САМҰРЫҚТЫҢ СИҚЫРЛЫ ҚАУЫРСЫНЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 92 бет
Таңдаулыға:

Ольга ГУМИРОВА

САМҰРЫҚТЫҢ СИҚЫРЛЫ ҚАУЫРСЫНЫ

1-тарау

Бетін әлдене жұмсақ жанай өпкеннен оянған Мұрат, бетімнен сүйген анашым болар деп ойлады. Бір көзін абайлап ашқаны сол, көріп жатқан түсі ғайып болды. Бөлмеде жалғыз еді, ал жанындағы жастықта бір қауырсын жатыр. Қауырсынның бір жартысы - алтынмен, ал екіншісі күміспен апталғандай. Ол бұрын-соңды мұндайды еш көрген емес!
- Міне, керемет! Бұны дереу Нурик пен Агатаға айтуым керек!
Таңсәрі болғанына қарамастан, жарты сағаттан кейін достар ауладағы балалар алаңында жолықты.
Нурикпен бірінші сыныптан бері дос. Олар мүлдем екі бөлек болса да, бес жылда бір-бірімен еш ренжісіпеген. Кілең беске оқитын Нұрлан сабырлы да естияр, ал даукес те ұшқалақ Мұраттың басы үнемі бір шатаққа қалып жүреді. Десе де балаларды біріктіретін бір нәрсе бар - екеуін де тарих пәні қызықтырады, саяхатқа шығуды армандайды. Екі дос Мұраттың атасы Серікбол Қадырұлымен бірге Қазақстанның картасын сағаттап зерттеуден жалықпайды.
Атасы археолог еді, бүкіл елді аралап шыққан, тіпті, туристердің баруы қиын жердің бәрінде болған. Ол жазғы демалыс уағында екі досты экспедицияға өзімен бірге алып шығуға уәде берді.
Агата сыныпқа өткен күзде келді. Жирен шашты бұйра бас, бадырайған көк көзді, арық қыз. Олар көрші болып шықты. Бір жолы Мұрат Агатаның арқа қоржынын мектепке дейін көтерісіп барды. Солай дос боп кетті. Агатаны сыныптастары қалпақ, өзгеше сөмке, желбезекті киімге әуес болғаны үшін қалжыңдап ханшайым деп атайтын. Оның көйлектерін дизайнер анасы тігіп беретін, ал, айрықша әшекейлерді небір ерекше материалдардан Агатаның өзі жасап алатын.
- Қалай ойлайсыңдар, мына бір ерекше қауырсын қай құсқа тиесілі? - деп сұрады таңғы олжасын қорапшадан шығарған Мұрат. Қауырсын қолдан қолға өтті.
- Мүмкін, тотықұстыкі болар, - деп топшылады Агата.
- Менде тотықұс жоқ қой, - деген Мұрат иығын қиқаң еткізді.
- Ондай болса, бұл жыл құсынан түсіп қалды, - деп өз ойын білдірді Нұрлан.
Бәрі бірдей аспанға қарады.
Көк жүзінде күннің алғашқы сәулесімен алтынданған қазбауыр бұлттар жүзіп бара жатты. Құстар тобы көрінбейді.
- Жыл құстарына әлі ерте, - деп қорытты Мұрат.
- Иә, қызық жағдай... - Нұрлан қауырсынды телефон камерасына түсіріп алды, - биология мұғалімі Елена Рүстемқызына көрсетейін. Мүмкін, нендей құстікі екенін білер...
Балалардың арт жағынан:
- Маған тексеріп көретін бір ой кеп тұр, - деген дауыс естілді. Ол таңғы жүгірістен келе жатқан Мұраттың атасы екен. Ауладағы достарды көріп, көктем демалысының бірінші күні таңсәріден далаға шығуға не мәжбүрлегенін білмек болған екен.
- Ал, мен қауырсынмен бал ашамын! - деп айғай салды Агата. - Қауырсынды жоғары лақтырып, қай бағытта ұшатынын қарау керек. Барлық сұрақтың жауабын сол жақтан табамыз.
Ұлдар бірдеңе істеп үлгермеді, Агата Нұрланның қолындағы қауырсынды жұлып ап ұшырып жіберді.
Кенеттен соққан жел екпіні қауырсынды іліп алып, шыр айналдырып, ауладан алысқа ала кетті.
- Агата, сен не істедің? - деп айғайлады Мұрат. - Қауырсынды жоғалтып алсақ, ешқашан құпиясын аша алмаймыз.
- Онда қуып жету керек! - деп ата ұсыныс айтты да бірінші боп қуа жөнелді. Балалар соңынан ерді.
Қауырсын ауладан зып етіп шығып кетті. Ол соңына түскендерді мазақ еткендей, бірде жерге төмен құлдиласа, енді бірде күрт жоғары шарықтап, көк аспанда көрінбей кетті.
Балалар қызбалықпен таңсәрідегі сирек жүргіншілерді таң қалдырып, бірнеше орам жүгіріп өтті. Мереке күні болғандықтан, қала көшелерінде бұл уақытта адам аз еді.
Гүл бағында қауырсын біраз айналды да, орындыққа қонды. Балалар демалу үшін аялдады.
- Сондай сүйкімді, - деп дауыстады орындықтың астына көз салған Агата. - Адасып кетсе керек!
Орындықтың астына тығылған күшікті бірінші қыз бала көрді. Күшік өте арық екен. Жүнінің түсі ерекше, күмістей сұр. Ал көздері қос жұлдыз сияқты жылт-жылт етеді.
Атай күшікке қарай еңкейіп, қолын созды. Күшік қыңсылап, алақанын иіскеді, сосын қызғылт тілімен абайлап жалап алды.
Серікбол Қадырұлы сөмкесінен бутерброд алды да күшікке берді. Өте аш бола тұра, асықпай жей бастады. Болған соң жердегі қиқымға дейін түгел жеп алды.
- Біз оны Көксерек деп атайық. Осы ат қалай? - деп сұрады Серікбол аға достардан.
- Алақай! Ақыры күшікке қолым жетті-ау? - деді Мұрат өз қуанышын жасыра алмай.
- Ал, достым, қалай, бізбен жүресің бе? - деді Серікбол Қадырұлы күшіктің ай-көздеріне қарап. Ол келіскендей, құйрығын бұлғаңдаттты да қуана үрді.
Агата қолындағы білезігін шешіп, Көксеректің мойнына қарғыбаудың орнына кигізіп, оған ашық түсті лента байлап қойды.
- Ал, енді, қауырсын қайда? - деп кенет еске алды Нұрлан. - Ұшып кетті ме?
- Тіпті де ұшып кеткен жоқ! - деді Агата дауыстап.
Балалар үйшіксіз күшікті не істерін білмей жүрген уақытта, сиқырлы қауырсын оларды күткендей орындықта жатыр еді. Ал, мәселе шешіліп еді, ол қайтадан жоғары көтеріліп, достардың үстінен бір айналып өтті де алға қарай ұмтылды.
- Қауырсын, құдды, соңынан еруімізді күтетін сияқты, - деп болжады Нұрлан. - Мүмкін, әлдекімге көмек қажет болар?
- Әбден мүмкін, - деді бұған келіскен Серікбол Қадырұлы.
- Бірақ, кімге? - Агата жан-жағына қарады.
Аз өтті ме, көп өтті ме, қауырсын достарды үлкен терекке алып келді. Ұзақ жасаған теректің жасы, мүмкін жүз жыл, болмаса екі жүз, бәлкім одан да көп. Оның ұшар басы көкке тіреліп, діңі бірнеше адамның құшағына сыйғандай.
Достар кенеттен аяқтың астынан әлдебір әлсіз шиқыл естіді. Көксерек те құлағын тіге қалды. Қара түйме танауымен жан-жақты иіскей бастады. Осылайша із алған ол ағаштың түбіне қарай жүгірді, достары да соңынан ілесті.
Былтырдан қалған жапырақтар үймесінде балапан отыр екен.
Не балалар, не атай мұндайды бұрын-соңды көрмеген еді. Оның бір қанаты алтын, ал екіншісі - күміс, бір көзі күндей жарқыраса, екіншісі - толған айдай екен.
- Қандай сүйкімді балапан, - Агата сүйсінгенінен толқып кетті, - шамасы, жерде отырып тоңған-ау!
Атай сақалын сипады:
- Мені ойландырып тұрған нәрсе, ол мұнда қайдан келді?
Достар ерекше балапанның қасына үйіріле қалды.
Агата еңкейіп, аянышты дауыспен сыбырлады.
- Әбден ашыққан шығар! О, міне, тамағы!
Қыз ұяның жанынан жұлдызқұртты көрді.
Наурыз айында қайдағы жұлдызқұрт, бұлай болуы мүмкін бе? Бірақ сол сәтте достардың ешқайсысы бұған таңданбады. Саяхатшылар алдын-ала Агатаның балапанды тамақтандырмақ болған ниетін білсе ғой...
Агата қоңыз-өрмекші, анау-мынау жәндіктен қорқатын қыз емес. Ол балапанға таңғы асын бермек боп, жұлдызқұртты қолына алғаны сол...
Бұдан әрі таңғажайып жайттар басталды.
Агатаның алақанындағы жұлдызқұрт жылдам үлкейе бастады, бірнеше секунд ішінде аузы апандай құбыжыққа айналды. Агата балапанды кеудесіне жасырып үлгермесе, балапанды жұтып қояр ма еді.
Қаһарына мінген құбыжық қыздың қолына кенедей жабысып, бірге ұшпақ болды. Көксерек те қапы қалмай, Агатаның кроссовкасынан шап беріп тастай қатып ұстап алды. Құбыжықтың, балапанымен қоса Агатаның, қарғыбауынан ұстап тұрған күшіктің артынан Мұрат, ал, олардың соңынан Серікбол Қадырұлы мен Нұрлан да көкке самғай жөнелді.
Аспан күңгірт тартты. Көтерілген құйын бұлардың бәрін үйіріп алып, бос кеңістікке тастай салды. Мұрат жел зуылының арасынан үлкен бір құстың ащы үнін естіді, мүмкін, оған солай көрінді ме...

2-тарау

- Біз қайдамыз? - деп қорқа сұрады көз түрткісіз қараңғыға үңілген Агата. - Бұл жерден шыға аламыз ба?
- Шытырман оқиға деп осыны айт! - Мұрат тіптен қорыққан да жоқ. - Бұл жай қауырсын емес деп айттым ғой сендерге, ал, сен Нурик екеуің тотықұстың қауырсыны, тотықұстың қауырсыны дедіңдер!
- Бұл өзі неткен жұмбақ құс, білер ме еді, - деп міңгірледі ойға шомған Нұрлан, - осы бір қаһарлы құбыжық балапанды не үшін ұрламақ болды...
- Біз Мұрат қауырсынын тауып алған жұмбақ құспен әлі кездесерміз деп ойлаймын, - деді оны үміттендірген Серікбол Қадырұлы.
- Ал, Көксерек қайда? - деп қобалжыды Мұрат.
- Мен мұндамын! - күшіктің даусы естілді, атайдың жанынан қос жұлдыз - көзге жарқ ете қалды.
- Оһо! - деп таң қалды бала. - Біздің күшік сөйлей де алады екен ғой? - Сыныптастарым бізге сенбейді-ау! Анашым да.
- Бастан кешкен шытырман оқиғаны сыныптастарға айту үшін, алдымен осы жерден шығу керек, ал, ол үшін қауырсынды табуға тиіспіз, - деп еске салды Нұрлан. - Бізді осында алып келген сол, осы жерден алып шығатын да сол болуы тиіс.
- Ол, мұнда жатыр ғой, - деп Мұрат қауырсынды қалтасынан шығарғаны сол еді, ол сол заматта жарық қоңыздай бәсең жарқ етті, - құбыжық бізге тап берген сәтте ұстай алдым да, сенімді жерге жасырып қойдым.
- Ал, балапан қайда? - деді елеңдеген Агата. - Мен оны қолымда ұстап тұрған ем, бірақ, ол қазір жоқ.
Достар жан-жағына қарады.
Айнала әу бастағыдай көзге түрткісіз қараңғы емес еді. Қауырсыннан түскен жарық шамалы, алайда заттардың сұлбасын байқауға болатын.
Діңгектері қым-қуыт өрнектер жасай бір-біріне жыландай оратылған ағаштарда бірде-бір жапырақ, бірде-бір құстың ұясы жоқ еді. Жерде ешбір шөп те, ешбір жәндік те, ешбір жылға да жоқ. Меңірейген тыныштық, мұндайды өлі тыныштық деп айтады.
- Егер бұл орман болса, онда қызық орман екен, - деп бөтен біреулер естіп қоймасын дегендей, ақырын сөйлеген Агата достарына ойын білдірді.
- Бұл туралы ешбір энциклопедиядан оқыған жоқпын, - деп досымен келісті Нурик. - Құбыжық бізді басқа ғаламшарға алып кеткен жоқ па, осы?
- Жоқ, біз Жердеміз, дәлірек айтқанда жердің астындамыз, - деп топшылады Мұраттың атасы. - Біздің орман деп тұрғанымыз - жер бетіндегі ағаштың барлығын қосқан күнде де оған жетпейтін алып ағаштың тамыры. Шамасы, бізді осы жердің қауіпті мекендеушілерімен кездесу күтіп тұр.
Серікбол Қадырұлы аузын жиып үлгермеді, кенет кеңістік дірілдеп, тарсылдап, күйген иіс шықты. Бірден пайда болған отты бұлттан аждаһаның үп-үлкен басы шыға келді. Мұрат сиқырлы қауырсынды қалтасына әзер тығып үлгерді.
- Қош келдіңдер! - деп ақырды Айдаһар, аузынан қуырылған кәуәп иісі бар түтінді қонақтарға қарап будақтатып. - Маған көптен бері мұндай маңызды қонақтар келмеп еді! Ал, мен айдаһарды өлтіруді армандаған батырларды сондай сағынып қалыппын!
- Балапанды ұрлаған сіз бе едіңіз, құрметті Айдаһар? - деп Агата сесті үнмен құбыжықтан сұрады. Ол өте қорқып тұрса да, балапанға деген аянышы басым еді.
- Мен. Ол бейшара балапан бұл дүниеде менен басқа ешкімге керегі жоқ.
- Ол құс-анаға керек, сондықтан сіз оны дереу қайтаруға тиіссіз! Ол әлі кіп-кішкентай, қорғансыз ғой! - деді Агата дауысын қатты шығарып.
- Міне-міне. Әлі кішкентай және қорғансыз кезінде ұрлау керек. Әйтпесе, кейін оған менің шамам келмей қалады!
- Қолыңыздан кішкентайлармен соғысудан басқа ештеңе келмей ме деймін? Біз оны сізден бәрібір алып кетеміз!
- Неткен батыл қыз! Сенің жауынгерлік күйің маған ұнап тұр! - айдаһардың қатты күлгені сонша, жоғарыдан майда тастар ұшып түсе бастады да төңіректі шаң қапты. - Өмірде ғой, бәрі жедел әрі оңай: айғай сап, аяғыңмен жерді тепкілесең бітті, мәселе шешіледі. Ал, ертегіде мүлдем олай емес. Балапанды алу үшін, алдымен мені өлтірулерің керек!
Осылай деді де, балаларды қаттырақ қорыту үшін өзін барынша көрсетуге тырысты.
Бұл, от жаққан ошақтай жалын атқан апандай аузы бар, жарғақ қанатты, жылан денелі нағыз айдаһардың өзі болатын. Одан да қатты қорқыта түсу үшін, ол өз тұтқындарына қаһарына мінген айдаһардың жауынгерлік биін орындады.
- Ал, қалай, қорқынышты ма? - деп сұрады Айдаһар биін аяқтап.
- Жалпы, әсерлі, - деп келісті Нурик. - Сіздің түріңіз бен мінез-құлқыңыз энциклопедиядағы сипаттамаға сай.
- Ал, сізді міндетті түрде өлтіру керек пе? - деп сұрады Мұрат білгісі кеп.
- Әлбетте! Сұрақ қоюдың не жөні бар? Қайсымыздың күшті екенімізді жекпе-жекте біле аламыз! - деп ақырды Айдаһар. - Онсыз сендер ертегі құсының балапанын ала алмайсыңдар.
- Хм,- деді Нұрлан дүдәмал күйде. - Мүмкін, басқа жолы бар шығар? Сіз болашақ ұрпақ үшін сақтауға тиіс, өте сирек кездесетін аңсыз. Менің ойымша, сіз тіпті Жер бетіндегі жалғыз айдаһарсыз. Сондықтан да көзіңізді жоймай, керісінше зерттеу керек.
- Иә, иә! - оны өзге серіктері бір ауыздан қостады.
- Ал, мен балапанға айырбас үшін портретіңізді салар едім! - деп ұсыныс жасады Агата. - Аузыңыздан жалын атпай, түтін будақтамаған кезде сондай сүйкімдісіз.
Айдаһар мұндай сөздерден абдырап та қалды:
- Өздерің біртүрлі қызық екенсіңдер, сендердің кесіріңнен бүкіл ертегі аяғынан келуі мүмкін. Сондықтан тезірек семсерлеріңді алып, маған бір-бірден немесе бәрің бірге шабуыл жасаңдар! Ал, мен сендерді отпен күйдіремін, тістеймін!
- Алайда біздің қаруымыз, тіпті ойыншық семсеріміз бен пистолетіміз де жоқ. Біз ондай ойыншықтармен ойнайтын жастан өтіп кеттік, - деп иығын қиқаң еткізді Мұрат.
- Сендерге қаруды мен берейін, - Айдаһардың таңданысында шек жоқ еді. - Бұл қалай болғаны? Балапанды құтқару үшін менің жерасты патшалығыма келесіңдер, ал, өздеріңмен бірге семсер алмапсыңдар? Қалайша бұлай болуы мүмкін?
Айдаһар ысқырып, әлдебір сиқырлы сөздерді айтып еді, достардың тура алдына көне бір семсер жерге кеп шаншылды. Балалардың бойымен бірдей семсер екен.
- Олар айбарлы қаруды әбден қарап шықты, содан соң Мұрат оны бар күшімен жерден суырып алды:
- Оқулықтарымды салған арқа қоржынымдай ауыр екен, - деді ол өз әсерін білдіріп. Сабынан ыңғайлап ұстады да айдаһарға жақын келді. Ол да ұрысқа дайындалды. Ал, Мұрат семсер сермеудің орнына құбыжыққа зер салып қарады.
- Айдаһарды өлтіру оңай болмас, - деп ойын түйді бала, - қабыршағы темір екен.
Сөзі сенімді шығу үшін семсермен айдаһардың мойнын ұрғылады, Өзіне тән сыңғыры естілді.
Айдаһар аузын жапты да, наразы боп сұрады:
- Мен шабуылды әлі ұзақ күтемін бе?
- Қазір, бір минут, - деп қолын сілтеген Нұрлан досына кеп қосылды, - сізді жақсылап көріп алуымыз керек.
Балалар айдаһарды жан-жағынан қоршап алды.
- Назар салыңыздар, қабыршақтары сондай қызық - деп дауыстады Агата. - Бұлар бағалы тастармен көмкерілген алтын табақшалар.
- Онда әлдебір таңбалар бедерленген, - деп өз байқағанын айтқан Нурик. - Қызық, олардың мағынасы қандай?
- Қай тілде жазылған екен? - деп сұрады Мұрат атасынан.
Серікбол Қадырұлы үнемі алып жүретін үлкейткіш әйнегін қалтасынан алып, жұмбақ жазуды қарай бастады.
- Мен көне тілдер маманы емеспін, алайда, жазулар бірнеше тілде жазылған деп болжай аламын. Мұнда түркілердің сына жазуы, қытай иероглифтері және парсы әріптері бар. Мүмкін, айдаһардың денесінде бірнеше мыңжылдық шежіресі жазылған болар, - деді де Айдаһарға қарап: - Мына мәтінді дауыстап оқып бере аласыз ба?
Айдаһар қысылып қалды:
- Мен көне тілде оқи алмаймын. Бұл қорғаныш сауыт-сайманы бабамнан қалған, ал, оған өз бабасынан қалған. Бұл жазуға кемінде төрт мың жыл, мүмкін одан да көп!
- Демек, сіз өте бағалы археологиялық артефакт екенсіз! - деп қуанды Мұрат. - Сізді сақтау керек, ал, сіз мына керемет сауыттарды семсермен бүлдіргенімізді қалап тұрсыз!
- Иә, иә, - деп келісті досымен Нурик. - Егер оқи алсақ, қабыршақта айдаһарлардың жер бетінде пайда болу тарихын әлемге паш ететін өте маңызды ақпарат жазылған.
- Егер оны жойсақ, адамзат бізді кешірмейді! - деп қосып қойды Агата.
- Мен түсінбедім, төбелесесіңдер ме, жоқ па? - деп нақтылады айдаһар.
- Жоқ! - деп жауап берді достар хормен.
- Демек, таңдауларың осы ғой! - Айдаһар ашуланды. - Мен жақсы болсын деп едім. Сендермен ұрыс ашар едік, ол жарты сағаттық қана іс. Сендер мені жеңер едіңдер, мүмкін балапанды алар едіңдер де қалаған жаққа кетер едіңдер. Бірақ, мейлінше күрделі де қатерлі жол таңдадыңдар. Егер менің барлық тапсырмамды орындасаңдар ғана балапанды қайтарам, ал, олар тіпті де оңай емес!
Балалар сұраулы жүзбен Мұраттың атасына қарады.
- Біз еңсереміз! - деді Серікбол Қадырұлы сенімді түрде. - Сендерге қолымнан келгенше мен де көмектесемін! - деп шәу ете қалды Көксерек. - Әлі кішкентай болсам да, біраз нәрсе білемін, қолымнан да келеді.

3-тарау

- Қолыма түстіңдер! - Айдаһар ызалана қарқ-қарқ күлді. Күлкісінен көзге көрінбейтін таулар тарс-тұрс опырылып, жанартаулар оянды, достардың аяғының астындағы жер қозғала бастады.
- Менің бірінші тапсырмам дайын. Соңғы болуы да әбден мүмкін! Орындай алмасаңдар, өмір бойы менің жерасты патшалығымда қаласыңдар, ал балапанды жеймін! - деді де, Агатаның көзіне жақтырмай қарады.
Қыздың қатты жылағысы келді, бірақ ол өзін ұстады. Қарсыласқа қорыққаныңды білдірмеу керек.
- Жалпы айтқанда, маған алып кемпірдің ұршығын, шаған ағашының емдік жапырағын, Нұһ кемесінің жаңқасын, әлемдегі ең таза суды, әулие Бек қарияның сиқырлы тамшыларын, жолбарыс бейнеленген қалқанды, Байбосын көпестің асатаяғын, ағаш өсіп тұрған үңгірден еңбек құралын, Әмір Темірдің жазбасын әкеп бересіңдер, тағы да...
- Бәрін тізіп айтқан сияқтымын, - деді Айдаһар пергамент қағазға үңіле қарап. - Мен - әділ айдаһармын, егер менің тапсырмамды орындасаңдар, мен де өз уәдемде тұрамын. Бұған қоса мен мейірімді айдаһармын, сондықтан да менің сұрағанымды ұмытпасын деп тізім дайындап қойдым.
Айдаһар Мұратқа пергамент қағазын берді.
Содан кейін аузынан отшашу шығарып, дереу көзден ғайып болды.
Айнала тым-тырыс боп, қараңғы басты.
- Тап бір көрдей дерсің, - Агатаның дауысынан көз жасы сезілді, - біз шынымен айдаһардың тапсырмасын орындай алмасақ ше?
Ұлдар бір-біріне қарады. Айдаһардың сөзі оларға да жайсыз тиді, бірақ қобалжығандарын блдірмеуге тырысты.
Мұрат үміттене атасына қарады:
- Шынымды айтсам, айдаһардың айтқанынан ештеңе де түсінбедім. Айтып тұрғаны нендей ұршық, Бек қария деген кім...
- Біздің елде қазір жолбарыс бар ма? Ғасырдың басында Іле өзенінің қамыстарын мекендейтін Тұран жолбарысы болатын, бірақ ол әлдеқашан құрып біткен - деп қостады досын Нұрлан. - Шаған ағашы туралы да ешқашан естімеппін. Ал, Нұһ кемесінің жаңқасы туралы айтқаны, тіпті сандырақ...
Тек атай ғана тым салмақты еді.
Ол қауырсынды пергамент қағазына жақындатып, оны зерттей бастады.
Ал, Айдаһар мектепте айдаһарлар тілінен тек екіліктер алатын, - деп мырс етті. Серікбол Қадырұлы - Мәтінде қате өріп жүр.
Балалар күлді.
- Нашар баға алғаны үшін Айдаһар анасы бұрышқа тұрғызып, тәтті бермей жазалағанын көз алдыма елестетіп тұрмын, - деп көңілдене түсіндірді Мұрат.
- Ал, онда не тұрыс! Уақыттым аз, - деді балаларға Серікбол атай, - Дүниетану сабағында, сондай-ақ Қазақстанның тарихы мен географиясы сабақтарында өткендеріңді, энциклопедиялардан оқығандарыңды еске түсіруге тура келеді, сол білімнің барлығы біздің қажетімізге жарайтын болады.
- Бірақ, тым қысқа уақытта біз соншама жерді қалай аралап бітеміз? - деп күмәнданды Нұрлан.
- Сиқырлы қауырсын бар ғой. Мүмкін, соның көмегі тиер? - деп кеңес берді балалардың айтқанын мұқият тыңдаған Көксерек.
Мұрат қауырсынды алақанына салып, демінен үлпегі желпінердей жақын еңкейіп сыбырлады:
- Сен сиқырлысың ғой! Балапанды құтқаруға көмектесші. Ол үшін біз Айдаһардың тапсырмаларын орындауымыз керек.
Қауырсын жарқырап, ұшқын атты, бір сәттен соң балалардың аяғының астында қайыққа ұқсас бұлт пайда болды.
- Кішкентай кезімде бұлттың үстінде серуендегім келетін, - деп ойын айтты Нұрлан. - Ал, қазір мектепте оқимын, бұлт дегеніміз, әншейін тұман ғана.
Серікбол Қадырұлы жымиды:
- Бұл жай ғана бұлт емес, сиқырлы бұлт қой. Бізге саяхат жасауға көмек беретін соның өзі.

4-тарау

Ешкімді екінші рет шақыруға тура келмеді. Саяхатшылар диванға отырғандай бұлтқа жайғасып алды.
- Ал, қайда ұшамыз?
- Алып кемпірге! - деп бұйрық берді Серікбол Қадырұлы.
Бұлт жоғарыға жеңіл көтерілді. Төменде сирек өскен шоқ ормандары бар дала, ауылдар, егіндіктер жылжып қалып жатты.
- Алдымызда Тарбағатай таулары! - деп үнсіздікті бұзды Серікбол Қадырұлы. - Отарға шапқан қасқырларға ұршық лақтырып, жартасқа айналдырып тастаған алып кемпір туралы ертегіні бала кезімнен білем, атамнан естігенмін. Аңыздар мен әфсаналарды білген өте пайдалы. Бұл жартас Бөрітостаған деп аталады. Айналасы көптеген шақырым үстелдейтегіс дала, сондықтан да оны табу жеңіл болады.
Көп ұзамай балалар жалғыз биік тауды, ал, оның жанынан көлемі көп қабатты үйдей болатын орасан зор киіз үйді көрді. Киіз үйден түтін шығып жатты. Бұлт тура керменің жанына келіп қонды. Кермеде тұрқы өте ірі ат байлаулы тұр екен.
- Ал, қалай, - деді атай - қонақ боп кіреміз бе? Қожайын әйел үйінде.
Нұрлан мен Мұрат бір-біріне қарады:
- Келетінімізді алдын-ала ескерткен жоқпыз. Бізді ешкім күтіп тұрған жоқ.
- Қонаққа жай ерігіп келген жоқпыз. Біздің маңызды ісіміз бар, - деген атай ақырын есік қақты.
Есік ашылды да, табалдырықта бойы үш кісідей егде әйел пайда болды.
- Құрметті қонақтар, кіріңіздер! - дауысы қатты екен. Балалар атайдан кейін ішке енді де именшектеп табалдырық жанында тұрып қалды.
- Ішке өтіңіздер, өтіңіздер! - деп шақырды қожайын әйел. - Ендігі шай да қайнап тұр, таңертеңмен бауырсақ та пісіріп қойғанмын. Қонақ келетінін таңертең осы маңнан ұшып өткен құс ескерткен.
- Біз бір минутқа ғана, - деді Агата кешірім сұрағандай. - Тек сұрасақ болғаны...
- Онда дастарқанда отырып сөйлеселік!
Атай балаларға аяқ киімдерін шешіп, ошақ маңындағы аласа үстелге өтуді бұйырды. Үстелде жарқыраған темір шәйнектің жанында кеселер тұр екен. Темір табақта әлі ыстығы кетпеген бауырсақ таудай боп үйіліп тұр. Дастарқанның әр-әр жеріне кәмпит шашылыпты, ал, темір ыдыстағы түсі сарғыштау үй қаймағы тәбет шақырып-ақ тұр.
Балалар үстелді айнала жайғасты. Қожайын әйел кеселерге баппен шай құя бастады, онысы әдеттегідей үш ұрттам ғана.
Мұрат атасы бірден ұршық туралы сұрайтын шығар деп күтті, бірақ ол сөзді әріден бастады. Алдымен өзі мен қасындағы серіктері туралы әңгімелеп берді. Cосын қожайын әйелден қысты қалай өткізгенін, балаларының, немере-шөберелерінің жағдайын сұрады да, содан соң барып келген мақсатын айтты.
- Айдаһардың ойын қарай гөр! - деп ашуланды алып кемпір. - Дүниеге келгеніне төрт мың жыл, балаларға жасырған жұмбағын қарашы, оңайлықпен шеше алмайсың! Сиқырлы қауырсын болмаса, мені мына даладан табу-таппауыңда екіталай еді.
Ашуын сыртқа шығарып болған ол уәде берді:
- Әрине, мен сендерге көмектесемін. Менің жартасқа айналған ескі ұршығымды алу қолдан келе қоймас, бірақ, үйдегі ұршығымды сыйлай аламын.
Алып кемпір қажетті заттарын сақтайтын сандығын ашты. Балалар мұндай заттарды кітаптардағы суреттерден немесе мұражайдағы картиналардан ғана көрген. Ұршықтың беті көп жылдар бойы пайдаланылғандықтан айнадай теп-тегіс және қой жүнінің иісі шығып тұр екен. Киіз үйдің қожайыны:
- Бұл маған үлкен әжемнен қалған. Мұның көмегімен мыңдаған, жоқ он мыңдаған шақырым болатындай керемет иірілген жіптен мыңдаған нәски мен қолғап тоқыдым, - деп түсініктеме айтты.
- Мұражайда тұратын зат екен! - деп баға берді Мұрат.
- Ал, Айдаһар сендерден бұдан басқа тағы не алғысы келеді? - деп сұрады алып-кемпір.
Мұрат оған айдаһардың талабы бар қағазын ұсынды:
- Өзі тізіп берген майда-шүйдені алып бармасақ, балапанды берер емес.
Алып апа шамның жарығын көбейтті де оқи бастады. Оның қастары түйіліп кетті:
- Оһ, жерасты құбыжығы, неткен арамза едің! Берген тапсырмасы тым қиын екен. Алдымен маған қонаққа келіп дұрыс жасадыңдар. Өмір сүргеніме мыңжылдан асты, Айдаһардың бар жұмбағының жауабын білемін. Жазып алыңдар немесе еске сақтап алыңдар.
Агата сөмкесінен блокноты мен қарындашын алды.
- Сиқырлы асатаяқты Әулие ағаштан сұраңдар. Бұл киелі ағаш Жетісудағы Өсек өзенінің аңғарында өсіп тұр. Ал, жарын, сендерше айтқанда шаған ағашының орманын, Іле өзенінің ең ұзын саласы Шарынның жағасынан табуға болады. Ең таза суды біздің елдегі ең биік Хан Тәңірі шыңының басында жатқан қардан алуға болады. Емдік бес тамшыны сендерге Бек қария береді. Ол Балқаш өзенінен онша алыс емес тау басындағы үңгірде тұрады. Оған сендердің баратындарыңды ескертіп қоямын. Нұһ кемесінің жаңқасы үшін сендерге Кавказдағы Арарат тауына барудың қажеті жоқ, аңыздарға қарағанда, жерді топан су қаптағанда біздің өлкеде Нұһ тоқтаған шың бар. Жидектерді Ақмешіт үңгірінен жинап алуға болады. Ол жерде шынында ағаштар мен бұталар өседі. Жыл бойы жылы боп тұрады. Сауыт табу да қиын емес. Маңғыстауда, киіз үйге ұқсас Шерқала тауында халық батырлығы үшін жолбарыстар деп атаған жауынгерлер тұрады. Мен Әмір Темір қолтаңбасын қалдырған тастың да қайда екенін білемін. Ол жер Ұлытауда, Алтыншоқы деп аталады.
- Көп рақмет, әже! Бізге көмегіңіз тиіп жатыр! - деп Мұрат алып кемпірге алғысын жаудырды.
- Сізден сұрауға бола ма, - деді Агата, - Бойыңыздың биіктігіне бола алып деп атап жүр ме?
Әже күліп жіберді:
- Мен ұршық иіріп қана қоймай, керек болса, сойылдаса да, семсерлесе де аламын. Менде Зеңгір көк қаншығынан сыйлыққа алған қалқан да бар.
Алып кемпір өзінің түпсіз терең сандығынан қасқыр мен семсердің суреті бар өте үлкен қалқанын ап шықты. Қабағын түйіп еді, бет әлпеті ызғарлы болып кетті.
- Семсерімді жерімізге жау тигенде ғана аламын. Ал, ұршығым қолымнан түспейді.
- Мен де жіп иіруді үйренгім келеді, - деді Агата. - Нағыз жүннен тоқылған шұлық-қолғаптар өте жылы болады.
- Біздің жаққа тағы да жолың түссе, қонаққа кел, үйретемін, - деп жымиды алып кемпір.
Саяхатшылар қонақжай алып кемпірмен жылы қоштасты. Ол Мұраттың атасына Әулие ағаш пен басқа да таныстарына қалай жетуге болатынын түсіндіріп жатқанда, Агата мен ұлдар үстел үстін жинап, кеселерді жуып та үлгерді.
Кермеге алып кемпірдің атымен қоса байланған қауырсын - бұлт та бұларды күтіп қалған еді.
Балалар оған секіріп мінді еді, Серікбол Қадырұлы:
- Келесі аялдайтын жеріміз Өсек өзенінің аңғарындағы Әулие ағаш тұрған тоғай, - деп бұйрық берді.
- Менен сәлем айта барыңдар! - деп дауыстады әже қоштасып тұрып.

5-тарау

Ағаштар үшін көктем жылдың ең қолайлы мезгілі. Қарлығаштар пайда болады, жыл құстары қайтады. Әулие ағаш өсетін тоғай іші шуақты, адам жоқ. Тек қана самал есіп тұрды.
Айдаһар жұмсаған ағашты саяхатшылар бірден тапты. Оны көрмеу мүмкін емес. Аса биік, көкке тиіп тұр, бұтақтары кең жайылған, жауын-шашында астына мыңдаған адам сыйып кетердей саялы.
Қайырымды адамдар тамырына ешкім зиянын тигізбесін деп ағашты қоршап, діңгегінің төменгі жағын аппақ матамен орап қойыпты.
- Міне, нағыз ағаш! Ағаштардың ағашы! - Мұрат тәнті болғанын жасыра алмай. - Адам сияқты күтеді екен, бірақ не үшін?
Серікбол Қадырұлы мұны былай түсіндірді:
- Әулие ағашы қастерлеу - бағзы заманда тәңірлікті тұтынған түріктердің ежелгі дәстүрі. Бұл Орталық Азия мен Еуразия даласында пайда болған, табиғат күштеріне, соның ішінде ағашқа, өзенге, бұлақ пен тау шыңына табынатын ескі діндердің бірі. Адамдар осындай нысандарда өтінішті орындайтын айрықша сиқыр болады деп ойлаған.
- Бақыт үшін бұтағына шүберек байласам бола ма? - деп сұрады Агата.
- Жоқ, болмайды! - Серікбол Қадырұлы қолын сілтеді. - Байланған бұтақ семіп қалады. Осыдан кейін ағаш кімнің тілегін орындағысы келеді? Және мұндай шүберектер олпы-солпы көрінеді. Одан ағаш үшін бір жақсылық жасаған жөн.
Әулие ағаш балаларды көргенде, жапырақтарын сыбдырлатып сәлем берді.
Балалар да сәлемдесті.
- Керуенші Байбосынның сиқырлы асатаяғы туралы кімнен сұрастырсақ екен - деді жан-жағына көз тастаған Нурик.
- Ол не үшін керек болды? - деді ағаш жуан дауыспен.
- Айдаһар ғой, асатаяқты тауып келіңдер деп бұйырған, - деп түсіндірді Мұрат. - Егер таппасақ, ол бізге балапанды қайтармайды!
Көңілденіп, күлгеннен бұтақтарын бұлғаған Әулие ағаш:
- Әй, қалжыңбас Айдаһар! Байбосын көпестің асатаяғы баяғыда-ақ ағашқа айналғанын ол білетін еді ғой.
- Біз енді не істейміз?
- Уайымдамаңдар, мен қол ұшын берейін. Тек, сендер де менің бір өтінішімді орындайсыңдар: тоғайдың ішін жиыстырып, жолды тазартыңдар, түскен бұтақтарды жинаңдар.
- Сенбілікті ұнатамын! - Мұрат қуанып кетті.
Балалар қуанғаннан дереу іске кірісті де аз ғана уақыттан соң тоғай ішін ретке келтіріп қойды.
- Бәрекелді! - разы болды Әулие ағаш. - Алғыс ретінде балалардың аяғының астына түп-түзу, асатаяққа ұқсаған бұтағын лақтырды.
- Алдымен сендерге өз оқиғамды айтып берейін. Мың жылдай бұрын Байбосын көпес Ұлы Жібек жолының бойымен саяхаттап жүретін. Оның керуені мыңдаған шақырым жүріп өтті. Әбден шаршады, бірақ бұлаққа дейін әлі ұзақ болатын. Ол жол шетінен сынған бұтақты көріп қолына алды да осындай қымбат сый бергені үшін ағашқа алғыс айтты. Асатаяқ болған бұтақ оның сапарын жеңілдетті. Аялдайтын жеріне жетіп алған ол, басқа керуеншілермен бірге, ең алдымен, ішіне түскен жапырақтар мен тастардан тазартып бұлақтың көзін ашады, сосын барып түнейтін орынға жайғасады. Байбосын асатаяқты өз шатырының жанындағы жерге қадайды. Күн ыстық, көлеңке болатын ешқандай бұта жоқ. Осы жерде тоғай болса, жолаушыларға сая болар еді. Ойлағаны сол екен, жол шетінен тауып алған бұтағы ағашқа айналды. Көп ұзамай, ағаштың маңайында шоқ тоғай пайда болды.
- Ағашқа айналған бұтақ Сіз бе едіңіз? - деп сұрады Нұрлан Әулие ағаштан.
- Аңғарымпаз бала. Менің бұтағым қиын сәтте сендерге көмек береді.
- Рақмет! - балалар сыйлығы үшін ағашқа алғыс айтты да ары қарай жолға шықты.

6-тарау

- Қашаннан бері Қорғандар алқабына барғым кеп жүр еді! - алыстан шатқалдың ғажайып бейнесін байқаған Нурик саңқ етті.
- Бұл жер неге осылай аталады? - деп сұрады Агата. - Баяғыда қорғандар болғаннан ба? Оларды кім тұрғызды? Ертегінің дәулері ме?
- ... әлде өзге әлемдіктер ме, - деді құрбысына қалжыңдаған Мұрат.
Серікбол Қадырұлы:
- Бала кезімде мен де бұл шатқал су мен желден пайда болған деп ойламадым, қандай да бір ертегі тіршілік иелерінің туындысы шығар дедім. Бірақ, қазір табиғат сиқырлы таяқсыз да ғажайыптарды жасайтынын білемін, - деп түсіндірді.
Бұлт тура Шарын өзенінің жағасына кеп қонды.
Онда ағаш жапырақтары әлі бүршік жармаған ерте көктем болатын.
- Бәрібір айдаһар сондай залым екен! Оның ағаштардың бүршік жармағанын білмеуі мүмкін емес! - деп ашуланды Агата.
- Бұл өлкеде көктем ерте туады, - деп жұбатты Серікбол Қадырұлы.
Аласа, бұжыр діңгекті, реликті шағанның бірінде, діңінің оң жағынан, жерге таман жаңадан бінеше жапырақ пайда болды.
- Ғалым Алдар Петрович Горбуновтың нұсқасы бірі бойынша, Шарын өзенінің атауы өзеннің екі жағасын бойлап өсетін ағаш жынысы - шағаннан шыққан. Түріктер бұндай ағаштарды жарун деп атаған, - деді Серікбол Қадырұлы.
Мұрат жапырақтың бірін жұлмақшы боп қолын созғаны сол еді, Көксерек досын тоқтатып:
- Бұлай істеуге болмайды, ағаштың жұлынған жапырағы сиқырлы күшін жоғалтады. Шаған ағашынан жапырақтың не үшін керек екенін түсіндіріп сұрап алу керек.
Балалар солай істеді, Шаған ағашына ұрланған балапан пен айдаһар туралы айтып берді.
О, ғажап! Жасыл жапырақтың өзі бұтадан жұлынып түсіп Агатаның алақанына қонды.
Агата саусағымен сипап еді, беті жібектей нәзік әрі тістелген кәмпиттей жабысқақ екен.
- Күннің мол сәулесі су мен жел жапыраққа әл-дәрмен сыйлайды, - деді Серікбол Қадырұлы.
- Тіпті, айдаһарға беруге қимайсың, - деп күрсінді қыз.
- Айдаһар алдап-сулап осындай сыйлық алып ап, одан да күшті болып кетсе ше? - деп қобалжыды Мұрат.
- Қайдам, - деп басын шайқаған Серікбол Қадырұлы, табиғат күштері қашан да жақсылықтың жағында болатынын тілге тиек етті.
Балалар сыйлық үшін ағашқа алғыс айтты.
Енді олар Хан Тәңірі тауына жол тартады.

7-тарау

- Бізге көмек беретін сиқырлы қауырсынның болғаны қандай жақсы, деді атай. - Онсыз біз еліміздің ең биік нүктесіне көтерілмес едік. Көкжиекте Хән Тәңірінің қай шыңы манауратып тұр, кім біледі?
Жауаптар әр түрлі болды. Балалар бірнеше шыңды нұсқаса да, ешкім дұрысын айта алмады.
- Шыққан күннің сәулесінен қызғылт тартқан әсем пирамида Хан Тәңірінің өзі. Оның атауының мағынасын кім айтып береді?
- Көк жүзінің әміршісі? - деп топшылады Мұрат.
- Осы топонимнің дұрыс мағынасы - Көк аспан немесе Таңғажайып әміршісі, - деп нақтылады Серікбол Қадырұлы.
Бірнеше секундтан кейін саяхатшылар шыңның маңайын айналып жүрді.
Мұрат:
- Ал біз шыңның басына қона аламыз ба?
- Не үшін? - деді атай.
- Шыңға шығып селфи жасағым келеді, сөйтіп оның астына Мен Қазақстанның ең биік шыңын бағындырдым! деп жазып достарыма жіберемін.
Серікбол Қадырұлы басын шайқады:
- Мүмкін емес. Бұл шыңға біз тек ертегідегі сиқырлы қауырсынмен ғана бара аламыз. Заманауи тікұшақтың өзі мұндай биікке қона алмайды. Фотосуретке де түсе алмайсың-ау. Не дегенмен, теңіз деңгейінен 6095 метр жоғарыда. Бірнеше секунд ішінде мұз боп қатып қаласың. Бұл Қазақстандағы ең суық жері, шың басындағы температура көбінесе Цельсий бойынша - 60 градусқа дейін төмендейді. Желі де жойқын, телефон түгілі адамның өзін шыңырауға ұшырып әкетеді.
- Бұл шыңды ұзақ уақыт дайындалып әбден шыныққан ержүрек те батыл адамдар ғана бағындыра алады деп оқыған едім, - деді Нұрлан.
- Зұлым айдаһар! - ыза болды Мұрат. - Балаларды осындай қауіпті жерге аттандырды! Адам аспас биік шыңнан қарды қалай аламыз?
Қауырсын-бұлт шапшаң Хан Тәңірге жетіп келді.
Қатты ұстаңдар! - деп айқайлады Көксерек.
Шұғыл бұрылыс жасау кезінде бұлт тау бөктеріне жақын келді. Серікбол Қадырұлы еш саспастан, бір уыс қарды қағып алып үлгерді. Рас, сосын, қарды қорапшаға салғаннан кейін, біршама уақыт қолын жылытуға тура келді.

8-тарау

Бек қария балаларды тау шыңындағы өз үңгірінің алдында тосып тұр екен. Жарқыраған күннің ыстық шуағына бетін тосқан ол көздерін сығырайтты.
- Мың жылдан бері өмір сүріп келемін. Әр көктем маған қуаныш сыйлайды, - деп ерекше көлігімен тура аяғының астына кеп қонған балаларды осындай сөздермен қарсы алды.
Бек қарияның беті мен қолдары кәрі ағашты еске түсіреді. Уақыт озғаннан терісі әжімге толып қарауытқан. Бірақ көздері қос жұлдыздай жылтылдап жас көрінетін.
Сендерді күтіп тұрмын, - деді ол саяхатшыларға.
Біздің келетінімізді қайдан білдіңіз?
Ескі танысым алып кемпірден хабар жеткізген желден білдім.
Бектау ата тауы тұрған жерде самал жел еседі. Жақын жерде Балқаш көлі бар.
- Алып кемпір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.