Ә. КЕКІЛБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ МАХАМБЕТ БЕЙНЕСІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

Ә. Кекілбаев шығармаларындағы Махамбет бейнесі
Қазақ әдебиетінде Махамбет ақын тағдыры, өлеңдері ақын-жазушыларды еліктіріп, өзіне тәнті еткен. Әйтсе де, ақын шығармашылығының тұңғиығы әлі де алдырар емес. Себебі Махамбет Өтемісұлы халық поэзиясы бесігінде емін-еркін өсті. Бірінші, ол ана тілінің уызына өз ұясынан, аяқтыға жол, ауыздыға сөз бермеген Өтеміс биден - сусындап өсті. Өрлігі де содан дарыған. Оған дейінгі Қазтуған, Ақтамберді, Шалкиіз, Доспанбет сияқты жорық жырауларының да, кейінгі Асанқайғы, Бұхар жырау сынды жорық жырауларының да дәстүр-үрдісін ілгері дамытты. Тың бағыт, мектеп қалыптастырды. Оның игі әсер ықпалы, өнеге тәлімі бүгінгі ақындар шығармашылығында толығып, ішкі күш-қуаты, рухы жағынан ғаламат биікке көтерілді.
Дауылпаз ақын Махамбет - толағай тұлға, халық көтерілісінің жалынды үгітші-жыршысы, оның қос көсемінің бірі. Ақынның өмір жолы, асқақ өлеңдері әрқашан ақын-жазушыларды, зерттеушілерді толғантып келді. Соның бірі - Исатай мен Махамбеттің көрнекті жоқшысы - Шернияз ақын. Адайда - Абыл, Тазда - Есенбақ, үштің бірі - өзім-ақ, - деп, Абыл атын әспеттеп өткен. Өзінен жасы көп үлкен ақынды ұстаз тұтқан. Үлгі-өнегесін ұстанған. Бүлдірмеген ештеңең қалған жоқ, - деп, сұлтанның айыбын бетіне басуға келгенде ол:
- Кешегі Исатайдай есіл ерді
Орысқа ұстап бердің тіл білмеген.
Айдаттың жалғыз бауырың Исатайды,
Сенен де қалмақ жақсы шүлдірлеген.
Па, шіркін, Исатайдай сабаз тумас!
Қас итсің, қасыңа да адам жуымас!
Ел ұстап, жұрт билейтін қылығың жоқ.
Хан емес, қас қатынсың мұндар қубас! -
деп, Абыл ұстазынан да өткізіп жіберген. Жәңгір қанша жайсыз болды дегенмен, қала салдырып, мешіт аштырып, елін өркениетке бастап, тарихта ізі қалды. Ал, Баймағанбеттен не қалды? Тіпті, жер бетінде моласы да жоқ. Тарихтың талақ тастаған жұмыртқасы болды.
Шернияз - Махамбеттің қасына көп ерген шәкірті де. Соның бір айғағы - кейінірек ақын Б. Аманшин атыраулық ақын Құмар Жүсіповтен жазып алған Махамбеттің Шерниязға айтқан жұмбағы атты өлеңі. Шернияз қанша қарманып ойланса да, бұл жұмбақты шеше алмаған. Махамбет тұңғиығы түбіне бойлатпаған. Шернияз тұстас ақындардың оған тісі батпаған. Тек Абыл ақын ғана соны қиналып барып шешіпті. Шешімін ұзақ, өлең-толғау түрінде айтып қалдырыпты.
Шіркін-ай, осыны шешуге қазіргі аузымен құс тістеп жүрген ақындарымыздың бірі талаптанып көрсе, қандай ғанибет болар еді.
- Халық жыршыларының Ығылманның Исатай-Махамбет дастанына дейін көтеріліс туралы көлемді жыр шығаруға тәуекел етпеуінің өзіндік себептері бар. Олардың алдында көтерілістің көркем шежіресіндей қуаты мен құнары басым Махамбет жырлары тұрғанда, одан асып айту мүмкін емес деп, көбінің жүрегі дауаламаса керек, - дейді ғалым Қ. Сыдиықов.
Біздіңше, осы - дәлме-дәл айтылған тұжырым. Махамбетті құрмет тұтқан оның рухы, ақындық қуаты алдында бас иіп, дергейіне жығылған Мұрат көтеріліс туралы толық жырлауды Ығылман Шөрекұлына берген. Дерек - бұл істе ұйытқы болған Халел Досмұхамедов, - дейді.
Ол да бірден Ығылманға жығыла кетпеген. Ақындардың өз алқасының шешіміне жүгінген. Сонда көпшілік таңдауы Ығылманға түсіп, орталарынан соны сұрыптап шығарған. Қандай жауапкершілік! Осы кезде өткізіліп жатырған тендер деген ресми атауы бар көкпар, небір құйтырқылық, жымысқылық жайлаған додаға үлгі, өнеге болатын жоралғы ғой. Ығылман ақын көптің бұл сенімін ақтап шыға алған.
Поэзияда: Шернияз Жарылғасұлы, Ы. Шөреков, І. Жансүгіров, Б. Аманшин, Қ. Бекхожин, С. Жиенбаев, Ж. Нәжімеденов, С. Мәуленов, Ж. Молдағалиев, М. Әлімбаев, Х. Ерғалиев, О. Сүлейменов, М. Мақатаев, Ф. Оңғарсынова, М. Шаханов, Қ. Мырзалиев, Ж. Әбдірашев, Т. Медетбек, Р. Ниязбек, А. Вознесенский, М. Сатыбалдиев, Н. Сейітов, Б. Серікбаев, А. Байтөрин, С. Адай, С. Жетпісқалиев, И. Оразбаев, Ұ. Есдәулет тағы басқалар Махамбеттің күрескерлігін, ақындығын өз туындыларында әр қилы сомдайды.
Ғалым Қ. Әбдезұлы Тарих және тағдыр атты зерттеу еңбегінде: Бұлардың арасында жаңа жанрлық форма - өлең-роман арнаған қаламгерлер де ұшырасады. Айталық, Р. Ниязбектің Махамбет майданы атты туындысын осы қатарға жатқызуға болады. Екі жүз өлеңнен тұтастырылған поэзиялық шығармада Махамбет өмір-тағдырының барлық кезеңдері қамтылып қана қоймай, сол тарихи тұста қоғамдық-әлеуметтік сахнаға шыққан қазаққа белгілі тұлғалардың барлығының халық санасындағы орны айшықталып шығады. Өлең - романның басты құндылығы - бүгінгі заман рухымен терең сабақтасып жатқандығы, - дейді [38, 109 б.].
Махамбет өмірінің ең бір қиын, ақтық кезеңіне бойлаған әйгілі прозашы Т. Әлімқұловтың шығармашылығына терең талдау жасаған Қ. Әбдезұлы сол қатарға: І. Жансүгіровтің Исатай-Махамбет, Б. Аманшиннің Жақия, Ғ. Слановтың Махамбет, М. Ақынжановтың Исатай-Махамбет, соңғы кезде жарық көрген С. Жүнісовтің, Ә. Таразидың, И. Оразбаевтың Махамбет туындыларын да жатқызатынын атап өткен [38, 109 б.]. Махамбет ақынның аруағына, өр рухына өлең арнамаған ақын кемде-кем. Махамбет бейнесі ел есінде ғана емес, талай ақынның жырларына да арқау болды, ардақталды. Талай ақынның жырларының өзегі болып отыр [130, 183 б.].
Махамбеттің өмірі, оның шығармашылығы да біршама зерттелді. Махамбеттанудың негізін салушы Х. Досмұхамедовтан бастап, ғылыми түрде зерттеген Қ. Жұмалиевтен бермен қарай, Е. Бекмаханов, М. Әуезов, С. Мұқанов, А. Жұбанов, Ә. Қоңыратбаев, К. Сейдеханов, И. Кенжалиев, С. Жүнісов, Ә. Тарази, Қ. Бекбаев, М. Мәжитов, Ө. Қарашин, Х. Әбисатов, А. Шамғонов, Ж. Құлиев, З. Ахметов, М. Қозыбаев, Ә. Дербісәлин, Г. Сербаринов, Қ. Өмірәлиев, Б. Аманшин, Қ. Сыдиықов, З. Қабдолов, С. Зиманов, Р. Сыздық, Р. Бердібай, Ғ. Есім, Т. Кәкішұлы, Х. Сүйінішәлиев, Ә. Дербісәлиев, Ә. Нарымбетов, Қ. Әбдезұлы, А. Еспенбетов, М. Неталиев, З.Ғ. Бисенғали, Б. Хасанұлы, М. Тілеужанов, С. Негимов, Ж. Тілепов, С. Мәшімбаев, Қ. Мәдібай, А. Марданов, Ө. Әбдиманұлы, Б. Әбілқасымов, Б. Майтанов, Т. Тебегенов, С. Мақпыров, М. Құлкенов, Р. Отарбаев, Б. Момынова, С. Өтениязов, Ғ. Шашкина, С. Бүркітов, О. Тұржан, А. Рязанов, В. Шахматов, В.З. Галиев, Н. Савичев, М. Адрисова, тағы басқалар қарастырған зерттеулерінде ақын өмірі мен шығармашылығы әр түрлі тақырып аясында сөз болды.
Махамбеттің тұлғалық көркем бейнесі қазақ әдебиетінде әңгіме, повесть, романдарға негіз болған. Олар: Қ. Жұмалиев Айқас, Тарлан атты жолаушы, Т. Әлімқұловтың Қараой, Ә. Әлімжановтың Махамбеттің жебесі, Ә. Тарази дың Тәж, Қ. Мұқанбетқалиевтың Бас жұтқан бас, М. Мәжитовтің Барлыбай түбіндегі ән, Қ. Бекбаевтың Нарыннан кету, Мұнар күн тағы басқа шығармаларды атауға болады.
Қазақ қаламгерлерінің ішінен зерттеулері мен көркем шығармасы әр кез қатар жазылған, бүкіл өмірін махамбеттануға арнаған Б. Аманшиннің әр жанрда жазылған еңбектерін ерекше атауға тиіспіз. Олар: Махамбеттің ұрпақтары [131], Махамбет қашан қаза тапты?! [132], Махамбет Өтемісовтің тұңғыш жарияланған өлеңі [123], Ереуіл атқа ер салмай [134], Жүректің әмірімен (Н. Анов пен Штейннің Тың атты пьесасы туралы) [135], Махамбет мұрасы төңірегінде [136], Ереуіл атқа ер салмай [137], Жыр семсер [138], Махамбеттің тағдыры [139], Исатайдың семсері (повесть) [140], т.б, сонымен қатар әдебиетте даулы болып келген Махамбет баласы Махмұттың қызы Нұрбикенің Маңғыстауда тұрып жатқан ұрпақтарынан (Байғали баласы Орақтан) ақынның Мінгені Исатайдың Ақтабаны-ай өлеңінің тұңғыш рет өзге нұсқасын жариялаушы және оның ұрпақтары Байғали мен Нұрбике туралы пікір айтып, ақын мұрасының келер ұрпаққа дұрыс жетуін қадағалаған қырағы қызғышы.
Махамбет туралы қазақ әдебиетінде дастан, әрі тойнағы бөлек зерттеу еңбек жазған жазушының бірі - Ә. Кекілбаев. Ә. Кекілбайұлының құмартып, түбітиек бозбала шағынан бастап қалам тербеп, келе жатқан сүйікті тақырыбы - Махамбет. Махамбет дастаны - қазақ әдебиетінде Махамбет тақырыбына алғаш жазылған шығармалардың бірі, бұл дастан автордың 1958 жылы студент кезінде өмірге келген.
Өзі кезінде көп әдебиетшілерден мақтау алған дүние. Бірақ, жазғандарын жариялауға келгенде, тым кірпияз, асығып-аптықпайтын жазушы мұны қоржын түбінде ұзақ ұстаған. Дастанның Қызғыштың әні бөлімі Махамбеттің сол аттас өлеңінің негізіне құрылған. Дастан: Махамбет сынды бұла перзентінің халі мен бірге қайғырған даласының жай-күйі, Махамбет пен патшаның унтер офицері арасындағы диалог пен эпилогқа құрылған. Ешкінің асығындай шымыр да шағын шығарманың бас-аяғы - 252-ақ жол. Махамбет те бір - қызғыш құс та бір. Сол бірлікті біз де сақтап, ақынның бітім-болмысы бөлек Қызғыш құс өлеңіне тоқтала кетейік:
Қызғыш құс - мұңды элегия. Қаламгер, әсіресе, Қызғыштың әні арқылы Махамбеттің сол бір қиын кезеңдегі жағдайына жақсы түсінік бере алған.
Махамбеттің көп өлеңдерінен Қызғыш құстың бітім болмысы бөлек. Исатайдан айырылып делінуіне қарағанда, 1838 жылдан соң шығарылған шығарма. Бір ерекшелігі қызғыштың аты аталатын өлең жолдарының бәрі де Исатайға арнап шығарылған:
Қызғыштай болған есіл ер,
Қайран да жұрттан не көрді?! [141, 132 б.].
Өзі: Жалғыздық, Адыра қалған Нарынның, Біткен істің міні жоқ өлеңдерімен сарындас. Қызғыш құс ақынның өзге шығармаларындай емес, тәптішке түспей, жоғалмай, міні құрымай, құйрық-жалы күзелмей жеткен бақытты шығарма. Махамбет - психологиялық паралеллизмнің өз кезеңіндегі теңдесі жоқ шебері, - десек, соның айқын үлгісі - осы өлең.
Қызғыш - су құсы, көлінің қорықшысы болғанда, Махамбет жерінің қорғаны, елінің жоқшысы. Екеуінің де қанаты қатты, топшысы тегеурінді, бірақ мойын бос, ерік күштінің қолында. Сол сеп болып, бұл - елден, құс - көлден айырылып, екеуі құла түзде табысып, мұңдасады! Тілімізде қызғыштай қору деген қалыптасқан тұрақты тіркес бар. Құстың бұл түріне ел берген жалғыз мінездеме - осы. Соған қарағанда, оған: бауырмалдық, күрескерлік тән. Басқа қандай қасиеттері бар еді? Ол сыршыл ақынға несімен жақты? Дауылпаз, күрескер ақынның аузына: бүркіт, қаршыға, лашын сияқты қыран құс түспей, дәл осы қызғыштың түсуі, оны өте-мөте жақын тартуының сыры неде?
Қызғыш - қандай құс? Қызғыштың қандай құс екеніне бірнеше энциклопедияда берілген анықтама-түсініктер бізді қанағаттандырмады. Соның ұшығын неміс ғалымы Альфред Брэм (1829-1884) ұстатқандай болды. Бүкіл ғұмырын жан-жануарларды зерттеуге сарп еткен, артына Хайуандар өмірі атты бірнеше томдық анықтамалық еңбек қалдырған ғалымның сол шығармасының 11-ші томынан қызғышқа қатысты төмендегі жолдарға көзіміз түсті:
Қызғыш - ерте көктемнің алғашқы хабаршыларының бірі, қараторғаймен, бозторғаймен бірге ұшып келеді. Кейде бұл құс қыс ызғары қайтпаған кезде келіп қалып, қиын күндерді бастан кешеді. Тобымен ұшып, отанына жете салысымен, жан-жаққа бытырап, жаздың тіршілігіне кіріседі.
Бұл - жылдам ұшатын, үнемі тыным таппайтын, қағілез құс. Ұшқаны өте тамаша, бұралаң-бұлтарысы көп, әсіресе, басына қауіп төнгенде, тіпті, тез самғайды. Қызғышты неғұрлым көп бақыласа, соғұрлым оның жақсы, ақылды құс екеніне көз жеткізуге болады. Оның аңшы біткеннің аузын аштырып, айран-асыр қалдыратын сақтығы - құрметтеуге лайық.
Ол қандай адамға сеніп, қандай адамнан қашу қажеттігін де жақсы біледі. Жаманшылықты ешқашан ұмытпайды. Өз жұбы өлген қайырсыз жерді жылдап ұмытпай жүреді.
Қызғыш барлық төрт аяқты жыртқыштарды өте-мөте жек көріп, оларға үлкен ерлікпен қарсы тұрады. Ол ізшіл иттің басынан шүйлігіп ұшып, өлермендікпен қарсыласады. Қызғыш түлкіге де солай шабуыл жасайды. Бірақ, түлкі көп ретте өжетірек құстың бірін қолға түсіріп қалады да қалғандарын қатты абыржытып, қорқыныш себеді [142, 215-216 бб.].
Бұл жолдардан қызғыш пен ақын арасындағы ғажап ұқсастықты көреміз. Адам баласының табиғатқа қатысы қашан да әдемілік негізін қалаған. Үндестік - іргелі эстетикалық ұғым. Ол - ерте келетін жыл құсы. Махамбет те - кезеңінен ерте келіп қалған ердің сойы. Ол жылдам, қағілез болғанда, Махамбет те - нағыз белсенді харекеттің, күрестің адамы. Қызғыш екі аяқты жауын алыстан айырса, ақынның да сақтығы бір басына жетіп артылады. Екеуі де төрт аяқты итке есе бермегенімен, айласына құрық бойламайтын түлкі сұмға алдырып қалады. Екеуі де кеткен кегін, наласын ұмытпайды. Ер дініне берік, қанаттының ханы - қаршыға мен бүркіт, хан сарқытына үймелеген маңайындағылар қарға болғанда, қызғыш оларыңнан қыңбайды.
Елдің ханы - Жәңгір, Баймағанбет сұлтан, боқ шоқыған қарғасы - Қарауылқожа, Балқы, Шонты болғанда, солардың жағасына қол апарып жүрген адамның қызғышы - ел қорғаны - Махамбет! Қандай ұқсас тағдыр! Сұңғыла ақын аспан мен айдын еркесі құс арасынан өзінің сыңары дегдар қызғышты қалай дәл тапқан? Соны өлеңінде қалай шебер кестелеген?
Айтып-айтпай немене,
Құсалықпен өтті ғой,
Махамбеттің көп күні! [143, 104 б.].
Шынтуайтқа келгенде, айтарын айтып кеткен Махамбет бұл бейопа тірліктен ұпайын түгендеп те кетті. Оның құсалықпен өткен жасын ғұмырының бір күнінің өзі жарамды бір теріге алғысыз жаманның шаршысына толып, шабын білеп өткізген бүтін бір өміріне бергісіз. Қазан түбінің қаспағын қырып, қырғыш болып өткенше, асты көл, үсті шексіз кеңістікте қанатың қызып, айдарыңнан жел есіп, самғап, қызғыш болып өткенге не жетсін! Көп күнімізді құсалықпен өткізіп жүрген кешегі ақын Махамбет емес, бүгінгі мына біз мұңлықтар емес пе екенбіз?! Махамбеттер өлгенмен, рухы өлмепті. Қараойда бас кесілгенмен, тіл кесілмепті. Туырлық тұл емес екен, түбіне ту қайта байланды. Кейін қалған жас баланың көңілі жай табар күн де туды.
Қызғыш байғұстың дауысын қаперіне де ілмеген, бәрі-бәрі тамам болған талақ - дүние-ай!.. Жалғыз жаяу жолаушы өзге ешкім де емес, ол - Махамбет.
- Қыр желі,
Арсылдама, абалама!
Құр жаяу жолаушыны табалама.
Ол кеше қыран еді саңқылдаған,
Ал, бүгін - жалпылдаған қара қарға, -
дейді [144, 36 б.]. Бұл сәтте ол ақын жайынан да анық хабар береді. Өкініші бар - өксуі жоқ, қыжылы - бар қынжылудан ада, иілгенмен, иліге кетуден азарда-безер кәдімгі өзіміздің Махамбет! Өте ұқсас тағдыр. Құс - тағдыр, адам - тағдыр! Қандай егіз ұқсастық!
Енді жас Әбіштің қаламына іліккен Махамбет дастанының Қызғыштың әні бөліміне назар салсақ... Ақын қазасын аза тұтқан бар тіршілік, жансыз табиғат жауыздар ісінен түңіліп, лағынет айтқан. Табиғаттың мұңайған кейпі поэмада кейіптеулер арқылы түйдек-түйдек тізбегімен берілген:
Қыр кезереді, безереді, нұрлы күн безеді, жылан жол жетелейді, көлеңке жүзіледі, бұлдыр күн шөгеді, өлімді естігенде, ала қыр еңкілдейді, жел зарлады, жел кеңкілдеді, боз дөң кемпірдің иығындай селкілдеді, түз гүлдері батырға келіп жамырады, бар дүние құлақ түрді, көктің де көзінен жас құлап тұрды, жер бауырлап, басын соқты, қаймығып, қайғылы аспан қаймақтанды, асқар таудың асқақ жаны жер болды, асқар тау бұл қорлыққа шыдай алмай, бармағын шайнап қалды, тосын өлім теңізді де теңселтті, толқындардың балуан қолы төмпештеп, бай-байлап көкірегін ұрып жатты, алап азадан абдырады, тентек жел қырды мұз-тілімен жалап тұрды, жел жаяу аттының тірсегін сабап тұрды, қыр кектің бір үйірін айдап қалды, қыр желі құтырынды, ысқырынды, ақ боран азу тісін қайрап қалды, қасқа дала қайғыдан қар жамылды, аспан ана айналаға уыс-уыс ақ шашын жітіріп, жұлып жатты, ер өлім айналасын дүрліктірді, қаралы ауыл қайғыдан қалғып қалды, қара дауыл тек екіленіп тұрды, жел сыңсыды, дөңнің иығы құнысты, жетім елік маңырады, ботасыз аруана аңырады, бұлттың көзінен жас ақты, адыраспанның қураған соңғы жапырағы үзіліп түсті, тіпті, түбінен жұлынған ебелек екеш ебелек те ыққа қарай ебіл-себілі шығып жылап бара жатты т.б.
Осыншама тірліктің бәрін қабыстырған қаралы істің кінәлісі - бір адамды қаламгер жанамалап атын атамай өлең шумақта:
- Бұл да бір ісінсін, шіренсін бір.
Бетіне қаны шауып, түр енсін бір!
Ертең ол Махамбеттің басын алып,
Генералдан крест бер деп тіленсін бір!
Ар жағын ақшаға әкеп тіреп қойсын,
Қырғызды боқтап-боқтап іреп қойсын.
Қазақтың азаттығын көрге көміп,
Басына патша темір крест қойсын! -
дейді [144, 36 б.]. Әңгіме мазмұны кімге бағышталғаны айдан-анық. Ол - Баймағанбет сұлтан. Өлеңді жолдағы мазмұнды тереңдете ашу үшін, қаламгердің Шандоз деректі-тарихи баянындағы оған қатысты ойларын кеңірек ашып, салыстыра түсіндіреміз:
Пугачев бүлігі басылған соң, қазақ даласының батысын қамтыған қазақ руларының дүрбелеңінде Айшуақ балалары да көзге түсіп, орыстың Сахарная, Антонов, Каленов бекіністеріне шабуыл жасаған балаларының ұрлығы үшін Айшуақ сұлтан Орал бекінісіне қамалып, 1787 жылға дейін тұтқында болады, - дейді [96, 36 б.].
Орыс сеніміне бірден кіріп кетуіне қарағанда, Баймағанбет ол оқиғадан қалыс қалған. Жәңгірдің тұсында ол - Жайықтың Бұхар бетінің әміршісі. Көтерілісті басу жолындағы белсенді күрес басшыларының бірі. 1841 жылғы К. Бутенов пен П. Никифоров елшілігін Сырдарияға дейін бастап барған экспедицияға қатысады. 4-ші күні колонна жазықпен ілгері жүріп, Бұлақсай өзенінің бойына жетіп тоқтады. Осы жерде маған ол уақытта Жайық сырты қазақ ордасының басшысы сұлтан Баймұханбет Айшуақов келіп қосылды. Генерал адьютант Перовскийдің бұйрығы бойынша ол мені Яксартқа дейін, одан қайрар жолда бастап жүруге тиіс болды... Мен оны даланы тамаша білетін орысшаға жетік адам ретінде таныдым. Ол күн сайын мені қазақтардың жаз кезіндегі негізгі тамағы қымызбен қамтамасыз етіп отырды. Ол алдыңғы лектегі менің қасымда болды. Соңымыздан бір топ сұлтандар мен билер және қымыз құйылған үлкен саба артулы екі аяқты арба еріп отырды, - деп жазады экспедиция басшысы Бас штаб офицері, әскери барлаушы И.Ф. Бларамберг [145, 240 б.].
Бұдан белгілі болғаны - Баймағанбет орысша жүйелі білім алған адам. Хиуаға баратын елшілік құрамында Махамбетке дос-жар пейілдегі офицер Мұхамедшәріп Айтов та болыпты. Ал Баймағанбет тобында немере інісі поручик Мұхамед-Әли 160 қазақ жасағымен болған екен. Бұлар 1 август күні Ырғыз бен Торғай өзендерінің қиылысқан жерінен кірекештерді және 400 түйе, 40 қазақ кірекештерді алып кері қайтқан. 17 август күні Ырғыз өзені бойынан Баймағанбеттің өзі де кейін қайтулы. И.Ф. Бларамберг оның жанында 18 би, ақсақал, сұлтандардың болғанын, аттанар қонақасыда олардың кезекпен келіп, басшыларының қолынан ет асағанын тәптіштеп жазады. И.Ф. Бларамберг осы сапарда полковник Баймағанбет Айшуақовты қатты жақсы көріп, достасқан. Баймағанбеттің кейіннен генерал-майор шенін алуы - орыс ұлықтарымен осындай қарым-қатынасы, үкімет алдындағы сіңірген қызметінің арқасы. Өлең жолдарындағы ой тарих деректерін осылай ашады.
Махамбетке қарсы жау топты ұйымдастырушы - Баймағанбет. Махамбет - Баймағанбет сұлтан құрған тордың қасіретті құрбаны.
Шандозда Баймағанбет бірінен-бірі өткен екі дүлдүлдің, бірінен-бірі өткен екі толғауының тууына себепші бола алғаны үшін, тарихта қалуға лайық, - делінген [96, 308 б.]. Екі дүлдүл - Махамбет пен Шернияз. Қаламгер тілінде қағытпа ирония да бар. Тарихи тұлғалар Исатай мен Махамбет өмір-тарихын Баймағанбетсіз айту мүмкін емес. Махамбет те есесін жібермейді. Өз түбіне жеткен Баймағанбетті ол да тірісінде - бір, өлісінде - екі рет өлтіреді. Тірісінде өлтіргені - сұлтанды жерден алып, жерге салған атақты толғауы. Өліде өлтіргені - халықтың Баймағанбеттен оның өшін алғаны... Бір кісіні екі бөлек қоймақ жоқ, - деп, ақынның кесілген басын қолынан алып, шын жендеттің кім екенін айдай жұртқа паш еткен [96, 308 б.].
Негізінде, ел аузындағы аңыздың бір тінінде Баймағанбет қорқып, Асаубай Махамбеттің басын сұрап қоймаған соң, ешкімге білдірмей, түн ішінде жерлепті-міс. Көрге түскен бас мүрденің аяқ жағына салыныпты. Қалай болғанда да, ақиқаты - бастың денеден бөлек жерленуі.
Жазушы жеріне жеткізіп, өлеңінде айта алмай кеткен ойларын деректі-баянында еркін көсіліп, Баймағанбетке қатысты деректерді біршама ақтарған. Жанры бөлек екі шығармасындағы ойлары бірін-бірі толықтырып, оқырманына ол жөнінде кең түсінік бере алған.
Екіншісі - Петербургке барып, қуанышы қойнына сыймай келе жатқан сұлтанды тасып жатқан Електің өткелінде салға мінгізіп, өткелшінің аузын алып, арқан үзілді деп, жора-жолдастарымен суға ағызып жіберіп, патшадан алған сыйының қызығын көрсетпейді, - дейді [96, 307 б.]. Бұл - Асаубай мен Үбінің ісі көрінеді.
Бұл жай: Х. Досмұхамедов, В.Ф. Шахматов, Қ. Жұмалиев, Т. Әлімқұлов, Б. Аманшин, Ә. Сарай, Ә. Кекілбаев, Қ. Мұқанбетқалиев т.б. зерттеулері мен еңбектерінде жазылған. Патшадан алған сыйлығының қызығын көрсетпейді, - дегені де, сұлтанның патша үкіметінің мықты қолшоқпары және атаққұмар болғанын да аңғартқан. Қазақстандағы патша үкіметінің саясатына қолдау көрсеткені үшін, әскери старшина (1836), подполковник (1839) болғаны, Жоламан Тіленшіұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысын басуға қатысты, Исатай Тайманов бастаған көтерілісті басуда белсенділік танытқаны, 1838 жылы 12 шілдеде Қиыл өзенінің жағасындағы шайқасқа араласқаны, 1843 жылы Кенесары Қасымов жасағына қарсы күрескені тарихи деректерде жазылған [96, 134 б.]. Оның бұл әрекетін Х. Досмұхамедұлынан бастап, Ә. Сарай, Ә. Кекілбаев, М. Қозыбаевтар да тарихи дерек ізімен дәлелдеген.
Қаламгер өлеңіндегі:
- Ертең ол Махамбеттің басын алып,
Генералдан крест бер деп тіленсін бір! -
деуі Баймағанбеттің осы әрекеттеріне байланысты жазылған [1, 40 б.].
Қ. Мұқамбетқалиевтың Бас жұтқан бас повесінің оқиғасы да Баймағанбеттің осы әрекетіне байланысты ой қозғайды. Соның салдарынан өз басын да алдыртып тынады. Былтыр Махамбетке кісі жіберіп, Сүйеуғали аулының жанындағы төбе басына шыққанында да дәл осы бір көрініс көз алдына кеп тұрып алып еді... Айтпақшы, кеше түсімде көрген Бас кімдікі секілді-тұғын?! Ол қатты қажыған кісінің түрімен қабағын қарс жауып, түйіле ойланып еді, бәрі ап-айқын көз алдына тұра қалды. Шексіз... бас сонікі... Соның басы! Енді таныды. Сұлтан есіне түсіргеніне қуанып үлгергенше, қорқыныш қоса қабат келді. О, сұмдық! Тірінің басын өлі жұтты деген не? Бұл не болды екен [146, 159 б.]. Қ. Мұқамбетқалиевтың Бас жұтқан бас повесінің айтар түйіні де - осы. Ақынның басын алғанымен, өз басын да жұтатып тынды. Қысастықтың, бәрібір, қарымтасы қайтпай қоймайтындығы тарихта әлдеқашан-ақ осылай дәлелденген.
Өз ісінен өзі шошынған, секем алған сұлтан мүлде мазасынан айырылып бітеді. Көзін жұмса, түсінде өзінің басын жұтып жатқан әлдеқандай бір жұмбақ бастан шошиды! Халықтың сүйікті ақынын өлтірген сұлтан өлі мен тірінің арасында күй кешеді. Сол күйінде Исатай-Махамбет көтерілісіне қатысқан бір сарбаздың оғынан өлім табады, - деп түйеді.
1966 жылдың 9 июлінен бастағанда ақын басы 17 жыл бойы қағаз жәшік ішінде әр жерде жатты. 1983 жылы 15 майда қайта жерленгенін, - Х. Әбисатов нақтылай жазған [147, 140 б.].
Біздің осыған қосарымыз: Бұдан да басқа оны масқаралаған өлең - Абыл Тілеуұлынікі. Бұрын жарияланғанымен, зерттеушілер назарынан тыс қалып келді [148, 65 б]. Себебі, Маңғыстау шеткері жатқандықтан, оқшау қалды. Екіншіден, ақын Абылдың дәріптелмей қалуы оның күйші Тарақұлы Абылмен шатастырылып келуінен де болды, Қ. Сыдиықов өзінің зерттеу еңбегінде екі Абылдың бар екенін түбегейлі дәлелдеп шықты.
Абыл ақынның екінші бір өлеңінің шығу жайына тоқталайық. Исатай өліп, көтеріліс жеңіліс тапқан соң-ақ, бұл ел Қайыпқалидың Хиуа ханы берген хандық өкілдігін мойындамай қойған. Мойындау былай тұрсын, ел ішіне келуін, алшаң басып жүруін де қош көрмеген. Абыл ақынның атақты Қайыпалдыға айтқаны деп аталатын өлеңі - елдің опасызға шығарған үкімі. Баймағанбет - Жайықтың Арқа бетіндегі елдің билеушісі. Адай елінің бір шеті осы өңірді жайлайтындығы себепті, бір жағынан, оған да әкімшілік бағыныста болып келді.
Баймағанбет бірде, ішінде Абыл ақын да бар, ел жақсыларын қонаққа шақырады. Шақырғанда бармау ерсі, Абыл да барады. Барған ғұрлы, тоң-торыс, ішін бермейді. Қатқан тоңды жібітпек болған Баймағанбет жиендігін бұлдап, қалжыңға сайып: Нағашеке, маған арнар сөзің жоқ па? Сендей ақын жиеніне құр ауыз келмеген шығар? Барың болса айт, аянбайтын жерің - осы, - дейді. Абыл сол жерде домбырасын шалып-шалып жіберіп, іштегі запыранын бір-ақ ақтарады:
- Бопайдан туған әкең - Айшуақ хан,
Табаның таймай тұр-ау, мінген тақтан.
Дәлірген тажал-сынды дәрежеңді
Деп жүрсің: құдай қорып, қызыр баққан!.
Қаңғырған Қайыпалды тәңір қаққан!.
Ер өлді, - деп, етек бұлап жылайтұғын,
Байеке-ау, қай ісің бар елге жаққан, -
деп, Абыл ақын от ауыз, орақ тілімен Махамбет қарымтасын қайтарған. 1777 жылы туған Абыл Тілеуұлы Баймағанбетке бұл сөзді айтқанда, үзеңгісін ұзартқан кісі еді. - Осы сөзімді өз аузымнан айтайын деп келдім, әйтпесе хан шақырды екен деп, қапылып ат ерттер кісің мен емес. Жүзіңді Бабалы көрсін деген, Баймағанбет көрер кісім емес еді, - депті.
Абылдың бұл өлеңі Шернияздың өлеңінен кем түспейді. Абылдың Абыл атын шығарған өлең. Баймағанбетке елдің атынан айтылған қарғыс және ол - алдындағы екі ақынның өлеңдерінен кейінгі халықтың Баймағанбетке айтар нәлетін тиянақтап кеткен азулы ақын. Сонда мұндай өлеңдердің бәрін де Баймағанбет көзі тірісінде де, өлгеннен кейін де тек Махамбетке қатысты естіген екен!
Сұлтанның атаққа семіріп, туған халқының басындағы ауыр жағдайды елемегені тарихи деректерде жиі жазылған. Мұнар күн, Қызғыш құсты, былай қойғанда, Махамбеттің Баймағанбетке айтқанында қаншама идея, серпін, сатира жатыр. Романтизм дегеніңіз - асқақ жыр, асқынған қайшылық, ұлы сатира, бітімсіз тартыс.
Ал, Мәңгілік шабысқа шыдас беретін Махамбеттің құдіретті сөз жебесі Жәңгір ханды да, Баймағанбет сұлтанды да қатыгездіктің жалауындай желбіретіп, тарих кеңістігінде әлі де ұшып келеді [149, 75 б.].
Махамбет ажалының қандықол бас жендеті Ықылас Төлеевті Баймағанбеттің қалай марапаттағаны белгісіз. Ал енді сұлтанның баласы оны ескерусіз қалдырған жоқ. Бұрын зерттеушілердің көзіне түспеген бір деректің сырын ашайық. Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві, № 4 фонд, офис №1, Д-іс, 34-64 бетінде 1850 жылы 27 декабрь Ықылас Төлеевті Анна лентасына тағылған алтын медальмен ұсынуға толтырылған қағаз бар. Қол қойғандар: айырықша тапсырмалар чиновнигі: Лазеревский, әскери старшина: С. Баймұханбет, - деп толтырылған [150]. Осы марапаттау туралы бұйрықта ел алдындағы одан да мықты, еселі еңбек еткен Бәйменбет Маяев күміс медальге ұсынылған. Баймағанбеттің баласының Ықыластың әкесіне қызметін ескеріп, бағалағаны күдік келтірмейді.
Тақырыпты таңдап баратын жас Әбіштің сол кездің өзінде осындай деректерді тауып, таразылай алуы сұңғылалығын танытады.
Кейбір тарихи деректерде Жәңгір екеуінің аты қатар аталады. Қаламгер тағы бір Махамбетке атты өлеңінде:
- Алтын тақты қақ бөліп,
Алпауыз жан ылаңды
Алшыдан салып өтіпсің, -
дейді [1, 174 б.]. Мұндағы ылаң - Жәңгір хан. Оның да атын аталмаса да, оның кімге бағышталғаны түсінікті.
Сөйтіп азаттықтың алмас қылышы Махамбет ақын бейнесі жазушы өлеңдерінде тарихи деректер ізімен ауытқусыз бейнеленген.
Т. Әлімқұлов Қараой әңгімесінде де ақын өмірінің соңғы күнін қайталанбайтындай етіп суреттегені белгілі. Зерттеуші оның осы шығармасы туралы қарапайым шынайылық нәтижесінде санамызға орныққан кезеңдік әдеби трафаретті жойып жіберді. Тарихи образ бен дәл бүгінгі өмірдің байланысы бастау алады, - деп, әдебиеттегі сілкіністі дәл көрсетеді [151, 226 б.].
Сол айтқандай, Ә. Кекілбаевтың осы Махамбет дастаны да сілкініс тудырды. Кейіннен Т. Әлімқұловтың Қараойы жазылды. Қараой - қаралы хикаяның жалғасы.
Соңғы эпилог - аза. Қара жамылған ауыл, қара бұлт тұмшалаған аспан, насыры бүгіліп, жерге кіріп кетердей болып қалған асқар тау, теңселген теңіз, ізіне ақ боран ілестірген өкпек жел, олар да өксігін баса алмады. Көген кесілген, желі үзілген. Төрт түлік ығып кеткен. Жел ту талақайын шығарған жыңғыл мен шіліктің басы ұйысып қалған. Енді оның оңайлықпен бүршік жаруы екіталай. Бауыры суық қара жердің қазылған сауыры қайта көмілгенде, төмпек болып қалды. Қырдың алыс бір түкпірінен бұл мекенге көңілі қатты қалып, безіп бара жатқан қызғыш құстың үні қалықтады, оның басындағы жағдай да ақын тағдырымен ұқсас.
Поэмада: азаттық, бостандық пен ақ құс, төрде отырған ару бейнесіне баламаланған. Эпитеттер, метафоралар көркем қолданыста жақсы ойнатылған: бұлдыр күн, зымиян түнек, азаттықтың ақ құсы, арыстан жүрек, арлан ой, ер өлім, азаның ащы үні, қаралы ауыл, жылан жол, нар жүрек, өрт жүрек, шандыр жүрек, қайғылы аспан, қу дәурен, айғыр дәме - барлығы Махамбеттің қазасынан кейінгі азалы суретке қызмет еткен. Бас-аяғы жеті беттік поэмада қыр сөзі 17 рет қайталанады. Мына бір шумақ:
Шығармаймыз қыр үнін,
Шығармаймыз қыр гүлін.
Киеміз қырдың құндызын,
Мінеміз қырдың жүйрігін, -
дейді [1, 66 б.]. Мұнда қыр жәбірленуші, заманнан теперіш көруші - қазақ елі де, ал, оған қарсы жақтағы озбырлық иесі - ақ патша. Ресейдің қазақ жеріндегі үстемдігі, оларға қарсы бітіспес ұлттық күрестің айбыны шағын дастанда ашылған. Сөз жоқ, Махамбет, түбітиек бозбала жазғанына қарамастан, қазақ әдебиетінің сол жылдардағы бір жетістігі.
Біз көтерілістің ұлы сүргінінің даласында қалдырып, ескермей кетіп жүрген Махамбеттің тағы бір ұлы ерлігі бар. Ол - Абайға дейінгі ақындардың ең шоқтық биігі бола тұрып, қазақ өлеңінің бөтен сөзбен былғанбауы, саф тазалығы үшін де үлгі болған - күрескер ақын екендігінде. Бұл тұрғыдан алғанда, ол - ұлттық сөз өнеріміздің де қызғыш құсы.
Махамбет поэзиясы - мәңгілік. Махамбет ақын ізбасарлары да қанат жаюда:
- Уа, Махамбет!
Сен ер боп тудың да, Ханнан теңдік сұрадың,
Мен ез боп тудым да, көмігіп көп жыладым.
Екеумізге ортақ қой, Анау ай мен мына күн.
Сені туған анадан Мен де тудым, Мұнарым!
Аламанның ары үшін,
Алты алаштың бағы үшін -
Кеудесінен өз басын кесіп берген қыраным!
Тап сол бағы адаспай, қайта тапқан елден, жақсылыққа жерік болған жерден Махамбет атасына осылай тіл қатар, сыр ашар тағы бір ақын ұл туды. Ол - Сабыр Адай.
- Жауға салмас қылыш деп жүзі қайтқан асылды,
- Исатайды жоқтағаным болмаса, көрсеткем жоқ жасымды.
Сенің атаң - Ер Лабақ, Атағозы, Шотандар
Көз жасыңды көрсетсең, шабар еді басыңды, -
дейді. Өр рухты жыр!
Отарға айналған елде қоғамдық дамудың бір кезеңінде ұлт мүддесін мансұқ ететін топтар пайда болады екен де, олар халықтың сорына айналады екен. Исатай, Махамбет тұсында сол нышан анық көрініс тапты. Сол себепті Исатай, Махамбет көтерілісі әрі ұлт-азаттық көтеріліс, әрі азаматтық ішкі майданға айналды, - деп жазды қазақтың бірегейінің бірі - Ә. Сарай. Қазақстан дәл осы сәтте сондай азаматтық ішкі майданның өтінде тұр. Ендеше, Қазақстан - жалғыз ұлы қазақтың деген лебізі жаңа ғасыр тоғысында бүкіл елдің қанатты сөзіне айналып кеткен Сабыр Адай аруақты бабасына жүгінеді.
Серттесу тек серттесу, ақындар антының Алланың Ләуһіл Махфузда алдыңнан шығатын сертпен бекітілген тұжырым емес, сырлас, мұңдастардың жүрек жарды сыр ақтарысуы!
Серттесу - кезеңі келгенде ғана туатын туынды. Елбасымыз бастаған елімізге елдікті сақтар, ерлікті жалғастырар жас буын қалай керек болса, өрлікке шақырар жасын жырлар сондай керек. Өз өрнегімен толғайтын жалынды жырлардың өмірі ұзақ болғай!
Ертеректе қағазға түскен Махамбет дастаны - ақынның тағдыр-талайын тереңнен қозғайтын, жаңаша толғайтын деректі-тарихи Шандоз баянына жолашар - баспалдақ.

Ә. Кекілбаевтың Шандоз деректі-тарихи баянындағы ұлттық дүниетаным арналары
Әбіш - Махамбетті текстологиялық тұрғыдан оқып-түсініп тұнығына бойлаған қаламгер. Шығарманың аты болып, Шандоз сөзі бекерге тұрған жоқ. Шандоз сөзі бұрын тілімізде сиректеу қолданыста болған (жергілікті сөз, сұлу, көркем жігіт мағынасында). Ақын өлеңдерінде бұл сөз екі рет пайдаланылған: Қарағай шаптым шандоздап, Керіскедей шандозым.
Ол әдебиетте шандоз сөзімен де Исатайдың айбынды бейнесін жасап кетті. Шандоз - Махамбеттің өлеңінде өз орнында қолданылған. Ал Ә. Кекілбаев сөзге екінші өлмес ғұмыр сыйлап, ұмытылып бара жатқан сөзді тірілтіп, шығармасының аты, тақырыбы етіп алған.
Махамбет қазақ әдебиетінде көп зерттелген ақын десек те, оның өмірі мен шығармашылығы әлі де жұмбаққа толы. Ә. Кекілбаевтың Шандозы Махамбетнамаға қосылған сүбелі үлес болуымен қатар, әдебиетті зерттеу, тану аясындағы соны бағыт, дербес жол, тың ұстаным, әдіс. Автордың өзі шығарманың жанрын деректі-тарихи баян деп атапты. Сол атына сай, ол нақты тарихи деректерге құрылған, солардың негізінде ой түзілген толғам-тұжырымдар жасалған. Бұл баян жанр туыстығы жағынан Ә. Сарайдың Исатай-Махамбет зерттеуіне жақын.
Шандоз - қазақ әдебиетіндегі айырықша, өзіндік мәнері бар зерттеу еңбек. Бұл зерттеудің ерекшелігі - ғылым мен публицистиканы қосып, қатып қалған қасаң ғылыми қағиданы бұзуы. Ғылым - адамға қызмет етуі керек. Бұрын партияның талабынан шыға алмаған қаламгерлер, әсіресе, ғалымдар толық шығармашылық еркіндікті пайдалана алмады. Ал, Ә. Кекілбаев болса, сол құрсауды бұзып, өз ойын батыл жеткізді, әдеби тілдің толық мүмкіндігін пайдаланғанды. Шандоз деректі-баянында халықтың, Махамбеттің және Әбіштің дүниетаным арналарын сөз етпекпіз. Тарихи-баян күрделі он екі тараудан тұрады. Соның бір тарауы - Ордасында Жәңгір деген ханы бар.
Шандозда бұрын бір жақты қарастырылып келген тарихи тұлғаларға ұлттық дүниетаным тұрғысынан қарау керектігі айтылып, мысалдармен дәлелденген. Бұған дейін әдебиет тарихында Махамбет өмірін, айналасын бұрынғы кеңес кезіндегі зерттеушілер әңгімелерін көтерлісітің шығу себептерінен бастады.
Ә. Кекілбаев Исатай-Махамбет көтерілісінің шығу төркінін бұрынғы кеңес дәуірі зерттеушілері салған үлгіні ұстанбай, әріден: Бөкей, Өтеміс дәуірінен тартып қарастырады. Құлмәлі тағдыр-баянына тоқтала, тарихтың жасырын сырларына үңіле, одан да әріге Нәдір шахтың өмірбаянын, ол өмір сүрген кездің топалаңын біраз ашып, Махамбеттің арғы түбі - Нәдір екенін сенімді түрде пайымдаған.
Кеңестік кезде халық Жәңгірді - Махамбеттің Хан емессің, қасқырсың деген бір өлеңінің мазмұнын аясында ғана танып-біліп келді. Ханды тереңдей, қайта танытудың басында осы Шандоз деректі-тарихи баяны тұр. Кеңестік кездегі зерттеушілердің көкейкөзі әріге бара алмай, Жәңгірді сол саясаттың шешімі негізімен жазғаны, солай етуге мәжбүр болғаны белгілі. Соңғы жылдары Жәңгір туралы дұрыс пікірлер жазылып, айтыла да бастады. Бұл ретте тарихшылар тарапынан да ізденістер бар. Қоғамдық ой, сана, пікірдің аса бір жүйелі, жинақталған көрінісі - әдебиет. Әдебиет туралы сөз қалай дегенде де, уақыт туралы сөз, - дейді ғалым, сол айтқандай, біздің туған әдебиетімізде де махамбеттануға үлесін әр кез қосқан зерттеушілер де бар [152, 334 б.]. Ғалым З. Қабдолов, З. Бисенғали, Ж. Тілепов, Қ. Мәдібай, Ө. Әбдіманов, С. Мақпыров, О. Тұржан, жазушылар Ә. Кекілбаев, Ә. Сарай, М. Неталиев, М. Құлкенов, Р. Отарбаев мақалаларының тынысы бөлек. Ресей Мемлекеттік архивінде Жәңгір ханға қатысты құжаттар өте көп екен [153, 63 б.], М. Құлкенов пен Р. Отарбаев Алматы қаласынан 1992 жылы шыққан Жәңгір хан кітапшасында Жәңгірге қатысты біраз жайларды кеңірек тереңдетіп, қайтадан жаңғыртты. Әуелі, олар Жәңгір дәуірінің ара-салмағын байыпты архив құжаттарының негізінде баяндайды. Жәңгір өмірінің прогрессивтік жақтары тарихта бұрын аз болса да айтылған, ханның тұңғыш жаңа мектебінің ашылуын, жәрмеңке ұйымдастырылуын, оның Орда қаласының негізін қалаушының бірінен саналатынын, Еділ-Жайық арасын мекен еткен жеті жұрттың тарихынан біраз хабардар еткен.
Ә. Кекілбаев туындыда Шыман төренің сатқындығы, Жәңгірдің халық алдындағы елеулі еңбегі, қайраткерлігі ханмен бірде тәтті, бірде қатты қарым-қатынаста болған В.И. Даль, В.В. Григорьев, П.И. Небольсиндердің сырластығының ара салмағын, Жәңгір тыйым салмаған бәле басы Қарауылқожа әрекеттерін тарих іздерімен, деректерімен екшей алған. Сонымен қатар, Махамбет өмірінің кейбір тұстары тарихта жазылып жүрген жылдарымен нақты сәйкеспейтінін дәлелдейді.
Исатай-Махамбет қозғалысы патшалық Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы бағытталған халық көтерілісі болған. Оның Жәңгір ханға қарсы бағытталғаны көп айтылады. Шын мәнінде олай емес. Еділ мен Жайықты қатар емген Атыраудың жалпақ Нарын өлкесінің қызғыш құсы болып, шарқ ұрып, теңдік іздеген Исатай-Махамбеттің тағдыры отаршылдық жылдарында сахарада ешбір толас таппаған көтерілістер эстафетасының бірі және бірегейі, - деп [154, 610 б.], Елбасы көтерілістің арғы түбі кімге қарсы болғанын ашық айтып, келешек бағдарымызды түзетуді ескерткен.
Ордасында Жәңгір деген ханы бар. Бұл он екі бөлімнен тұратын Шандоздың бір тарауы. Ондағы ерекше тұлға - Жәңгір хан.
Жәңгір тарихы біздің замандастарымызға осындай парадокстық, трагедиялық сипатымен қызғылықты. Онымен айқасқандардың тағдыры да - дәл сондай айқыш-ұйқыш қайшылықты сипаттарымен тартымды. Жәңгірдің жиырма екі жылға созылған билікшілік дәурені Ішкі Орданың саяси ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.