Қазақтың ұлттық спорт түрлері тарихы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

№7 тақырып. Қазақтың ұлттық спорт түрлері тарихы
Сұрақнама:
1. Ұлттық ойындардың маңызы.
2. Бәйге (тай, құнан, дөнен, бесті) жарысы
3. Аламан жарысы
4. Жорға жарыс
5. Қыз жарыс
6. Аударыспақ
Тапсырмалар:
1. Көкпар ойыны
2. Күміс алу ойыны
3. Қыз-Қуу ойыны
4. Жамбы ату ойыны
5. Тоғызқұмалақ ойыны.
Сұрақнама:
1.Қазақ халқының ұлттық ойындарының өзіндік даму қалыптасу кезеңдері, тәрбиелік маңызы халықтың саяси - әлеументтік, экономикалық негізінде болды. Халқымыздың тарихи - мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай-қайсы да адамға соның игілігіне қызмет етуге бағытталған. Осындай аса құнды мәдени игіліктердің бірі-ұлт ойындары. Бүгінде ойынды халық педагогикасының құрамды бір бөлігі деп тегін атап айтылмаса керек, адам баласы жасаған жеті кереметтің қатарына сегізінші болып ұлттық ойындарды айтып жүруі де жайдан-жай емес. Қазақ халқы материалдық (қазба байлық) мұраға қоса мәдени-рухани қазынаға да аса бай халықтардың бірі. Қазіргі тарихи ғалымдардың дәлелдеуі бойынша күні бүгін бізге жеткен ұлт ойындарының қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласы жаратылған күннен, демек Қазақстан жеріне қалыптасқан алғашқы қауымдастық құрлыстан басталады. Міне, бізге жетіп ойыналып жүрген ұлт ойындарының ішіндегі аламан бәйге, әр түрлі құмалақ ойындар, садақ ату, қараиге (найза лақтыру), күрес, сайыс тағы басқалар шамамен 5000 жыл бұрын ойналғаны жайында Ағылшын ғалымы Э.Маккей: ... бұл ойындардың барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалық одақтар арасында тарағанға ұқсайды,- дейді. Бұл пікірді растап, Италия саяхатшысы Марко Поло Жетісу бойына жасаған сапарында көрген Қызбөрі ойыны да Қазақстан аумағындағы тайпалардың пайда болған кезінде яғни таптық қатынаспен бірге туындағаны жәйлі жазады. Ұлттық ойындар халықтың әлуметтік - экономикалық жағдайына байланысты туып, дамып отырғандығына қазақ халқының ұлттық ойындармен таныса отырып көзім әбден жетті. Ұлт ойындарының жалпы қалыптасу кезеңі біздің заманымызға дейінгі ХІІ - ІХ ғасырлардағы Қазақстан жеріндегі көшпелі тайпалардың құрылу дәуірі- өйткені олардың қай - қайсы болмасын, қай кезде дамымасын, олр тек өндірістік қарым - қатынастың қалыптасуына негізделген. Кезіндегі өндіріс күштерінің құралына пайдалануға икемделген тас, ағаш, сүйек т.б. табиғи заттар осы дәуірдегі қалыптасқан ұлт ойындарына да сол өндіріс құралдарының материалдары қолданылды. Мәселен бүгінгі күнде дейін мәнін жоймаған асық ойынна кез - келген сүйек емес жануарлардың асықтары икемделді, бес тас ойынна кезкелген тастар емес, ұстағанда қолға сиятындай домалақ тастар, қараиге ойынына қолға түскен ағаш емес, тек қайың мен ырғайдың бірі болмаса онда тал пайдаланылған. Ертедегі Қазақстан жеріндегі рулардың қалыптасу кезеңдері мен этнографиясы, ойын - сауықтары мен мәдениеті жайындағы деректер ХІІІ- ХҮІІІ ғасырлардағы Орта Азия мен Қазақ жерінде болған Еуропа саяхатшылары еңбегінде жинақталған. Оны алғаш Еуропа жұртшылығына таныстырған Италия саяхатшылары Плано Карпини пен Марко Поло, Вильгерьм Рубруктер екенін білеміз. Бұл саяхатшы ғалымдардың артына қалдырған баға жетпейтін зерттеулері, кәзіргі кезеңде көптеген елдердің өткен өмірлерін оқып-білуге жалпы тарих ғалымдарының бірден - бір бұлақ көздері болып отыр. Қазақ халқының ұлт ойындары жайындағы деректерді қағаз бетіне түсіргендердің бірі Италия саяхатшысы Марко Поло. Ол, Жетісу бойындағы қазақ ауылдарының мерекесі тойларында болып ойын - сауықтарын көріп, көптеген ұлт ойындарына талдау жасап, шығу тарихына қалыптасу дәуіріне де болжам айтқан. Одан кейінгі деректерді австралиялық С.Герберштейн, италияндық И.И.Новокамский, орыс саяхатшысы П.И. Рычков, орыс ғалымы П.С.Паластың, венгер зертеушісі А.Вамберидің, неміс этнографы Р.Картуцкан, неміс ғалымы А. Гумбольд, поляк халқының өкілдері А.Янушкевич, С.Гросс, Б. Зеленский т.б. жазбаларынан кездестіреміз. Неміс ғалымы А. Гумболдт 1829 жылы орыс үкіметінен арнайы рұқсат алып Каспий теңізінің бойына, Орал мен Алтай және Орынбор, Семей, Өскемен қалаларына саяхат жасайды. А. Гумболдт өзінің болған жеріндегі көшпелі қазақ ауылдарының өмірімен танысып, олардың күнделікті тіршілігі қонаққа көрсететін сый - құрметі, табиғат құбылысына бейімделуі, әдетғұрпы, яғни тарихы мен этнографиясын толығымен зертей келіп жазған еңбегінде: Қазақ ауылына келген бетте көрсетелетін сый - құрметіне, олардың ойын - сауықтарына әсіресе қоян - қолтық күресі мен ат жарысын қызықтамайтын және осы халықтың ойын - сауықтары жөнінде жазбаған шетел ғалымдары мен саяхатшылары кемде-кем,-деп жазған.
2. Бәйге
Бұл ат жарысына жігіттер мен қатар қыздар да қатыса алады. Ойын көпшілігінде кедергілі, яғни жазық емес ойлы - қырлы жерлерде өткізіледі. Ойыншылардың санына шек қойылмайды. Ойын ережесі. Ойыншылар көмбедегі сызықтың бойына қатарға тұрып, ойын жүргізушінің белгісі бойынша барлығы бір мезгілде көмбеден шығады. Ойынның шарты бойынша 5-10 шақырымға дейінгі белгіленген аралықты жүріп өтулері керек. Көмбеге қай бұрын келегні жеңімпаз атанады. Ол адамға сыилық беріледі.
3.Аламан бәйге.
Ойын ережесі. Бұл ойынға қатысушылар жазық жерде 10 - нан 20 шақырымға дейінгі аралықты жүріп өтулері керек.Мұнда да бас жүлдені қай озып шыққаны алады.
4.Жорға жарыс.
Ойын - жорға аттылардың жарысы. Ойынға негізінен қыздар қатысады. Көпшілік жағдайларда жазық жерлерде ойналатын ойындардың бірі. Ойнаушылардың санына шек қойылмайды. Ойын ережесі. Ойнаушылар көмбедегі сызықтың бойына қатарға тұрады. Ойын жүргізуші жігіттің берген белгісі бойынша барлығы бірдей көмбеден шығады. Ертеде мұндай ойындарды өткізгенде нақтылы арақашықтық анықталмаған, тек белгілер бойынша, айталық екі ауылдың арасы, болмаса осы жерден бәлен жерге дейін деп қана көз мөлшермен шамалаған, яғни ойынның шарты бойынша шамамен 3 - тен 5 шақырымға дейінгі қашықтықты аттың жорға жүрісімен ғана жүріп өтулері керек. Егер ат жорғалап келе жатып желіп, не шауып кетіп барып көмбеге озып келсе, ол адамның жеңгені есептелінбейді. Көмбеге бірінші болып жорға жүрісімен жеткендер ғана жеңімпаз атанады.
5. Ойын дайдалған жерде, болмаса шөптесін көгалдарда өтеді. Ойынға бір қыз, бір жігіттен қатысады. Келесі қатынасатындар да екіден болуы керек. Ойынға әркім өз атымен қатысады. Ойын ережесі. Ойын басталмас бұрын арақашықтықтығы бір - екі шақырымдай екі көмбе белгіленеді. Бірінші көмбенің сызығында тұрған атты жігіт өзінің арт жағында он адымдай жерде тұрған қыз жанынан өтіп шыққан кезде ол да қызды қуып жетуге қамданады. Сөйтіп қызды белгіленген екінші көмбеге жеткенше қуып жетіп, құшақтап сүюі керек. Одан екінші көмбеге жеткен беттен кері қарай өзі қашады, енді қыз оны қуа жөнеледі. Егер қыз оны қуып жетсе, онда жігітті қамшының астына алады. Осылайша келесі қыз - жігіт шығады, олар да осылай қайталайды. Ойынға қатысушылардың барлығы жүріп өткенше ойын жалғаса береді.
6. Ойын көгалдарда, немесе айдалған жерде ойналады. Бұл жігіттердің қатысуымен өтетін ат үстіндегі өте қызықты ойын. Ойын ережесі. Екі салт атты жігіт ортаға шығады. Ойын жүргізушінің белгілеген уақытында әлгі екі салт атты адам бірін-бірі аттың үстінен аударып түсіруі керек.Айталық, белгіленген 10-15 минут аралығында бірін - бірі жеңісе алмаса, онда ортаға келесі екі атты шығады. Ал жеңіске жеткен ойыншы болса, ол көмбеде қалады да ол келесі ойыншымен аударысады. Осылайша қай көп жеңіске жеткен жігіт жүлде алады. Аударыспақ (екінші түрі) Ойын ережесі. Екі атты арасы 40-50 адымдай екі көмбеде тұрып ойын жүогізушінің берген белгісінен кейін біріне - бірі қарама - қарсы шаба жөнеледі. Ойынның шарты бойынша кездескен жерде бірін - бірі аударулары керек. Егер кімде - кім оны істей алмаса сол шапқан бетімен кете береді де көмбеге барып ойынды қайтадан бастайды.
Тапсырмалар:
1. Көкпар - ұлттық ат спорты ойындарының бірі. Ойын атауының шығу тегіне байланысты бірнеше нұсқалар бар: "көк бөрі" немесе "көк бөрте". Тағы бір нұсқасында "көкпар" сөзіндегі "пар" бөлшегі паршалау, пәрелеу деген сөздерден шыққандығы айтылады.
Дәстүрлі қазақ қоғамында Көкпарға жасқа толған серкенің семізі таңдалған. Семіз серке терісі жыртылмайды. Орташа салмағы 20-30кг-дай келеді. Басқа малдың терісі жыртылғыш болғандықтан Көкпарға тартпайды.
Көкпар - Орталық Азия халықтары арасында кең тараған ойын түрі. Ол қырғыз тілінде "көк бөрү", "улак тартыш (тартуу)", тәжік тілінде "бузкаши" деп аталады. Көкпар тарту сияқты ұлттық ат спорты ойындары басқа да Шығыс елдерінде де бар. Ауғанстанда кең тараған бузавиш ойыны Көкпарға өте ұқсас. Сондай-ақ, Аргентина халқының да Көкпарға ұқсас ат спорты ойыны болған.
Көкпар жігіттердің күш-жігерін, төзімділігін, батылдығы мен ептілігін, ат үстінде мығым отыруын қалыптастырады. Сонымен қатар Көкпар - аттың қалай бапталып үйретілгенін, жүйріктігін де сынайтын спорт. Көкпар жаппай және дода тартыс болып екіге бөлінеді. Жаппай тартыста әркім Көкпарды өзі иелік етуге тырысады. Дода тартыста құрамы бірдей екі топ сынға түседі. Мұны кейде марта тарту деп те атайды.
Қазақстанда 1949 ж. Көкпар жарысының жаңа ережесі бекітілді. Осыған сәйкес Көкпар жарысын арнаулы алаңда, командалық сипатта өткізу белгіленді. Ал 1958 жылдан Көкпар бәйге алаңдарда (ипподромдарда) өткізіліп келеді. Алаң көлемі қатысушылар санына байланысты. Егер әр команда 5 адамнан болса, ұзындығы 300 м, ені 100 м, 10 адам болса - 500х200 м, 15 адамнан болса - 700х300 м, 20 адамнан болса - 1000х500 м болады. Алаңның әр бұрышына қызыл жалаушалар ілініп, ал оның екі жағында диаметрі 10 м-лік шеңбер ("отау") сызылады. Алаң ортасында диаметрі 6 м-лік шеңбердің дәл ортасына Көкпар қойылады. Жарыс басталар сәтте командалар орталық шеңбердің сыртында тұрады. Жарыс алаңындағы төрешінің хабары бойынша басталады. Көкпар тарту қатысушылардың санына байланысты 8 - 15 мин аралығында өтеді. Көкпаршылардың мақсаты - орталық шеңберде жатқан Көкпарды өз командасының "отауына" жеткізу. Көкпар "отауға" жеткізілгеннен кейін, ойын алаң ортасынан қайта басталады. Белгіленген уақыт ішінде қай команда Көкпарды өз "отауына" көп жеткізсе, сол жеңіске жетеді.
2. Күміс ілу, шабандоздың ептілігін, қаншалықты атты меңгеруін анықтайтын жарыс. Кейде жігіт жарыстың ішіне кіреді. 300 метрлік қашықтықта екпін алатын алғашқы 100 метрден соң арасы 20-30 метрден орамалға түйілген күміс ақша тасталады. Аттың арынын тежемей, әр спортшы әлгі орамалдарды жердей іліп әкетуге тиіс. Ала алмаған орамалдар үшін айып уақыт белгіленеді. Кім қашықтықты тез өтіп, көп орамал алса, жеңіске сол жетеді: Кейде баспасөзде "Күміс алу" деп қате жазылып жүр. Дұрысы - "ілу". Бұл сөз асқан ептілікті білдіреді. Ойын айдалған жұмсақ жерлерде өткізіледі. Ойынға қатысушы жігіттердің санына шек қойылмайды. Ойын ережесі. Ойын басталмас бұрын арасы 100 адымдай екі көмбе белгіленеді. Сол аралықта үш, төрт жерге шүберекке оралып күміс тасталынады. Ойынға қатысушылар кезек алып тізбекке тұрады. Ойынды бірінші кезек алған ойыншы бастайды. Ойын жүргізушінің белгісімен көмбеден шығады. Шапқан бетінде келе жатып ат үстінен еңкейіп жолындағы күмісті алуы керек.Күмісті алған кезде атының басын тартып тоқтатуға болмайды. Атты тоқтатып барып алынған күміс есептелінбейді.Осылайша әркім өз алғанын пайдаланады. Әрине, бір рет жүріп өткенде үш - төрт жердегі жатқан күмістің бәрін жинап алуы қиын. Сондықтан да біреуі жүріп өткеннен соң, келесі ойыншы шығады. Ойынды қызықтау үшін көрермендер күмісті бірнеше реттен қайталап тігеді.
3 . Ойын дайдалған жерде, болмаса шөптесін көгалдарда өтеді. Ойынға бір қыз, бір жігіттен қатысады. Келесі қатынасатындар да екіден болуы керек. Ойынға әркім өз атымен қатысады. Ойын ережесі. Ойын басталмас бұрын арақашықтықтығы бір - екі шақырымдай екі көмбе белгіленеді. Бірінші көмбенің сызығында тұрған атты жігіт өзінің арт жағында он адымдай жерде тұрған қыз жанынан өтіп шыққан кезде ол да қызды қуып жетуге қамданады. Сөйтіп қызды белгіленген екінші көмбеге жеткенше қуып жетіп, құшақтап сүюі керек. Одан екінші көмбеге жеткен беттен кері қарай өзі қашады, енді қыз оны қуа жөнеледі. Егер қыз оны қуып жетсе, онда жігітті қамшының астына алады. Осылайша келесі қыз - жігіт шығады, олар да осылай қайталайды. Ойынға қатысушылардың барлығы жүріп өткенше ойын жалғаса береді.
4.Жамбы ату. Бұл жігіттердің ат үстіндегі ойыны. Ойынға әркім өз атымен, өзінің садағымен келеді. Ойыншылардың саннына шек қойылмайды. Өткен заманда ойынға қыздар да қатысқан. Ойын ережесі. Күні бұрын жамбы ілініп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.