруашылығының алдында тұрған басты тапсырма - халықты өндірістік және ауылшаруашылық шикізатпен, етпен қамтамасыз ететін өндірістің дамуы мен мал шаруашылығының барлық салаларының жан-жақты динамикалық дамуына, малдардың ауруларының алдын алу, емдеу шараларына қол жеткізу болып табылады
- Жаңа емдік және диагностикалық препараттарды қолданып, агалактия мен гипогалактия ауруын дер кезінде анықтап, жаңа емдеу кестесін пайдаланып, экономикалық тиімділігін анықтау.
- Агалактия мен гипогалактия ауруына қолданылатын емдеу схемаларының терапевтикалық әсерін, дәрежелерін анықтау.
- азықтың сапасыздығын, азық мәзірін тепе-теңдік нормаларын сақтау.
- Суалған сиырларды уақтысымен демалысқа шығару
Жануарлардың сүт безінің жай-күйі жалпы қабылданған әдістеме бойынша клиникалық әдістермен анықталды (Студенцов А. П. с соавт., 2000),
ІІ.Негізгі бөлім
2.1 Әдеби шолу
В. Венскявиченің мәліметі бойынша 225 бас сиырлардан тұратын табында 171-нен гипоагалактия табылған. Сауу кезінде желіннің ауру бөлігінен сауылған сүт, сау бөлігімен салыстырғанда орта есеппен 23 пайызға аз болған, және де желіннің ауырған бөлігінің өнімділігі лактация аяғына дейін төмен болған.
В.И. Мутовиннің мәліметі бойыша жасырын желінсау кезінде болатын желін бөлігінің гипогалактиясында төлдеуден кейінгі мерзімде орта есеппен сиырдан 7,5 пайыз аз сүт алынған.
Қандағы май алмасуы бұзылғанда кетон денелерінің саны артады (ацетон, ацетоуксус және бета-оксимай қышқылы). Сонымен қатар кетон денелерінің және несептегі (кетонурия) мөлшері артады. Алиментарлық агалактия мен гипогалактияға азықтың сапасыздығы салдарынан және жануарлардың суға ашығуы салдарынан сүт беру қаблеті, бұзылуы жатады [1,2,27].
Гипогалактия ауыз судың төмен температурасында пайда болуы мүмкін (2-9°С). Тәулігіне 70 л су тұтынғанда, сиыр оны 38 °С дейін қызады, яғни 2500 ккал шамасында жұмсайды. Жануарларға оңтайлы температурадағы суды беру сиырдың сүттілігін 10-12% - ға арттырады (С. И. Плященко, В. Т. Сидоров).
В.М. Карташованың мәліметтері бойынша көптеген елдерде жылына желінсаумен 50 пайызға дейін сиырлар ауырады. Және көптеген зиян әкеледі.
Сиырларды уақытынан ерте бракқа шығару олардың өнімділігі мен пайдаланылуын қысқартады. Нәтижесінде сиырлардың өмір сүруі орта есеппен 5,5-6,5 жылдан аспайды [3,8,60].
Осыған орай өнімділігі де 3,5-4 жылдан аспайды. Осылай етке кеткен әрбір мұндай сиырдан 3-4 бұзау және 3-4 лактацияның сүті алынбайды. Экономикалық шығынның бір бөлігін желінсауды емдеуге кеткен және профилактикалық жұмыстарды жүргізуге кеткен шығындар жатады. Олардың бағасы қабынудың дәрежесіне және аурудың асқынуына байланысты [4,5,32].
Н.И. Полянцев пен Б.А. Калашниктің мәліметтері бойынша желінсаумен зақымдалған сүтте ауру туғызатын микробтар болады. Бұндай сүтті бұзауларға термиялық өңдеуден өткізбей бұзауға беретін болсақ көптеген ішек-қарын ауруларына әкелуі мүмкін. Сондай-ақ, адамдарда ангина, скарлатина және әр түрлі ішек ауруларын тудыруы мүмкін. Жалпы сүтте 5-10 пайыз желінсаулы сүттің болуы ірімшік және әртүрлі сүт өнімдерінің техналогиялық дайындау процесін бұзады.
В.Венскявиченің зерттеулерінде 1-14 күндік жастағы бұзаулардың диспепсиямен ауырғанын байқаған. 315 желінсаудан таза сиырлардан алынған бұзаулар және 205 желінсаумен ауырған сиырлардан алынған бұзаулар зерттеуге алынған. Аурған бұзауларды емдеу тиімділігі де қарастырылған. Зерттеулер нәтижесінде желінсаумен ауырған сиырлардан туып оның уызын ішкен бұзаулар 2 есе диспепсиямен ауырып 4,3 есе өлім-жітімге ұшыраған, олармен бірге туылған сау сиырдың уызын ішкен бұзаулармен салыстырғанда.
Белгілі дат ғалымы S. O. Klastur-дың көрсету бойынша микробиологиялық жағдайын білу үшін бактериологиялық зерттеулер жүргізіп. Нәтижесінде әр түрлі микроб қоздырғыштарын тапқан.
Н.Т. Климов, В.А. Паринов, В.И. Слободяник, Е.Е. Шевелева, В.И. Зимников, А.Н. Модин, А.В. Чурсин, Д.М. Пониткиндердің айтулары бойынша: Сиырларда желінсаудың пайда болу және даму себебі машинамен сауу техналогиясының бұзылуынан болып табылады. Әр түрлі микроорганизмдер ең бастысы, коккалы флора (стафилакоккалар және стрептакоккалар), күтіп бағу, азықтандырудың дұрыс болмауы асептикалық қабынуды асқындыруы мүмкін. Әдетте сүт безінің резистенттілігі төмен сиырларда кездеседі.
В.М. Карташовтың айтуы бойынша азықпен улану кезінде малдардың сүтінің техналогиялық қасиеті және биологиялық көрсеткіштері бірден төмендейді. Желінсаудың пайда болуында негізгі улану сауылып жүрген сиырлардың нитриттермен және нитраттармен уланудан болады. Егер де бұл заттар жасыл шөпте қалыпты концентрациядан көп мөлшерде болатын болса.
С.И. Пляшенко және тағы басқаларының айтулары бойынша сүт безінің табиғи резистенттілігінің деңгейін сүттің құрамындағы лактопераксидаза, лизоцим, лактоферрин және иммуноглобулиндер мен лейкоцидтер көрсеткіштеріне байланысты делінген.
B.Senft және басқаларының айтулары бойынша микроорганизмдердің сүт безіне енуіне және онда көбеюіне тосқауыл болатын организнің қорғаныс жүйесі. Бұған фогацитоз, иммунды жүйе, сүттегі бактериостатикалық әсер ететін протеиндер және ферменттер.
A. Frerking және басқалары қосымша желін бөліктерімен 201 сиырдың секретіне бактериологиялық зерттеулер жүгізді. Қосымша желін бөліктері бар 52,2 пайыз (102 жануар) сиырдан стрептакоккалар, микрококкалар, стафилакоккалар, коринебактериялар және ішек таяқшалары бөлініп алынды [6,7,27].
Бактериологиялық зерттеу кезінде негізгі желін бөлітерінен сынақтың 14,4 пайызынан оң нәтижелер алынды. Негізгі және қосымша желін бөліктерінен бірдей микрофлора бөлінгеннің өзінде сиырларда көп бөліктіліктің тұқымқуалауы зерттелінді. Желіннің басқа да белгілері сияқты көптөлділік те тұқым қуалайды.
Э.Ф. Ложкиннің тұжырымдауы бойынша, созылмалы желінсаумен ауырған сиырлар келесі сүтию кезеңінде де ауырады. Алғаш рет төлдеген сиырлар желінсаудың кез келген түрімен ауырса, онда 96,6 пайызы келесі сүтию кезеңінде ауырады. Сондықтан желінсауға төзімсіз деп - үлкен сиырларды егер олар сүтиюдің бір кезеңінде желінсаудың созылмалы, клиникалық және жасырын түлерімен ауырса, сонымен қатар желінсаудың кез келген түрімен ауырған алғашқы төлдеген сиырларды жатқызуға болады [9,11,28].
А.И. Ильин және А.К. Поспеловтың көрсетулері бойынша: Желінсаудың пайда болуына әсер ететін ең негізгі себеп: азықтандырудың зоогигиеналық қалыпты мөлшерінің бұзылуы, жануарларды күтіп бағудың дұрыс болмауынан. Олардың тексерулері бойынша желінсаумен ауыратын сиырлар көбіне зоогигиеналық, зоотехникалық және ветеринариялық- санитариялық талаптары сақталмаған шаруашылықтарда кездеседі.
Сиырларда желінсаудың таралуы В.Н. Олескиевтің мәліметтері бойынша бірден бұзаулағаннан кейін - 25 пайызында, сүтею кезеңінің бірінші - екінші айларында - 20 пайызында, сүтеюдің келесі айларында - 17 пайызында, жіберу кезеңінде - 23 пайызында, суалу кезеңінде - 15 пайызында кездесті. Желінсаудың пайда болуында және дамуында ең маңызды рольді микробтық фактор атқарады.
Н.Ф.Мышкин, А.П. Студенцов, Н.А. Флегматов және басқа да ғалымдардың көрсетулері бойынша сиырларда желінсау көбінде төлдегеннен соң бірінші күні басталады.
Г.В. Зверевой және басқаларының мәліметтері бойынша сүтею кезінде желінсаумен - 36,3 пайыз, бұзауын жіберу кезінде - 22,6 пайыз, суалу кезінде - 15,8 пайыз, және төлдегеннен кейін алғашқы күні - 25,3 пайыз. Бұл жыл бойы желінсаумен ауырған сиырлар санына.
R.Gotze және D.Sahnketer-дің мәліметтері бойынша инфекциялық аурулар үрпі каналы арқылы жұғуда көбінде домаланған және конус тәрізді ұшы бар үрпіге қарағанда, тарелкалы және кратерлі ұшы бар желін бөліктері көп зақымдалады [10].
Желінсау-желіннің қабынуы сауын сиырда жылдың қай мезгілінде де, кейде тіпті суалған кезде де кездесе береді.Сүт безі аурулары малдар арасында жиі шығады және кең таралған. Желінсаудың әртүрлі формаларының этиологиясын, ағымын және болжамын, оны анықтау, емдеу және алдын алу шараларын жүргізуге көптеген зерттеушілердің жұмыстары арналған.
Желінсау пайда болуының негізгі себептері: дұрыс саумау, микроб факторының болуы, ауру малды анықтау және емдеудің дер кезінде жүргізілмеуі, төмен селекция жұмыстары, машиналы саууға дұрыс іріктеп алмау және басқа факторлар болып табылады.
Ұрып-соғудан, жарақаттанудан желін тканіне микробтар (стрептококк, стафилококк, қылау қоздырғышы, іріңдеткіш микроб т.б.)енуінен, желіндегі микробтардың ауру жұқтыру қабілетінің күшеюінен, ішек-қарын аурулары салдарынан, уланудан, шуы түспеуден, төлдеуден кейінгі эндометриттен болады [12,13].
Қора-жайдың, сауын стакандарының лас болуы, желінді лас сумен жуу, сиырды мезгілінде саумау, сауған кезде оның сүтін сарықпау, сауын аппаратының дұрыс жұмыс істемеуі, вакуум тәртібі бұзылуы, стакандарды ұзақ ұстаудан, желінге салқын тигізу, малды дұрыс-азықтандырмау, оған сапасыз азық беру- мұның бәрі желінсауға әкеліп соғуы мүмкін.
Сүт безіндегі патологиялық процесс келесі ретпен дамиды. Мәселен, сауу ережесі мен технологиясы бұзылса (сүт беру рефлексі тумай тұрып сауу аппаратттарын ерте қосу немесе сауылып біткен желінде олардың ұзақ тұрып қалуы), алдымен тітіркену дамиды да, қайталама теріс әсерлерде асептикалық қабынуға - жасырын маститке ұласады. Желіннің бұл ширегінің жергілікті төзімділігі төмендейді, үрпі ұшының және сыртқы саңылауының стрептококк, стафилококк сияқты микроорганизмдермен ластануы және үрпі үстіндегі цистерналарға (синустарға) енуі нәтижесінде әртүрлі ауырлық дәрежесіндегі жұқпалы процесс дамиды [2,4,10].
Желінсаумен сиырлар лактацияның кез-келген кезеңінде зақымданады, мұнда көбінесе өнімділігі жоғары сиырлар жиі ауырады. Негізгі сүт жоғалту ауыру кезеңінде және келесі сауығу кезеңінде жүреді[17,19]. Біраз сиырларда ұзақ уақытқа созылған емдеу нәтижесінде сүт безі ұлпасының орнына келмейтін өзгерістері белең алып, бұрынғы сүт сауымы мүлде қалпына келмейді. 20% астам сиырлар желінсаумен ауырғаннан кейін, бір немесе бірнеше желін ширегі семуі салдарынан ақауға шығарылады. Статистика бойынша субклиникалық желінсаумен 40-60% сиырлар ауырады, ал желінсаумен ауырып жазылған сиырлардан алынатын сүт өнімінің шығыны орташа жылдық сүт сауымының 10-15% құрайды [16,7].
АҚШ -та желінсаумен күрес бағдарламасы 30 жыл бұрын қабылданған болатын, бірақ осыған қарамастан, сиырлардың ауруынан келетін жыл сайынғы шығындар орташа 2 млрд дол., Осының шамамен 70% шығын - субклиникалық желінсаудан келді [21,23].
Сүтті мал шаруашылығына желінсау ауруы келтіретін зияндар, барлық жұқпалы емес аурулардың жалпы экономикалық шығындарына теңеседі. Көбінесе жоғары өнімді сиырлар ауырады. Қолайсыз жағдайлардың әсерінен жіті желінсаудың бір түрі екінші түріне айнала береді, не олар ұштаса жүреді. Желінсаудың кейбір түрлері, әсіресе, іріңді - катаральды желінсау (стрептококк енуінен болған) ұзаққа созылады да, бірте-бірте желін ұлпасына зақым тигізеді, оның орнын дәнекер ұлпа қаптайды.30% дейін ауырып айыққан сиырлар желін ширектерді семуі салдарынан ақауға шығарылады [18,19].
Нәтижесінде сиырдың өмірінің орта ұзақтығы 5 жыл шамасынан аспайды, одан 2,5-3 жыл ғана өнім алынады. Демек әрбір осындай сиырлардан 3-4 бұзау кем алынады және сауым сүт 3-4 лактацияға кемиді.
Сүт сапасы төмендеуінен келетін шығындар мен ауру сиырлардың бұзауларының өлім-жітімін қосу керек. Бұл тұрғыдан субклиникалық желінсаумен ауырған сиырлардың сүті қауіпті, себебі ол сыртқы белгісі бойынша қалыпты сиыр сүтінен айырмасы жоқ, бірақ құрамында адам мен мал үшін қатерлі патогенді және токсигенді микрофлора болуы мүмкін. Бұл жағдайда сүт өнеркәсібі де үлкен шығындарға ұшырайды, себебі ауру сиырлардың сүтінің жинақтағы тіпті кішкене қоспасы (10%) сүттен жоғары сапалы өнімдерді даярлауға мүмкіндік бермейді [25,27].
Желінсау себептерінің ерекше тобын желін және емшектердің жарақаттары (жара, сызат, жарылу, соғылу), сонымен қатар, үсу, күйіктер, өрескел уқалаумен және әсері күшті сүртпе майлар жағудан туған дерматиттар және тітіркенулер құрайды [26,29].
Өнеркәсіптік сүт кешендерінде сиырларды ұстауы машиналы саууды қолданусыз мүмкін болмайды. Бірақ аппаратты дұрыс қолданбау желінсауға жаппай ұшыраудың себебі болуы мүмкін. Мысалы қолмен сауу кезінде 5-6% желінсау тіркелсе, машиналы сауда бұл көрсеткіш 60% жетеді[30,16].
Жоғарыда айтылған мәселелер негізінде сиырларды ұстау және азықтандыру шарттарының, машинамен сауудың ережесі мен технологиясын сақталмауы малдың инфекцияға жалпы және жергілікті төзімділігін төмендетіп, сыртқы ортада, желінде бактериялар жиналып, көбеюіне ауру малдан сау малға жұғуына жағдай жасайды, яғни тұйық шеңбер түзіледі.
Жалпы ағза мен сүт безіне неғұрылым көп теріс факторлар әсер етсе, соғұрылым сыртқы ортаға патогенді микрофлора бөлетін, желінсаумен ауырған сиырлар көбейеді. Нәтижесінде тіпті шартты түрде патогенді микроорганизмдердің де уыттылығы күшеюіне жағдай жасалып, олар сүт безіне алдымен галактогенді жолмен жаппай түсіп (массивті инфекция), төзімділігі мықты малдардың өзінде де желінсау туғызуы мүмкін. Ауру бұл жағдайда энзоотия түрінде өтіп, көбінесе жоғары өнімді сиырларды зақымдап, шаруашылыққа орасан зор зияндар әкеледі [14,18].
Ф. К. Хасанов (2000) жүргізген тәжірибелерде виватонмен емдеу клиникалық айқын білінетін мастит кезінде новокаин блокадасымен үйлескен, 76-100% жағдайда тиімді болды, ал терапиялық әсердің ұзақтығы 4-7 тәулік болды. Субклиникалық мастит кезінде 3 күндік курс бойынша виватонмен емдеу тиімділігі 93,3% құрады.
Трошин мағлұматтары бойынша (2003) уберцид кешенді препаратын әзірледі. Уберцид препаратының емдік тиімділігі оның тері аппликациясы арқылы қолданылатын, сиырларда жасырын мастит кезінде 86-100% шегінде түрленеді, бұл маститке қарсы дәстүрлі препараттарды (мастисан-А және Е) цистерна ішіне енгізгеннен кейін 15-20% жоғары әсер етеді және сауығу мерзімі қысқа (2-3 күн) [10,8].
А. С. Гаврилиннің (2002) деректері бойынша линомаст препараты маститтің негізгі қоздырғыштарына қатысты жоғары бактерицидтік белсенділікке ие: стафилокококтар - 0,025 ЛЕсм3, стрептококтар - 0,38-0,78, ішек таяқшалары - 3,13 ЛЕсм3, псевдомонад - 6,25-12,5 ЛЕсм3. Линомаст препаратын өндірістік жағдайларда маститпен ауыратын сиырларды емдеу үшін қолдану сиырлардың 99,5% - ын 1-3 енгізгеннен кейін сауығуын қамтамасыз етеді. Субклиникалық және серозды мастит кезінде осы препараттың терапиялық тиімділігі 100,0%, ал серозды-катаральды мастит кезінде - 94,7% құрайды, бұл жалпы фермалардағы сиырлардың ауру деңгейінің 25,9% төмендеуін қамтамасыз етеді [20,23].
Терапияның медикаментозсыз әдістері (суық, жылу, массаж) белгісіз уақыттан бері қолданылады. Суық әдетте қабыну реакциясының бастапқы фазасында тағайындалады, бұл тіндердің ісінуінің дамуына кедергі келтіреді. Жылу процедуралары асқынған қабыну процесінде тағайындалады. Жылудың әсері трофикалық процестерді күшейтеді, инфильтраттардың сіңірілуін тездетеді, зақымданған ұлпаларда қорғаныс реакцияларын күшейтеді [6,9].
2.2 Желін безінің аурулары және пайда болу себептері
Ірі қара малдың желін безінің пайда болу себептері қазіргі уақытта аяғына дейін зерттелмеген. Бұл мәселе бойынша мүлдем қарама-қарсы көзқарастар бар, соның салдарынан онымен күрес бойынша мүлдем өзге, кейде тіпті әртүрлі іс-шаралар ұсынылады. Алайда, бір факторларға артықшылық бере отырып және басқаларын тастай отырып, аурудың шынайы себептерін анықтауға және онымен күресу шараларын ұсынуға болмайды. Бұған контагиозды стрептококкты маститпен күрес жөніндегі іс-шаралардың пайдасыздығы дәлел болып табылады.Мысалы, Э. X. Ридала (1964), Ю. Ю. Веллесте және т.б. (1967) желін безі ауруының негізгі себебі жұқпалы аурулардан басталатынын мойындады, ал аурудың өзі тіпті контагиозды деп санайды.
В. И. Мутовин (1974) қарсы пікірді ұстанады. Атап айтқанда, ол желін безінің ауруының этиологиясында басты рөл (шамамен 80% жағдай) сиырларды азықтандыру, ұстау және сауу, жарақаттар мен босанғаннан кейінгі асқынулар орын алады деп санайды. Негізгі мән азықтандыруға беріледі, ал микроорганизмдерге де қосымша рөл беріледі. Мұндай пікірді Д. Д. Логвинов және т.б. (1979) ұстанады.
Г. С. Григорян (1967) хабарлағандай, сау сиырдың іріңді-катаральды желін безінің ауруын іріңді-катаральды аурумен ауыратын сиырдан алынған сүт безінің қуысына 0,3 -- 0,8 мл сүт енгізу арқылы жазуға болады.
Сүт цистернасына сау сиырдың стафилококктар мен стрептококтардан таза өнімін енгізгенде көп жағдайда іріңді-катаральды мастит тудырған жоқ. Азықтандыруда, көптеген өсімдіктер жануарлардың ағзасының бірқатар физиологиялық функцияларына көпжақты әсер етеді. Алайда тұрақты қорада ұстау жағдайында, әсіресе монокорманы пайдалану кезінде, жануарлар қажетті шөптерді өз бетімен табуға мүмкіндігі болмаған кезде, оларда көптеген ауруларға қарсы тұру төмендейді, сүттің бактерицидтік фазасы күрт қысқарады, жиі маститтер пайда болад (Н. - Алматы: "Мектеп" Баспасы, 2007.
Төлдегеннен кейін қандағы А витамині төмен сиырлар (әсіресе үш апта ішінде) мастит ауруына бейім (l.a. Nohnston және т. б., 1983).
Сиырдың желін безі ауруының ықтималдығы көптеген факторларға байланысты: асырау, азықтандыру жағдайлары, жануардың жеке ерекшеліктері, алдын алу іс-шараларын сәтті өткізу.
Сиыр қорасында қанағаттанғысыз болған жағдайда ауру тудыратын патогенді микроорганизмдер дамуы мүмкін. Оларға алтын стафилококк, стрептококтардың әр түрлі түрлері, колиформды бактериялардың 100-ден астам түрі жатады, олар сауу аппараттары арқылы және ауа-тамшы жолымен оңай беріледі.
Жеткіліксіз, теңгерілмеген азықтандыру иммунитетті төмендетеді және аурулардың, оның ішінде маститтің барлық спектрін тудыруы мүмкін. Сонымен қатар, төлдеуден кейін теріс энергетикалық теңгерімі (энергия тапшылығы) бар сиырлар үшін ауру қаупі жоғары екендігі тәжірибелік жолмен дәлелденді.
Жануарлардың жеке ерекшеліктеріне олардың физиологиялық жай-күйі (соңғы аптадағы сиырлар өте сезімтал), жасы (лактация саны), ағзаның жалпы жағдайы (иммунитет әлсіреген жағдайда ауру қаупі артады), тұқым қуалаушылық жатады.
Ғалымдардың соңғы зерттеулері, сондай-ақ желіннің құрылысының кейбір ерекшеліктері ауру арасындағы байланысты растайды. Бағалау критерийлері болып емшек арналарында өндірілетін кератин затының саны, емшек ұшындағы кератинді блякшалардың мөлшері мен нысаны, сауылғаннан кейін емшек каналы диаметрінің өзгеруі табылады.
Голланд ғалымдары кератин - балауыз тәріздес заттың, соска каналының ішкі бетін жабатын - аурудың дамуында үлкен рөл атқаратынын дәлелдеді. Кератин қоршаған ортаның желініне кіретін микроорганизмдер жолындағы бөгет болып табылады. Сауу процесінде ол (шамамен 40%) өлшенген жасушалармен және белсенді бактериялармен бірге жуылады. Сауылғаннан кейін кератин саны тез қалпына келеді, бұл емшек каналы эпителийінің қалыпты қорғаныс функциясын қолдайды. Тиісінше, бұл заттың жетіспеушілігі микроорганизмдерге желіннің тініне терең еніп, қабынуға мүмкіндік береді. Алайда, кератиннің артық болуы да қажет емес, өйткені бұл сүт сапасын нашарлатады. Сонымен қатар," жұмыс істеген" және аластатылмаған кератин мастит тудыратын бактерияларды көбейту үшін қоректік орта болып табылады. Кератиннің артық болуы сауумен байланысты болуы мүмкін, бұл кезде ол емшектен (пульсациясыз) кетпейді немесе оны шамадан тыс өндіреді. Әзірлеу кератин, сондай-ақ негіздейді білім кератиновых әшекейлер арналған сосках. Кератин өнімдері төмен сиырларда олар жоқ [11,15,27].
Шын мәнінде, кератинді бляшкалар-шырынның соңғы бөлігінің эпидермисінің гиперкератозы. Олар әртүрлі пішіндегі кесілген тері сақинасын білдіреді. Мұндай сақиналардың болуы және нысаны бойынша емшектер кератинді сақинасы жоқ (N), тегіс сақинасы бар (S), диаметрі 2-6 мм (R) жуық тегіс емес және кедір-бұдырлы сақинасы бар және өте тегіс емес және кедір-бұдырлы сақинасы бар (VR) болып бөлінеді. Табында R-сақиналары бар сиырлардың 20%-дан артық болмауы және VR-сақиналары бар сиырлардың 10% - дан артық болмауы тиіс.
Шеткі қалпақшалардың пішініне емшектердің орналасуы, олардың ұзындығы, сауымы, лактация кезеңі әсер етеді. Маститтің даму қаупі жұқа және тегіс кератинді сақиналары бар сиырларда азаяды. Ал сиыр маститіне неғұрлым бейім, сақиналары жоқ немесе олардың контурлары анық емес, "шайылған". Бұл жұқа және тегіс бляшка патогенді микроорганизмдердің желініне енуіне кедергі жасай отырып, емшек арнасының жарығын толығымен жабады. Бляшка болмаған жағдайда шырынды баяу жабады және олар желінге түсіп үлгереді.
Егер емшектер тегіс емес сақиналары болса, олардың кедір-бұдырлы бетінде стандартты гигиеналық процедуралар кезінде (желіннің жуылуы) нашар жойылатын бактериялар көп ұсталады. Нәтижесінде микроорганизмдер желінге еркін еніп кетуі мүмкін.
Аурумен сырқаттанушылыққа сауудан кейін емшек арнасының диаметрінің өзгеруі үлкен әсер етеді. Машиналық сауын процесінде вакуум қан мен лимфаның шырынға құйылуына ықпал етеді. Сонымен қатар, сүт каналы ашылады. Сауылғаннан кейін арна бірден жабылмайды және біраз уақыт микрофлораның қақпасы болып табылады. Сондықтан сиырдың маститіне аз сезімтал, онда емшек каналы тез жабылатын және сауылғанға дейін және одан кейін оның саңылауының диаметрінің айырмашылығы 5% - дан аспайды. Емшек каналы диаметрінің өзгеру сипатына сауу аппаратының сипаттамалары (вакуум, пульсация жиілігі), сиырдың сауылу деңгейі, кератинді бляшалардың пішіні әсер етеді. Бірақ кератиннің саны да, кератинді бляшалардың пішіні де, емшек арнасының ашылу дәрежесі міндетті түрде туғаннан бастап алынған сиырдың жеке ерекшеліктері болып табылмайды. Бұл қасиеттердің көрінуіне малдарды сауу және ұстау жағдайлары қатты әсер етеді.
Аурулардың кең таралуы машинамен сауу ережелерін бұзғанда байқалады: сауу стакандарын ұстап тұру, пульсацияның тым жылдам немесе тұрақсыз ырғағы, тұрақты емес вакуум, ескі, дөрекі, жарылған шөл Резеңке Пайдалану, дұрыс емес іске қосу. Жануарларды қыста бетонды еденге арналған қораларда, жазда және күзде қатты жабыны жоқ лагерьлерде, ластанған шикі төсеніштерде күтіп-ұстауға ықпал етеді. Микроорганизмдер (стафилокококтар, стрептококтар, ішек таяқшасы, сальмонеллалар, микоплазмалар, саңырауқұлақтар, вирустар және т.б.) маститтердің тікелей себебі болуы мүмкін немесе олар басқа факторлардан туындаған қабыну ағымдарын күрделендіреді. Қоздырғыштар сүт безіне сөл каналы арқылы, зақымданған желіннің терісі арқылы өтеді, сондай-ақ жыныс мүшелерінен қан және лимфа тамырлары бойынша (жатырдың атониясы және субинволюциясы, соңғы ұсталуы, эндометрит кезінде), асқазан-ішек жолынан және басқа мүшелерден олардың қабынуы кезінде енгізіледі.
Бір түрге морфологиялық тұрғыдан жататын аурудың қоздырғышы, оның биологиялық қасиеттеріне және ағза тіндерінің реактивтілігіне байланысты, жалпы алғанда, қабынудың барлық түрлерінің әртүрлі үйлесімділігіне байланысты болуы мүмкін. Сонымен қатар, түрлі микроорганизмдер клиникалық ағымы мен морфологиялық өзгерістері бойынша бірдей желіннің қабыну түрін тудыруы мүмкін.Сауу технологиясының бұзылуы
Ауру асептикалық (қандай да бір қоздырғыштардың қатысуынсыз) өтуі мүмкін екенін ескеру қажет [7,16,22,25].
2.3 Профессор А.П. Студенцовтың кестесі бойынша: желінсаудың жіктелуі және алдын алу, емдеу шаралары
Желінсау - желіннің қабынуы. Көбінесе жаңа туған малда, сиырларды суалтқан кезде, қойды қозысынан айырған кезде басталады.
Себептері: Ғалымдардың айтуынша, желінсау суық алған желінге микроорганизмдердің енуінен болады дейді.
Микроорганизмдер желінге: Глактогендік жолмен емшек үрпісі арқылы кір - лас шүберекпен сүрткенде, т.б.
-Қан арқылы (Гематогендік жолмен) - Гастроэнтерит, эндометрит, ретикулоперитонит, вагинит, т.б. аурулардан
-Желін терісі арқылы (лимфогендік жолмен) - микроб тері арқылы еніп, ауруды тек қана организмнің резистенасы төмендегенде қоздырыда.
-Желінсаудың пайда болуына желіннің зақымдануы тікелей себепкер болады (ол сығылып-езілуі, сығылып жыртылуы т.б.) немесе жарақат альвеолаларымен сүт жолдарының зақымдануына микробтардың енуіне ашық қақпа болады.
Профессор А.П. Студенцовтың кестесі бойынша: желінсаудың жіктелуі және алдын алу шаралары:
1. Серозды желінсау
2. Катаралды желінсау:
а) Желіннің және сүт жолдарының катары
б) альвеола катары
3. Фибринозды желінсау
4. Іріңді желінсау:
а) Іріңді-катаралды
б) Желін абцессі
в) Желін флегмонасы
5. Геморрагиялық желінсау
6. Тәнді желінсау:
а) Аусыл
б) Актиномикоз
в) Желін туберкулезі
г)Желінсаудың асқынуы - индурация және гангрена
Агалактия, гипогалактия - сүттің төмендеуі және мүлдем жойылып кетуі. Сүт беретін жолды дұрыс бағып күтпегендіктен сүт безінің ақауларынан малдың стресске ұшырап, адреналин және норадреналин бөлінгендіктен пролактин гормонның әсері төмендейді де, сүт түзілмейді. Туа біткен гипогалактия - ол ұрғашы малдың туғаннан кейін сүт безінің дамымай қалуы, сонымен қатар малды дұрыс сұрыптамай жақын - туыстың будандастырғаннан болады. Сүт беретін малды дұрыс азықтандырмағаннан да болады, сүт беретін малдың қартайып, сүт безіндегі өзгерістерге байланысты болады. Туа біткен - емшек каналының бітіп қалуы. Жаңа төлдеген танашаларда емшек каналы бітеу болып қалуы кездеседі.
Клиникалық көрінісі: Емшектің үрпісінен жоғары жері сүтке толып тұрады.Үрпінде сүт шығатын тесігі болмайды. Осындай болған емшектің бөлімі кейін сүтін жоғалтып, атрофияға ұшырайды.
Емделуі - тек операция жасау арқылы емшекті әбден қысып тұрып, ұшы томпиғанша ұстап тұрады да, алдын ала қыздырылған бізбен немесе сымтемірмен тесік жасайды, неме тіліп жібереді. Операциядан кейін малды жиі-жиі сауған дұрыс немесе емшек каналына катетер салып қояды. Сауу аралығында емшектің ұшын вазелинмен, борсық майымен жағып қояды.
Туа біткен агалактия және гипогалактия. Сүт безінің әлсіз дамуы салдарынан жануарларда байқалады. Жоғары өнімді малдарда нашар ұйымдастырылған асыл тұқымды селекциялық жұмыс кезінде, сүт бағытындағы сиырларын өсіру үшін жоспарлы іріктеу жұмыстары жүргізілмегенде және іріктеу болмаған кезде пайда болады. Басқа жануарларда тұқым қуалайтын сызықтық немесе жеке сүт аздығы байқалады. Бұл ақаулар жиі жақын тұқым өсіру арқылы алынған жануарларда болады.
Клиникалық белгілері. Қабыну белгілері толық болмаған кезде желін бездерінің әлсіз дамуы байқалады. Шошқа бездері әдетте цилиндрлі немесе конустық пішінді болады. Кейде "емшегі кратер тәрізді " -- тері білікшесімен түзілген құйғышта орналасқан теріге қысылып бекітілген. Мұндай емшектер соруға, аппаратпен саууға жарамсыз және аналық құрамнан аналықтарды шеттетуге шығаруға негіз болады.
Туа біткен емшек тесігінің болмауы. Туғаннан кейін алғашқылардың кейде каналдың тесігінің немесе оның тері тесігінің жоқтығын анықтайды.
Клиникалық белгілері. Желіннің төрттен бірі ісінген және сүтке толы. Емшек (соскалық) каналының тиісті жоғарғы ұшында тесік жоқ. Ұстауарқылы сфинктердің толық болмауын анықтайды немесе соңғысының бұлшық еттің қалыңдауы түрінде кездеседі. Сүт жіңішке тері тесігінің бітелуі салдарынан бөлінбейді, ол қолмен қысылған кезде (сауу кезіндегі сияқты) сүттің жоғарғы жағында жоғарылау түрінде шығады. Егер сүт ағынын уақтылы қамтамасыз етпесе, қалыпты емес кері кеткен сүт ауруға ұшыратады және желіннің төрттен бір бөлігі кері дамуға ұшырайды және келесі лактациялық кезеңге дейін біртіндеп іске қосылмайды. Алдағы уақытта барлық желін бездері толық желін атрофиясына ұшырауы мүмкін.
Оталық емдеу. Емшек каналының бітеліп қалуы кезінде тек терімен емшек каналын жабатын тері жоғары созылатындай етіп сору керек. Ортасынан тесік каналын, инемен немесе жұқа троакармен тесіледі. Теріні ыстық сыммен, тоқылған сыммен күйдіреді немесе жұқа пинцетпен басып, ұшын қайшымен қиып алған дұрыс. Операциядан кейін жараның қайтадан бітіп кетпеуін қадағалайды, қан тамырларының түзілуін және каналдың бітелуін болдырмау үшін оны вазелинмен, бор немесе басқа да бейтарап жақпамен майлайды. Егер тесік тар болса, оны бужбен кеңейтеді.
Каналдың тесігі толық бекітілген жағдайда оны жасанды троакар арқылы тесік жасауға тырысады. Алайда, көптеген жағдайларда жасанды арна қайтадан өседі немесе свищ пайда болады және сүттің еріксіз ағуы кездеседі, оларды жою үшін емшектің ұшындарын ампутациялауға немесе жасанды фистуланы қойып тігуге тура келеді.
Қартайған агалактия және гипогалактия. Аурудың жалпы анықтамасына сүт безінің және аналық бастың басқа мүшелерінің жас өзгерістері салдарынан сүт өнімділігінің төмендеуімен сипатталады.
Клиникалық белгілері. Сүт безінің біркелкі азаюы (атрофиясы), оның тығыздануы "ет желіні", флюктуация немесе тығыз, кейде қатайған бөлімдерінің түзілуі, сүт өнімділігінің төмендеуі, сүт сапасының өзгеруі, онда сүт тастарының, сүт құмының және басқа да өзгерістердің анықталуы байқалады. Гистологиялық зерттеу кезінде ескі сиырлардың желінінің сүт тастарымен толтырылған және дәнекер тіннен жасалған капсуламен қоршалған альвеолдар анықталады. Кейде тастар альвеолдарды үзіп, оның орнында дәнекер ұлпалар өседі.
Алдын алу жануарларды өмір бойы дұрыс пайдалануды ұйымдастыру талап етеді.
Алиментарлы (азықтық) агалактия және гипогалактия. Бұл аурулар -- жануарларды азықтандырудағы қателіктердің салдарынан лактацияның бұзылуы.
Себептері: жөнді аналықтарды азықтандырмағандықтан, ересек жануарларды дұрыс тамақтандырмау (жалпы аштық, азық мәзіріндегі ақуыз, минералды тұздар, микроэлементтер жетіспеуі), біркелкі азық мәзірі, ас қорыту, ақуыз, көмірсулар, минералды алмасулардың бұзылуы.
Азық мәзірінің толық тепе-теңдігінің дұрыс еместігі, сүт сауудың төмендеуіне, сүт сапасының нашарлауына әкеледі, сондай-ақ басқа ағзалардың функцияларына теріс әсер етеді. Алиментарлы гипогалактия кезінде ауру жануарлардың қанында көмірсу алмасуының бұзылуы қант пен гликогеннің (гипогликемия) мөлшері азаяды. Бауырдағы гликоген мөлшері төмендейді, ал қанда сүт және пирожүзім қышқылдарының концентрациясы артады. Мал азығының мөлшері мен сапасы, сондай-ақ асқазандағы микрофлораның құрамы майсыздыққа әсер етеді. Мысалы, бір жануарларда асқазандағы сірке қышқылды ашытуды қамтамасыз ететін микробтар басым, басқаларында -- пропион немесе май қышқылының пайда болуы. Азық мәзірінің құрамы бірдей болғанда пропион немесе маймен салыстырғанда сірке қышқылының пайызы жоғары болса, сүт майлылығы да жоғары.
Қандағы май алмасуы бұзылғанда кетон денелерінің саны артады (ацетон, ацетоуксус және бета-оксимай қышқылы). Сонымен қатар кетон денелерінің және несептегі (кетонурия) мөлшері артады. Алиментарлық агалактия мен гипогалактияға азықтың сапасыздығы салдарынан және жануарлардың суға ашығуы салдарынан лактацияның бұзылуы жатады.
Гипогалактия ауыз судың төмен температурасында пайда болуы мүмкін (2-9°С). Тәулігіне 70 л су тұтынғанда, сиыр оны 38 °С дейін қызады, яғни 2500 ккал шамасында жұмсайды. Жануарларға оңтайлы температурадағы суды беру сиырдың сүттілігін 10-12% - ға арттырады (С. И. Плященко, В. Т. Сидоров).
Жасанды түрде пайда болған агалактия және гипогалактия. Бұл аурулар қалыпты жағдайда жүрген сау малдарда, қол сауудан механикалық машинамен саууға көшумен байланысты шартты рефлекстердің бұзылуы, жануарларға жеке қарау ережелерін сақтамау салдарынан пайда болады. Әсіресе жүйке жүйесінің жағдайы өте маңызды. Жалпы күшті жүйке қозуы, қорқыту, сиыр үшін әдетті жағдайдың өзгеруі (қораның, сауындықтың ауысуы және т.б.), мал ауласындағы күн тәртібінің бұзылуы, сауу мерзімдерінің сақталмауы, тез аралықтар қалыптасқан жүйке байланыстарының бұзылуына алып келуі және гипогалактия немесе агалактияны тудыруы мүмкін.
Сүтті бермей ұстап қалуы. Кейбір сиырлар (ешкілер) сауу кезінде сүтті мезгіл-мезгіл ұстайды. Әсіресе, бұл жиі анасымен өсірілетін бұзау, сауын ауыстыру, жағдайдың өзгеруі, жануарларға дөрекі қарау, сауу кезінде байқалады.
Сүттің ұсталуы гипофиздің артқы бөлігінің функциясының бұзылуына байланысты, ол шамадан тыс, ерекше (үркіту, ауырсыну, шулағаннан) тітіркену әсерінен окситоцин бөлінбейді. Мүмкін, сүттің ұсталуы қанға сіңетін бүйрек үсті бездеріне де, тамырларды және сүт ағындарын тарылтатын адреналин жүйке жүйесінің күрт өзгерістерінің ықпалымен байланысты болуы мүмкін. Соңында, сүттің кідірісі сүт жолдары мен цистерналардың тегіс бұлшық етіне тікелей рефлекторлық әсерге байланысты болуы мүмкін. Сүт безінің жиырылу жүйесінің босаңсуы, соның салдарынан сүт альвеол мен сүт жүрістерінен сығылмайды. Мүмкін, сүттің кешігу механизмі желіннің қан тамыр жүйесінің өзіндік эректильді жағдайында және орталық немесе перифериялық нерв жүйесінің (өзіндік "психоздық" немесе рефлекторлық невроз түрінде) ыдырауы негізінде сүт безінің тегіс бұлшықеттерінің қысқаруынан тұрады.
Клиникалық белгілері. Сүт цистернасы жақсы толтырылған немесе толып кеткен жағдайда да сүттің болмауы байқалады. Кейде сүтті ұстау кедергісі сауымның күрт төмендеуімен көрінеді. Сүтті сауу үшін сүт безі мен басқа мүшелердің зақымдану белгілері болмауы тән. Диагноз қою кезінде агалактияны, гипогалактияны, лакторреяды және өзін-өзі беруді анықтап алу керек.
Болжам: қолайлы.
Емі. Сиырларды (жұдырықпен) дұрыс сауу және желіннің дайындық массажын жасау қажет. Кейде сауу кезінде сүтті бермей қалған жағдайда, сауынның ортасында қосымша уқалау жақсы әсер береді. Құрал-саймандарды саууға дайындауға және сауу аппараттарының дұрыс жұмыс істеуіне ерекше назар аударылуы тиіс. Сүт беруге әсер ете алатын аурулар анықталған кезде тиісті ем қолдану керек ("Вагиниттер", "Вестибулиттер" және т.б. қараңыз). Созылмалы жағдайларда, әсіресе жануарларды қозғағанда бром тұздары тағайындалады. Р. Прахов және Н. Нанчев сүттің шықпағанынің орнын толтыру үшін сиырдың қынабына ұзындығы 50-60 см резеңке шлангымен қосылған футбол камерасын енгізуді ұсынды. Шланг байланады. 10-15 минуттан кейін сауылған кезде барлық сүт беріледі. Бұл әдісті қолданудан сиырлар, биелер, буйволиц және ешкілер сауу кезінде оң нәтижелер алды.
Сүтті бермей ұстау түйелерде өте айқын көрінеді, сондықтан оларды сауу алдында ботаның көмегімен ботаны жіберіп иітіп алып, бір мезгілде саууды бастау қажет. Түйе бірнеше жұтқыншақ жасағаннан кейін, оны бұрады және саууды жалғастырады. Егер түйенің уақытша өтуі мақсатқа жетуге әкелмесе, онда түйе желіннің бір жартысын ботаға соруға мүмкіндік беріп, ал екінші жартысын бір уақытта сауып алу қажет.
Сүттің өз еркімен иіп кетуі. Бұл ауру сиыр өз сүтін сорып алады немесе оны басқа сиырларға соруға кедергі жасамайды. Сиырларды өз бетімен жіберген кезде жемді қабылдауға кедергі келтірмейтіндей етіп, аузына желіндерді алуға мүмкіндік бермейтін тұмылдырық кигізеді.
Климаттық гипогалактия-ағзаға қолайсыз климаттық факторлардың (химиялық және физикалық стрессорлардың) әсері салдарынан лактацияның бұзылуы.
Себептері: жануарларды сазды жерде, қараңғы, нашар желдетілетін үй-жайларда желдеткіші жоқ жайда ұстау, қыдыртудың болмауы, ыстықта ұзақ уақыт жаю. Мысалы, сиырлардағы ылғалдылықтың 85-тен 95% - ға дейін артуы, сауынды 9-12% - ға төмендетті; ауа температурасының төмендеуі немесе жоғарылауы осыған ұқсас әсер етеді (С. И. Плященко, В. Т. Сидоров).
Клиникалық белгілері. Қолайсыз климаттық факторлар болған кезде сүттің төмендеуі байқалады. Қорада жоғары температура болған жағдайда кейде сиырларда сүттің майлылығы азаяды.
Шамадан тыс пайдалану агалактия және гипогалактия. Лактацияның бұл бұзылуы-жануарларды шамадан тыс пайдаланудың салдарынан ( мысалы, лактацияның 300 күнге дейін) және одан да көп ұзаруы, дененің физиологиялық жетілуіне жетпеген қашарлардың ұрықтануы, сиырлардың шешінуін дұрыс ұйымдастырмау, құнажындардың саууға нашар дайындығы.
Сүт өнімділігінің басты өлшемі сиырдан алынған сүттің жалпы санының көрсеткіштері лактациялық кезеңде емес, бір жыл ішінде болуы тиіс, өйткені тығыздалған туу кезінде сиыр екі лактация (бір толық және екіншісін басынан 1-2 айдан кем емес) бойы жыл бойы саудалады және сүт 300 күндік және ұзақ үздіксіз лактация кезінде көп береді.
Сиырдың тәулігіне сауу еселігін анықтауға арналған критерий сүт түзілу жылдамдығы мен желіннің сыйымдылық көрсеткіштері болып табылады. Сиырлардың желіні сүтпен толғанда сауу керек. Тым сирек, тым жиі сауу сүт өнімділігін төмендетеді. Бұзаулағаннан кейінгі алғашқы айларда, әсіресе жайылымда жануарларды ұстағанда, сүт түзілімі тез жүреді, сондықтан сиырлар жиі, ал лактация соңында сүт түзілу процесі әлсіреген кезде -- сирек, бірақ тәулігіне кем дегенде 2 реттен аз болмау керек. Екі рет сауу кезінде сауын арасындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz