Ақтау қаласының табиғи-климаттық жағдайы
1 Ақтау қаласының табиғи-климаттық жағдайы
Климаты
Ақтау -- Қазақстанның оңтүстік-батысындағы қала, Маңғыстау облысының орталығы. Қала теңіз және әуе порты болып табылады.1964 жылдан 1991 жылға дейін украин ақыны Тарас Шевченконың құрметіне Шевченко аталған болатын.
Қала Каспий теңізінің шығыс жағасында орналасқан. Қаланың оңтүстік шығысында 40 шақырым жерде әйгілі Қарақия ойысы жатыр. Жер бедері тегіс, ол негізінен коррозиялық және дефляциялық әрекеттерден түзелген.
Кеңестік ғылымға сәйкес Еуропа мен Азияның шекарасы Мұғалжардан басталып, Ембі өзенінің бастауына дейін, одан Ембі бойымен Каспий теңізіне дейін жүргізілетін. 1950 жылдарға дейін Қазақстан аймағындағы Еуропаның шекарасы Жайық өзенінің бойымен өтетін.
2010 жылдың сәуір-мамыр айларында Орыс географиялық қоғамының экспедициясы Еуропа шекарасын Мұғалжар арқылы, одан Каспий маңы ойпаты (Шығыс Еуропалық жазығы бітіп, Үстірт үстіртінің батыс бөлігі өтетін жер) арқылы өту керек деген қорытындыға келді. Мұндай жағдайда Еуропа шекарасы қазіргіден әлдеқайда оңтүстікке қарай ығысады. Қазіргі кезде Орыс географиялық қоғамының ғалымдар тобының пікірі Халықаралық географиялық одақтың қолдауына ие болмады. Демек, егер Халықаралық географиялық одақ Орыс географиялық қоғамының қорытындысын қолдаса, Маңғыстау облысының бір бөлігі Еуропада орналасқан болып шығады.
Климаты - шұғыл континенттік, жазы ыстық, шөлді, орташа температурасы: қаңтарда −4 °C (минус 15 градус температура мен күшті жел кезінде мектептегі сабақтар тоқтатылатын), шілдеде +30 °C. Жазда ауа температурасы +45 °C (түнде плюс 38) дейін жетеді. Жердің беті күн түскен кезде +70° дейін қызады. Қала Каспий теңізінің жағасында орналасқан. Сумен қамтамасыз ету үшін МАЭК су тұщыландыратын станция жұмыс істейді. Онда теңіз суының өндірістік дистилляты мен Құйлыс көзінен келетін қатты минералданған жерасты суы дайындалып, араластырылады. Қала маңында табиғи ауыз су көзі жоқ.
Маңғыстау облысының климаттық жағдайы өңірдің Еуразия материгінің орталығында, әлемдік теңіз және мұхиттан алыс қашықтықта орналасуына байланысты қалыптасады.
Аймаққа тән сипаттама: жазы өте ыстық, осы ендік бойынша қысы суық; жылдық және тәуліктік температураның күрт ауытқуы; жауын-шашыны аз және жыл мезгілі бойынша тең таралмаған, ауасы қүрғақ; бүлтты аспаннан гөрі, ашық күндері мол. Осының бәрі аймақтың қиыр солтүстігінде және солтүстік-батысында дала, орталығында шөлейт және оңтүстігінде нағыз шөлді өңірлердің қалыптасуына әкеліп соқтырады
Жыл бойы ауа ағымының негізгі үш түрі әсер етеді:
-арктикалық;
-полюстік (немесе қоңыржай белдеулік);
-торпикалық.
Аймақ қоңыржай белдеудің оңтүстік белігінде жатқандықтан, қоңыржай ендік ауасының әсері басымырақ. Аймақтың ауа райына Атлант және Солтүстік Мұзды мұхиттар да әсер етеді. Таулы кедергінің жоқтығынан, ауа ағымдары солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай еркін етеді. Атлант мұхитының теңіздерінен келетін ауа үлкен қашықтықтардан өте отырып, көп ылғалын жоғалтады. Сейте тұра, батыстан атмосфералық жауын-шашынның ең негізгі белігін әкеліп, қысқы температураны жоғарылатады да, жаздғы температураны төмендетеді. Солтүстік Мұзды мүхит аймағында қалыптасатын континенттік арктикалық ауаға қыста да, жазда да төмен температура және аз ылғалдылық тән.
Осындай ауаның келуіне байланысты антициклондық ашық күндер орнайды. Мүндайда қыста аяз, жазда ыстық болады. Арктиканың континенттік ауа массасы аймаққа жылдың мезгіл аралық кезеңінде жиірек өтіп кетуіне байланысты,көктемде тым кеш (бесқонақ), күзде ертерек суық түсу мысалдары ұшырасады.
Каспий теңізінің климатқа әсері шектеулі. Оның әсері жағалауға жақын жерлерде ғана байқалады, атап айтсақ, ауаның ылғалдылығы шамалы артып, қыста температурасы жоғарылайды, ал жазда төмендейді, температураның жылдық және тәуліктік амплитудасы кемиді.Осы жайттардың әсерінен тым қүрғақ континенттік климат қалыптасады. Атырау қаласында атмосфералық қысымының орташа жылдық мөлшері 1022 мб, қыста 1027 мб, жазда 1012 мб, яғни Қазақстаннан басқа аймақтарына қарағанда жоғары. Шығыстан және оңтүстік-шығыстан соғатын желдердің жиі қайталанып келетіні байқалады. Қыста Каспийдің суы, іргелес жатқан құмды шөлдермен салыстырғанда, аз ғана суиды.
Осыған байланысты суық ауа ағымының шөлден Каспийгө қарай ауысу тенденциясы қалыптасқан. Аймақта жел қуатының қоры мол, оны шаруашылықта пайдалануға болады. Күшті жел бұл аймаққа тән құбылыс. Каспий теңізінің жағалауы қатты желімен ерекшеленеді, оның жыл сайынғы орташа жылдамдығы 6-7 мсек, бүл Қазақстан бойынша ең жоғары көрсеткіш. Мұнымен қоса, жазда жергілікті жел - бриз (күндіз теңізден қүрлыққа қарай, ал түнде, керісінше, құрлықтан теңізге қарай соғады) байқалады.
Жылдың ең суық айы - қаңтар. Қиыр солтүстікте және солтүстік-шығыста қаңтардың орташа айлық температурасы минус 10-15,6° С (Ақтөбе). Маңғыстау облысының оңтүстігінде минус 5,5°С (Аққұдық). Жалпы алғанда, қысы қоңыр салқын, ал аймақтың солтүстігі, сол ендікте жатқан Украинамен және Солтүстік Кавказбен салыстырғанда, біраз суықтау. Солтүстігінде қыс 4,0 - 4,5 айға созылады, ал оңтүстігінде мерзімі қысқа да жұмсақтау. Қар жамылғысының қалыңдығы солтүстігінде 15-20 см, оңтүстігінде 10 см-ден кем, солтүстікке қар мызғымай 3 ай бойы жатса, оңтүстігінде 1,5-2 ай ғана жатады. Кей мезгілде, қысы біршама суық жылдары, аяздың көрсеткіші: Орал қаласында -43°С, Ақтөбеде -34°С, Маңғыстау облысының оңтүстігінде -26°С.
Алқаптың біраз бөлігінің жазы ыстық, құрғақ, күні ашық. Шілде айының (ең ыстық ай) орташа температурасы солтүстігінде (Орал) +22,0°С, оңтүстігінде (Аққұдық) +28,6°С. Кей жылдары ауаның температурасы +47°С-қа дейін (Аққұдық) көтеріледі. Аймаққа үзақ мерзімді аязсыз кезең тән, бұл көрсеткіш 160-215 тәулік аралығында өзгереді. Мол жылу қоры аймақта жылусүйгіш ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру мүмкіндігін туғызады. Бірақ жауын-шашын мөлшері, тым аз, әсіресе Маңғыстау облысының оңтүстігінде оның орташа жылдық мөлшері солтүстігінде (Орал)360 мм, оңтүстігінде (Аққұдық) 150 мм. Өсімдік өсуге қажетті ылғал мөлшері жеткіліксіз, сондықтан мұнда, негізінен,суармалы егістік алқаптары орналасқан. Жазда температураның жоғары болуынан булану да артады. Мұны дақылдардың көпшілігінің вегетациялық даму көзеңіндегі ылғалдылық жиынтығының жетімсіздік көрсеткішінен (1105-2860) байқауға болады.
Тіркелген ең суық күн 1969 жылы 10 акпан -28 градус ыстык 43 градус ортага температура 12б2 орташа жылдык жауын шашын 167 мм.
Өсімдік жамылғысы
Маңғыстау өлкесінің дүниесін зерттеу жұмыстары ерте кезден басталып, 150 жыл бұрын ботаник және әуесқой табиғат зерттеушілері: А. Шренк, И.Борщов, П. Семенов-Тянь-Шаньский, И. Северцов, Эйхвальдтардың еңбектері арқылы ғылымға белгілі бола бастады. Оның ішінде 1825-26 ж.ж. жарық көрген Эйхвальдтың - Каспий теңізінің Маңғыстаудан Шағадамға дейінгі жағалауындағы өсімдіктер дүниесі туралы еңбегі айрықша маңызды. Г.С. Карелин 1832 ж. Каспий теңізінің терістік шығысынан қамал салу үшін қолайлы орын іздей жүріп, Маңғыстаудың өсімдіктер дүниесі жөнінде құнды пікірлер қалдырды. И.Г. Борщовтың 1965 ж. жарық көрген Арал-Каспий аймағының ботаникалық географиясына материалдар атты еңбегінде Маңғыстау жарты аралының өсімдіктер дүниесі жөнінде көптеген ескертпелер жасалды. Маңғыстау жерін зерттеген атақты геологтар Барбот де Марин, Баярунас, Андрусов, Алексейчиктердің еңбектерінен де бұл аймақтың өсімдіктердүниесі туралы көптеген мағлұматтар алуға болады. Маңғыстаудың құмды аймақтары мен Үстірт жонындағы түйелер де, сондай-ақ, Сам, Матай құмадарында: сексеуіл, жүзген, жыңғыл, қоянсүйек, ақшаотау, шағыр, құсқанбас, Орталық Үстірт жонының шығыс, терістік шығыс бөлігінде баялыш; тау бойы мен Түпқараған аймағында және Оңтүстік Маңғыстау жазығының ойпаң тұстарында қарағаш, қаттықара, қараған, түйесіңір өседі. Сонымен қатар, жердің бедері мен құрылымына, топырағының ащы, тұщылығына қарай теріскен, күйреуік, жантақ; құм жағаларында - сүттіген, Бозашы түбегінің теңіз жағалауында сораң мен садақ, Оңтүстік Маңғыстау жазығының үштен екі бөлігінде тітір шөбі өседі. Итсигекпен адыраспан,құрқашаш пен сүттіген көбіне елді мекенде немесе мал көп жайлаған тұяқкесті жерлерде кездеседі. Маңғыстаудағы жайылымның негізін құрайтын басты мал азығы - жусан. Жусан аймақтың барлық жерінде өседі. Жусаннан кейінгі төрт түлік мал талғамай жейтін шөп - күйреуік. Қоныссыз жылдары күйреуік жақсы шықса, малшы қауым жусанды көп іздемей,қанағат тұтады. Ал бұйрығынды көктемей тұрғанда, не шала көктеу кезінде, содан кейін күз, қыс қарсаңында жақсы пайдаланылады. Сондай-ақ,изен, жапақ, тітір,жантақ барлық жерде біркелкі кездесе бермейді, бірақ төртеуінің де малға жұғымдылығы, қоректік сапасы өте жоғары. Маңғыстауда тұрақты қоныс бола бермейді. Қысы қарлы, көктемі желсізжылы,жазы жаңбырлы болған жылдары шөптің қай түрі де: қызғалдық, сарғалдақ, раң, мортық, сіргеқара, беде, мысыққұйрық, аққайың, жауылша, қазтабан, шытыр, қоңырбас, сіңбірік, қоянжын; таулы жерлерде: киікоты, ерқұны, қына, түйежапырақ, қызылша; ащылы жерлерде: көкпек, домалатпа, түйеқарын, алабұта, кекіре, торғайот,балықкөз т.б. қаптап шығып,дала құлпырып кетеді. Бірақ, бұл сирек, 7-10 жылда бір кездесетін өзгермелі құбылыс. Көктемгі төл шөптердің ішінде шаруашылық үшін ең пайдалысы - мортық. Мортық қонысты жылдары Маңғыстаудың көптеген жерлерінде шығады. Көктемде бас жарғанға дейін мал жақсы жейді. Кей жылдары мортықты мал азығы үшін де дайындайды. Азықтық және шығымдылық сапасы жағынан мортықпен деңгейлес шөптердің бірі - ебелек. Ол да мортық сияқты Маңғыстаудың көпшілік жерінде кездеседі. Мортықтан ерекшелігі - жаңбырлы жылдары көктемнен қоңыр күзге дейін мезгіл таңдамай шыға береді. Малдың барлық түрлі, оның ішінде жылқы малы ебелекті жақсы жейді. Дәнденіп, қатайған уақытта қозы үшін тиімсіз. Әдетте қазан айының соңғы он күндігінен бастап ебелек ұша бастайды. Малға жағымдылығы жағынан бағалы шөптердің бірі - ажырық. Ол тау қойнауларында, ағыстардың түйіскен, су жиналатын жартылай тақыр тегістіктерінде тұтас өседі. Ғылымда ажырықты мал семірткіш азық деп бағалайды. Шаруашылықтар қалың шыққан жылдары ажырықты малазығы үшін де дайындайды. Маңғыстау даласында ши басқа өсімдіктер сияқты кең көлемде кездесе бердейді. Бұл су сағалайтын, жоғарғы қабаттағы тұщы сулардан нәр алатын өсімдік. Шиді тау бөктерлерінде, ызалы, еспелі бұлақтар маңында , құмның қоңырлыққа айқасар сулы, тепсенді алқаптарында кездестіруге болады. Ши сақалдарын мал жақсы жейді. Ал шидің өзін тартып дайындап, тоқып үй тұрмысына және малға ықтасын ретінде пайдаланады. Суармалы жерлерде мал азығы үшін жоңышқа, жүгері, судан шөбі жақсы өседі. Бірақ су көздерінің тапшылығына байланысты, өсімдіктің бұл түрлері кең көлемде тарамаған. Өзен, көл, жайылма судың жоқтығына байланысты Маңғыстауда тұрақты шабындық жоқ. Қоныс реттеріне қарай әр жылда әр жерден мал азығы дайындалады. Дәрілік өсімдіктер. Маңғыстаудың байтақ даласында кездесетін сан алуан өсімдіктер дүниесінде емдік шөптердің алатын орны ерекше. Маңғыстауда дәрілік өсімдіктердің қоры өте көп, олар болашақта мұқият зерттеуді қажет етеді. Осыған орай Маңғыстау даласының табиғат жайылымында өскен малдың етінің ерекше дәмді болуы да тегін емес.
Жануарлар дүниесі
Маңғыстау өңірінің миллиондаған жылдармен өлшенетін тарихы, соған сәйкес, сан алуан табиғат жаратылыстары мен жануарлар дүниесінің болғаны белгілі. Қазіргі кезеңде Маңғыстаудың қай түпкірінен болса да тіршіліктің маусымдық ерекшеліктеріне байланысты:хайуанаттардың, бауырымен жорғалаушылардың, сүтқоректілердің, кемірушілердің, жыртқыш аңдар мен құстардың шөл далаға тән өкілдерін кездестіруге болады. Олардың ішінде: кірпі, дала тасбақалары, кесірткелер, жыланбас пен улы қарашұбар жылан, оқ жылан, су жылан, құм жылан, сарыүйек, ешкіемерден бастап, дала тышқандары: қосаяқ, сарышұнақ, күзен, қарсақ, түлкі, қасқыр т.б. жиі кездеседі. Ал, мәлін, борсық, қарақұлақ өте сирек, оларды шалғайдағы қалыңдықтар мен мемлекеттік корықтардан ғана кездестіруге болады. Сондай-ақ, көктем шыға келетін кішкентай көк және сары шымшықтар мен күзгі салқындықтың хабаршысы суықторғайдан бастап, дала құстарының үйреншікті түрлері: қарға, бозторғай, қараторғай, қарабауыр, шыл, жек, қарлығаш, көкек пен кептер, жыртқыш құстар: қаршыға мен әр түрлі қарақұстар, дала бүркіттері кездессе, теңіз жағалауы мен аралдарда: қасқалдақ, шағала, үйрек, торалақаз, қоқиқаз, аққу сияқты су құстары мекен етеді. Ақтау қаласы маңындағы Қаракөл заказнигінде жоғарыда аталған су құстарынынң бірсыпырасын кездестіруге болады. Сонымен қатар, Бозашы, Ембі заказнигі мен Үстірт-Қарамая, Кендірлі қорығының таулы, шыңды жерлерінде - арқар; Жазық, Жайылма коңырлықтарында қарақұйрықтар мекен етеді. Бозашы түбегінің терістігі мен терістік шығысы, қарағайлы Кент, Тасорпа бетінде, Үстірт жонындағы үлейлерде, Сам, Матай құмы төңірегінде киіктер жиі ұшырасады. Үй жануарларынан жергілікті халықтың өсіретін малдары: кәдімгі қазақтың түсайыр түйесі, Адай тұқымды жылқы, қаракөл қойы, жеке қожалықтарда сиыр, ешкі түліктері. Бұлардың ішінде Адай жылқысы мен қазақтың түсайыр түйесі - ғасырлар бойы түбектің табиғи ерекшелігіне сай қалыптасқан, өміршеңдігі мен экономикалық тиімділігі жоғары тұқымдық қор болып есептеледі.
1.4 Жер бедері
Каспий мен Арал, Жем өзені мен Қарабұғазкөл (Түрікменстанда) шығанағы аралығын алып жатқан байтақ дала Маңғыстау жері болып табылады. Маңғыстауды 1950 ж. далалық байқаудан өткізген жайылымдық-мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6 млн. 245 мың га жерден егіншіліктің үлесі 0,01%, жайылымдық 75,1%, құмдық жер 5,5%, сор 10,2%, аңғардағы егістік алқап 6,4%, тақырлар 0,6%, сулы жерлер 1,3% пайдасыз, қолайсыз жерлер 0,89% болып келеді. Жер бедерінің осыншама қилы-қилы болып қалыптасуының басты себептерінің бірі - Каспий т. деңгейінің оқтын-оқтын көтеріліп қайтуы.
Жер бедерін өзгертуде Маңғыстау желдерінің әсері мол. Ол ұсақ тау жыныстарын (құм, шаң-тозаң) тасымалдап, неше түрлі құм массивтерін қалыптастырды. Тау-тасты тесіп үрлеп, сыртқы пішінін үнемі өзгертіп отырды. Маңғыстауда жиі кездесетін тесік тас, бұжыр тас, саңырауқұлақ, диірмен тас, тасбақа, т.б. әр түрлі пішіндес тастар температура, су мен желдің үздіксіз соққан іс-қимылының жемісі.
Осындай жер бедерлерімен қатар Маңғыстауда мыңдаған, миллиондаған жылдар бойы әлденеше рет қайталанған табиғат апаттарының да жер бедерінің үлкен аумақта өзгеруіне айтарлықтай үлес қосты. Мәселен, олардың қатарына Тұран мен Каспий ойпатын, Үстірт пен Қаратау жотасын, Қарақия ойысын, т.б. мыңдаған нысандарды жатқызуға болады. Қаратау жотасымен жарыса орналасқан Ақтау жотасы небір заманғы куэстерден тұратын шөгінді қабаттың бұзылып, көтерілуінің нәтижесінде бір жағы биік, тік, екінші беткейі жатаған болып, құлама беткейі жазыққа ұласып, бірыңғай жер бедерін қалыптастырған. Ойыстарда (көбіне теңіз жағасы, теңіз түбі) геолог. уақыт ішінде шөгінді қабатпен толып тегістелген. Елімізде тек Маңғыстау түбегіне тән жер бедерінің тағы бір түрі - ағынсыз ойыстар. Олар: Тұзбайыр, Есеттің соры, Қарақия, Қарынжарық, Қауынды, Базыгүрлі-Жазыгүрлі, Қарамая - Кендірлі, Кендірліқиясай ойыстары.
Маңғыстаудың жер беті түзілімінің 10,2%-ын құрайтын сор жерлер түбектің батыс бөлігінде кездеседі. Олар тау жыныстарының әр түрлі тұздармен қанығуынан немесе теңіздің тартылуы мен жаңбыр, қар суының ойыстарда жиналып қалып қойған жер бедерінде пайда болды.
Сор жерлердің кеуіп, тақтайдай болып қатқан қайырлы түзілімдері көлікке жол саналады. Мұнда Бәймен мен Айранның тақыры, Елей мен Ұланақтың, Құсқонбасты мен Көктөбенің тақыры, т.б. тақырлар жер бедерінің өзіндік бір түзілімі саналады.
Маңғыстаудың жер түзілімінің енді бір ерекше түрлері - жер асты үңгірлері (Бұлыойық, Балаұйық 120 м, Өтебай 96 м, т.б.). Аймақта ірілі-уақты 20-дан астам үңгір бар. Сондай-ақ таулы алқаптарда Сулықапы, Құрқапы, Құмаққапы, Жыңғылдықапы, Шақырған, Артқапы, Көгездің қапысы, т.б. аңғарлар көптеп кездеседі.
Шығу тегі жағынан көне бедердің бірі, талай заманғы тау түзілімдерінің бұзылуынан жазық жерде орналасқан төрткілдер жер бетіне айрықша сән береді. Олар Айрақты, Татам, Шерқала, Жалған, Қосшолпан, Қаншымтұран, Сұлутөрткіл, Серікбайтөрткіл, Жалпақтөрткіл, Көлбайдың төрткілі, Үшшоқы, Базыгүрлі, Қозыбайтөрткіл, Боқтының төрткілі болып бөлінеді.Жер бедерінің ерекшеліктеріне қарай аймақтарға бөлінуі. Маңғыстаудың жер бедері ерекшеліктеріне қарай бірнеше аймақтарға бөлінеді.
Бозащы түбегі. Бұған Бозащы түбегі түгелімен кіреді. Түбектің орта жоны бірқалыпты ойпатты, құмды, бұйратты жазықтық болады да, теңізге қарай ойысқан етегі сортаң, сор мен сораңды кебір, кейбір жері қайраңды тегістік болып келеді. Шығысы теңіз деңгейінен 26 м төмен жатқан Қайдақ сорымен ұласа келіп, оңт-нде теңіз деңгейінен 24 м төмен жатқан Қаракешу, батысқа қарай 19 м белгідегі Қошақ сорымен жалғасады. Ал солт.-батысы мен солт. бөлігі теңіз деңгейінен 19 - 27 м төмен жатқан Каспий теңізімен қоршалған.
Орталық таулы Маңғыстау. Бұған Батыс және Шығыс Қаратау жоталары мен Оңт. және Солт. Ақтау жоталары кіреді. Бұл өңір өзінің жер бедері жағынан тектоникалық-эрозиялық және аридті-денудациялық (су, жел мен мұздан беті тегістелген) аласа таулар тіркесіне жатады. Бұл ауданның жер бедері сан алуан биік шоқылар, кемерлер, таулар, жоталар, адырлар мен аңғарлар, бөктерлер, жекелеген төрткілдер, эрозиялық өңірлер және су ағатын сайлардан тұрады. Таулы Маңғыстаудың ұзындығы 117 км, ені 10 - 15 км. Ол Батыс және Шығыс Қаратау жоталарынан тұрады. Оған жарыса Оңт. және Солт. Ақтау сілемдері жатыр. Маңғыстау тауларының ең биік жері 556 м (Бесшоқы шыңы). Қаратау сілемдері тек Шығыс Қаратаумен бітпейді, ол одан әрі жалғасып Бесоқты тауы, Қарашық, Қарамая, Кендірлі сілемдерімен ұштасып жалпы ұзындығы 300 км-ге дейін созылады. Сол сияқты Солт. және Оңт. Ақтау сілемдері батыс басын Таушық, Даныспан маңынан бастап шығысында Үстірт шыңына, солт. бөлігі Күйекжол арқылы Тұзбайыр тауына жетсе, екінші бөлігі Алаешкі, Жабайұшқан таулары арқылы Бекет ата шыңы тұсында Үкінің ойына жетеді. Солт. Ақтаудың орташа биікт. 300 - 327 м. Тау жоталары солт-ке қарай көлбеуленіп ірілі-уақты салаларға тарамдалып Бозащы жазығына жалғасып кетеді. Оңт. Ақтау Солт. Ақтау сілеміне қарағанда аласа болып келеді де оңт. және оңт.-батысқа қарай аласарып, бірте-бірте Оңт. Маңғыстау жазығына жалғасады.
Батыс Түпқараған түбегі аймағы. Түбектің солт. және батыс бөлігі Каспий теңізімен қоршалған, үстіңгі беті тегіс жазық келеді және теңіз деңгейінен биікт. 140 - 200 м болып келетін жағалық шыңдар сілемін құрайды. Шың жағалауында солт-тен оңт-ке қарай әр түрлі ұзындықта орналасқан және тарамдалған сулы, сусыз алқаптар, тұйық сайлар кездеседі. Түпқараған түбегінің оңт. бөлігі солт-не қарағанда аласалау: 200 м-ден 70 м-ге дейін, кей жерлері 30 м-ге дейін аласарып сай-салалары адырлы алқаптарға айналады. Бұлардың ішіндегі ең ірілері: Саура, Түлкілі, Сақақұдық, Қарлыбас тау аңғарлары Түпқараған дөңінен басталып теңізге барып тіреледі. Аңғардың аяқталар жерінде азды-көпті су көздері бар, оларды шаруашылықтар пайдаланады.
Оңтүстік-батыс адырлы аймақ. Таулы Маңғыстаудың оңт-ндегі Ақтау сілемдерінен оңт.-батысқа қарай аласара түседі де бірқатар жазыққа ұласады. Оның көпшілік жері жыра, сай, әр түрлі өзектермен жинақтала келіп, сусыз үлкен аңғарды құрайды. Батыс жағының ені 5 - 6 км-дей болып Шақырған, Сартаған, Қарақыз, т.б. шатқалдардан басталған алқап Құйылысқа келіп жинақталып, одан әрі оңт-ке қарай Ұзынбас сайымен ұласып Байқасқа тауының етегімен Қарақия ойысына жетеді. Қарақия ойысын Қарақия кемерлі тауы қоршап жатыр. Сордың батысы Боржақты адыры арқылы Исан түбегіне жалғасып, одан әрі құмды мүйіс арқылы теңізге сұғына бітеді. Сордың жалпы аумағы 27000 га. Теңіз деңгейінен 132 м төмен жатқан ойыстың беті тегіс 0,30 м-лік белгідегі ойыс болып келеді және табанында ұзындығы 20 км-ге жуық ағысты алқап жатыр.
Шығыс құмдық аймақ. Бұл аймақтың жер бедері мен өсімдік құрамына сәйкес ерекше оқшауланады. Бұл ауданға кіретін Мырзайыр, Басқұдық, Ит Қарақұмы, Тышқанқұм, Сеңгірқұм, Бостанқұм, Сенек, Аққұдық, Қарынжарық құмдары бірі жақын, бірі алыс әр түрлі биіктіктегі шың таулармен қоршалған. Аймақтың тау сілемдері қойнауына орналасқан аралық сор, одан әрі құмға ауысып бұталы болып келуі өзіндік микроклиматтық ерекшеліктерімен Маңғыстаудың шаруамен айналысатын тұрғындары үшін қолайлы қыстақ орындары болып саналады. Аймақтың жалпы жер аумағы 220 мың га-ға жуық.
Оңтүстік Маңғыстау жазығы. Жазық солтүстігінде Өзен, Жетібай дөңінен бастап оңт-ке қарай бірте-бірте аласарып, оңт.-батыс жағы Каспий т-н жағалай Бекдашқа (Қарабұғазкөл) тірелсе, оңт.-шығысы Тайғыр, Көкімбай дөңі арқылы Сақсорқа, Қарынжарық құмдарын жағалай Шағала сорына барып тіреледі. Бүкіл Маңғыстау жерінің 17-іне жуығын алып жатқан бұл жазық өзінің жер бедері, топырақ және климаттық ерекшеліктерімен өз алдына бір аймақ болып есептеледі. Оңт. Маңғыстау жазығының ең бірінші ерекшелігі - мұнда су көздері өте тапшы, бар суының өзі ащы болып келеді. Топырағы оңт-те сор, сортаңды-карбонатты келеді және көпіршіктеніп, қабыршақтанып жатады. Жаңбыр, қар сулары топыраққа тез сіңіп кетеді, сондықтан бұл жазықта сай-сала, суағар жыра өте сирек кездеседі. Керісінше ойдым-ойдым қазаншұңқырлар, ортасы сор (Қауынды, Жазыгүрлі) немесе әр түрлі пішіндегі жан-жағы төрткіл қыраттарымен көмкерілген терең шұңқырлар, астау тәрізді ойлар, төбелер, бір-біріне тіркесе қатар түзілген төрткілдер белесті қара жалдар, адырлар болып келіп, шыңға жақындағанда топырағы қатайып, қабыршықтас араласып, соған сәйкес жер бедері, өсімдіктер дүниесі өзгере бастайды.
2 Ішкі сумен жабдықтау жүйелерін жобалау негіздері
2.1 Жалпы мәліметтер
Ішкі сумен жабдықтау жүйелері (тұрмыстық, ауызсу, өндірістік, өрт) тиісті кәріз жүйелерімен жабдықталған өнеркәсіптік, қосалқы, тұрғын және қоғамдық ғимараттарды сумен қамтамасыз ету үшін ұйымдастырылған.
Өнеркәсіптік және қосалқы ғимараттарда орталықтандырылған сумен жабдықтау болмаған жағдайда ауыз сумен жабдықтау қажет емес, ал кәсіпорында жұмысшылар саны ауысым 25 адамнан аспайды.
Сумен жабдықтаудың ішкі жүйелеріне кіреберістер, суды есептеу қондырғылары, су көтергіштер, сантехникалық құрылғыларға немесе технологиялық қондырғыларға қосылатын магистральдық және таратушы желілер, су жинайтын және басқару клапандары кіреді. Баратын жеріне, жергілікті жағдайға және өндіріс технологиясына байланысты, ғимарат ішінде және айналасында орналасқан сорғы жүйесі мен су ыдысы, резервуарлар және басқа құрылыстар ішкі сумен жабдықтау жүйесіне кіре алады.
Жобалар суды неғұрлым ұтымды пайдалануды, сонымен қатар жобаланған ғимараттың барлық жергілікті жағдайлары мен ерекшеліктерін, сумен жабдықтау жүйесінің тораптарын өндірудің өнеркәсіптік әдістерін және монтаж жұмыстарының жылдамдықты әдістерін, жұмыстың ыңғайлылығы мен үнемділігін ескере отырып, үнемді және сенімді жабық сумен жабдықтау жүйесін қамтамасыз етуі керек. сәулет және құрылыспен, технологиямен байланысты өнеркәсіпте өндірілген жабдықтар мен бөлшектерді кеңінен қолдану Жобаның техникалық және басқа да бөлшектер.
Сумен жабдықтаудың ішкі жүйесін таңдау техникалық-экономикалық негіздемеге, санитарлық-гигиеналық және өрт қауіпсіздігінің талаптарына, сондай-ақ қабылданған сыртқы сумен жабдықтау жүйесі мен өндіріс технологиясының талаптарын ескере отырып жасалуы керек.
Елді мекендерде және кәсіпорындарда ауыз сумен қамтамасыз ету тұтынушылардың барлық қажеттіліктерін қамтамасыз етпейді, техникалық-экономикалық негіздемесімен ауыз қуысы мен дәретхана цистерналарын тазартуға болмайды.
Сумен жабдықтау өндірісі жүйелері технологиялық талаптарға сай келетін жабдықтар мен құбырлардың коррозиясын, тұзды шөгінділерді және құбырлар мен құрылғылардың биологиялық ластануын тудырмайтын етіп жобалануы керек.
2.2 Судың сапасына қойылатын талаптар
Өнеркәсіптік, қосалқы, тұрғын және қоғамдық ғимараттарды тұтынушылардың ауызсу қажеттіліктері үшін жеткізілетін су сапа жағынан 1-кестедегідей МЕСT 2872-82 Ауыз су гигиеналық талаптарға және сапаны бақылауға сәйкес келуі керек.
Кесте 1
Судың сапасына қойылатын талаптар
Бактериологиялық көрсеткіштер:
1 мл3 тазартылмаған суға бактериялардың жалпы саны - (артық емес)
100
МЕСТ 18963-73 сәйкес анықталған тобының бактерияларының саны 1 л вулада (коли-индекс)(артық емес)
3
Судың құрамы, мг л, улы химикаттар:
- алюминий (Al)
0,5
- бериллий (Be)
0,0002
- молибден (Мо)
0,25
-мышьяк (Ас)
0,05
- нитраттар (N)
45
- полиакриламид
2
- қорғасын (Pb)
0,03
- селен (Se)
0,001
- стронций (Sr)
7.0
- фтор (F) климаттық аймақтар үшін
-I және II 1.5
- III 1,2
-IV 0,7
Органолептикалық көрсеткіштер:
-20 ° C кезінде суды 60 ° C дейін қыздыру кезінде иіс пайда болады (артық емес)
2
-дәмі 20 ° С, нүктелерден (артық емес)
2
-платина-кобальттағы немесе еліктеу шкаласындағы хроматикалық, дәрежесі (артық емес)
20
стандартты шкала бойынша тұрақтылық, мг л (артық емес)
1,5
Рұқсат етілген котентрапия, мг л, химиялық су
Құрғақ қалдық
1000
Хлоридтер (C)
350
Сульфаттар (So)
500
Марганец (Mn)
0,1
Мыс (Cu)
1,0
Мырыш (Zn)
5,0
Қалдық алюминий (Al)
0,5
Жалпы қаттылық (мг-экв л)
7,0
Сутек индикаторы (рН) 6.0 - 9.0 аралығында болуы керек. Темірді санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің келісімімен темірді алу үшін алдын-ала тапсырыссыз, сумен жабдықтау желісіне кіретін судағы темірдің құрамына 1 мг л дейін рұқсат етіледі.
Хлорланғаннан кейін суда хлорофенолдың иісі болмауы керек. Салыстырмалы түрде төмен температуралы суды салқындату өндіріс қондырғылары үшін, сондай-ақ тоңазытқыш қондырғылары мен ауаны салқындату жүйелері үшін қажет. Өндірістік қондырғыларды салқындату үшін пайдаланылатын суда, тоқтатылған заттардың мөлшері 2-кестеде көрсетілген нормалардан аспауы керек.
Кесте 2
Судағы салмақтық зерттеулердің қабылдауы
Өнеркәсіптік қажеттіліктер үшін берілетін суда барлық жағдайда темірдің мөлшері жағымсыз болып табылады. Бірқатар салаларда темірдің ең жоғары мөлшері 0,1 мгл құрайды. Өндірістік қажеттіліктер үшін пайдаланылатын судағы аспалы қатты заттардың құрамына 100 мл-ден аспайды, ал бірқатар өнеркәсіптерде (тоқыма, целлюлоза және қағаз өнеркәсібі және т.б.) жоғары деңгейдегі су қажет, және әрбір жеке жағдайда аспалы қатты заттардың мөлшері өндіріс технологиясының талаптарына сәйкес келеді.
Ауыз су тамақ кәсіпорнына берілуі керек. Көптеген салалардағы (тоқыма, қағаз, жасанды талшық және т.б.) судың түсі 15 градустан аспауы керек.
Судың химиялық құрамының маңызды көрсеткіштері - қаттылық, темір мен процеске зиянды басқа химиялық қосылыстар.
Өнімділігі 2 тсағ немесе одан жоғары жоғары қысымды коллекторлар үшін судың кермектігі және оттегі мөлшері 3-кестеде көрсетілген нормалардан аспауы керек.
Кесте 3
Жоғары деңгейдегі қазандықтарда пайдаланылатын судың құрамында оксидтердің мөлшері мен мөлшерінің қол жетімділігін анықтайтын көрсеткіштер
Тұрмыстық және ауызсу үшін берілетін суық сумен жабдықтау жүйесіндегі судың температурасы 5-30 ° C аралығында болуы керек. Кейбір жағдайларда денсаулық сақтау органдарымен келісе отырып, тұрмыстық және ауызсу қажеттіліктері үшін 2 ° C температурада су жеткізуге рұқсат етіледі.
Өнеркәсіптік сумен жабдықтау жүйесіндегі судың температурасы технологиялық талаптармен анықталады.
2.3 Суық сумен жабдықтау жүйелері мен желілері
2.3.1 Әр түрлі ғимараттар мен құрылыстарды сумен жабдықтау жүйесінің сипаттамасы
Ғимараттарда келесі ішкі сумен жабдықтау жүйелері болуы мүмкін: барлық қажеттіліктер үшін ауыз сумен қамтамасыз етуге арналған біртұтас сумен жабдықтау; жеке сумен жабдықтау жүйелері - ауызсу және өндіріс (бір немесе бірнеше); тұрмыстық өрт және өндіріс (бір немесе бірнеше); тұрмыстық-ауыз және өнеркәсіптік-өрт сөндіру (сумен жабдықтаудың басқа жүйелері немесе өрт сөндірудің жеке жүйесі мүмкін); екі желіден тұратын айналымды сумен жабдықтау, жеткізу және қайтару; ғимараттың өзінде суды қайта пайдалану (су шығынын азайту мақсатында). Ауыз сумен жабдықтау желілерін ауыз сумен қамтамасыз ететін желілерге қосуға жол берілмейді. Ерекше жағдайларда, мемлекеттік санитарлық қадағалау органдарымен келісе отырып, ауыз суды сумен жабдықтауды ауыз сумен қамтамасыз ету үшін резерв ретінде пайдалануға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда резервтік қосылым желілер арасындағы ауа саңылауын қамтамасыз етуі керек.
Желілер түріне сәйкес тікелей ағынды жүйелер екі түрге бөлінеді: тұйықталғыш немесе сақина. Өлі желілер қолданылады (1-сурет): тек бір кіру құрылғысы бар тұрмыстық және ауыз су құбырларында; өндірістік сумен жабдықтау жүйелерінде өндірістік қажеттіліктер үшін су беруде үзіліс болған жағдайда; ішкі өрт гидранттарының саны 12-ге дейін, егер бұл желілер өртке қарсы болса; ішкі сумен жабдықтау сыртқы желіден сумен қамтамасыз етілсе, кейбір жағдайларда өрт гидранттары көп болады. Құлыптау желілері әр түрлі немесе тұрақты диаметрлі құбырлардан жасалған.
Сурет 1 Тұйықталған сумен жабдықтау жүйесінің схемасы: 1 - кіріс, 2 - турбиналы су есептегіш, 3 - суды төгуге арналған кран.
Сақиналы желілер (2-сурет) қажет болған жағдайда тұтынушыларды сумен үздіксіз қамтамасыз етуге арналған (оның ішінде өрт гидранттарының саны 12-ден асатын өртке қарсы қажеттіліктер үшін).
Сурет 2 Айналмалы сумен жабдықтау жүйесінің схемалары:1- кіріс; 2-диаметрі 100 мм турбиналы су есептегіш.
Сумен жабдықтаудың үздіксіздігі сыртқы және ішкі сумен қамтамасыз етілуі керек. Сумен жабдықтаудың үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін кірістердің саны көбейіп кеткен қосымша желіні және қосымша клапандарды немесе өшіру клапандарын және қос желіні орнатуға болады. Сақиналы жүйеде су беруді үзбейтін қуат беретін жабдық үшін суды басқа қондырғыларға беруді тоқтатпай, кез-келген қондырғы мен желінің кез-келген бөлігін жабу мүмкіндігін қамтамасыз ету қажет (3-сурет, а). Қосарланған желі суды пайдаланған кезде де осы ережені сақтау керек. (3-сурет,б).
Сурет 3 Өндірістік су құбырларының а) сақиналы б)қос желілерінің схемасы
Сумен жабдықтайтын желілік немесе қосарлы желіде суды жабдыққа беруді тоқтатпай, желідегі кез келген клапанды ауыстыру мүмкіндігін қарастыру қажет.
Айналым жүйелері екі желіден тұрады: жеткізу және қайтару. Екі сатылы сумен жабдықтау жүйесінде жеткізу желісі, әдетте, қысыммен, ал кері жағы гравитациямен қоректенеді (4-сурет).
Сурет 4 Екісатылы циркуляциялық су құбырының схемасы: 1-жеткізу магистраль , 2- қайтарушы магистраль, техникалық құрылғылар.
Кері канализация, ауырлық кәріз желілерінен айырмашылығы, келесі ерекшеліктерге ие:
а) оны есептеу кезінде су ағынының максималды диаметрі құбырлардың диаметрімен анықталады, содан кейін маршруттың көлбеуі анықталады;
б) тексеру ұңғымалары құрылымдық себептермен орнатылады, оларды ашық науалармен немесе жабық желіде және қос қақпақтармен қарастырады. Бір сатылы сумен жабдықтау жүйесімен (5-сурет), жеткізу және қайтару желілерінің құбырлары қысым қысымы болып табылады және қысым желілеріне қойылатын талаптарға сай болуы керек.
Сурет 5 Бірсатылы циркуляциялық су құбырының схемасы:1-насос,2- салқындатылатын агрегат,3-градирня,4- жинақтаушы резервуар
Қосарланған желілік схемаға сәйкес айналымдағы қысыммен жұмыс істейтін суды беру жүйесінің мысалы - ферроқорытпа зауытының салқындатқыш пештері мен май салқындатқыштарын сумен жабдықтау жүйесі (6-сурет).
Сурет 6 Ферроқорытпа зауытының циркуляциялық-беруші су құбырының схемасы.
Сумен салқындатылған кішкене қондырғыларды бөлек түйіндерге қосуға болады, ғимараттардың сыртына салынған циркуляциялық су құбырының алдын-ала дайындалған құбырларына қосылуға кеңес беріледі (7-сурет).
Сурет 7 Ғимараттан тыс қойылатын циркуляциялық су құбырының схемасы.
Суды қайта пайдалану жүйелері. Суды қайта пайдалану ғимарат ішінде де, сыртында да жүргізілуі мүмкін. Суды қайта пайдалану кезінде ғимаратта барлық қажетті қондырғылар бар арнайы сорғы жүйесі жасақталған: сорғы станциясы, резервуар, резервуар және т.б. Қайта пайдалану жүйесінің мысалы механикалық шеберхананы сумен жабдықтау болып табылады (8-сурет).
Сурет 8 Суды қайта пайдалану арқылы сумен жабдықтау схемасы; 1-тұрмыстық ауыз сумен және өртке қарсы сумен қамтамасыз етуге арналған құбыр , 2-гальваникалық камераның ваннасы, 3-майды салқындатқыш, 4- суды технологиялық жабдыққа жеткізетін ағынды реттеуге арналған құбыр, 5- резервуарға су жеткізетін бак, 6-құбыр, 7-су құбыры, 8-суды қайта пайдалануға арналған құбыр.
Бұл жүйеде майлы салқындатқыш салқындағаннан кейін су қысым жасайтын резервуарға түседі, ол жылу және гальваникалық бөліктерге жұмсалады.
Судың айтарлықтай ағымы бар жүйелерде үлкен мөлшерге байланысты қысымды реттейтін резервуарларды немесе қосалқы бактарды орнату практикалық емес. Мұндай жағдайларда сумен үздіксіз қамтамасыз ету үшін сумен жабдықтау жүйелерін автоматтандыру қажет. Басқа жабдықты салқындату үшін кондиционерлерден кейін суды қолданған жөн. Егер кейбір кондиционерлерге температурасы жоғары су қажет болса, онда 9-суретте көрсетілген тізбекті пайдалану керек.
Сурет 9 Ауаны желдететін қондырғылардағы су құбырының схемасы:1-тоңазытқыш станциясы, 2-сорғы станциясы; 3-резервуарлы және араластырғыш резервуарлар, 4-температурасы 6,5°C суды қажет ететін кондиционерлер, 5- 4 °C су қажет ететін кондиционерлер.
Бұл схемаға сәйкес температурасы 4°C болатын су тоңазытқыш станциядан бірінші топтың кондиционерлеріне беріледі, онда ол 9°C дейін қызады, содан кейін араластырғыш ыдысына түседі, ол сонымен бірге суды температурамен араластырғаннан кейін де қабылдайды. 6,5 ° C екінші топтың кондиционерлерінде қызмет етеді. 14°C температураға дейін қыздырылған су тоңазытқыш станциясына жіберіледі. Биіктігі 17 қабатты немесе одан көп тұрғын үйлерде, әкімшілік ғимараттарда, қонақ үйлерде, пансионаттарда, санаторийлерде, демалыс үйлерінде, өндірістік және қосалқы ғимараттарда сумен жабдықтауды аймақтарға бөлу қарастырылған. Биіктігі төменгі өрт гидранттары мен тұрмыстық немесе өндірістік су пункттеріндегі максималды рұқсат етілген гидростатикалық қысымды есептеу нәтижесінде анықталады.
Суды сумен жабдықтау зонасын құру кезінде суды сумен немесе гидропневматикалық резервуардан, сондай-ақ сыртқы сумен жабдықтаудан алуға болады. Сыртқы сумен жабдықтау желісіндегі қысым ғимараттың төменгі қабаттарына су беру үшін қолданылады.
2.3.2 Өртке қарсы сумен жабдықтау жүйелері
Ғимараттар мен үй-жайларды ішкі өрт сумен қамтамасыз ету қажеттілігі, сонымен қатар тұрғын үйлер мен қоғамдық ғимараттар үшін өрт сөндіруге арналған судың минималды мөлшері 4-кестеге сәйкес анықталуы керек.Және өндірістік ғимараттар үшін, 5-кестеге сәйкес,өрт сөндіруге қажетті су шығыны 6-кестеде көрсетілген.Бөлменің биіктігіне, ықшам ағынның ұзындығына және бүрку диаметріне байланысты.
Автоматты өрт сөндіру құралдарымен жабдықталатын ғимараттар мен үй-жайларда автоматты өрт сөндіру жүйелерінің қажеттілігі министрліктер бекіткен тізімдерде қарастырылған. Бұл жағдайда өрт гидранттары мен бүріккіш қондырғылардың бір уақыттағы әрекеті ескерілуі керек.
Бөлменің әр нүктесін бір немесе екі ағынды суару керек. Өрт сөндіруді қажет ететін ғимараттың немесе ғимараттың көлемін анықтауға ерекше назар аудару керек. Егер ғимарат өрт қабырғаларымен бөлінбесе, онда есептеулерде ғимараттың бүкіл көлемі ескеріледі. Егер ғимарат I немесе II типтегі өрт сөндіру қабырғалары немесе А, В, С типті бөлмелерді өрт қаупі бар бөлмелер I немесе II типтегі қабырғалармен, едендермен және қорғалған есіктерімен бөлсе, онда ішкі өрт сөндіруге арналған судың шығыны ғимараттың немесе үй-жайдың сол бөлігінің көлемімен анықталады. ең көп су тұтыну.
Өрт қауіпті өндірістік объектілері бар және өрт қабырғалары қоршалған ғимараттар үшін өртті сөндіруге арналған судың шығынын анықтайтын үй-жайдың көлемін есептеу қажет емес. Ғимараттардың көлемін анықтау кезінде оның өлшемдері ғимарат конвертінің сыртқы беттері бойымен алынады. Ғимараттың көлеміне жертөлелер мен техникалық едендер кіреді.
Кесте 4
Өрт сөндіруге жұмсалатын ең кіші есептік су шығысы
Кесте 5
Өндірістік және қойма ғимараттарында өрт сөндіруге арналған судың ең кіші есептік шығыстары
Кесте 6
Ағыстың тұтас бөлігі биіктігіне және бүрку диаметріне қарай өрт сөндіруге жұмсалатын су шығыны
Биіктігі 50 м-ден асатын және көлемі 50 000 м3 дейінгі қоғамдық және өндірістік ғимараттардағы (олардың санаттарына қарамастан) ішкі өртке қарсы ағындардың саны мен су ағындарының әрқайсысы 5 лс болатын 4 ағынға тең болуы керек; үлкенірек ғимарат көлемінде әрқайсысы 5 л с болатын 8 ағын.
Негізінен қорғалмаған металл қаңқасы бар және баяу жанатын оқшаулауы бар отқа төзімді табақ материалдарынан жасалған қоршау конструкциялары IIIа отқа төзімділік санатына жатады; ғимараттар негізінен қорғалмаған металл қаңқасы бар бір қабатты және IIIб санатының жанғыш оқшаулауымен параққа отқа төзімді материалдардан жасалған қоршаушы құрылымдардан тұрады. Ғимараттардың отқа төзімділігі ІІІа-ІІ, және ІІІб және IVа мен ӀВ-қа тең. Ағашпен қапталған құрылыстардың немесе құрылыстардың немесе қорғалмаған металл құрылымдардың көлемінде көлемі 10 000 м-ге дейін су шығыны кестеде көрсетілген мәліметтермен салыстырғанда артуы керек. 3,2 лс (бір ағын) кезінде, және полимер оқшаулауы бар қоршау конструкцияларын қолданғанда 10 лс (екі ағын). Ғимараттың көбірек көлемі кезінде судың жұмсалуы әрбір толық немесе толық емес 100000 м3 үшін 5 лс артады. Мысалы, ғимарат қорғалмаған металл қоршау мен жанғыш оқшаулауды, яғни олардың IIІб отқа төзімді категориясын қолданатын қоршау конструкцияларын жобалауды жоспарлайды. Ғимараттың көлемі - 36 000 м3. Өртке төзімділік тұрғысынан ғимарат IV санатқа сәйкес келеді. 5-кестеге сәйкес ғимараттың көлемі 10 000 м-ден асатындықтан, судың шығынын 2х5 лс-тен алып, бұл ағынды 10 лс-қа (полимерлі оқшаулаудың болуы) және тағы 5 лс-қа арттыру қажет деп санаймыз, сондықтан ғимараттың көлемі 10000 м-ден асады, сондықтан ішкі өртке қарсы күреске жұмсалатын шығынның жалпы мөлшері болады. 5х5 = 25 лс. Ішкі өртке қарсы күрес:
а) жалпы білім беретін мектептер ғимараттарында, стационарлық кинотехникамен жабдықталған акт залдары, сондай-ақ моншалар;
б) минералды тыңайтқыш қоймаларының ғимараттарында жанғыш материалдардан отқа төзімділіктің I және II дәрежесі 5000 м3 дейін;
в) кез-келген санға арналған маусымдық кинотеатрлардың ғимараттарында;
г) суды пайдалану жарылысқа, өртке, өрттің таралуына себеп болатын өндірістік ғимараттарда;
д) көлеміне қарамастан Г және Д санаттарын өндірумен, өртке төзімділіктің 1 және 2 дәрежелі өндірістік ғимараттарында және Г және Д санаттарын өндірумен 5000 м3 аспайтын көлемде өрт төзімділігі 3 және 2 дәрежелі өндірістік ғимараттарда;
е) өнеркәсіптік кәсіпорындардың өндірістік және көмекші ғимараттарында, сондай-ақ жемістер мен көкөністерді сақтайтын үй-жайларда және ауыз сумен немесе өнеркәсіптік сумен жабдықталмаған тоңазытқыштарда контейнерлерден (резервуарлардан, тоғандардан) өрт шығуы қамтамасыз етілген;
ж) көлемі немесе биіктігі кестеде көрсетілгеннен аз болатын ғимараттар мен үй-жайларда. 3.1 және 3.2;
и) газдар, бу, фреон немесе басқа да арнайы заттар бар автоматты өрт сөндіру жүйелерімен жабдықталған бөлмелерде;
к) шикізат, минералды тыңайтқыштар мен пестицидтер сақталатын қоймалар ғимараттарында;
л) В, І және ІІ дәрежелі ауылшаруашылық өнімдерін өңдеуге арналған өндірістік ғимараттарда отқа төзімділіктің деңгейі 5000 м3 дейін.
Өрт сөндіруге арналған ішкі сумен жабдықтау кезінде су сыртқы желілерден тікелей кірістер немесе аралық бақылау ыдысы арқылы жеткізіледі.
Ең төменгі орналасқан санитарлық құрылғының белгісіндегі ауыз су немесе өрт сөндіру сумен жабдықтау жүйесіндегі гидростатикалық қысым 60 м аспауы керек, ал ең төменгі өрт гидрантының белгісіндегі гидростатикалық қысым 90 м аспауы керек.
Өрттің ішкі гидранттарының еркін қысымы күннің кез келген уақытында ғимараттың ең биік және ең шалғай бөлігіндегі өртті сөндіруге қажетті биіктігі бар ықшам от ағындарын қамтамасыз етуі керек.
От ағынының ықшам бөлігінің ең аз биіктігі мен әсер ету радиусы еденнен қабаттасудың ең жоғары нүктесіне дейін бөлменің биіктігіне тең болуы керек, бірақ кем емес:
Биіктігі 500 м дейін тұрғын үйлер үшін 4 м;
6 м - биіктігі 50 м дейін өнеркәсіптік және кәсіпорындардың қоғамдық, өндірістік қосалқы ғимараттары үшін;
8 м - биіктігі 50 м-ден асатын тұрғын үйлер үшін;
16 м - биіктігі 50 м-ден асатын өнеркәсіптік кәсіпорындардың қоғамдық және өндірістік ғимараттары үшін.
Өрттің гидранттарындағы қысым 10,15 немесе 20 м ұзындықтағы өрт түтіктеріндегі қысымның жоғалуын ескере отырып анықталуы керек, 40 м-ден асатын өрт гидранттарындағы қысым үшін артық қысымды азайту үшін өрт гидранты мен қосу басы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Климаты
Ақтау -- Қазақстанның оңтүстік-батысындағы қала, Маңғыстау облысының орталығы. Қала теңіз және әуе порты болып табылады.1964 жылдан 1991 жылға дейін украин ақыны Тарас Шевченконың құрметіне Шевченко аталған болатын.
Қала Каспий теңізінің шығыс жағасында орналасқан. Қаланың оңтүстік шығысында 40 шақырым жерде әйгілі Қарақия ойысы жатыр. Жер бедері тегіс, ол негізінен коррозиялық және дефляциялық әрекеттерден түзелген.
Кеңестік ғылымға сәйкес Еуропа мен Азияның шекарасы Мұғалжардан басталып, Ембі өзенінің бастауына дейін, одан Ембі бойымен Каспий теңізіне дейін жүргізілетін. 1950 жылдарға дейін Қазақстан аймағындағы Еуропаның шекарасы Жайық өзенінің бойымен өтетін.
2010 жылдың сәуір-мамыр айларында Орыс географиялық қоғамының экспедициясы Еуропа шекарасын Мұғалжар арқылы, одан Каспий маңы ойпаты (Шығыс Еуропалық жазығы бітіп, Үстірт үстіртінің батыс бөлігі өтетін жер) арқылы өту керек деген қорытындыға келді. Мұндай жағдайда Еуропа шекарасы қазіргіден әлдеқайда оңтүстікке қарай ығысады. Қазіргі кезде Орыс географиялық қоғамының ғалымдар тобының пікірі Халықаралық географиялық одақтың қолдауына ие болмады. Демек, егер Халықаралық географиялық одақ Орыс географиялық қоғамының қорытындысын қолдаса, Маңғыстау облысының бір бөлігі Еуропада орналасқан болып шығады.
Климаты - шұғыл континенттік, жазы ыстық, шөлді, орташа температурасы: қаңтарда −4 °C (минус 15 градус температура мен күшті жел кезінде мектептегі сабақтар тоқтатылатын), шілдеде +30 °C. Жазда ауа температурасы +45 °C (түнде плюс 38) дейін жетеді. Жердің беті күн түскен кезде +70° дейін қызады. Қала Каспий теңізінің жағасында орналасқан. Сумен қамтамасыз ету үшін МАЭК су тұщыландыратын станция жұмыс істейді. Онда теңіз суының өндірістік дистилляты мен Құйлыс көзінен келетін қатты минералданған жерасты суы дайындалып, араластырылады. Қала маңында табиғи ауыз су көзі жоқ.
Маңғыстау облысының климаттық жағдайы өңірдің Еуразия материгінің орталығында, әлемдік теңіз және мұхиттан алыс қашықтықта орналасуына байланысты қалыптасады.
Аймаққа тән сипаттама: жазы өте ыстық, осы ендік бойынша қысы суық; жылдық және тәуліктік температураның күрт ауытқуы; жауын-шашыны аз және жыл мезгілі бойынша тең таралмаған, ауасы қүрғақ; бүлтты аспаннан гөрі, ашық күндері мол. Осының бәрі аймақтың қиыр солтүстігінде және солтүстік-батысында дала, орталығында шөлейт және оңтүстігінде нағыз шөлді өңірлердің қалыптасуына әкеліп соқтырады
Жыл бойы ауа ағымының негізгі үш түрі әсер етеді:
-арктикалық;
-полюстік (немесе қоңыржай белдеулік);
-торпикалық.
Аймақ қоңыржай белдеудің оңтүстік белігінде жатқандықтан, қоңыржай ендік ауасының әсері басымырақ. Аймақтың ауа райына Атлант және Солтүстік Мұзды мұхиттар да әсер етеді. Таулы кедергінің жоқтығынан, ауа ағымдары солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай еркін етеді. Атлант мұхитының теңіздерінен келетін ауа үлкен қашықтықтардан өте отырып, көп ылғалын жоғалтады. Сейте тұра, батыстан атмосфералық жауын-шашынның ең негізгі белігін әкеліп, қысқы температураны жоғарылатады да, жаздғы температураны төмендетеді. Солтүстік Мұзды мүхит аймағында қалыптасатын континенттік арктикалық ауаға қыста да, жазда да төмен температура және аз ылғалдылық тән.
Осындай ауаның келуіне байланысты антициклондық ашық күндер орнайды. Мүндайда қыста аяз, жазда ыстық болады. Арктиканың континенттік ауа массасы аймаққа жылдың мезгіл аралық кезеңінде жиірек өтіп кетуіне байланысты,көктемде тым кеш (бесқонақ), күзде ертерек суық түсу мысалдары ұшырасады.
Каспий теңізінің климатқа әсері шектеулі. Оның әсері жағалауға жақын жерлерде ғана байқалады, атап айтсақ, ауаның ылғалдылығы шамалы артып, қыста температурасы жоғарылайды, ал жазда төмендейді, температураның жылдық және тәуліктік амплитудасы кемиді.Осы жайттардың әсерінен тым қүрғақ континенттік климат қалыптасады. Атырау қаласында атмосфералық қысымының орташа жылдық мөлшері 1022 мб, қыста 1027 мб, жазда 1012 мб, яғни Қазақстаннан басқа аймақтарына қарағанда жоғары. Шығыстан және оңтүстік-шығыстан соғатын желдердің жиі қайталанып келетіні байқалады. Қыста Каспийдің суы, іргелес жатқан құмды шөлдермен салыстырғанда, аз ғана суиды.
Осыған байланысты суық ауа ағымының шөлден Каспийгө қарай ауысу тенденциясы қалыптасқан. Аймақта жел қуатының қоры мол, оны шаруашылықта пайдалануға болады. Күшті жел бұл аймаққа тән құбылыс. Каспий теңізінің жағалауы қатты желімен ерекшеленеді, оның жыл сайынғы орташа жылдамдығы 6-7 мсек, бүл Қазақстан бойынша ең жоғары көрсеткіш. Мұнымен қоса, жазда жергілікті жел - бриз (күндіз теңізден қүрлыққа қарай, ал түнде, керісінше, құрлықтан теңізге қарай соғады) байқалады.
Жылдың ең суық айы - қаңтар. Қиыр солтүстікте және солтүстік-шығыста қаңтардың орташа айлық температурасы минус 10-15,6° С (Ақтөбе). Маңғыстау облысының оңтүстігінде минус 5,5°С (Аққұдық). Жалпы алғанда, қысы қоңыр салқын, ал аймақтың солтүстігі, сол ендікте жатқан Украинамен және Солтүстік Кавказбен салыстырғанда, біраз суықтау. Солтүстігінде қыс 4,0 - 4,5 айға созылады, ал оңтүстігінде мерзімі қысқа да жұмсақтау. Қар жамылғысының қалыңдығы солтүстігінде 15-20 см, оңтүстігінде 10 см-ден кем, солтүстікке қар мызғымай 3 ай бойы жатса, оңтүстігінде 1,5-2 ай ғана жатады. Кей мезгілде, қысы біршама суық жылдары, аяздың көрсеткіші: Орал қаласында -43°С, Ақтөбеде -34°С, Маңғыстау облысының оңтүстігінде -26°С.
Алқаптың біраз бөлігінің жазы ыстық, құрғақ, күні ашық. Шілде айының (ең ыстық ай) орташа температурасы солтүстігінде (Орал) +22,0°С, оңтүстігінде (Аққұдық) +28,6°С. Кей жылдары ауаның температурасы +47°С-қа дейін (Аққұдық) көтеріледі. Аймаққа үзақ мерзімді аязсыз кезең тән, бұл көрсеткіш 160-215 тәулік аралығында өзгереді. Мол жылу қоры аймақта жылусүйгіш ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру мүмкіндігін туғызады. Бірақ жауын-шашын мөлшері, тым аз, әсіресе Маңғыстау облысының оңтүстігінде оның орташа жылдық мөлшері солтүстігінде (Орал)360 мм, оңтүстігінде (Аққұдық) 150 мм. Өсімдік өсуге қажетті ылғал мөлшері жеткіліксіз, сондықтан мұнда, негізінен,суармалы егістік алқаптары орналасқан. Жазда температураның жоғары болуынан булану да артады. Мұны дақылдардың көпшілігінің вегетациялық даму көзеңіндегі ылғалдылық жиынтығының жетімсіздік көрсеткішінен (1105-2860) байқауға болады.
Тіркелген ең суық күн 1969 жылы 10 акпан -28 градус ыстык 43 градус ортага температура 12б2 орташа жылдык жауын шашын 167 мм.
Өсімдік жамылғысы
Маңғыстау өлкесінің дүниесін зерттеу жұмыстары ерте кезден басталып, 150 жыл бұрын ботаник және әуесқой табиғат зерттеушілері: А. Шренк, И.Борщов, П. Семенов-Тянь-Шаньский, И. Северцов, Эйхвальдтардың еңбектері арқылы ғылымға белгілі бола бастады. Оның ішінде 1825-26 ж.ж. жарық көрген Эйхвальдтың - Каспий теңізінің Маңғыстаудан Шағадамға дейінгі жағалауындағы өсімдіктер дүниесі туралы еңбегі айрықша маңызды. Г.С. Карелин 1832 ж. Каспий теңізінің терістік шығысынан қамал салу үшін қолайлы орын іздей жүріп, Маңғыстаудың өсімдіктер дүниесі жөнінде құнды пікірлер қалдырды. И.Г. Борщовтың 1965 ж. жарық көрген Арал-Каспий аймағының ботаникалық географиясына материалдар атты еңбегінде Маңғыстау жарты аралының өсімдіктер дүниесі жөнінде көптеген ескертпелер жасалды. Маңғыстау жерін зерттеген атақты геологтар Барбот де Марин, Баярунас, Андрусов, Алексейчиктердің еңбектерінен де бұл аймақтың өсімдіктердүниесі туралы көптеген мағлұматтар алуға болады. Маңғыстаудың құмды аймақтары мен Үстірт жонындағы түйелер де, сондай-ақ, Сам, Матай құмадарында: сексеуіл, жүзген, жыңғыл, қоянсүйек, ақшаотау, шағыр, құсқанбас, Орталық Үстірт жонының шығыс, терістік шығыс бөлігінде баялыш; тау бойы мен Түпқараған аймағында және Оңтүстік Маңғыстау жазығының ойпаң тұстарында қарағаш, қаттықара, қараған, түйесіңір өседі. Сонымен қатар, жердің бедері мен құрылымына, топырағының ащы, тұщылығына қарай теріскен, күйреуік, жантақ; құм жағаларында - сүттіген, Бозашы түбегінің теңіз жағалауында сораң мен садақ, Оңтүстік Маңғыстау жазығының үштен екі бөлігінде тітір шөбі өседі. Итсигекпен адыраспан,құрқашаш пен сүттіген көбіне елді мекенде немесе мал көп жайлаған тұяқкесті жерлерде кездеседі. Маңғыстаудағы жайылымның негізін құрайтын басты мал азығы - жусан. Жусан аймақтың барлық жерінде өседі. Жусаннан кейінгі төрт түлік мал талғамай жейтін шөп - күйреуік. Қоныссыз жылдары күйреуік жақсы шықса, малшы қауым жусанды көп іздемей,қанағат тұтады. Ал бұйрығынды көктемей тұрғанда, не шала көктеу кезінде, содан кейін күз, қыс қарсаңында жақсы пайдаланылады. Сондай-ақ,изен, жапақ, тітір,жантақ барлық жерде біркелкі кездесе бермейді, бірақ төртеуінің де малға жұғымдылығы, қоректік сапасы өте жоғары. Маңғыстауда тұрақты қоныс бола бермейді. Қысы қарлы, көктемі желсізжылы,жазы жаңбырлы болған жылдары шөптің қай түрі де: қызғалдық, сарғалдақ, раң, мортық, сіргеқара, беде, мысыққұйрық, аққайың, жауылша, қазтабан, шытыр, қоңырбас, сіңбірік, қоянжын; таулы жерлерде: киікоты, ерқұны, қына, түйежапырақ, қызылша; ащылы жерлерде: көкпек, домалатпа, түйеқарын, алабұта, кекіре, торғайот,балықкөз т.б. қаптап шығып,дала құлпырып кетеді. Бірақ, бұл сирек, 7-10 жылда бір кездесетін өзгермелі құбылыс. Көктемгі төл шөптердің ішінде шаруашылық үшін ең пайдалысы - мортық. Мортық қонысты жылдары Маңғыстаудың көптеген жерлерінде шығады. Көктемде бас жарғанға дейін мал жақсы жейді. Кей жылдары мортықты мал азығы үшін де дайындайды. Азықтық және шығымдылық сапасы жағынан мортықпен деңгейлес шөптердің бірі - ебелек. Ол да мортық сияқты Маңғыстаудың көпшілік жерінде кездеседі. Мортықтан ерекшелігі - жаңбырлы жылдары көктемнен қоңыр күзге дейін мезгіл таңдамай шыға береді. Малдың барлық түрлі, оның ішінде жылқы малы ебелекті жақсы жейді. Дәнденіп, қатайған уақытта қозы үшін тиімсіз. Әдетте қазан айының соңғы он күндігінен бастап ебелек ұша бастайды. Малға жағымдылығы жағынан бағалы шөптердің бірі - ажырық. Ол тау қойнауларында, ағыстардың түйіскен, су жиналатын жартылай тақыр тегістіктерінде тұтас өседі. Ғылымда ажырықты мал семірткіш азық деп бағалайды. Шаруашылықтар қалың шыққан жылдары ажырықты малазығы үшін де дайындайды. Маңғыстау даласында ши басқа өсімдіктер сияқты кең көлемде кездесе бердейді. Бұл су сағалайтын, жоғарғы қабаттағы тұщы сулардан нәр алатын өсімдік. Шиді тау бөктерлерінде, ызалы, еспелі бұлақтар маңында , құмның қоңырлыққа айқасар сулы, тепсенді алқаптарында кездестіруге болады. Ши сақалдарын мал жақсы жейді. Ал шидің өзін тартып дайындап, тоқып үй тұрмысына және малға ықтасын ретінде пайдаланады. Суармалы жерлерде мал азығы үшін жоңышқа, жүгері, судан шөбі жақсы өседі. Бірақ су көздерінің тапшылығына байланысты, өсімдіктің бұл түрлері кең көлемде тарамаған. Өзен, көл, жайылма судың жоқтығына байланысты Маңғыстауда тұрақты шабындық жоқ. Қоныс реттеріне қарай әр жылда әр жерден мал азығы дайындалады. Дәрілік өсімдіктер. Маңғыстаудың байтақ даласында кездесетін сан алуан өсімдіктер дүниесінде емдік шөптердің алатын орны ерекше. Маңғыстауда дәрілік өсімдіктердің қоры өте көп, олар болашақта мұқият зерттеуді қажет етеді. Осыған орай Маңғыстау даласының табиғат жайылымында өскен малдың етінің ерекше дәмді болуы да тегін емес.
Жануарлар дүниесі
Маңғыстау өңірінің миллиондаған жылдармен өлшенетін тарихы, соған сәйкес, сан алуан табиғат жаратылыстары мен жануарлар дүниесінің болғаны белгілі. Қазіргі кезеңде Маңғыстаудың қай түпкірінен болса да тіршіліктің маусымдық ерекшеліктеріне байланысты:хайуанаттардың, бауырымен жорғалаушылардың, сүтқоректілердің, кемірушілердің, жыртқыш аңдар мен құстардың шөл далаға тән өкілдерін кездестіруге болады. Олардың ішінде: кірпі, дала тасбақалары, кесірткелер, жыланбас пен улы қарашұбар жылан, оқ жылан, су жылан, құм жылан, сарыүйек, ешкіемерден бастап, дала тышқандары: қосаяқ, сарышұнақ, күзен, қарсақ, түлкі, қасқыр т.б. жиі кездеседі. Ал, мәлін, борсық, қарақұлақ өте сирек, оларды шалғайдағы қалыңдықтар мен мемлекеттік корықтардан ғана кездестіруге болады. Сондай-ақ, көктем шыға келетін кішкентай көк және сары шымшықтар мен күзгі салқындықтың хабаршысы суықторғайдан бастап, дала құстарының үйреншікті түрлері: қарға, бозторғай, қараторғай, қарабауыр, шыл, жек, қарлығаш, көкек пен кептер, жыртқыш құстар: қаршыға мен әр түрлі қарақұстар, дала бүркіттері кездессе, теңіз жағалауы мен аралдарда: қасқалдақ, шағала, үйрек, торалақаз, қоқиқаз, аққу сияқты су құстары мекен етеді. Ақтау қаласы маңындағы Қаракөл заказнигінде жоғарыда аталған су құстарынынң бірсыпырасын кездестіруге болады. Сонымен қатар, Бозашы, Ембі заказнигі мен Үстірт-Қарамая, Кендірлі қорығының таулы, шыңды жерлерінде - арқар; Жазық, Жайылма коңырлықтарында қарақұйрықтар мекен етеді. Бозашы түбегінің терістігі мен терістік шығысы, қарағайлы Кент, Тасорпа бетінде, Үстірт жонындағы үлейлерде, Сам, Матай құмы төңірегінде киіктер жиі ұшырасады. Үй жануарларынан жергілікті халықтың өсіретін малдары: кәдімгі қазақтың түсайыр түйесі, Адай тұқымды жылқы, қаракөл қойы, жеке қожалықтарда сиыр, ешкі түліктері. Бұлардың ішінде Адай жылқысы мен қазақтың түсайыр түйесі - ғасырлар бойы түбектің табиғи ерекшелігіне сай қалыптасқан, өміршеңдігі мен экономикалық тиімділігі жоғары тұқымдық қор болып есептеледі.
1.4 Жер бедері
Каспий мен Арал, Жем өзені мен Қарабұғазкөл (Түрікменстанда) шығанағы аралығын алып жатқан байтақ дала Маңғыстау жері болып табылады. Маңғыстауды 1950 ж. далалық байқаудан өткізген жайылымдық-мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6 млн. 245 мың га жерден егіншіліктің үлесі 0,01%, жайылымдық 75,1%, құмдық жер 5,5%, сор 10,2%, аңғардағы егістік алқап 6,4%, тақырлар 0,6%, сулы жерлер 1,3% пайдасыз, қолайсыз жерлер 0,89% болып келеді. Жер бедерінің осыншама қилы-қилы болып қалыптасуының басты себептерінің бірі - Каспий т. деңгейінің оқтын-оқтын көтеріліп қайтуы.
Жер бедерін өзгертуде Маңғыстау желдерінің әсері мол. Ол ұсақ тау жыныстарын (құм, шаң-тозаң) тасымалдап, неше түрлі құм массивтерін қалыптастырды. Тау-тасты тесіп үрлеп, сыртқы пішінін үнемі өзгертіп отырды. Маңғыстауда жиі кездесетін тесік тас, бұжыр тас, саңырауқұлақ, диірмен тас, тасбақа, т.б. әр түрлі пішіндес тастар температура, су мен желдің үздіксіз соққан іс-қимылының жемісі.
Осындай жер бедерлерімен қатар Маңғыстауда мыңдаған, миллиондаған жылдар бойы әлденеше рет қайталанған табиғат апаттарының да жер бедерінің үлкен аумақта өзгеруіне айтарлықтай үлес қосты. Мәселен, олардың қатарына Тұран мен Каспий ойпатын, Үстірт пен Қаратау жотасын, Қарақия ойысын, т.б. мыңдаған нысандарды жатқызуға болады. Қаратау жотасымен жарыса орналасқан Ақтау жотасы небір заманғы куэстерден тұратын шөгінді қабаттың бұзылып, көтерілуінің нәтижесінде бір жағы биік, тік, екінші беткейі жатаған болып, құлама беткейі жазыққа ұласып, бірыңғай жер бедерін қалыптастырған. Ойыстарда (көбіне теңіз жағасы, теңіз түбі) геолог. уақыт ішінде шөгінді қабатпен толып тегістелген. Елімізде тек Маңғыстау түбегіне тән жер бедерінің тағы бір түрі - ағынсыз ойыстар. Олар: Тұзбайыр, Есеттің соры, Қарақия, Қарынжарық, Қауынды, Базыгүрлі-Жазыгүрлі, Қарамая - Кендірлі, Кендірліқиясай ойыстары.
Маңғыстаудың жер беті түзілімінің 10,2%-ын құрайтын сор жерлер түбектің батыс бөлігінде кездеседі. Олар тау жыныстарының әр түрлі тұздармен қанығуынан немесе теңіздің тартылуы мен жаңбыр, қар суының ойыстарда жиналып қалып қойған жер бедерінде пайда болды.
Сор жерлердің кеуіп, тақтайдай болып қатқан қайырлы түзілімдері көлікке жол саналады. Мұнда Бәймен мен Айранның тақыры, Елей мен Ұланақтың, Құсқонбасты мен Көктөбенің тақыры, т.б. тақырлар жер бедерінің өзіндік бір түзілімі саналады.
Маңғыстаудың жер түзілімінің енді бір ерекше түрлері - жер асты үңгірлері (Бұлыойық, Балаұйық 120 м, Өтебай 96 м, т.б.). Аймақта ірілі-уақты 20-дан астам үңгір бар. Сондай-ақ таулы алқаптарда Сулықапы, Құрқапы, Құмаққапы, Жыңғылдықапы, Шақырған, Артқапы, Көгездің қапысы, т.б. аңғарлар көптеп кездеседі.
Шығу тегі жағынан көне бедердің бірі, талай заманғы тау түзілімдерінің бұзылуынан жазық жерде орналасқан төрткілдер жер бетіне айрықша сән береді. Олар Айрақты, Татам, Шерқала, Жалған, Қосшолпан, Қаншымтұран, Сұлутөрткіл, Серікбайтөрткіл, Жалпақтөрткіл, Көлбайдың төрткілі, Үшшоқы, Базыгүрлі, Қозыбайтөрткіл, Боқтының төрткілі болып бөлінеді.Жер бедерінің ерекшеліктеріне қарай аймақтарға бөлінуі. Маңғыстаудың жер бедері ерекшеліктеріне қарай бірнеше аймақтарға бөлінеді.
Бозащы түбегі. Бұған Бозащы түбегі түгелімен кіреді. Түбектің орта жоны бірқалыпты ойпатты, құмды, бұйратты жазықтық болады да, теңізге қарай ойысқан етегі сортаң, сор мен сораңды кебір, кейбір жері қайраңды тегістік болып келеді. Шығысы теңіз деңгейінен 26 м төмен жатқан Қайдақ сорымен ұласа келіп, оңт-нде теңіз деңгейінен 24 м төмен жатқан Қаракешу, батысқа қарай 19 м белгідегі Қошақ сорымен жалғасады. Ал солт.-батысы мен солт. бөлігі теңіз деңгейінен 19 - 27 м төмен жатқан Каспий теңізімен қоршалған.
Орталық таулы Маңғыстау. Бұған Батыс және Шығыс Қаратау жоталары мен Оңт. және Солт. Ақтау жоталары кіреді. Бұл өңір өзінің жер бедері жағынан тектоникалық-эрозиялық және аридті-денудациялық (су, жел мен мұздан беті тегістелген) аласа таулар тіркесіне жатады. Бұл ауданның жер бедері сан алуан биік шоқылар, кемерлер, таулар, жоталар, адырлар мен аңғарлар, бөктерлер, жекелеген төрткілдер, эрозиялық өңірлер және су ағатын сайлардан тұрады. Таулы Маңғыстаудың ұзындығы 117 км, ені 10 - 15 км. Ол Батыс және Шығыс Қаратау жоталарынан тұрады. Оған жарыса Оңт. және Солт. Ақтау сілемдері жатыр. Маңғыстау тауларының ең биік жері 556 м (Бесшоқы шыңы). Қаратау сілемдері тек Шығыс Қаратаумен бітпейді, ол одан әрі жалғасып Бесоқты тауы, Қарашық, Қарамая, Кендірлі сілемдерімен ұштасып жалпы ұзындығы 300 км-ге дейін созылады. Сол сияқты Солт. және Оңт. Ақтау сілемдері батыс басын Таушық, Даныспан маңынан бастап шығысында Үстірт шыңына, солт. бөлігі Күйекжол арқылы Тұзбайыр тауына жетсе, екінші бөлігі Алаешкі, Жабайұшқан таулары арқылы Бекет ата шыңы тұсында Үкінің ойына жетеді. Солт. Ақтаудың орташа биікт. 300 - 327 м. Тау жоталары солт-ке қарай көлбеуленіп ірілі-уақты салаларға тарамдалып Бозащы жазығына жалғасып кетеді. Оңт. Ақтау Солт. Ақтау сілеміне қарағанда аласа болып келеді де оңт. және оңт.-батысқа қарай аласарып, бірте-бірте Оңт. Маңғыстау жазығына жалғасады.
Батыс Түпқараған түбегі аймағы. Түбектің солт. және батыс бөлігі Каспий теңізімен қоршалған, үстіңгі беті тегіс жазық келеді және теңіз деңгейінен биікт. 140 - 200 м болып келетін жағалық шыңдар сілемін құрайды. Шың жағалауында солт-тен оңт-ке қарай әр түрлі ұзындықта орналасқан және тарамдалған сулы, сусыз алқаптар, тұйық сайлар кездеседі. Түпқараған түбегінің оңт. бөлігі солт-не қарағанда аласалау: 200 м-ден 70 м-ге дейін, кей жерлері 30 м-ге дейін аласарып сай-салалары адырлы алқаптарға айналады. Бұлардың ішіндегі ең ірілері: Саура, Түлкілі, Сақақұдық, Қарлыбас тау аңғарлары Түпқараған дөңінен басталып теңізге барып тіреледі. Аңғардың аяқталар жерінде азды-көпті су көздері бар, оларды шаруашылықтар пайдаланады.
Оңтүстік-батыс адырлы аймақ. Таулы Маңғыстаудың оңт-ндегі Ақтау сілемдерінен оңт.-батысқа қарай аласара түседі де бірқатар жазыққа ұласады. Оның көпшілік жері жыра, сай, әр түрлі өзектермен жинақтала келіп, сусыз үлкен аңғарды құрайды. Батыс жағының ені 5 - 6 км-дей болып Шақырған, Сартаған, Қарақыз, т.б. шатқалдардан басталған алқап Құйылысқа келіп жинақталып, одан әрі оңт-ке қарай Ұзынбас сайымен ұласып Байқасқа тауының етегімен Қарақия ойысына жетеді. Қарақия ойысын Қарақия кемерлі тауы қоршап жатыр. Сордың батысы Боржақты адыры арқылы Исан түбегіне жалғасып, одан әрі құмды мүйіс арқылы теңізге сұғына бітеді. Сордың жалпы аумағы 27000 га. Теңіз деңгейінен 132 м төмен жатқан ойыстың беті тегіс 0,30 м-лік белгідегі ойыс болып келеді және табанында ұзындығы 20 км-ге жуық ағысты алқап жатыр.
Шығыс құмдық аймақ. Бұл аймақтың жер бедері мен өсімдік құрамына сәйкес ерекше оқшауланады. Бұл ауданға кіретін Мырзайыр, Басқұдық, Ит Қарақұмы, Тышқанқұм, Сеңгірқұм, Бостанқұм, Сенек, Аққұдық, Қарынжарық құмдары бірі жақын, бірі алыс әр түрлі биіктіктегі шың таулармен қоршалған. Аймақтың тау сілемдері қойнауына орналасқан аралық сор, одан әрі құмға ауысып бұталы болып келуі өзіндік микроклиматтық ерекшеліктерімен Маңғыстаудың шаруамен айналысатын тұрғындары үшін қолайлы қыстақ орындары болып саналады. Аймақтың жалпы жер аумағы 220 мың га-ға жуық.
Оңтүстік Маңғыстау жазығы. Жазық солтүстігінде Өзен, Жетібай дөңінен бастап оңт-ке қарай бірте-бірте аласарып, оңт.-батыс жағы Каспий т-н жағалай Бекдашқа (Қарабұғазкөл) тірелсе, оңт.-шығысы Тайғыр, Көкімбай дөңі арқылы Сақсорқа, Қарынжарық құмдарын жағалай Шағала сорына барып тіреледі. Бүкіл Маңғыстау жерінің 17-іне жуығын алып жатқан бұл жазық өзінің жер бедері, топырақ және климаттық ерекшеліктерімен өз алдына бір аймақ болып есептеледі. Оңт. Маңғыстау жазығының ең бірінші ерекшелігі - мұнда су көздері өте тапшы, бар суының өзі ащы болып келеді. Топырағы оңт-те сор, сортаңды-карбонатты келеді және көпіршіктеніп, қабыршақтанып жатады. Жаңбыр, қар сулары топыраққа тез сіңіп кетеді, сондықтан бұл жазықта сай-сала, суағар жыра өте сирек кездеседі. Керісінше ойдым-ойдым қазаншұңқырлар, ортасы сор (Қауынды, Жазыгүрлі) немесе әр түрлі пішіндегі жан-жағы төрткіл қыраттарымен көмкерілген терең шұңқырлар, астау тәрізді ойлар, төбелер, бір-біріне тіркесе қатар түзілген төрткілдер белесті қара жалдар, адырлар болып келіп, шыңға жақындағанда топырағы қатайып, қабыршықтас араласып, соған сәйкес жер бедері, өсімдіктер дүниесі өзгере бастайды.
2 Ішкі сумен жабдықтау жүйелерін жобалау негіздері
2.1 Жалпы мәліметтер
Ішкі сумен жабдықтау жүйелері (тұрмыстық, ауызсу, өндірістік, өрт) тиісті кәріз жүйелерімен жабдықталған өнеркәсіптік, қосалқы, тұрғын және қоғамдық ғимараттарды сумен қамтамасыз ету үшін ұйымдастырылған.
Өнеркәсіптік және қосалқы ғимараттарда орталықтандырылған сумен жабдықтау болмаған жағдайда ауыз сумен жабдықтау қажет емес, ал кәсіпорында жұмысшылар саны ауысым 25 адамнан аспайды.
Сумен жабдықтаудың ішкі жүйелеріне кіреберістер, суды есептеу қондырғылары, су көтергіштер, сантехникалық құрылғыларға немесе технологиялық қондырғыларға қосылатын магистральдық және таратушы желілер, су жинайтын және басқару клапандары кіреді. Баратын жеріне, жергілікті жағдайға және өндіріс технологиясына байланысты, ғимарат ішінде және айналасында орналасқан сорғы жүйесі мен су ыдысы, резервуарлар және басқа құрылыстар ішкі сумен жабдықтау жүйесіне кіре алады.
Жобалар суды неғұрлым ұтымды пайдалануды, сонымен қатар жобаланған ғимараттың барлық жергілікті жағдайлары мен ерекшеліктерін, сумен жабдықтау жүйесінің тораптарын өндірудің өнеркәсіптік әдістерін және монтаж жұмыстарының жылдамдықты әдістерін, жұмыстың ыңғайлылығы мен үнемділігін ескере отырып, үнемді және сенімді жабық сумен жабдықтау жүйесін қамтамасыз етуі керек. сәулет және құрылыспен, технологиямен байланысты өнеркәсіпте өндірілген жабдықтар мен бөлшектерді кеңінен қолдану Жобаның техникалық және басқа да бөлшектер.
Сумен жабдықтаудың ішкі жүйесін таңдау техникалық-экономикалық негіздемеге, санитарлық-гигиеналық және өрт қауіпсіздігінің талаптарына, сондай-ақ қабылданған сыртқы сумен жабдықтау жүйесі мен өндіріс технологиясының талаптарын ескере отырып жасалуы керек.
Елді мекендерде және кәсіпорындарда ауыз сумен қамтамасыз ету тұтынушылардың барлық қажеттіліктерін қамтамасыз етпейді, техникалық-экономикалық негіздемесімен ауыз қуысы мен дәретхана цистерналарын тазартуға болмайды.
Сумен жабдықтау өндірісі жүйелері технологиялық талаптарға сай келетін жабдықтар мен құбырлардың коррозиясын, тұзды шөгінділерді және құбырлар мен құрылғылардың биологиялық ластануын тудырмайтын етіп жобалануы керек.
2.2 Судың сапасына қойылатын талаптар
Өнеркәсіптік, қосалқы, тұрғын және қоғамдық ғимараттарды тұтынушылардың ауызсу қажеттіліктері үшін жеткізілетін су сапа жағынан 1-кестедегідей МЕСT 2872-82 Ауыз су гигиеналық талаптарға және сапаны бақылауға сәйкес келуі керек.
Кесте 1
Судың сапасына қойылатын талаптар
Бактериологиялық көрсеткіштер:
1 мл3 тазартылмаған суға бактериялардың жалпы саны - (артық емес)
100
МЕСТ 18963-73 сәйкес анықталған тобының бактерияларының саны 1 л вулада (коли-индекс)(артық емес)
3
Судың құрамы, мг л, улы химикаттар:
- алюминий (Al)
0,5
- бериллий (Be)
0,0002
- молибден (Мо)
0,25
-мышьяк (Ас)
0,05
- нитраттар (N)
45
- полиакриламид
2
- қорғасын (Pb)
0,03
- селен (Se)
0,001
- стронций (Sr)
7.0
- фтор (F) климаттық аймақтар үшін
-I және II 1.5
- III 1,2
-IV 0,7
Органолептикалық көрсеткіштер:
-20 ° C кезінде суды 60 ° C дейін қыздыру кезінде иіс пайда болады (артық емес)
2
-дәмі 20 ° С, нүктелерден (артық емес)
2
-платина-кобальттағы немесе еліктеу шкаласындағы хроматикалық, дәрежесі (артық емес)
20
стандартты шкала бойынша тұрақтылық, мг л (артық емес)
1,5
Рұқсат етілген котентрапия, мг л, химиялық су
Құрғақ қалдық
1000
Хлоридтер (C)
350
Сульфаттар (So)
500
Марганец (Mn)
0,1
Мыс (Cu)
1,0
Мырыш (Zn)
5,0
Қалдық алюминий (Al)
0,5
Жалпы қаттылық (мг-экв л)
7,0
Сутек индикаторы (рН) 6.0 - 9.0 аралығында болуы керек. Темірді санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің келісімімен темірді алу үшін алдын-ала тапсырыссыз, сумен жабдықтау желісіне кіретін судағы темірдің құрамына 1 мг л дейін рұқсат етіледі.
Хлорланғаннан кейін суда хлорофенолдың иісі болмауы керек. Салыстырмалы түрде төмен температуралы суды салқындату өндіріс қондырғылары үшін, сондай-ақ тоңазытқыш қондырғылары мен ауаны салқындату жүйелері үшін қажет. Өндірістік қондырғыларды салқындату үшін пайдаланылатын суда, тоқтатылған заттардың мөлшері 2-кестеде көрсетілген нормалардан аспауы керек.
Кесте 2
Судағы салмақтық зерттеулердің қабылдауы
Өнеркәсіптік қажеттіліктер үшін берілетін суда барлық жағдайда темірдің мөлшері жағымсыз болып табылады. Бірқатар салаларда темірдің ең жоғары мөлшері 0,1 мгл құрайды. Өндірістік қажеттіліктер үшін пайдаланылатын судағы аспалы қатты заттардың құрамына 100 мл-ден аспайды, ал бірқатар өнеркәсіптерде (тоқыма, целлюлоза және қағаз өнеркәсібі және т.б.) жоғары деңгейдегі су қажет, және әрбір жеке жағдайда аспалы қатты заттардың мөлшері өндіріс технологиясының талаптарына сәйкес келеді.
Ауыз су тамақ кәсіпорнына берілуі керек. Көптеген салалардағы (тоқыма, қағаз, жасанды талшық және т.б.) судың түсі 15 градустан аспауы керек.
Судың химиялық құрамының маңызды көрсеткіштері - қаттылық, темір мен процеске зиянды басқа химиялық қосылыстар.
Өнімділігі 2 тсағ немесе одан жоғары жоғары қысымды коллекторлар үшін судың кермектігі және оттегі мөлшері 3-кестеде көрсетілген нормалардан аспауы керек.
Кесте 3
Жоғары деңгейдегі қазандықтарда пайдаланылатын судың құрамында оксидтердің мөлшері мен мөлшерінің қол жетімділігін анықтайтын көрсеткіштер
Тұрмыстық және ауызсу үшін берілетін суық сумен жабдықтау жүйесіндегі судың температурасы 5-30 ° C аралығында болуы керек. Кейбір жағдайларда денсаулық сақтау органдарымен келісе отырып, тұрмыстық және ауызсу қажеттіліктері үшін 2 ° C температурада су жеткізуге рұқсат етіледі.
Өнеркәсіптік сумен жабдықтау жүйесіндегі судың температурасы технологиялық талаптармен анықталады.
2.3 Суық сумен жабдықтау жүйелері мен желілері
2.3.1 Әр түрлі ғимараттар мен құрылыстарды сумен жабдықтау жүйесінің сипаттамасы
Ғимараттарда келесі ішкі сумен жабдықтау жүйелері болуы мүмкін: барлық қажеттіліктер үшін ауыз сумен қамтамасыз етуге арналған біртұтас сумен жабдықтау; жеке сумен жабдықтау жүйелері - ауызсу және өндіріс (бір немесе бірнеше); тұрмыстық өрт және өндіріс (бір немесе бірнеше); тұрмыстық-ауыз және өнеркәсіптік-өрт сөндіру (сумен жабдықтаудың басқа жүйелері немесе өрт сөндірудің жеке жүйесі мүмкін); екі желіден тұратын айналымды сумен жабдықтау, жеткізу және қайтару; ғимараттың өзінде суды қайта пайдалану (су шығынын азайту мақсатында). Ауыз сумен жабдықтау желілерін ауыз сумен қамтамасыз ететін желілерге қосуға жол берілмейді. Ерекше жағдайларда, мемлекеттік санитарлық қадағалау органдарымен келісе отырып, ауыз суды сумен жабдықтауды ауыз сумен қамтамасыз ету үшін резерв ретінде пайдалануға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда резервтік қосылым желілер арасындағы ауа саңылауын қамтамасыз етуі керек.
Желілер түріне сәйкес тікелей ағынды жүйелер екі түрге бөлінеді: тұйықталғыш немесе сақина. Өлі желілер қолданылады (1-сурет): тек бір кіру құрылғысы бар тұрмыстық және ауыз су құбырларында; өндірістік сумен жабдықтау жүйелерінде өндірістік қажеттіліктер үшін су беруде үзіліс болған жағдайда; ішкі өрт гидранттарының саны 12-ге дейін, егер бұл желілер өртке қарсы болса; ішкі сумен жабдықтау сыртқы желіден сумен қамтамасыз етілсе, кейбір жағдайларда өрт гидранттары көп болады. Құлыптау желілері әр түрлі немесе тұрақты диаметрлі құбырлардан жасалған.
Сурет 1 Тұйықталған сумен жабдықтау жүйесінің схемасы: 1 - кіріс, 2 - турбиналы су есептегіш, 3 - суды төгуге арналған кран.
Сақиналы желілер (2-сурет) қажет болған жағдайда тұтынушыларды сумен үздіксіз қамтамасыз етуге арналған (оның ішінде өрт гидранттарының саны 12-ден асатын өртке қарсы қажеттіліктер үшін).
Сурет 2 Айналмалы сумен жабдықтау жүйесінің схемалары:1- кіріс; 2-диаметрі 100 мм турбиналы су есептегіш.
Сумен жабдықтаудың үздіксіздігі сыртқы және ішкі сумен қамтамасыз етілуі керек. Сумен жабдықтаудың үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін кірістердің саны көбейіп кеткен қосымша желіні және қосымша клапандарды немесе өшіру клапандарын және қос желіні орнатуға болады. Сақиналы жүйеде су беруді үзбейтін қуат беретін жабдық үшін суды басқа қондырғыларға беруді тоқтатпай, кез-келген қондырғы мен желінің кез-келген бөлігін жабу мүмкіндігін қамтамасыз ету қажет (3-сурет, а). Қосарланған желі суды пайдаланған кезде де осы ережені сақтау керек. (3-сурет,б).
Сурет 3 Өндірістік су құбырларының а) сақиналы б)қос желілерінің схемасы
Сумен жабдықтайтын желілік немесе қосарлы желіде суды жабдыққа беруді тоқтатпай, желідегі кез келген клапанды ауыстыру мүмкіндігін қарастыру қажет.
Айналым жүйелері екі желіден тұрады: жеткізу және қайтару. Екі сатылы сумен жабдықтау жүйесінде жеткізу желісі, әдетте, қысыммен, ал кері жағы гравитациямен қоректенеді (4-сурет).
Сурет 4 Екісатылы циркуляциялық су құбырының схемасы: 1-жеткізу магистраль , 2- қайтарушы магистраль, техникалық құрылғылар.
Кері канализация, ауырлық кәріз желілерінен айырмашылығы, келесі ерекшеліктерге ие:
а) оны есептеу кезінде су ағынының максималды диаметрі құбырлардың диаметрімен анықталады, содан кейін маршруттың көлбеуі анықталады;
б) тексеру ұңғымалары құрылымдық себептермен орнатылады, оларды ашық науалармен немесе жабық желіде және қос қақпақтармен қарастырады. Бір сатылы сумен жабдықтау жүйесімен (5-сурет), жеткізу және қайтару желілерінің құбырлары қысым қысымы болып табылады және қысым желілеріне қойылатын талаптарға сай болуы керек.
Сурет 5 Бірсатылы циркуляциялық су құбырының схемасы:1-насос,2- салқындатылатын агрегат,3-градирня,4- жинақтаушы резервуар
Қосарланған желілік схемаға сәйкес айналымдағы қысыммен жұмыс істейтін суды беру жүйесінің мысалы - ферроқорытпа зауытының салқындатқыш пештері мен май салқындатқыштарын сумен жабдықтау жүйесі (6-сурет).
Сурет 6 Ферроқорытпа зауытының циркуляциялық-беруші су құбырының схемасы.
Сумен салқындатылған кішкене қондырғыларды бөлек түйіндерге қосуға болады, ғимараттардың сыртына салынған циркуляциялық су құбырының алдын-ала дайындалған құбырларына қосылуға кеңес беріледі (7-сурет).
Сурет 7 Ғимараттан тыс қойылатын циркуляциялық су құбырының схемасы.
Суды қайта пайдалану жүйелері. Суды қайта пайдалану ғимарат ішінде де, сыртында да жүргізілуі мүмкін. Суды қайта пайдалану кезінде ғимаратта барлық қажетті қондырғылар бар арнайы сорғы жүйесі жасақталған: сорғы станциясы, резервуар, резервуар және т.б. Қайта пайдалану жүйесінің мысалы механикалық шеберхананы сумен жабдықтау болып табылады (8-сурет).
Сурет 8 Суды қайта пайдалану арқылы сумен жабдықтау схемасы; 1-тұрмыстық ауыз сумен және өртке қарсы сумен қамтамасыз етуге арналған құбыр , 2-гальваникалық камераның ваннасы, 3-майды салқындатқыш, 4- суды технологиялық жабдыққа жеткізетін ағынды реттеуге арналған құбыр, 5- резервуарға су жеткізетін бак, 6-құбыр, 7-су құбыры, 8-суды қайта пайдалануға арналған құбыр.
Бұл жүйеде майлы салқындатқыш салқындағаннан кейін су қысым жасайтын резервуарға түседі, ол жылу және гальваникалық бөліктерге жұмсалады.
Судың айтарлықтай ағымы бар жүйелерде үлкен мөлшерге байланысты қысымды реттейтін резервуарларды немесе қосалқы бактарды орнату практикалық емес. Мұндай жағдайларда сумен үздіксіз қамтамасыз ету үшін сумен жабдықтау жүйелерін автоматтандыру қажет. Басқа жабдықты салқындату үшін кондиционерлерден кейін суды қолданған жөн. Егер кейбір кондиционерлерге температурасы жоғары су қажет болса, онда 9-суретте көрсетілген тізбекті пайдалану керек.
Сурет 9 Ауаны желдететін қондырғылардағы су құбырының схемасы:1-тоңазытқыш станциясы, 2-сорғы станциясы; 3-резервуарлы және араластырғыш резервуарлар, 4-температурасы 6,5°C суды қажет ететін кондиционерлер, 5- 4 °C су қажет ететін кондиционерлер.
Бұл схемаға сәйкес температурасы 4°C болатын су тоңазытқыш станциядан бірінші топтың кондиционерлеріне беріледі, онда ол 9°C дейін қызады, содан кейін араластырғыш ыдысына түседі, ол сонымен бірге суды температурамен араластырғаннан кейін де қабылдайды. 6,5 ° C екінші топтың кондиционерлерінде қызмет етеді. 14°C температураға дейін қыздырылған су тоңазытқыш станциясына жіберіледі. Биіктігі 17 қабатты немесе одан көп тұрғын үйлерде, әкімшілік ғимараттарда, қонақ үйлерде, пансионаттарда, санаторийлерде, демалыс үйлерінде, өндірістік және қосалқы ғимараттарда сумен жабдықтауды аймақтарға бөлу қарастырылған. Биіктігі төменгі өрт гидранттары мен тұрмыстық немесе өндірістік су пункттеріндегі максималды рұқсат етілген гидростатикалық қысымды есептеу нәтижесінде анықталады.
Суды сумен жабдықтау зонасын құру кезінде суды сумен немесе гидропневматикалық резервуардан, сондай-ақ сыртқы сумен жабдықтаудан алуға болады. Сыртқы сумен жабдықтау желісіндегі қысым ғимараттың төменгі қабаттарына су беру үшін қолданылады.
2.3.2 Өртке қарсы сумен жабдықтау жүйелері
Ғимараттар мен үй-жайларды ішкі өрт сумен қамтамасыз ету қажеттілігі, сонымен қатар тұрғын үйлер мен қоғамдық ғимараттар үшін өрт сөндіруге арналған судың минималды мөлшері 4-кестеге сәйкес анықталуы керек.Және өндірістік ғимараттар үшін, 5-кестеге сәйкес,өрт сөндіруге қажетті су шығыны 6-кестеде көрсетілген.Бөлменің биіктігіне, ықшам ағынның ұзындығына және бүрку диаметріне байланысты.
Автоматты өрт сөндіру құралдарымен жабдықталатын ғимараттар мен үй-жайларда автоматты өрт сөндіру жүйелерінің қажеттілігі министрліктер бекіткен тізімдерде қарастырылған. Бұл жағдайда өрт гидранттары мен бүріккіш қондырғылардың бір уақыттағы әрекеті ескерілуі керек.
Бөлменің әр нүктесін бір немесе екі ағынды суару керек. Өрт сөндіруді қажет ететін ғимараттың немесе ғимараттың көлемін анықтауға ерекше назар аудару керек. Егер ғимарат өрт қабырғаларымен бөлінбесе, онда есептеулерде ғимараттың бүкіл көлемі ескеріледі. Егер ғимарат I немесе II типтегі өрт сөндіру қабырғалары немесе А, В, С типті бөлмелерді өрт қаупі бар бөлмелер I немесе II типтегі қабырғалармен, едендермен және қорғалған есіктерімен бөлсе, онда ішкі өрт сөндіруге арналған судың шығыны ғимараттың немесе үй-жайдың сол бөлігінің көлемімен анықталады. ең көп су тұтыну.
Өрт қауіпті өндірістік объектілері бар және өрт қабырғалары қоршалған ғимараттар үшін өртті сөндіруге арналған судың шығынын анықтайтын үй-жайдың көлемін есептеу қажет емес. Ғимараттардың көлемін анықтау кезінде оның өлшемдері ғимарат конвертінің сыртқы беттері бойымен алынады. Ғимараттың көлеміне жертөлелер мен техникалық едендер кіреді.
Кесте 4
Өрт сөндіруге жұмсалатын ең кіші есептік су шығысы
Кесте 5
Өндірістік және қойма ғимараттарында өрт сөндіруге арналған судың ең кіші есептік шығыстары
Кесте 6
Ағыстың тұтас бөлігі биіктігіне және бүрку диаметріне қарай өрт сөндіруге жұмсалатын су шығыны
Биіктігі 50 м-ден асатын және көлемі 50 000 м3 дейінгі қоғамдық және өндірістік ғимараттардағы (олардың санаттарына қарамастан) ішкі өртке қарсы ағындардың саны мен су ағындарының әрқайсысы 5 лс болатын 4 ағынға тең болуы керек; үлкенірек ғимарат көлемінде әрқайсысы 5 л с болатын 8 ағын.
Негізінен қорғалмаған металл қаңқасы бар және баяу жанатын оқшаулауы бар отқа төзімді табақ материалдарынан жасалған қоршау конструкциялары IIIа отқа төзімділік санатына жатады; ғимараттар негізінен қорғалмаған металл қаңқасы бар бір қабатты және IIIб санатының жанғыш оқшаулауымен параққа отқа төзімді материалдардан жасалған қоршаушы құрылымдардан тұрады. Ғимараттардың отқа төзімділігі ІІІа-ІІ, және ІІІб және IVа мен ӀВ-қа тең. Ағашпен қапталған құрылыстардың немесе құрылыстардың немесе қорғалмаған металл құрылымдардың көлемінде көлемі 10 000 м-ге дейін су шығыны кестеде көрсетілген мәліметтермен салыстырғанда артуы керек. 3,2 лс (бір ағын) кезінде, және полимер оқшаулауы бар қоршау конструкцияларын қолданғанда 10 лс (екі ағын). Ғимараттың көбірек көлемі кезінде судың жұмсалуы әрбір толық немесе толық емес 100000 м3 үшін 5 лс артады. Мысалы, ғимарат қорғалмаған металл қоршау мен жанғыш оқшаулауды, яғни олардың IIІб отқа төзімді категориясын қолданатын қоршау конструкцияларын жобалауды жоспарлайды. Ғимараттың көлемі - 36 000 м3. Өртке төзімділік тұрғысынан ғимарат IV санатқа сәйкес келеді. 5-кестеге сәйкес ғимараттың көлемі 10 000 м-ден асатындықтан, судың шығынын 2х5 лс-тен алып, бұл ағынды 10 лс-қа (полимерлі оқшаулаудың болуы) және тағы 5 лс-қа арттыру қажет деп санаймыз, сондықтан ғимараттың көлемі 10000 м-ден асады, сондықтан ішкі өртке қарсы күреске жұмсалатын шығынның жалпы мөлшері болады. 5х5 = 25 лс. Ішкі өртке қарсы күрес:
а) жалпы білім беретін мектептер ғимараттарында, стационарлық кинотехникамен жабдықталған акт залдары, сондай-ақ моншалар;
б) минералды тыңайтқыш қоймаларының ғимараттарында жанғыш материалдардан отқа төзімділіктің I және II дәрежесі 5000 м3 дейін;
в) кез-келген санға арналған маусымдық кинотеатрлардың ғимараттарында;
г) суды пайдалану жарылысқа, өртке, өрттің таралуына себеп болатын өндірістік ғимараттарда;
д) көлеміне қарамастан Г және Д санаттарын өндірумен, өртке төзімділіктің 1 және 2 дәрежелі өндірістік ғимараттарында және Г және Д санаттарын өндірумен 5000 м3 аспайтын көлемде өрт төзімділігі 3 және 2 дәрежелі өндірістік ғимараттарда;
е) өнеркәсіптік кәсіпорындардың өндірістік және көмекші ғимараттарында, сондай-ақ жемістер мен көкөністерді сақтайтын үй-жайларда және ауыз сумен немесе өнеркәсіптік сумен жабдықталмаған тоңазытқыштарда контейнерлерден (резервуарлардан, тоғандардан) өрт шығуы қамтамасыз етілген;
ж) көлемі немесе биіктігі кестеде көрсетілгеннен аз болатын ғимараттар мен үй-жайларда. 3.1 және 3.2;
и) газдар, бу, фреон немесе басқа да арнайы заттар бар автоматты өрт сөндіру жүйелерімен жабдықталған бөлмелерде;
к) шикізат, минералды тыңайтқыштар мен пестицидтер сақталатын қоймалар ғимараттарында;
л) В, І және ІІ дәрежелі ауылшаруашылық өнімдерін өңдеуге арналған өндірістік ғимараттарда отқа төзімділіктің деңгейі 5000 м3 дейін.
Өрт сөндіруге арналған ішкі сумен жабдықтау кезінде су сыртқы желілерден тікелей кірістер немесе аралық бақылау ыдысы арқылы жеткізіледі.
Ең төменгі орналасқан санитарлық құрылғының белгісіндегі ауыз су немесе өрт сөндіру сумен жабдықтау жүйесіндегі гидростатикалық қысым 60 м аспауы керек, ал ең төменгі өрт гидрантының белгісіндегі гидростатикалық қысым 90 м аспауы керек.
Өрттің ішкі гидранттарының еркін қысымы күннің кез келген уақытында ғимараттың ең биік және ең шалғай бөлігіндегі өртті сөндіруге қажетті биіктігі бар ықшам от ағындарын қамтамасыз етуі керек.
От ағынының ықшам бөлігінің ең аз биіктігі мен әсер ету радиусы еденнен қабаттасудың ең жоғары нүктесіне дейін бөлменің биіктігіне тең болуы керек, бірақ кем емес:
Биіктігі 500 м дейін тұрғын үйлер үшін 4 м;
6 м - биіктігі 50 м дейін өнеркәсіптік және кәсіпорындардың қоғамдық, өндірістік қосалқы ғимараттары үшін;
8 м - биіктігі 50 м-ден асатын тұрғын үйлер үшін;
16 м - биіктігі 50 м-ден асатын өнеркәсіптік кәсіпорындардың қоғамдық және өндірістік ғимараттары үшін.
Өрттің гидранттарындағы қысым 10,15 немесе 20 м ұзындықтағы өрт түтіктеріндегі қысымның жоғалуын ескере отырып анықталуы керек, 40 м-ден асатын өрт гидранттарындағы қысым үшін артық қысымды азайту үшін өрт гидранты мен қосу басы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz