Жұмысбастылық пен жұмыссыздық: демографиялық әлеуметтік көрсеткіштер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Жұмыссыздық деңгейі және оның формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Жұмыспен қаматамасы ету және жұмыссыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жұмыссыздық түрлері және толық жұмысбастылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Жұмыссыздық дәрежесін төмендету және көмек көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 Макроэкономикалық тұрақсыздық арасындағы өзара қарым.қатынас ... ... ... ... .15
2.1 ЖҰӨ және Оукен заңы бойынша жұмыссыздық деңгейінің қозғалысы ... ... ...15
2.2 Филлипс қисық сызығы бойынша жұмыссыздық мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Филлипстің қисық сызығының инфляцияға шығу арқылы жұмыссыздықтың
төмен деңгейін тұрақтандыру әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
3 Инфлляцияның жұмыссыздыққа әсері және жұмыспен толық қамтамасыз ету
жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
3.1 Жұмыссыздық деңгейінің инфляцияға туғызған әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
3.2 Жұмыссыздық бірлестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.3 Еңбек нарығына «құйылым» және жұмыссыздық мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
3.4 Жұмыссыздыққа байланысты берілетін жәрдемақы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
4 Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
4.1 Қазақстан Республикасында халықты жұмыспен камту туралы ... ... ... ... ... ... 31
4.1 Жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Жұмыссыздық деңгейі және оның формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Жұмыспен қаматамасы ету және жұмыссыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жұмыссыздық түрлері және толық жұмысбастылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Жұмыссыздық дәрежесін төмендету және көмек көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 Макроэкономикалық тұрақсыздық арасындағы өзара қарым.қатынас ... ... ... ... .15
2.1 ЖҰӨ және Оукен заңы бойынша жұмыссыздық деңгейінің қозғалысы ... ... ...15
2.2 Филлипс қисық сызығы бойынша жұмыссыздық мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Филлипстің қисық сызығының инфляцияға шығу арқылы жұмыссыздықтың
төмен деңгейін тұрақтандыру әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
3 Инфлляцияның жұмыссыздыққа әсері және жұмыспен толық қамтамасыз ету
жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
3.1 Жұмыссыздық деңгейінің инфляцияға туғызған әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
3.2 Жұмыссыздық бірлестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.3 Еңбек нарығына «құйылым» және жұмыссыздық мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
3.4 Жұмыссыздыққа байланысты берілетін жәрдемақы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
4 Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
4.1 Қазақстан Республикасында халықты жұмыспен камту туралы ... ... ... ... ... ... 31
4.1 Жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Жұмыссыздық деңгейі және оның
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Жұмыспен қаматамасы ету және
жұмыссыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жұмыссыздық түрлері және толық
жұмысбастылық ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...8
1.3 Жұмыссыздық дәрежесін төмендету және көмек
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 Макроэкономикалық тұрақсыздық арасындағы өзара қарым-
қатынас ... ... ... ... .15
2.1 ЖҰӨ және Оукен заңы бойынша жұмыссыздық деңгейінің қозғалысы
... ... ...15
2.2 Филлипс қисық сызығы бойынша жұмыссыздық
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Филлипстің қисық сызығының инфляцияға шығу арқылы жұмыссыздықтың
төмен деңгейін тұрақтандыру
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3 Инфлляцияның жұмыссыздыққа әсері және жұмыспен толық қамтамасыз ету
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
3.1 Жұмыссыздық деңгейінің инфляцияға туғызған
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...21
3.2 Жұмыссыздық
бірлестігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...22
3.3 Еңбек нарығына құйылым және жұмыссыздық
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
3.4 Жұмыссыздыққа байланысты берілетін
жәрдемақы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..29
4 Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
4.1 Қазақстан Республикасында халықты жұмыспен камту
туралы ... ... ... ... ... ... 31
4.1 Жұмыспен қамту және әлеуметтік
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..37
КІРІСПЕ
Бұл курстық жұмысымның тақырыбы Жұмысбастылық және жұмыссыздық
болғандықтан, мен бір емес бірнеше әдебиеттерге сүйендім, өйткені ол әрине
өте ауқымды тақырып. Себебі жұмыссыздық – ол әлеуметтік-экономикалық
құбылыс: Қай уақытта пайда болады? Экономикалық дағдарыстар болған кезде
қандай күйзелістерге ұшырайды? Ол неден туындайды, тиімді ме, жоқ па?
дегендей сұрақтарға жауаптар беру керек. Макроэкономикалық зерттеулер
нәтижесінде тұрақты жұмыссыздықтың ең өзекті мәселе екеніне назар аудрғым
келеді, яғни жұмыссыздықты тежеу барысында қандай шараларды қолдану тиімді
болады. Менің пікірімше, жұмыссыздық мәселесін мемлекет тарапынан жұмыссыз
қалғандарға компенсация жүйесін дұрыс жолға қою арқылы немесе салықты
қысқарту жолымен шешуге болады.
Жұмыссыздық өскен кезде мемлекет өз тарапынан қаржы саясатын жүйелі
түрде, яғни салықты төмендету немесе мемлекет шығынын өсіру арқылы жүзеге
асыруы керек.
Қазіргі кезде жұмыссыз қалған әрбір адам, егер ол шындығында жұмыс
істегісі келсе, басқа жалдаушының назарын өзіне аудару үшін аз жалақымен де
жұмыс істеуге келісім береді. Осылайша артық тауары бар адам тауарын тез
өткізу үшін бағасын төмендетеді. Икемді реттелген баға мен жалақы үшін
жұмыскер тиісті жұмыс атқарады, фирмалар өзіне қажетті керек тауарларын
шығарады.
Жұмысымның бірінші бөлімін жалпы жұмыссыздық туралы жалпы түсінік және
Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейінің мазмұнын ашуға бағыттадым, яғни
жұмыссыздықтың түсніктемесі мен оның ерекшеліктері мен түрлеріне аса назар
аудардым. Ал екінші бөлімімде Оукен заңы және Филлипс қисық сызығы бойынша
жұмыссыздықтың деңгейін, қозғалысын, мөлшерін қарастырып, олардың ЖҰӨ мен
Оуке заңының арасындағы өзара байланыстылығын жаздым. Мәселен, Жұмыссыздық
факторының өзгеруі нақты ЖҰӨ-нің өсуінің көзі болып табылады. ЖҰӨ-нің өсуі
жұмыссыздықты нашарлатумен қабаттас.
Жұмыссыздық пен нақты ЖҰӨ көлемі арасында қандай тәуелділік бар? Жұмыс
істейтіндер өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызмет түрлеріне байланысты
жұмыстарды атқарады, ал жұмыссыздар – атқармайды, осыған байланысты
жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауы нақты ЖҰӨ көлемінің төмендеуіне әсерін
тигізеді. Бұл жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ көлемі арасындағы жағымсыз
тәуелділік, оның Оукен заңы бойынша талданылуы қарастырылады.
АҚШ-тың еңбек нарығын зерттеу барысында бес бірдей негізгі өзгешелікті
байқаймыз:
• Жұмыссыздық деңгейі әр алуан топқа қатысты және олардың жасына,
тіршілік-тәжірибесіне қарай анықталынады.
• Еңбек нарығындатауар айналымы жоғары болады. Жұмыспен қамтамасыз
етілгендер де, жұмыссыздар да молынан босату және жұмысын айыру,
әсіресе, құлдырау кезеңдерінде жоғары деңгейде болады, ал жандану
кезеңінде өз еркімен жұмыстан босану жоғарылайды.
• Белгілі бір айда жұмыссыз қалған ер адам аз уақыт қана (уақытша)
жұмыссыз қалады.
• АҚШ-тағы жұмыссыздардың едәуір бөлігі ұзақ уақыттар бойы жұмыссыз
болады.
2008 жылғы АҚШ-тағы жұмысшы күші және жұмыссыздық (миллион адам 16 жас және
одан да үлкен жастағы)
Халықтың жұмыс істеуге қабілетті жасы 186,3
Жұмыс күші 123,4
Жұмыспен қамтылғандары 116,7
Жұмыссыздар 6,7
Жұмысшы күшіне қосылмайтындар 62,9
Міне осыған байланысты не істеу керек?
Жұмыссыздықты 15-2 кесте бойынша, АҚШ-тағы жұмысқа қабілетті халық саны
186 миллион, оның 66,2 %-і жұмыс күшін құрайды. Енді жұмыс күшін тексеруге
қатысты, жұмыссыз адам бұл тексерісте: жұмыс орны жоқ және 1) өткен төрт
апта бойы жұмыс орнын іздеп жүргені, 2) жұмыстан босатылғаннан кейін
жұмысқа қайта шақырар ма екен деп дәмелі болумен жүргені, 3) төрт аптаның
ішінде жаңа жұмыс орнын іздеумен жүргені айқындалынды. Сөйтіп төрт апта
бойы жұмыс орнын іздеу барысында адамның қандай екені, неге қабілеті бар
екені тексеріледі.
Ал курстық жұмысымды мен жалпы әлемдік сахнада пайда болған, және де
басқа мемлекеттік менеджментке түрткі болған басқару мектептері туралы
жаздым. Өйткені оларды білу менің ойымша өте маңызды сияқты. Ал енді осы
жоғарыда атап өткен аспектілерді осы жұмысмымда толақтай тізіп шығамын.
1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ФОРМАЛАРЫ
1.1 Жұмыспен қамтамасыз ету және жұмыссыздық
Жұмыссыздық дегеніміз – әлеуметтік – экономикалық құбылыс, осы құбылыс
кезінде елдің экономикалық белсенді халқының бір бөлігі біршама уақыт не
тұрақты жұмыссыз немесе жалақысыз болады.
Нақты ЖҰӨ өзгеру көзінің үшіншісі – өнімді өсіруге ыңғайлы ете отырып
жұмысты өзгерту.
Жұмыссыздық мөлшері – жұмыс таба алмай жүрген жұмысшы күштерінің бір
бөлігі. Мысалы, 2002 жылы жұмыстың қысқартылуы немесе жұмыссыздықтың өсуі
салдарынан 1-1–фигурада нақты ЖҰӨ-нің төмендегені байқалады. Шындығында,
сол жылы жұмыссыздық 10,6%-ке өсті, бұл екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі ең жоғарғы жұмыссыздық мөлшері еді. 10 адамның біреуі өзіне жұмыс
таппады. Бұл жұмыссыздық деңгейі 1930 жылдардағы депрессиядан бері
байқалған жоқ.
Жұмыссыздықтың түрлері олардың пайда болу себептеріне қарай
өзгешеленеді:
• Уақытша жұмыссыздық жұмыспен қамтылғандардың өз ынталары бойынша
жұмысты ауыстырумен байланысты, осындай жұмыстағылар өздеріне
ыңғайлырақ жұмысты өз еріктерімен іздейді. Мұндай жұмыссыздық әрқашан
және барлық жерде болады.
• Құрылымдық жұмыссыздық ғылыми – техникалық прогрестің, өнеркәсіптің
жаңа салаларының ашылуларының ықпалымен өндіріс құрылымының өзгеруінен
туындайды. Осындай жағдайға байланысты жұмыс күшіне ұсыныс пен сұраныс
арасындағы сәйкессіздік пайда болады.
• Кезеңдік жұмыссыздық өндірістің құлдырауы, экономикалық дағдарыстар
кезінде, кәсіпорындар жаппай күйзеліске ұшырайтын, жұмыспен
қамтылғандар саны көптеп қысқаратын жағдайларда пайда болады.
Соңғы жылдары жұмыссыздық халықтың қалың топтарын қамтуда және барған
сайын ұлғайып келеді. Оның деңгейі Экономикалық ынтымақтастық және даму
ұйымына (ЭЫДҰ –ОЭСР) кіретін елдердің барлығында дерлік өсу үстінде. Тіпті
экономикалық өсудің жоғары қарқындары белгіленген дамушы елдердің көпшілігі
халық санының өсуінен қалып қоймаулары үшін біршама жылдам қарқындармен
жұмыспен қамтуды ұлғайту мәселесін әрең игеріп отыр.
Шығыс Еуропа және ТМД елдерінде кепілденген және толық жұмыспен
қамтылуға ұзақ жылдар бойы дағдыланып қалған адамдар, кенеттен мемлекеттік
секторды қайта құру мен жеке секторда жұмыс орындарын ашудың баяу
қарқындары себебінен жұмыспен қамтылу кепілдігінен айырылып, жұмыссыздықтың
өсу проблемасын бастан кешірді. Тіпті экономикасы өрлеу үстіндегі елдерде
де жалақы деңгейінің төмендеуі байқалады [3, 17-23 б.].
Жұмыссыздық – экономикалық өсу жетістіктерінің адам дамуына ықпалын
азайтатын құбылыс.
Біріншіден, ол адамдар мен үй шаруашылықтарының белгілі бір бөлігін
(кейде едәуір көлемін) экономикалық әрекет жағдай жасайтын мүмкіндіктерге
қол жеткізуден айырады. Олар үшін адам даму жағдайлары едәуір нашарлайды.
Екіншіден, жұмыссыздық (әсіресе, ұзақ мерзімді, тоқыраулы) еңбек дағдыларын
жоғалтуға, яғни жинақталған адам капиталынан айырылуға ұшыратады және
осылыайша ол адам дамуына теріс ықпалын тигізеді. Үшіншіден, жұмыссыздық
тек жеке адамдардың ғана емес, сонымен бірге жұмыссыздардың әл–ауқатының
деңгейін қолдауға, мемлекетердің жұмыспен қамту жөніндегі түрлі
бағдарламаларын іске асыруға байланысты елеулі әлеуметтік шығындарға
ұшыратады, ал мұндай жағдай адам дамуына анағұрлым тиімді бағытталуы мүмкін
ресурстарды қоғамнан оқшауландырады.
1-кесте - Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бірінші тоқсаныңдағы
еңбек нарығындағы негізгі көрсеткіштер
15жастағы және одан жоғары жастағы
халық, мың.адам
I тоқсандағы Анықтама:
IV тқ.
2006ж
2005ж 2006ж 2007ж*
Жұмыссыз халық, мың. адам 661,1 652,6 624,0 618,7
Жұмыссыздық деңгейі, % 8,5 8,2 7,7 7,7
15-24жас аралығындағы Жұмыссыз ха- 204,8 207,2 152,9 146,2
лық
16-24жас аралығындағы Жастардың 14,7 14,7 11,1 10,8
жұмыссыз деңгейі
Ұзақ мерзімдегі жұмыссыздық 4,8 4,3 3,5 3,8
деңгейі,%
Жұмыспен қамтылған халық,мың. адам 7102,7 7289,0 7489,9 7414,9
Жұмыспен қамтылу деңгейі,% 62,6 63,2 64,1 64,4
Жалдамалы жұмыскерлер,мың. адам 4563,0 4719,4 4897,8 4811,6
Өз бетінше жұмыспен қамтылғандар, 2539,1 2569,6 2692,1 2603,6
мың.адам
Экономикалық белсенді халы, 7763,2 7941,6 8113,9 8033,6
мың.адам
Экономикалық белсенді халық 68,4 68,9 69,4 69,7
деңгейі, %
Экономикалық белсенді емес халық, 3587,1 3582,8 3574,8 3488,5
мың.адам
Экономикалық белсенді емес халық 31,6 31,1 30,6 30,3
деңгейі, %
Сонымен, жұмыссыздық құбылысы қоғам үшін қазыналық жоғары шығындарды,
адам капиталынан айырылуды, әлеуметтік саралардың күшеюін, жастар
проблемасының шиеленісуін білдіреді.
Жұмыссыздық деңгейін (u) жұмыссыздар санын (U) бүкіл экономикалық
белсенді халық санына (L) бөлу арқылы табады және ол пайызбен көрсетіледі:
(1)
Мұнда Е-жұмыс істеушілер саны.1,б
Ол Халықаралық еңбек ұйымының әдісі бойынша және әр мемлекеттің арнайы
заң нормаларымен есептелінеді. ХЕҰ әдісі бойынша, мемлекеттік жұмыспен
қамту органдарынан басқа қызмет орындары мезгіл–мезгіл халықтық сұрақтану
жүргізеді. Қазақстанда жұмыссыздық деңгейін есептеумен Статистика бойынша
агенство шұғылданады.2,145-146бб
Алғашқы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасында 2007ж бірінші
тоқсанында жұмыспен қамтылғандар саны 7,5 млн.адам. Бұл алғашқы жылдың
сәйкес кезенімен салыстырғанда 200,9 мың адамға не 2,8% көп. Жұмыспен
қамтылғандардың құрамында жалдамалы жұмысшылардың үлесі 64,5%-ды құраса, өз
бетінше жұмыспен қамтылғандар - 34,6%. Жалдамалы жұмысшылардың негізгі
үлесі мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелерде – 81,3%-ды құрады.
Сол жылдың бірінші тоқсанында жұмыссыздардың саны (экономика- лық
белсенді жастағы халық, жұмыс орны жоқ, бірақ белсенді жұмыс іздеп жүрген
және жұмысқа дайын адамдар) 624мың адамды құраса, ал жұмыс- сыздық деңгейі
-7,7% құраған. Бұл алғашқы жылдың сәйкес кезенімен салыс- тырғанда 28,6 мың
адамға немесе 4,4%-ға қысқарғанын көрсетеді. Жұмысыз халық ішінде ерлер -
257,1 мың адам (41,2%), әйелдер-366,9 мың адам (58,8%) 9,www.stat.kz.
2-кесте - 2007ж. Iбірінші таңдағы жқссыздық.
Барлығы Оның ішінде Анықтамалы: 2006 жылы I
тоқсан
ерлер әйелдер Барлығы Оның ішінде
ерлер әйелдер
Жұмыссыз халық, мың адам 624,0 257,1 366,9 652,6 277,0 375,6
Жұмыссыздық деңгейі,% 7,7 6,2 9,2 8,2 6,9 9,6
15-24 жас аралығындағы 152,9 78,5 74,4 207,2 97,0 110,2
жұмыссыздар, мың адам
Жастардың жұмыссыздық 11,1 10,4 12,1 14,7 12,7 17,2
деңгейі,%
Ұзақ мерзімді жұмыс 3,5 2,5 4,6 4,3 3,1 5,5
сыздық деңгейі,%
Жұмыссыздық масштабын азайту ретінде жұмыссыздық ретінде жұмыссыздықтың
табиғи деңгейіне жету көзделінеді. Өйткені жұмыссыз- дықты мүлдем жою
мүмкін емес және ондай мақсатты қойып керегі де жоқ. Фрикциондық пен
құрылымдық жұмыссыздықтар түрлері экономикаға табиғи тән элементтер болып
танылады, сондықтан олардың деңгейлерінің қосындысы жұмыссыздықтың табиғи
деігейіне тең болады. Осы деңгейге жеткенде еңбек нарығы тепе- теңдік
жағдайда болады. Бірақ еңбек нарығының бұл жағдайында кәсіптік- біліктілік
жағынан бос жұмыс орны мен онда жұмыс істегісі келетін адамдар арасында
толық сәйкестік бар деуге болмайды, бірақ сан жағынан ұсыныс пен сұраныс
бірдей болуы мүмкін. Жұмыссыздық нарықты қатынастардан туады, сондықтан ол
экономикадағы өзгеріспен тығыз байланысты. Американдық экономист А.Оукеннің
есептеуі бойынша, егер ұлттық ішкі өнім (ҰІӨ) 2,7%-ке өссе, жұмыссыздық
деңгейі өзгермейді; ал ҰІӨ қосымша тағы 2 %-ке өсуі жұмыссыздық деңгейін
бір пайызға азайтады және ,керісінше,ҰІӨ-нің қосымша қысқаруы жұмыссыздық
деңгейін көтереді.9,www.zakon.kz
1.2 Жұмыссыздық түрлері және толық жұмысбастылық
Жұмыс күші құрамындағы жұмыссыздық коэффицентінің қобалжуын әр түрлі
топтар бойынша жалпы коеффицент немесе u жұмыссыздық дәрежесі, және
жұмыссыздық коцеффицент арасындағы қатынастарды пайдалана отырып,
жұмыс күші құрамындағы топтар бойынша зерттеуге болады. Жалпы коеффицент
жұмыссыздықтың топтардағы орташа өлшемді коеффиценті болады:
(1)
мұндағы салмағы – бұл нақты топқа тиісті азаматтық жұмыс күшінің
үлесі
Теңестірудің көрсетуі бойынша, жұмыссыздықтың жалпы коеффиценті
негізінен жұмыс күші құрамындағы әр түрлі топтарда тең келетін жұмыссыздық
коэффиценттерінен құралуы немесе жасы, нәсілі және жынысы бойынша
ерекшеленген топтар арасындағы жұмыссыздық коэффиценттерінде күрделі
айырмашылықтарды жасауы мүмкін болып табылады 1.
Жұмыссыздықты тудыратын экономикалық себеп бойынша жұмыссыздықты төрт
түрге бөлуге болады:
• Фрикциондық немесе уақытша жұмыссыздық қызметкер бір жұмыс орнынан
екіншісіне ауысқанда болады;
• Құрылымдық жұмыссыздық экономика құрылымында ұзақ уақыт бойы өзгерістер
болуынан туады: нәтижесінде қызметкер мен жұмыс орын арасында
біліктілік деңгейі және маман түрі бойынша сәйкессіздік пайда болады;
• Циклдік не сұраныс тапшы жұмыссыздық түрі тұтас сұраныс жеткіліксіз
жағдайында туады;
• Маусымдық жұмыссыздық кейбір салаларда экономикалық белсенділігінің жыл
бойында теңселуімен байланысты болады2,148б..
Уақытша жұмыссыздық. Кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет
түрлерін таңдау мүмкіншіліктері бар кезде жұмысаралық жағдайда қалады.
Кейбіреулерін жұмыстан шығарып жіберіп, олар басқа жұмыс орнын іздеп
жүреді. Басқа біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз
болады (мысалы, құрылыстағы қолайсыз ауа райы жағдайы). Сонымен қатар
жастар арасында алғаш рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты болады.
Осы жұмыссыз адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан жұмысқа
қайтып келген кезде, олардың орнын басқа жұмыссыздар басады. Сондықтан, әр
түрлі себептермен жұмыссыз қалған адамдар санаты құрамын өзгертсе де, осы
жұмыссыздық типі қала береді. Жұмыс іздеп жүрген немесе жұмыс орнын алуын
күтіп отырған адамдарға экономистер уақытша жұмыссыздар деген термин
қолданады (ол жұмыстың қайта жаңғыруымен немесе іздеумен байланысты).
Уақытша деген анықтама бұл құбылыс мәнін нақты көрсетеді: еңбек
нарығында жұмыс орны мен жұмыс күші арасында сәйкестілік орнамайды. Уақытша
жұмыссыздар еңбек нарығына ұсынатын білімдері бар деп есептелінеді.
Уақытша жұмыссыздық міндетті және ерікті болып бөлінеді. Жұсшылардың
көпшілігі жұмысаралық жағдайға өз еркімен түседі, олар - өздерінің төмен
жалақылы жұмыстарын жоғары төлемақылы жұмысқа ауыстырады. Бұл жұмысшылардың
өздеріне үлкен табыс әкеледі және еңбек ресурстарының ұтымды пайдасын
арттыру дегенді білдіреді. Яғни, жалпы экономикадағы нақты өндіріс
көлемінің ұлғаюы [3, 25-43 б.]..
Циклдық және құрылымдық жұмыссыздық
2008 жылғы жұмыссыздық дегеніміз - жұмыспен толық қамтылған пайда
болған жұмыссыздық. Құрылымдық - жұмыссыздық еңбек нарығы құрылымның
нәтижесі. Құрылымдық жұмыссыздық деңгейі натуралды жұмыссыздық деңгейімен
бара-бар. Циклдық жұмыссыздық - құрылымдық жұмыссыздықтан жоғары. Ол өнім
жұмыспен толық қамтылу даңгейінен төмен болған тұста пайда болады.
Құрылымдық жұмыссыздық дегеніміз – бұл экономика толық жұмылды-рылған
деңгейде болатын жұмыссыздық болып табылады. Құрылымдық немесе фрикциондық
жұмыссыздық еңбек базары құрылымынан туындайды, яғни экономикадағы жұмыс
орындары сипаттамасымен, жұмысшылар мен фирмалардың мінез-құлқына ықпал
ететін жұмыссыздыққа көмек сияқты әлеуметтік дәстүрлер және еңбек базары
институттарынан туындайды.
Уақытша жұмыссыздық ақырындап Құрылымдық жұмыссыздық деп аталатын
екінші санатқа ауысады.4,536б..
Экономистер “құрылымдық” терминін құрамдық деген мағынада қолданады.
Уақыт өте келе технология мен сұраныс құрылымында өзгерістер болады, олар
өз алдына еңбек күшіне жиынтық сұраныс құрылымын өзгертеді. Осы
өзгерістердің нәтижесінде кейбір мамандықтарға деген сұраныс азаяды немесе
мүлде жойылады. Басқа мамандықтарға соның ішінде жаңаларына сұраныс
көбейеді. Бұл жағдайда еңбек күші еңбек орындарының құрылымындағы жаңа
өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық пайда
болады. Кейбір қызметкерлердің өздерінің мамандық тәжірибелері нарық
сұранысына сәйкес келмейтініне көздері жетеді; олардың тәжірибесі мен
іскерлігі технология мен сұраныс сипатында болған өзгерістерге байланысты
ескіріп, керексіз болып қалады.
Сонымен қатар жұмысбастылықтың географиялық құрылымы әрдайым өзгеріп
отырады. Құрылымдық жұмыссыздар жаңа жұмыс орнына орналасуы үшін арнайы оқұ
курсын өту керек, ал кейде тұрғын жерін де ауыстыруы керек. Құрылымдық
жұмыссыздық ұзақ мерзімді болып келеді, сондықтан да ол қауіпті болып
келеді1,63 б.
Құрылымдық жұмыссыздық дәрежесі жалпылама жұмыссыздық дәрежесімен
бірдей болады.
Циклдық жұмыссыздық дегеніміз – бұл құрылымдық жұмыссыздықты басып
озатын жұмыссыздық болып табылады. Яғни ол келесі түлек толық жұмылдырылған
түлек дәрежесінен төмен болған жағдайда пайда болады 4,536 б..
Циклдік жұмыссыздық құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық
шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңде пайда болады. Тауарлар
мен қызметтерге жиынтық сұраныс азайғанда, жұмысбастылық төмендейді,
жұмыссыздық өседі. Сол себепті циклдік жұмыссыздықты кейде “сұраныс
тапшылығына байланысты жұмыссыздық”деп атайды 1,64б.
Толық жұмысбастылық ұғымы. Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем
жоқтығы емес. Экономистер уақытша және құрылымдық жұмыссыздықты болмай
қоймайды деп санайды, осыдан толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100%-
нан аз бөлігін қамтитын жұмысбастылық болып саналады. Дәлірек айтқанда,
толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылымдық
жұмыссыздық деңгейлерінің қосындысына тең.
Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық
деңгейі циклдық жұмыссыздық нөлге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты жұмыссыздықтың табиғи (шынайы)
деңгейі деп те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі
өнімнің нақты көлемі экономиканың өндірістік әулеті деп аталады. Бұл
толық жұмысбастылық кезіндегі экономика өндіре алатын өнімнің нақты
(шынайы) көлемі. Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі немесе
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі еңбек күші нарықтары тепе- теңдік жағдайында
болғанда, яғни жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындардың саны сәйкес келген
жағдайда орнайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі дегеніміз – оң өлшем,
өйткені уақытша жұмыссыздарға сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт керек.
Құрылымдық жұмыссыдарға да жұмысқа орналасу үшін оқу курстарын өтуге немесе
басқа жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеп жүрген адамдардың саны
бос жұмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күші нарықтары сәйкес
келмейді деген сөз. Мұндай жағдайда жиынтық сұраныс тапшылығы мен циклдық
жұмыссыздық пайда болады. Басқа жағынан қарағанда, жиынтық сұранысы артық
болған жағдайда, жұмыс күшінің жетіспеушілігі байқалады, яғни бос жұмыс
орындардың саны жұмыс іздеп жүрген адамдар санынан артық болады. Мұндай
жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейінен төмен болады. Еңбек
күші нарықтарындағы мұндай тапшылық инфляциямен қатар болады.
Көріну сипаты жағынан жасырын жұмыссыздық түрін ажыратады. Қазақстан
жағдайында жасырын жұмыссыздық көкейкесті мәселе ретінде қарастырылады.
Оған жұмыс істемейтін, бірақ еңбек қатынасын кәсіп- орынмен ресми түрде
үзбеген (осы себепті жқмыс істеушілер қатарында болып есептелінеді) және
мөлшерленген жұмыс уақытында (күн,апта) жартылай жұмыс істейтін адамдар
жатады. Ал халықаралық тәжірибеде бұл жәйтті толық жұмыс істемеушілік деп
атайды2,148б.
Фрикциондық жұмыссыздық және оның натуралды мөлшері.
Ымыраға келмеушілік – еңбек нарығының әрдайым өзгерісте болуынан
туындайтын жайт. Кейбір адамдар зейнет демалысына шығады. Ал енді біреулері
жұмыс істеуді жалғастыра береді. Бір фирма жұмысшы жалдаса, енді бірі оны
жұмыстан босатып жатады.
Адамға жұмыс табу үшін уақыт қажет. Фрикционды жұмыссыздық дегеніміз —
жұмысшының жаңа жұмыс іздеуі мен сол аралықтағы жұмыссыздық.
Фрикционды жұмыспен қамтамасыз етудің: жұмыспен толық қамтылу деңгейі
мен жұмыспен толық қамтылу деңгейіндегі өніміне байланысты сомасы бар.
Жұмыссыздықтың сол сомасы натуралды мөлшер деп аталады. Жұмыссыздықтың
натуралды мөлшері дегеніміз – еқбек нарығы тепе-тең болғандағы сол нарықпен
ымыраға келмейтін жұмыссыздық мөлшері. Натуралды мөлшер әр түрлі уақытта
жұмыс күшінің 4%-тен 7%-іне дейін есептелінеді.
Мұндағы маңызды мәселе – жұмыссыздықтың болуы – неоклассикалық үлгідегі
экономика жұмыспен толық қамтылғандагы өнім деңгейіндегі еңбек нарығына
үйлеспейтіндігі...
1.3 Жұмыссыздық дәрежесін төмендету және көмек көрсету
Макродеңгейдегі еңбекке сұраныс және ұсыныс экономика жағдайына тәуелді
және мемлекеттік деңгейде қабылданған әлеуметтік-экономикалық даму
концепцияcына сәйкес реттеліп отырады. Нарықтық экономиканың дамуының
әртүрлі кезеңдерінде еңбек рыногының әлеуметтік-экономикалық теорияларының
өзіндік позициялары болды. Классикалық теория өкілдері болып табылатын
А.Смит,
Д.Рикардо, Ж.Б.Сей, сонымен бірге неоклассиктер А. Маршал, А.Пигу,
нарық жүйесі мемлекеттің экономикалық процестерге араласпаған жағдайында
толық жұмыспен қамтамассыз ете алады деп дәйектеді. А.Пигу өзінің
“Жұмыссыдық теориясы” еңбегінде (1993ж.) жұмыссыздықтың басты себебі
ретінде еңбек ақының жоғарғы деңгейін: еңбек ақыны өсіру, өндіріс
шығындарын көбейтеді және жұмыс орындарының қысқаруына әкеледі деп
есептеді.
К.Маркс жұмыссыздықтың үш түрін ажыратады: ағымдық, жасырын және
тұраланған. Мұндай жұмыссыздық түрлері өткен тарихта ғана қалып қойған жоқ,
ол нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттердің бәріне де тән. Қазақстан да
бұл проблемалардан өтіп кете алған жоқ.
Жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейінің болуы еркін экономикаға тән
қасиет. Нарықтық экономикаға өту кезеңдегі негізгі мәселе – жұмыссыздықтың
өсуін баяулату және оны белгілі бір деңгейде ұстап тұру. Мемлекеттің
араласуының негізгі шаралары – жұмыссыздықты болдырмау және жұмыс орындарын
ұйымдастыру 3,178-179б.
Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы халыққа жолдауында
барлық қазақстандықтардың өмірін жақсартуға, экономикалық өркендеуге
әкелетін саясатты жасау қажеттілігі аталады. Осыған байланысты қазіргі
негізгі мәселе еңбек нарқындағы жұмыссыздықпен, кедейлікпен күресу.
Мемлекет бағдарламалары жасалуда. Қазіргі кезде Қазақстан экономикасында іс
жүзінде асып жатқан жұмыспен қамтудың белсенді көмек көрсету бағыттарына
мыналар жатады:
• Жұмысты іздестіруге көмектесу және жұмысқа орналастыру арқылы қызмет
көрсету;
• Кадрларды қайта даярлау және біліктілікті жоғарлату;
• Қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
• Жұмыспен қамтуды субвенциялау;
• өзін-өзі жұмыспен қамтуға метериалдық көмек көрсету;
• өзін-өзі жұмыспен қамтуға микрокредиттер беру немесе кішігірім
кәсіпорындарды құру және т.б.
Бұл бағдарламалар іске асып жатқанымен, өз деңгейінде тиімділігі әлі
төмен және нәтижелері де мардымсыз болып келеді. Оның басты себебі – бұл
бағдарламалардың дұрыс ұйымдастырылып, менеджмент негізінде іске асырылмауы
болып отыр 5,168-169бб..
Жұмыссыздықтың жиілігі.
Жұмыссыздықтың жиілігі дегеніміз - жұмысшы жұмыссыз қалған кездегі
уақыттың орташа саны, әрбір кезеңі. Жұмыссыздық жиілігінің екі негізгі
факторы бар. Біріншісі - экономикадағы әрбір фирма арқылы жұмыс сұранымының
сан түрлі болуы. Тіпті жиынтық сұраным тұрақты болған жағдайда да кейбір
фирмалар ұлғаяды да, енді бірі қысқарады. Осылайша қысқартылған фирмалар өз
жұмысшыларынан айырылып, ал ұлғая бастағандары жұмысшыларды көбірек
жалдайтын болады. Сұраным көп болуына орай жұмыссыздық деңгейі де
жоғарылайды. Бұдан ары қарай жиынтық сұранымдағы өзгерістің өзі жұмыс
сұранымындағы өзгеріске әсерін тигізеді.
Келесі фактор еңбеккердің жұмыс күшіне ену деңгейі, жұмыс күшінің арту
деңгейі жеделдеген сайын жұмыссыздықтың натуралды деңгейі жоғарылайды.
Жұмыссыздық мерзімінің төрт факторы және жұмыссыздық жиілігінің екі факторы
жұмыссыздықтың натуралды деңгейінің негізі факторлары болып есептелінеді.
Олар өзгеріссіз. Ал еңбек нарығы мен жұмыс күшінің өзгеруі мүмкін.
Эдмунд Фелпс айтқандай, натуралды мөлшер бейне бір жарық жылдамдығы іспетті
күн астындағының бәрінен тәуелсіз түрде көрініс береді. Шындығында,
натуралды деңгей 1977 жылдары 4% болса, ол 1997 жылдардың соңына қарай 5-6%
төңірегінде болды.
Жалақы тиімділігі.
Көптеген экономистер фрикциондық жұмыссыздықты халық іздеуде жаңа
жұмысшылардың жұмыс іздей отырып, жалпы жұмыс күшінің 5-6%-ын құрауына сене
қоймайды. 1987 жылдардан кейінгі жұмыссыздық пен натуралды деңгей
факторларын зерттеуден кейін, 1997 жылдардың ортасында ілгері басушылық
байқалды.
Жаңа теориялар пайда бола бастады. Соның бірі - ұтымды жалақы теориясы;
бұл теория бойынша көптеген фирмалар жұмыс күшін берік сақтап қалуы үшін
жалақы нарықтан жоғары төленуі тиіс. Нақты жалақы жоғарылайтын болса,
жұмыссыздық тым артып кетеді.
Жұмыссыздықтың натуралды деңгейінің өсуі.
1993 және 2008 жылдары жұмыссыздық натуралды деңгейден жоғары болды.
Бірқатар экономистер натуралды деңгей жұмыс нарығындағы жұмыссыздық
деңгейіне тең деп есептелінгендіктен, оны көрсеткіші жоғары болуы керек деп
тұжырымдады. Мұндай айырмашылықты натуралды мөлшерді көбейтеді де, соның
салдарынан жұмыссыздықты төмендету қиынға соғады [4, 17-23 б.]..
Жұмыссыздық кезіндегі кешеуілдеу. Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі - өзін
тұрақтандыра алады. Мұның әр түрлі жолдары бар. Жұмыссыз адам тап осындай
тірлікке бейімделіп кетуі мүмкін. Сол сияқты ол жұмыссыздыққа берілетін
жеңілдік жөнінде естіп, оны қалай алудың жолын және кездейсоқ жұмыс атқара
жүріп қалай күнелту қамын ойластырады.
Алайда жұмыссыз адам жұмыста да сәтсіздік болуы мүмкін болатынынан
секем алып, жұмысын ауыстырмайды. Бұл, әрине, жалдаушыға да қолайлы. Оның
ойынша, жұмыссыз қалған адам күш-қуатын азайтып, жұмыстың қыр-сырын ұмыта
бастайды. Жұмыссыздық мөлшері жоғары болған сайын (жұмыссыз болу ұзаққа
созылады) жұмыссыздық ұзақ уақытқа созылады.
Еңбек нарқы, жұмыссыздық тек бір саланы ғана қамтитын саясат емес, ол
барлық салаларды , барлық адамдарды қамтитын саясат. Еліміздің әл-аухаты,
экономикалық жағдайы мемлекеттің ұстанған саясатына және жүргізіліп жатқан
реформаларына, саяси-экономикалық басым бағыттарына тікелей байланысты.
Еңбек нарығының қалыптасуы және дамуы азаматтарды қорғау, оларды әлеуметтік
тұрғыдан қолдау бойынша экономикалық, құқылық және ұйымдастыру шаралары
жүргізілуі қажет 6,171б..
Қазақстан жағдайында нарықтың инфрақұрылымы, оның ішінде еңбек
нарығының институттары мен ұйымдары, жеткілікті дамымағандықтан мемлекет
әлі де зор роль атқару керек. Еңбек нарығы толық құнды бәсекелесті болған
сайын қызметкерлер де, кәсіпкерлер де елдің еңбек ресурстарын барынша көп
өнімді пайдалануға ынталанады. Жеке меншікті сектордың даму дәрежесі өскен
сайын, еңбек нарығының инфрақұрылымы кемеліне жеткен сайын мемлекет
әлеуметтіқатынастарына өзінің рөлін, кірісу дәрежесін мен формасын
өзгертеді 2,156.
2. МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚСЫЗДЫҚ АРАСЫНДАҒЫ ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
2.1 ЖҰӨ және Оукен заңы бойынша жұмыссыздық деңгейінің
қозғалысы.
Жұмыссыздық факторының өзгеруі нақты ЖҰӨ-нің өсуінің көзі екенін
байқадық ЖҰӨ-нің өсуі жұмыссыздықты нашарлатумен қабаттас. Мұндағы тік
сызық белгілі бір жылдағы нақты өнімнің өсу мөлшерін көрсетеді. Көлденең
сызық жұмыссыздық мөлшеріндегі сол жылғы өзгерісті сипаттайды. Мәселен,
2004 жылы өнімнің өсу мөлшері 6,8%, ал жұмыссыздықтың азаю мелшері 2,1%
болды. 2004 жылды сол жақтағы нүктеге белгілейміз. Бұл аймақ өсу мен
жұмыссыздық мөлшерінің төмендеу кезеңіне сәйкес келеді. Керісінше, төменгі
оң жақтағы аймақтарда 2000–2002 жылдардағы құлдырау кезеңіндегі баяу даму
және арта түскен жұмыссыздық мөлшері белгіленген. Мәселен, 2001 жылғы өрлеу
кезінде жұмыссыздық та өсе түскен. Жұмыссыздықтың мелшері төмендеу үшін,
өсу мөлшері 2,5%-ке тең болуы керек. 2004 жылы 20 жыл ішіндегі ең жоғары
өсуде жұмыссыздықтың әжептәуір азайғанын көрсетеді.
Жұмыссыздық пен нақты ЖҰӨ көлемі арасында қандай тәуелділік бар? Жұмыс
істейтіндер өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызмет түрлеріне байланысты
жұмыстарды атқарады, ал жұмыссыздар – атқармайды, осыған байланысты
жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауы нақты ЖҰӨ көлемінің төмендеуіне әсерін
тигізеді. Бұл жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ көлемі арасындағы жағымсыз
тәуелділік, бірінші болып осы тәуелділікті зерттеуші, экономист Артур
Оукеннің есімімен Оукен заңы деген ат алды [4, 30-55 б.].
Оуке заңы.
Нақты өсу және жұмыссыздықтағы өзгерістер арасындағы өзара тәуелділікті
Оукен заңы дейді. Артур Оукен – Брукинг институтының экономикалық
кеңесшілерінің төрағасы. Бұл заң бойынша өсу жалпы бағыттан 2,5% жоғары
болса, онда жұмыссыздық мөлшері төмендейді. Нақты ЖҰӨ-нің өсуін бір жыл
мелшерінде алғанда, жұмыссыздық мөлшері 0,4%-ке төмендейді. Бұл қарым-
қатынас Δu деп бейнеленгенде жұмыссыздық мөлшерінің өзгеруін көрсетеді. у
дегеніміз – өнімнің өсу мөлшері, 2.5 дегеніміз – өнімнің жалпы бағыттағы
өсуі. Формуланы көрсету үшін өсімді 4% деп алайық. Бұл жұмыссыздық
мөлшерінің азаюын былай бейнелейміз: 0.52 [= 0,4 (4 - 2.7)].
Δu = - 0,4 (у - 2,5)
(1)
Жұмыссыздық мөлшерін бір процентке кеміткенде, өсу қанша болады?
Жауабы: 5% [-1 = -0.4 (5-2,5)]. Егер өсу 7,5% болса, онда жұмыссыздық
мөлшері 2%-ке кемиді. Оукен заңы жұмыссыздықтың өсуін жалпы ережелермен
қамтамасыз етеді.
Ереже шамамен алынған, сол себепті оның қызметі айқын емес, ол бойынша
өсу жұмыссыздыққа ауысады. Бұл заңдылықтың саясатқа пайдасы бар. Өйткені ол
өсудің мерзімнен тыс мөлшеріне әсер етеді. Мысалы, біз 9% жұмыссыздықпен
құлдыраудамыз делік. 6% жұмыссыздыққа қайта оралу үшін қаншама жылдар
қажет? Бұған берілетін жауап даму кезеңінде экономиканың қаншалықты тез
дамуына байланысты. 6%-ке жету үшін өнім үш жыл бойы 5,0% өсіп отыруы
қажет. Осылайша әр жыл сайын 2,5% жалпы бағыт бойынша өсіп отырады, бірақ
жұмыссыздық мөлшерінен 1% алынып отырады. Балама даму стратегиясы былай: әу
баста даму жоғары, содан кейін төмендей түседі: мысалы, 6.0%, 5.0%, 4.0%.
Жұмыссыздықтың өзгермейтін деңгейінде заң өлшемділігі болады, яғни
мұнда нақты ЖҰӨ көлемінің өсім қарқыны тұрғын халықтың өсімімен, капиталдың
жиналуымен және ғылыми-техникалық прогрестің өсімімен белгіленіп, 30%-ды
құрайды. Сонымен қатар, әрбір жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауын 1%-ға,
нақты ЖҰӨ көлемінің өсім қарқыны 2%-ға төмендетеді. Сол себепті,
жұмыссыздық деңгейінің 6 және 8%-ға өсімі нақты ЖҰӨ көлемінің өсімін былай
құрайды: 3 – 2 х (8 – 6) = -7%.
Осыған байланысты, Оукен заңы бойынша, экономиканың төмендеуімен нақты
ЖҰӨ көлемі 1%-ға төмендейді.
Оукен заңы жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ арасындағы байланысты көрсетеді:
Y – Y*Y* - ( (U – U*)
Мұндағы, Y - нақты өнім көлемі;
Y* - потенциалды ЖҰӨ;
U - нақты жұмыссыздық деңгейі;
U* - табиғи жұмыссыздық деңгейі;
( - эмпирикалық коэффициент (1, 80 б.(.
2.2 Филлипс қисық сызығы бойынша жұмыссыздық мөлшері.
Неоклассикалық теорияға сыймайтын екінші мән жалақының өзгерту мөлшері
мен сұраным мөлшері аралығындағы байланыстан туындайды. 1958 жылы
Лондондағы Экономикалық мектептің профессоры А. В. Филлипс Біріккен
Корольдіктегі 1861 жылдан 1957 жылға дейінгі жалакыны зерттеді. Оның
нәтижесі 1-фигурада көрсетіледі. Филлипс қисық сызығы жұмыссыздық мөлшері
мен ақшалай жалақы мөлшерінің аралығындағы қарама-қарсылықты көрсетеді.
Жұмыссыздық мөлшері неғұрлым жоғарыласа, жалақы мөлшері де соғүрлым
төмендей береді. Басқаша айтқанда, жалақы инфляциясы мен жалақы аралығыңда
өзара байланыс бар.
Филлипс қисық сызығы жалақы инфляциясының мөлшері жұмыссыздық мөлшері
бойынша кебейетінін көрсетеді. Осы кезеңдегі жалақыны – W, өткен кезеңдегі
жалақыны W-1, жалақы инфляциясының мөлшері gw деп белгілеп, төмендегі
теңдеуді жазамыз:
gw = W - W-1 W-1
(1)
Жұмыссыздықтың натуралды мөлшерін ( деп алып, Филлипс қисық сызығын
былай жазамыз:
gw = - ( (u - u*)
(2)
Мұндагы ( жалақының жұмыссыздыққа катысын өлшейді. Бұл теңдеу бойынша
жұмыссыздықтың мөлшері натуралды мөлшерден асқан кезде жалақы азаяды, яғни
u u*; жұмыссыздық натуралды мөлшерден төмен болғанда, жалақы артады.
Филлипс қисық сызығында жалақы мен баға жиынытық сұранымдағы
өзгерістерге қарай біртіндеп реттеледі. Неліктен? Экономика тұрақты бағамен
тепе-теңдікте және жұмыссыздық натуралды мөлшерде, ал ақша қоры 10%-ға өсті
делік. Экономика қайтадан тепе-теңдікте болуы үшін баға да, жалақы да 10%-
ға өсуі керек. Алайды Филлипс қисық сызығы көрсетіп тұрғанындай, жалақы 10%-
ға артуы үшін жұмыссыздық мөлшері төмеңдеуі тиіс. Бұдан жалақы мөлшері
артады. Жалақы өсе бастаса, баға да көтеріледі. Осылайша экономика жұмыспен
толық қамтамасыз етілген жағдайдағы өнім деңгейі мен жұмыссыздыққа қайта
оралады.
1 – фигура. Біріккен корольдікке аралған филипс қисық сызы,ы.
Дерек көзі: А. В. Филлипс. Жумыссыздық және Біріккен Корольдіктегі
жалақы өзгерісінің мөлшері, 1861—1957. "Экономика", 1958 жыл,
қараша.
Сол тұста ақша қорының артуынан жұмыссыздық қысқарды. Мұны (2)
теңдеуді жалақының бүгінгі деңгейі мен бұрынғы деңгейін ескере отырып қайта
жазамыз:
W = W-1 [1 - ( (u - u*)]
(2а)
Жалақының бұрынғы деңгейінен жоғары болуы үшін жұмыссыздық натуралды
деңгейден төмен болуы қажет.
(2) теңдеуде көрсетілгендей, Филлипс қисық сызығы деген үғым өзіндік
Филлипс қисық сызығын немесе бағалардың өсу мөлшерінің инфляция деңгейінің
жұмыссыздық денгейіне қатысын көрсету үшін қолданылады [5, 55-70 б.].
2.3 Филлипстің қисық сызығының инфляцияға шығу
арқылы
жұмыссыздықтың төмен деңгейін тұрақтандыру әсері.
Инфляция жұмыспен қамтуға айтарлықтай әсер етеді. 1958 жылы ағылшын
экономисі А. Филлипс оның ықпалын көрсететін, “сұраныс инфляциясы” деген
үлгіні ұсынды. 1861-1956 жылдардағы Ұлыбритания санақтары деректерін
пайдалана отырып, ол жалақы ставкасы өзгеруі мен жұмыссыздық деңгейінің
арасындағы тәуелділіктің кері әсерін қисық арқылы көрсетті. Сөйтіп,
Англиядағы жұмыссыздықтың 2,5-3 проценттен артық көбейтуі баға мен жалақы
өсуін күрт баяулататынын дәлелдеді. Үкімет Филлипстің қисық сызығын сол
күйінде экономикалық саясатты жасаудың құралы ретінде қолданды. Әсіресе ол
толық жұмыспен қамту және өндіріс бағасының тұрақтылығын анықтайтын
жағдайда пайдаланылды.
Абцисса өсінде жұмыссыздық деңгейі, ординат өсінде тауар бағаларының
өсу қарқыны бейнеленеді. Қисық сызық өсі параметрлердің көрінісі.
2 – фигура. Параметрлердің көрінісі.
Егер үкімет жұмыссыздық деңгейі И1 (оған баға өсу қарқыны сай Р1
келеді) төтнше жоғары деп есептесе, онда оны төмендету үшін бюджеттік және
ақша – несие шаралары қолданады, олар өз кезегінде сұранысты күшейтеді. Бұл
өндірістің ұлғаюына, жаңа жұмыс орындарының пайда болуына әкеледі.
Жұмыссыздық нормасы И2 мөлшеріне дейін төмендейді, бірақ дәлсол мезгілде
инфляция қарқыны Р2-ге дейін жоғарылайды. Мұндай жағдайлар экономиканың
“қызып” кетуіне, дағдарысқа ұшырауына әкелуі мүмкін, сондықтан үкімет несие
беруді тежеу, мемлекеттік бюджеттің шығыстарынкеміту және т.б. шаралар
жүргізеді. Нәтижесінде бағаның өсу қарқыны Р3 деңгейіне төмендеп, ал
жұмыссыздық өсіп, оның нормасы И3 болады.
Экономикалық реттеу тәжірибесі көрсеткендей, Филлипстің қисық сызығы
қысқа мерзімді экономикалық жағдайларда қолдануға келеді. Өйткені ұзақ
мерзімді жоспарда ( 5-10 жыл) жұмыссыздықтың жоғары болуына қарамастан
инфляция үдей береді, мұның бірталай себептері бар.
Бұлардың ішіндегі жиынтық сұранысты ынталандыру міселесін бөліп көрсеті
керек. Үкімет инфляция арқылы жұмыссыздықтың төмен деңгейін тұрақтандыру
үшін еңбекшілерді “жалған күту” дегенге сендіре алса діттеген мақсатына
жетеді. Мысалы, жалдамалы жұмысшылар номиналды жалақы ставкасының өсуін
байқап, еңбек ұсынысын көбейтеді. Мұнда Филлипстің концепциясы бойынша
инфляцияның өсуі (мұнымен байланысты номиналды алаөының өсуі) жұмыссыздықты
азайтуы мүмкін. Бірақ, бір кезде халық номиналды жалақының жоғары
ставкасының шын бағасын біледі. Өйткені, инфляция тұсында нақты жалақының
жоғарылауы оның номиналды дәрежесінің өсуімен бірдей емес, оған сәйкес
келмейді. Егер адамдар алған ақшаларына қызмет пен тауар сатып алуды бірте-
бірте азайтса, үміттің үзілгені, онда ешкім де жалақының өсуіне қарамастан
еңбегін ұсынбайды [6, 98-123 б.].
Мұндай өзара тәуелділікке 60-шы жылдары американ экономисі М. Фридмен
ерекше назар аударды. Ол жұмыссыздықпен күресуде жиынтық сұранысты
инфляциялық шаралармен “толтыру” тиімсіз деп көрсетті. Халық өзінің “жалған
күтуін” сезіп, номеналды ставканы жоғарылату жалақыны сатып алу қабілетін
жоғарылатумен сәйкес еместігін түсінгенде ғана инфляцияның өсуі еңбіктік
ұсынудың өсуімен жүрмей оның азаюы, яғни жұмыссыздықтың өсуімен жүреді.
Филлипстің қисық сызығын экономикалық талдау үшін тек қарқыны төмен,
баяу инфляцияға ғана қолдануға болады деген де сөздер бар. Күтпеген
экономикалық күйзелісте инфляцияның қарқыны кенеттен өседі және ол
жұмыссыздықтың көбеюімен қабаттасады. Басқа сөзбен айтқанда Филлипстің
қисық сызығы көрсететін статистикалық қатынас, ұзақ уақытқа тұрақты
экономикалық заңдылық бола алмайды.
Мұның орнына жұмыссыздықтың табиғи деңгейі деген теория шықты. Ол 1679
жылдан АҚШ-тың (рейган мен Дж. Буштың республикалық әкімшілігі) және
Англияда ( М. Тетчер үкіметі) экономикалық талдауында қолданылды.
Бұл теориның мәні мынада: қарқыны баяу, орта, яғни қоғамға қолайлы
инфляция деңгейі тек жұмыссыздықтың табиғи дәрежесінде ғана мүмкін болады.
Ал табиғи жұмыссыздықтың дәрежесі әр түрлі кәсіп иелерін жұмыспен қамту
жөніндегі ақпараттарға сүйене отырып, олардың фрикциондық және құрылымдық
түрлерін есептеу арқылы анықталады. Жұмыссыздықтың табиғи дәрежесі мен
инфляция қарқынын баяулатуға, тұрақтандыруға бағытталған экономикалық
саясат мақсатына жете бермейді. Оның оңды нәтижелерімен қатар (80-ші
жылдардың 2-ші жартысында АҚШ-та инфляция қарқыны едәуір төмендеді), мынаны
атап өту керек, жұмыссыздық табиғи деңгейіне жеткенде инфляция біраз уақыт
энерциямен қозғалады да содан кейін оның қарқыны жедел төмендейді.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі соңғы он жылдықта барлық батыс елдерінде
дерлік өсті [6, 117-143 б.].
Фридмен мен Фелпстің түзетулері.
1960 жылдардың соңына таман Милтон Фридмен (Чикаго университетінен)
және Эдмунд Фелпс (Колумбия университетінен) Филлипс қисық сызығына түзету
енгізді. Олар қарапайым Филлипс қисық сызығын уақыттан тыс жылжиды, себебі
жұмысшылармен фирмалар инфляцияның жалғаса беретінін біледі деп пайымдайды.
Экономикалық теорияның негізінде Фридмен мен Фелпстің тұжырымдамалары
бойынша инфляция мен жұмыссыздық аралығында ұзақ мерзімді үйлесімділіктің
сақталуы болымсыз ғана. Яғни, ұзақ мерзімді экономика жалақыдағы өзгеріс
мөлшеріне және инфляция мөлшеріне қарамастан, жұмыссыздықтың натуралды
мөлшеріне қарай жылжиды.
Бұған дәлел – жұмыссыздықтың натуралды мөлшерінің фрикциондық
жұмыссыздық мөлшері ретінде теңбе-тең еңбек нарығымен үйлесімді болуы.
Жұмыссыздық натуралды мөлшерден неғұрлым басым болған сайын теңбе-тен еңбек
нарығымен сәйкес келетін жұмыс іздейтін жұртшылық та көбейе береді. Мұндай
жұмыссыздықтан нақты жалақы төмендейді, сондықтан фирмалар жұмысшыларды
көбірек жалдауға ынталанады да, олардың аз ғана мөлшері жұмыс атқарып,
жұмыссыздықты натуралды мөлшеріне дейін қысқартады. Сөйтіп жұмыссыздық
натуралды мөлшерден төмен болса, фирмаларда жұмысшылар онша көп болмайды.
Халықты жұмысқа қызықтыру үшін жалақыны арттыру керек, сонда жұмыссыздық
натуралды мөлшерде сақталынады. Қорыта айтқанда, инфляция мен жұмыссыздық
арасында қысқа мерзімді үйлесімділік болған жағдайда ұзақ мерзімді үйлесім
болмайды деген пікірге тоқталады Фридмен мен Фелпс [7, 56-90 б.].
3. ИНФЛЯЦИЯНЫҢ ЖҰМЫССЫЗДЫҚҚА ӘСЕРІ ЖӘНЕ ЖҰМЫСПЕН ТОЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
ЖАҒДАЙЛАРЫ
3.1 Жұмыссыздық деңгейінің инфляцияға туғызған әсері.
Жиынтық сұраным саясаты экономикада жұмыссыздық деңгейі жоғарылаған
кезде инфляция тудыруға тырысады. Ал осындай төменгі сұраным жиынтығы
созыла түскен кезең инфляция мөлшерінің азаюына түрткі болады. 1980 жылғы
АҚШ экономикасындағы инфляция өлшемі көрсетілген. Мұндагы инфляция өлшемі
тұтыну бағасы индексінің (ТБИ) өзгеру мөлшеріне сәйкес келеді. Демек,
тұтынушының бағасы инфляция мөлшері болып табылады.
1980–1984 жылдар аралығында тұрақты инфляция кезеңі болды және оның
мөлшері 2% деңгейінде ауытқып отырды. Ал 1985—1990 жылдары бұл мөлшер
шамалы жоғарылады, ал 1972 жылдың орта шенінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Жұмыссыздық деңгейі және оның
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Жұмыспен қаматамасы ету және
жұмыссыздық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Жұмыссыздық түрлері және толық
жұмысбастылық ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...8
1.3 Жұмыссыздық дәрежесін төмендету және көмек
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 Макроэкономикалық тұрақсыздық арасындағы өзара қарым-
қатынас ... ... ... ... .15
2.1 ЖҰӨ және Оукен заңы бойынша жұмыссыздық деңгейінің қозғалысы
... ... ...15
2.2 Филлипс қисық сызығы бойынша жұмыссыздық
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Филлипстің қисық сызығының инфляцияға шығу арқылы жұмыссыздықтың
төмен деңгейін тұрақтандыру
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3 Инфлляцияның жұмыссыздыққа әсері және жұмыспен толық қамтамасыз ету
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
3.1 Жұмыссыздық деңгейінің инфляцияға туғызған
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...21
3.2 Жұмыссыздық
бірлестігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...22
3.3 Еңбек нарығына құйылым және жұмыссыздық
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
3.4 Жұмыссыздыққа байланысты берілетін
жәрдемақы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..29
4 Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
4.1 Қазақстан Республикасында халықты жұмыспен камту
туралы ... ... ... ... ... ... 31
4.1 Жұмыспен қамту және әлеуметтік
қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..37
КІРІСПЕ
Бұл курстық жұмысымның тақырыбы Жұмысбастылық және жұмыссыздық
болғандықтан, мен бір емес бірнеше әдебиеттерге сүйендім, өйткені ол әрине
өте ауқымды тақырып. Себебі жұмыссыздық – ол әлеуметтік-экономикалық
құбылыс: Қай уақытта пайда болады? Экономикалық дағдарыстар болған кезде
қандай күйзелістерге ұшырайды? Ол неден туындайды, тиімді ме, жоқ па?
дегендей сұрақтарға жауаптар беру керек. Макроэкономикалық зерттеулер
нәтижесінде тұрақты жұмыссыздықтың ең өзекті мәселе екеніне назар аудрғым
келеді, яғни жұмыссыздықты тежеу барысында қандай шараларды қолдану тиімді
болады. Менің пікірімше, жұмыссыздық мәселесін мемлекет тарапынан жұмыссыз
қалғандарға компенсация жүйесін дұрыс жолға қою арқылы немесе салықты
қысқарту жолымен шешуге болады.
Жұмыссыздық өскен кезде мемлекет өз тарапынан қаржы саясатын жүйелі
түрде, яғни салықты төмендету немесе мемлекет шығынын өсіру арқылы жүзеге
асыруы керек.
Қазіргі кезде жұмыссыз қалған әрбір адам, егер ол шындығында жұмыс
істегісі келсе, басқа жалдаушының назарын өзіне аудару үшін аз жалақымен де
жұмыс істеуге келісім береді. Осылайша артық тауары бар адам тауарын тез
өткізу үшін бағасын төмендетеді. Икемді реттелген баға мен жалақы үшін
жұмыскер тиісті жұмыс атқарады, фирмалар өзіне қажетті керек тауарларын
шығарады.
Жұмысымның бірінші бөлімін жалпы жұмыссыздық туралы жалпы түсінік және
Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейінің мазмұнын ашуға бағыттадым, яғни
жұмыссыздықтың түсніктемесі мен оның ерекшеліктері мен түрлеріне аса назар
аудардым. Ал екінші бөлімімде Оукен заңы және Филлипс қисық сызығы бойынша
жұмыссыздықтың деңгейін, қозғалысын, мөлшерін қарастырып, олардың ЖҰӨ мен
Оуке заңының арасындағы өзара байланыстылығын жаздым. Мәселен, Жұмыссыздық
факторының өзгеруі нақты ЖҰӨ-нің өсуінің көзі болып табылады. ЖҰӨ-нің өсуі
жұмыссыздықты нашарлатумен қабаттас.
Жұмыссыздық пен нақты ЖҰӨ көлемі арасында қандай тәуелділік бар? Жұмыс
істейтіндер өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызмет түрлеріне байланысты
жұмыстарды атқарады, ал жұмыссыздар – атқармайды, осыған байланысты
жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауы нақты ЖҰӨ көлемінің төмендеуіне әсерін
тигізеді. Бұл жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ көлемі арасындағы жағымсыз
тәуелділік, оның Оукен заңы бойынша талданылуы қарастырылады.
АҚШ-тың еңбек нарығын зерттеу барысында бес бірдей негізгі өзгешелікті
байқаймыз:
• Жұмыссыздық деңгейі әр алуан топқа қатысты және олардың жасына,
тіршілік-тәжірибесіне қарай анықталынады.
• Еңбек нарығындатауар айналымы жоғары болады. Жұмыспен қамтамасыз
етілгендер де, жұмыссыздар да молынан босату және жұмысын айыру,
әсіресе, құлдырау кезеңдерінде жоғары деңгейде болады, ал жандану
кезеңінде өз еркімен жұмыстан босану жоғарылайды.
• Белгілі бір айда жұмыссыз қалған ер адам аз уақыт қана (уақытша)
жұмыссыз қалады.
• АҚШ-тағы жұмыссыздардың едәуір бөлігі ұзақ уақыттар бойы жұмыссыз
болады.
2008 жылғы АҚШ-тағы жұмысшы күші және жұмыссыздық (миллион адам 16 жас және
одан да үлкен жастағы)
Халықтың жұмыс істеуге қабілетті жасы 186,3
Жұмыс күші 123,4
Жұмыспен қамтылғандары 116,7
Жұмыссыздар 6,7
Жұмысшы күшіне қосылмайтындар 62,9
Міне осыған байланысты не істеу керек?
Жұмыссыздықты 15-2 кесте бойынша, АҚШ-тағы жұмысқа қабілетті халық саны
186 миллион, оның 66,2 %-і жұмыс күшін құрайды. Енді жұмыс күшін тексеруге
қатысты, жұмыссыз адам бұл тексерісте: жұмыс орны жоқ және 1) өткен төрт
апта бойы жұмыс орнын іздеп жүргені, 2) жұмыстан босатылғаннан кейін
жұмысқа қайта шақырар ма екен деп дәмелі болумен жүргені, 3) төрт аптаның
ішінде жаңа жұмыс орнын іздеумен жүргені айқындалынды. Сөйтіп төрт апта
бойы жұмыс орнын іздеу барысында адамның қандай екені, неге қабілеті бар
екені тексеріледі.
Ал курстық жұмысымды мен жалпы әлемдік сахнада пайда болған, және де
басқа мемлекеттік менеджментке түрткі болған басқару мектептері туралы
жаздым. Өйткені оларды білу менің ойымша өте маңызды сияқты. Ал енді осы
жоғарыда атап өткен аспектілерді осы жұмысмымда толақтай тізіп шығамын.
1. ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ФОРМАЛАРЫ
1.1 Жұмыспен қамтамасыз ету және жұмыссыздық
Жұмыссыздық дегеніміз – әлеуметтік – экономикалық құбылыс, осы құбылыс
кезінде елдің экономикалық белсенді халқының бір бөлігі біршама уақыт не
тұрақты жұмыссыз немесе жалақысыз болады.
Нақты ЖҰӨ өзгеру көзінің үшіншісі – өнімді өсіруге ыңғайлы ете отырып
жұмысты өзгерту.
Жұмыссыздық мөлшері – жұмыс таба алмай жүрген жұмысшы күштерінің бір
бөлігі. Мысалы, 2002 жылы жұмыстың қысқартылуы немесе жұмыссыздықтың өсуі
салдарынан 1-1–фигурада нақты ЖҰӨ-нің төмендегені байқалады. Шындығында,
сол жылы жұмыссыздық 10,6%-ке өсті, бұл екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі ең жоғарғы жұмыссыздық мөлшері еді. 10 адамның біреуі өзіне жұмыс
таппады. Бұл жұмыссыздық деңгейі 1930 жылдардағы депрессиядан бері
байқалған жоқ.
Жұмыссыздықтың түрлері олардың пайда болу себептеріне қарай
өзгешеленеді:
• Уақытша жұмыссыздық жұмыспен қамтылғандардың өз ынталары бойынша
жұмысты ауыстырумен байланысты, осындай жұмыстағылар өздеріне
ыңғайлырақ жұмысты өз еріктерімен іздейді. Мұндай жұмыссыздық әрқашан
және барлық жерде болады.
• Құрылымдық жұмыссыздық ғылыми – техникалық прогрестің, өнеркәсіптің
жаңа салаларының ашылуларының ықпалымен өндіріс құрылымының өзгеруінен
туындайды. Осындай жағдайға байланысты жұмыс күшіне ұсыныс пен сұраныс
арасындағы сәйкессіздік пайда болады.
• Кезеңдік жұмыссыздық өндірістің құлдырауы, экономикалық дағдарыстар
кезінде, кәсіпорындар жаппай күйзеліске ұшырайтын, жұмыспен
қамтылғандар саны көптеп қысқаратын жағдайларда пайда болады.
Соңғы жылдары жұмыссыздық халықтың қалың топтарын қамтуда және барған
сайын ұлғайып келеді. Оның деңгейі Экономикалық ынтымақтастық және даму
ұйымына (ЭЫДҰ –ОЭСР) кіретін елдердің барлығында дерлік өсу үстінде. Тіпті
экономикалық өсудің жоғары қарқындары белгіленген дамушы елдердің көпшілігі
халық санының өсуінен қалып қоймаулары үшін біршама жылдам қарқындармен
жұмыспен қамтуды ұлғайту мәселесін әрең игеріп отыр.
Шығыс Еуропа және ТМД елдерінде кепілденген және толық жұмыспен
қамтылуға ұзақ жылдар бойы дағдыланып қалған адамдар, кенеттен мемлекеттік
секторды қайта құру мен жеке секторда жұмыс орындарын ашудың баяу
қарқындары себебінен жұмыспен қамтылу кепілдігінен айырылып, жұмыссыздықтың
өсу проблемасын бастан кешірді. Тіпті экономикасы өрлеу үстіндегі елдерде
де жалақы деңгейінің төмендеуі байқалады [3, 17-23 б.].
Жұмыссыздық – экономикалық өсу жетістіктерінің адам дамуына ықпалын
азайтатын құбылыс.
Біріншіден, ол адамдар мен үй шаруашылықтарының белгілі бір бөлігін
(кейде едәуір көлемін) экономикалық әрекет жағдай жасайтын мүмкіндіктерге
қол жеткізуден айырады. Олар үшін адам даму жағдайлары едәуір нашарлайды.
Екіншіден, жұмыссыздық (әсіресе, ұзақ мерзімді, тоқыраулы) еңбек дағдыларын
жоғалтуға, яғни жинақталған адам капиталынан айырылуға ұшыратады және
осылыайша ол адам дамуына теріс ықпалын тигізеді. Үшіншіден, жұмыссыздық
тек жеке адамдардың ғана емес, сонымен бірге жұмыссыздардың әл–ауқатының
деңгейін қолдауға, мемлекетердің жұмыспен қамту жөніндегі түрлі
бағдарламаларын іске асыруға байланысты елеулі әлеуметтік шығындарға
ұшыратады, ал мұндай жағдай адам дамуына анағұрлым тиімді бағытталуы мүмкін
ресурстарды қоғамнан оқшауландырады.
1-кесте - Қазақстан Республикасындағы 2005-2007жж. бірінші тоқсаныңдағы
еңбек нарығындағы негізгі көрсеткіштер
15жастағы және одан жоғары жастағы
халық, мың.адам
I тоқсандағы Анықтама:
IV тқ.
2006ж
2005ж 2006ж 2007ж*
Жұмыссыз халық, мың. адам 661,1 652,6 624,0 618,7
Жұмыссыздық деңгейі, % 8,5 8,2 7,7 7,7
15-24жас аралығындағы Жұмыссыз ха- 204,8 207,2 152,9 146,2
лық
16-24жас аралығындағы Жастардың 14,7 14,7 11,1 10,8
жұмыссыз деңгейі
Ұзақ мерзімдегі жұмыссыздық 4,8 4,3 3,5 3,8
деңгейі,%
Жұмыспен қамтылған халық,мың. адам 7102,7 7289,0 7489,9 7414,9
Жұмыспен қамтылу деңгейі,% 62,6 63,2 64,1 64,4
Жалдамалы жұмыскерлер,мың. адам 4563,0 4719,4 4897,8 4811,6
Өз бетінше жұмыспен қамтылғандар, 2539,1 2569,6 2692,1 2603,6
мың.адам
Экономикалық белсенді халы, 7763,2 7941,6 8113,9 8033,6
мың.адам
Экономикалық белсенді халық 68,4 68,9 69,4 69,7
деңгейі, %
Экономикалық белсенді емес халық, 3587,1 3582,8 3574,8 3488,5
мың.адам
Экономикалық белсенді емес халық 31,6 31,1 30,6 30,3
деңгейі, %
Сонымен, жұмыссыздық құбылысы қоғам үшін қазыналық жоғары шығындарды,
адам капиталынан айырылуды, әлеуметтік саралардың күшеюін, жастар
проблемасының шиеленісуін білдіреді.
Жұмыссыздық деңгейін (u) жұмыссыздар санын (U) бүкіл экономикалық
белсенді халық санына (L) бөлу арқылы табады және ол пайызбен көрсетіледі:
(1)
Мұнда Е-жұмыс істеушілер саны.1,б
Ол Халықаралық еңбек ұйымының әдісі бойынша және әр мемлекеттің арнайы
заң нормаларымен есептелінеді. ХЕҰ әдісі бойынша, мемлекеттік жұмыспен
қамту органдарынан басқа қызмет орындары мезгіл–мезгіл халықтық сұрақтану
жүргізеді. Қазақстанда жұмыссыздық деңгейін есептеумен Статистика бойынша
агенство шұғылданады.2,145-146бб
Алғашқы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасында 2007ж бірінші
тоқсанында жұмыспен қамтылғандар саны 7,5 млн.адам. Бұл алғашқы жылдың
сәйкес кезенімен салыстырғанда 200,9 мың адамға не 2,8% көп. Жұмыспен
қамтылғандардың құрамында жалдамалы жұмысшылардың үлесі 64,5%-ды құраса, өз
бетінше жұмыспен қамтылғандар - 34,6%. Жалдамалы жұмысшылардың негізгі
үлесі мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелерде – 81,3%-ды құрады.
Сол жылдың бірінші тоқсанында жұмыссыздардың саны (экономика- лық
белсенді жастағы халық, жұмыс орны жоқ, бірақ белсенді жұмыс іздеп жүрген
және жұмысқа дайын адамдар) 624мың адамды құраса, ал жұмыс- сыздық деңгейі
-7,7% құраған. Бұл алғашқы жылдың сәйкес кезенімен салыс- тырғанда 28,6 мың
адамға немесе 4,4%-ға қысқарғанын көрсетеді. Жұмысыз халық ішінде ерлер -
257,1 мың адам (41,2%), әйелдер-366,9 мың адам (58,8%) 9,www.stat.kz.
2-кесте - 2007ж. Iбірінші таңдағы жқссыздық.
Барлығы Оның ішінде Анықтамалы: 2006 жылы I
тоқсан
ерлер әйелдер Барлығы Оның ішінде
ерлер әйелдер
Жұмыссыз халық, мың адам 624,0 257,1 366,9 652,6 277,0 375,6
Жұмыссыздық деңгейі,% 7,7 6,2 9,2 8,2 6,9 9,6
15-24 жас аралығындағы 152,9 78,5 74,4 207,2 97,0 110,2
жұмыссыздар, мың адам
Жастардың жұмыссыздық 11,1 10,4 12,1 14,7 12,7 17,2
деңгейі,%
Ұзақ мерзімді жұмыс 3,5 2,5 4,6 4,3 3,1 5,5
сыздық деңгейі,%
Жұмыссыздық масштабын азайту ретінде жұмыссыздық ретінде жұмыссыздықтың
табиғи деңгейіне жету көзделінеді. Өйткені жұмыссыз- дықты мүлдем жою
мүмкін емес және ондай мақсатты қойып керегі де жоқ. Фрикциондық пен
құрылымдық жұмыссыздықтар түрлері экономикаға табиғи тән элементтер болып
танылады, сондықтан олардың деңгейлерінің қосындысы жұмыссыздықтың табиғи
деігейіне тең болады. Осы деңгейге жеткенде еңбек нарығы тепе- теңдік
жағдайда болады. Бірақ еңбек нарығының бұл жағдайында кәсіптік- біліктілік
жағынан бос жұмыс орны мен онда жұмыс істегісі келетін адамдар арасында
толық сәйкестік бар деуге болмайды, бірақ сан жағынан ұсыныс пен сұраныс
бірдей болуы мүмкін. Жұмыссыздық нарықты қатынастардан туады, сондықтан ол
экономикадағы өзгеріспен тығыз байланысты. Американдық экономист А.Оукеннің
есептеуі бойынша, егер ұлттық ішкі өнім (ҰІӨ) 2,7%-ке өссе, жұмыссыздық
деңгейі өзгермейді; ал ҰІӨ қосымша тағы 2 %-ке өсуі жұмыссыздық деңгейін
бір пайызға азайтады және ,керісінше,ҰІӨ-нің қосымша қысқаруы жұмыссыздық
деңгейін көтереді.9,www.zakon.kz
1.2 Жұмыссыздық түрлері және толық жұмысбастылық
Жұмыс күші құрамындағы жұмыссыздық коэффицентінің қобалжуын әр түрлі
топтар бойынша жалпы коеффицент немесе u жұмыссыздық дәрежесі, және
жұмыссыздық коцеффицент арасындағы қатынастарды пайдалана отырып,
жұмыс күші құрамындағы топтар бойынша зерттеуге болады. Жалпы коеффицент
жұмыссыздықтың топтардағы орташа өлшемді коеффиценті болады:
(1)
мұндағы салмағы – бұл нақты топқа тиісті азаматтық жұмыс күшінің
үлесі
Теңестірудің көрсетуі бойынша, жұмыссыздықтың жалпы коеффиценті
негізінен жұмыс күші құрамындағы әр түрлі топтарда тең келетін жұмыссыздық
коэффиценттерінен құралуы немесе жасы, нәсілі және жынысы бойынша
ерекшеленген топтар арасындағы жұмыссыздық коэффиценттерінде күрделі
айырмашылықтарды жасауы мүмкін болып табылады 1.
Жұмыссыздықты тудыратын экономикалық себеп бойынша жұмыссыздықты төрт
түрге бөлуге болады:
• Фрикциондық немесе уақытша жұмыссыздық қызметкер бір жұмыс орнынан
екіншісіне ауысқанда болады;
• Құрылымдық жұмыссыздық экономика құрылымында ұзақ уақыт бойы өзгерістер
болуынан туады: нәтижесінде қызметкер мен жұмыс орын арасында
біліктілік деңгейі және маман түрі бойынша сәйкессіздік пайда болады;
• Циклдік не сұраныс тапшы жұмыссыздық түрі тұтас сұраныс жеткіліксіз
жағдайында туады;
• Маусымдық жұмыссыздық кейбір салаларда экономикалық белсенділігінің жыл
бойында теңселуімен байланысты болады2,148б..
Уақытша жұмыссыздық. Кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет
түрлерін таңдау мүмкіншіліктері бар кезде жұмысаралық жағдайда қалады.
Кейбіреулерін жұмыстан шығарып жіберіп, олар басқа жұмыс орнын іздеп
жүреді. Басқа біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз
болады (мысалы, құрылыстағы қолайсыз ауа райы жағдайы). Сонымен қатар
жастар арасында алғаш рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты болады.
Осы жұмыссыз адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан жұмысқа
қайтып келген кезде, олардың орнын басқа жұмыссыздар басады. Сондықтан, әр
түрлі себептермен жұмыссыз қалған адамдар санаты құрамын өзгертсе де, осы
жұмыссыздық типі қала береді. Жұмыс іздеп жүрген немесе жұмыс орнын алуын
күтіп отырған адамдарға экономистер уақытша жұмыссыздар деген термин
қолданады (ол жұмыстың қайта жаңғыруымен немесе іздеумен байланысты).
Уақытша деген анықтама бұл құбылыс мәнін нақты көрсетеді: еңбек
нарығында жұмыс орны мен жұмыс күші арасында сәйкестілік орнамайды. Уақытша
жұмыссыздар еңбек нарығына ұсынатын білімдері бар деп есептелінеді.
Уақытша жұмыссыздық міндетті және ерікті болып бөлінеді. Жұсшылардың
көпшілігі жұмысаралық жағдайға өз еркімен түседі, олар - өздерінің төмен
жалақылы жұмыстарын жоғары төлемақылы жұмысқа ауыстырады. Бұл жұмысшылардың
өздеріне үлкен табыс әкеледі және еңбек ресурстарының ұтымды пайдасын
арттыру дегенді білдіреді. Яғни, жалпы экономикадағы нақты өндіріс
көлемінің ұлғаюы [3, 25-43 б.]..
Циклдық және құрылымдық жұмыссыздық
2008 жылғы жұмыссыздық дегеніміз - жұмыспен толық қамтылған пайда
болған жұмыссыздық. Құрылымдық - жұмыссыздық еңбек нарығы құрылымның
нәтижесі. Құрылымдық жұмыссыздық деңгейі натуралды жұмыссыздық деңгейімен
бара-бар. Циклдық жұмыссыздық - құрылымдық жұмыссыздықтан жоғары. Ол өнім
жұмыспен толық қамтылу даңгейінен төмен болған тұста пайда болады.
Құрылымдық жұмыссыздық дегеніміз – бұл экономика толық жұмылды-рылған
деңгейде болатын жұмыссыздық болып табылады. Құрылымдық немесе фрикциондық
жұмыссыздық еңбек базары құрылымынан туындайды, яғни экономикадағы жұмыс
орындары сипаттамасымен, жұмысшылар мен фирмалардың мінез-құлқына ықпал
ететін жұмыссыздыққа көмек сияқты әлеуметтік дәстүрлер және еңбек базары
институттарынан туындайды.
Уақытша жұмыссыздық ақырындап Құрылымдық жұмыссыздық деп аталатын
екінші санатқа ауысады.4,536б..
Экономистер “құрылымдық” терминін құрамдық деген мағынада қолданады.
Уақыт өте келе технология мен сұраныс құрылымында өзгерістер болады, олар
өз алдына еңбек күшіне жиынтық сұраныс құрылымын өзгертеді. Осы
өзгерістердің нәтижесінде кейбір мамандықтарға деген сұраныс азаяды немесе
мүлде жойылады. Басқа мамандықтарға соның ішінде жаңаларына сұраныс
көбейеді. Бұл жағдайда еңбек күші еңбек орындарының құрылымындағы жаңа
өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық пайда
болады. Кейбір қызметкерлердің өздерінің мамандық тәжірибелері нарық
сұранысына сәйкес келмейтініне көздері жетеді; олардың тәжірибесі мен
іскерлігі технология мен сұраныс сипатында болған өзгерістерге байланысты
ескіріп, керексіз болып қалады.
Сонымен қатар жұмысбастылықтың географиялық құрылымы әрдайым өзгеріп
отырады. Құрылымдық жұмыссыздар жаңа жұмыс орнына орналасуы үшін арнайы оқұ
курсын өту керек, ал кейде тұрғын жерін де ауыстыруы керек. Құрылымдық
жұмыссыздық ұзақ мерзімді болып келеді, сондықтан да ол қауіпті болып
келеді1,63 б.
Құрылымдық жұмыссыздық дәрежесі жалпылама жұмыссыздық дәрежесімен
бірдей болады.
Циклдық жұмыссыздық дегеніміз – бұл құрылымдық жұмыссыздықты басып
озатын жұмыссыздық болып табылады. Яғни ол келесі түлек толық жұмылдырылған
түлек дәрежесінен төмен болған жағдайда пайда болады 4,536 б..
Циклдік жұмыссыздық құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық
шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңде пайда болады. Тауарлар
мен қызметтерге жиынтық сұраныс азайғанда, жұмысбастылық төмендейді,
жұмыссыздық өседі. Сол себепті циклдік жұмыссыздықты кейде “сұраныс
тапшылығына байланысты жұмыссыздық”деп атайды 1,64б.
Толық жұмысбастылық ұғымы. Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем
жоқтығы емес. Экономистер уақытша және құрылымдық жұмыссыздықты болмай
қоймайды деп санайды, осыдан толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100%-
нан аз бөлігін қамтитын жұмысбастылық болып саналады. Дәлірек айтқанда,
толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылымдық
жұмыссыздық деңгейлерінің қосындысына тең.
Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық
деңгейі циклдық жұмыссыздық нөлге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты жұмыссыздықтың табиғи (шынайы)
деңгейі деп те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі
өнімнің нақты көлемі экономиканың өндірістік әулеті деп аталады. Бұл
толық жұмысбастылық кезіндегі экономика өндіре алатын өнімнің нақты
(шынайы) көлемі. Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі немесе
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі еңбек күші нарықтары тепе- теңдік жағдайында
болғанда, яғни жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындардың саны сәйкес келген
жағдайда орнайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі дегеніміз – оң өлшем,
өйткені уақытша жұмыссыздарға сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт керек.
Құрылымдық жұмыссыдарға да жұмысқа орналасу үшін оқу курстарын өтуге немесе
басқа жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеп жүрген адамдардың саны
бос жұмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күші нарықтары сәйкес
келмейді деген сөз. Мұндай жағдайда жиынтық сұраныс тапшылығы мен циклдық
жұмыссыздық пайда болады. Басқа жағынан қарағанда, жиынтық сұранысы артық
болған жағдайда, жұмыс күшінің жетіспеушілігі байқалады, яғни бос жұмыс
орындардың саны жұмыс іздеп жүрген адамдар санынан артық болады. Мұндай
жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи деңгейінен төмен болады. Еңбек
күші нарықтарындағы мұндай тапшылық инфляциямен қатар болады.
Көріну сипаты жағынан жасырын жұмыссыздық түрін ажыратады. Қазақстан
жағдайында жасырын жұмыссыздық көкейкесті мәселе ретінде қарастырылады.
Оған жұмыс істемейтін, бірақ еңбек қатынасын кәсіп- орынмен ресми түрде
үзбеген (осы себепті жқмыс істеушілер қатарында болып есептелінеді) және
мөлшерленген жұмыс уақытында (күн,апта) жартылай жұмыс істейтін адамдар
жатады. Ал халықаралық тәжірибеде бұл жәйтті толық жұмыс істемеушілік деп
атайды2,148б.
Фрикциондық жұмыссыздық және оның натуралды мөлшері.
Ымыраға келмеушілік – еңбек нарығының әрдайым өзгерісте болуынан
туындайтын жайт. Кейбір адамдар зейнет демалысына шығады. Ал енді біреулері
жұмыс істеуді жалғастыра береді. Бір фирма жұмысшы жалдаса, енді бірі оны
жұмыстан босатып жатады.
Адамға жұмыс табу үшін уақыт қажет. Фрикционды жұмыссыздық дегеніміз —
жұмысшының жаңа жұмыс іздеуі мен сол аралықтағы жұмыссыздық.
Фрикционды жұмыспен қамтамасыз етудің: жұмыспен толық қамтылу деңгейі
мен жұмыспен толық қамтылу деңгейіндегі өніміне байланысты сомасы бар.
Жұмыссыздықтың сол сомасы натуралды мөлшер деп аталады. Жұмыссыздықтың
натуралды мөлшері дегеніміз – еқбек нарығы тепе-тең болғандағы сол нарықпен
ымыраға келмейтін жұмыссыздық мөлшері. Натуралды мөлшер әр түрлі уақытта
жұмыс күшінің 4%-тен 7%-іне дейін есептелінеді.
Мұндағы маңызды мәселе – жұмыссыздықтың болуы – неоклассикалық үлгідегі
экономика жұмыспен толық қамтылғандагы өнім деңгейіндегі еңбек нарығына
үйлеспейтіндігі...
1.3 Жұмыссыздық дәрежесін төмендету және көмек көрсету
Макродеңгейдегі еңбекке сұраныс және ұсыныс экономика жағдайына тәуелді
және мемлекеттік деңгейде қабылданған әлеуметтік-экономикалық даму
концепцияcына сәйкес реттеліп отырады. Нарықтық экономиканың дамуының
әртүрлі кезеңдерінде еңбек рыногының әлеуметтік-экономикалық теорияларының
өзіндік позициялары болды. Классикалық теория өкілдері болып табылатын
А.Смит,
Д.Рикардо, Ж.Б.Сей, сонымен бірге неоклассиктер А. Маршал, А.Пигу,
нарық жүйесі мемлекеттің экономикалық процестерге араласпаған жағдайында
толық жұмыспен қамтамассыз ете алады деп дәйектеді. А.Пигу өзінің
“Жұмыссыдық теориясы” еңбегінде (1993ж.) жұмыссыздықтың басты себебі
ретінде еңбек ақының жоғарғы деңгейін: еңбек ақыны өсіру, өндіріс
шығындарын көбейтеді және жұмыс орындарының қысқаруына әкеледі деп
есептеді.
К.Маркс жұмыссыздықтың үш түрін ажыратады: ағымдық, жасырын және
тұраланған. Мұндай жұмыссыздық түрлері өткен тарихта ғана қалып қойған жоқ,
ол нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттердің бәріне де тән. Қазақстан да
бұл проблемалардан өтіп кете алған жоқ.
Жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейінің болуы еркін экономикаға тән
қасиет. Нарықтық экономикаға өту кезеңдегі негізгі мәселе – жұмыссыздықтың
өсуін баяулату және оны белгілі бір деңгейде ұстап тұру. Мемлекеттің
араласуының негізгі шаралары – жұмыссыздықты болдырмау және жұмыс орындарын
ұйымдастыру 3,178-179б.
Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы халыққа жолдауында
барлық қазақстандықтардың өмірін жақсартуға, экономикалық өркендеуге
әкелетін саясатты жасау қажеттілігі аталады. Осыған байланысты қазіргі
негізгі мәселе еңбек нарқындағы жұмыссыздықпен, кедейлікпен күресу.
Мемлекет бағдарламалары жасалуда. Қазіргі кезде Қазақстан экономикасында іс
жүзінде асып жатқан жұмыспен қамтудың белсенді көмек көрсету бағыттарына
мыналар жатады:
• Жұмысты іздестіруге көмектесу және жұмысқа орналастыру арқылы қызмет
көрсету;
• Кадрларды қайта даярлау және біліктілікті жоғарлату;
• Қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
• Жұмыспен қамтуды субвенциялау;
• өзін-өзі жұмыспен қамтуға метериалдық көмек көрсету;
• өзін-өзі жұмыспен қамтуға микрокредиттер беру немесе кішігірім
кәсіпорындарды құру және т.б.
Бұл бағдарламалар іске асып жатқанымен, өз деңгейінде тиімділігі әлі
төмен және нәтижелері де мардымсыз болып келеді. Оның басты себебі – бұл
бағдарламалардың дұрыс ұйымдастырылып, менеджмент негізінде іске асырылмауы
болып отыр 5,168-169бб..
Жұмыссыздықтың жиілігі.
Жұмыссыздықтың жиілігі дегеніміз - жұмысшы жұмыссыз қалған кездегі
уақыттың орташа саны, әрбір кезеңі. Жұмыссыздық жиілігінің екі негізгі
факторы бар. Біріншісі - экономикадағы әрбір фирма арқылы жұмыс сұранымының
сан түрлі болуы. Тіпті жиынтық сұраным тұрақты болған жағдайда да кейбір
фирмалар ұлғаяды да, енді бірі қысқарады. Осылайша қысқартылған фирмалар өз
жұмысшыларынан айырылып, ал ұлғая бастағандары жұмысшыларды көбірек
жалдайтын болады. Сұраным көп болуына орай жұмыссыздық деңгейі де
жоғарылайды. Бұдан ары қарай жиынтық сұранымдағы өзгерістің өзі жұмыс
сұранымындағы өзгеріске әсерін тигізеді.
Келесі фактор еңбеккердің жұмыс күшіне ену деңгейі, жұмыс күшінің арту
деңгейі жеделдеген сайын жұмыссыздықтың натуралды деңгейі жоғарылайды.
Жұмыссыздық мерзімінің төрт факторы және жұмыссыздық жиілігінің екі факторы
жұмыссыздықтың натуралды деңгейінің негізі факторлары болып есептелінеді.
Олар өзгеріссіз. Ал еңбек нарығы мен жұмыс күшінің өзгеруі мүмкін.
Эдмунд Фелпс айтқандай, натуралды мөлшер бейне бір жарық жылдамдығы іспетті
күн астындағының бәрінен тәуелсіз түрде көрініс береді. Шындығында,
натуралды деңгей 1977 жылдары 4% болса, ол 1997 жылдардың соңына қарай 5-6%
төңірегінде болды.
Жалақы тиімділігі.
Көптеген экономистер фрикциондық жұмыссыздықты халық іздеуде жаңа
жұмысшылардың жұмыс іздей отырып, жалпы жұмыс күшінің 5-6%-ын құрауына сене
қоймайды. 1987 жылдардан кейінгі жұмыссыздық пен натуралды деңгей
факторларын зерттеуден кейін, 1997 жылдардың ортасында ілгері басушылық
байқалды.
Жаңа теориялар пайда бола бастады. Соның бірі - ұтымды жалақы теориясы;
бұл теория бойынша көптеген фирмалар жұмыс күшін берік сақтап қалуы үшін
жалақы нарықтан жоғары төленуі тиіс. Нақты жалақы жоғарылайтын болса,
жұмыссыздық тым артып кетеді.
Жұмыссыздықтың натуралды деңгейінің өсуі.
1993 және 2008 жылдары жұмыссыздық натуралды деңгейден жоғары болды.
Бірқатар экономистер натуралды деңгей жұмыс нарығындағы жұмыссыздық
деңгейіне тең деп есептелінгендіктен, оны көрсеткіші жоғары болуы керек деп
тұжырымдады. Мұндай айырмашылықты натуралды мөлшерді көбейтеді де, соның
салдарынан жұмыссыздықты төмендету қиынға соғады [4, 17-23 б.]..
Жұмыссыздық кезіндегі кешеуілдеу. Жұмыссыздықтың жоғары деңгейі - өзін
тұрақтандыра алады. Мұның әр түрлі жолдары бар. Жұмыссыз адам тап осындай
тірлікке бейімделіп кетуі мүмкін. Сол сияқты ол жұмыссыздыққа берілетін
жеңілдік жөнінде естіп, оны қалай алудың жолын және кездейсоқ жұмыс атқара
жүріп қалай күнелту қамын ойластырады.
Алайда жұмыссыз адам жұмыста да сәтсіздік болуы мүмкін болатынынан
секем алып, жұмысын ауыстырмайды. Бұл, әрине, жалдаушыға да қолайлы. Оның
ойынша, жұмыссыз қалған адам күш-қуатын азайтып, жұмыстың қыр-сырын ұмыта
бастайды. Жұмыссыздық мөлшері жоғары болған сайын (жұмыссыз болу ұзаққа
созылады) жұмыссыздық ұзақ уақытқа созылады.
Еңбек нарқы, жұмыссыздық тек бір саланы ғана қамтитын саясат емес, ол
барлық салаларды , барлық адамдарды қамтитын саясат. Еліміздің әл-аухаты,
экономикалық жағдайы мемлекеттің ұстанған саясатына және жүргізіліп жатқан
реформаларына, саяси-экономикалық басым бағыттарына тікелей байланысты.
Еңбек нарығының қалыптасуы және дамуы азаматтарды қорғау, оларды әлеуметтік
тұрғыдан қолдау бойынша экономикалық, құқылық және ұйымдастыру шаралары
жүргізілуі қажет 6,171б..
Қазақстан жағдайында нарықтың инфрақұрылымы, оның ішінде еңбек
нарығының институттары мен ұйымдары, жеткілікті дамымағандықтан мемлекет
әлі де зор роль атқару керек. Еңбек нарығы толық құнды бәсекелесті болған
сайын қызметкерлер де, кәсіпкерлер де елдің еңбек ресурстарын барынша көп
өнімді пайдалануға ынталанады. Жеке меншікті сектордың даму дәрежесі өскен
сайын, еңбек нарығының инфрақұрылымы кемеліне жеткен сайын мемлекет
әлеуметтіқатынастарына өзінің рөлін, кірісу дәрежесін мен формасын
өзгертеді 2,156.
2. МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ ТҰРАҚСЫЗДЫҚ АРАСЫНДАҒЫ ӨЗАРА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
2.1 ЖҰӨ және Оукен заңы бойынша жұмыссыздық деңгейінің
қозғалысы.
Жұмыссыздық факторының өзгеруі нақты ЖҰӨ-нің өсуінің көзі екенін
байқадық ЖҰӨ-нің өсуі жұмыссыздықты нашарлатумен қабаттас. Мұндағы тік
сызық белгілі бір жылдағы нақты өнімнің өсу мөлшерін көрсетеді. Көлденең
сызық жұмыссыздық мөлшеріндегі сол жылғы өзгерісті сипаттайды. Мәселен,
2004 жылы өнімнің өсу мөлшері 6,8%, ал жұмыссыздықтың азаю мелшері 2,1%
болды. 2004 жылды сол жақтағы нүктеге белгілейміз. Бұл аймақ өсу мен
жұмыссыздық мөлшерінің төмендеу кезеңіне сәйкес келеді. Керісінше, төменгі
оң жақтағы аймақтарда 2000–2002 жылдардағы құлдырау кезеңіндегі баяу даму
және арта түскен жұмыссыздық мөлшері белгіленген. Мәселен, 2001 жылғы өрлеу
кезінде жұмыссыздық та өсе түскен. Жұмыссыздықтың мелшері төмендеу үшін,
өсу мөлшері 2,5%-ке тең болуы керек. 2004 жылы 20 жыл ішіндегі ең жоғары
өсуде жұмыссыздықтың әжептәуір азайғанын көрсетеді.
Жұмыссыздық пен нақты ЖҰӨ көлемі арасында қандай тәуелділік бар? Жұмыс
істейтіндер өндіріс тауарлары мен көрсетілген қызмет түрлеріне байланысты
жұмыстарды атқарады, ал жұмыссыздар – атқармайды, осыған байланысты
жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауы нақты ЖҰӨ көлемінің төмендеуіне әсерін
тигізеді. Бұл жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ көлемі арасындағы жағымсыз
тәуелділік, бірінші болып осы тәуелділікті зерттеуші, экономист Артур
Оукеннің есімімен Оукен заңы деген ат алды [4, 30-55 б.].
Оуке заңы.
Нақты өсу және жұмыссыздықтағы өзгерістер арасындағы өзара тәуелділікті
Оукен заңы дейді. Артур Оукен – Брукинг институтының экономикалық
кеңесшілерінің төрағасы. Бұл заң бойынша өсу жалпы бағыттан 2,5% жоғары
болса, онда жұмыссыздық мөлшері төмендейді. Нақты ЖҰӨ-нің өсуін бір жыл
мелшерінде алғанда, жұмыссыздық мөлшері 0,4%-ке төмендейді. Бұл қарым-
қатынас Δu деп бейнеленгенде жұмыссыздық мөлшерінің өзгеруін көрсетеді. у
дегеніміз – өнімнің өсу мөлшері, 2.5 дегеніміз – өнімнің жалпы бағыттағы
өсуі. Формуланы көрсету үшін өсімді 4% деп алайық. Бұл жұмыссыздық
мөлшерінің азаюын былай бейнелейміз: 0.52 [= 0,4 (4 - 2.7)].
Δu = - 0,4 (у - 2,5)
(1)
Жұмыссыздық мөлшерін бір процентке кеміткенде, өсу қанша болады?
Жауабы: 5% [-1 = -0.4 (5-2,5)]. Егер өсу 7,5% болса, онда жұмыссыздық
мөлшері 2%-ке кемиді. Оукен заңы жұмыссыздықтың өсуін жалпы ережелермен
қамтамасыз етеді.
Ереже шамамен алынған, сол себепті оның қызметі айқын емес, ол бойынша
өсу жұмыссыздыққа ауысады. Бұл заңдылықтың саясатқа пайдасы бар. Өйткені ол
өсудің мерзімнен тыс мөлшеріне әсер етеді. Мысалы, біз 9% жұмыссыздықпен
құлдыраудамыз делік. 6% жұмыссыздыққа қайта оралу үшін қаншама жылдар
қажет? Бұған берілетін жауап даму кезеңінде экономиканың қаншалықты тез
дамуына байланысты. 6%-ке жету үшін өнім үш жыл бойы 5,0% өсіп отыруы
қажет. Осылайша әр жыл сайын 2,5% жалпы бағыт бойынша өсіп отырады, бірақ
жұмыссыздық мөлшерінен 1% алынып отырады. Балама даму стратегиясы былай: әу
баста даму жоғары, содан кейін төмендей түседі: мысалы, 6.0%, 5.0%, 4.0%.
Жұмыссыздықтың өзгермейтін деңгейінде заң өлшемділігі болады, яғни
мұнда нақты ЖҰӨ көлемінің өсім қарқыны тұрғын халықтың өсімімен, капиталдың
жиналуымен және ғылыми-техникалық прогрестің өсімімен белгіленіп, 30%-ды
құрайды. Сонымен қатар, әрбір жұмыссыздық деңгейінің жоғарылауын 1%-ға,
нақты ЖҰӨ көлемінің өсім қарқыны 2%-ға төмендетеді. Сол себепті,
жұмыссыздық деңгейінің 6 және 8%-ға өсімі нақты ЖҰӨ көлемінің өсімін былай
құрайды: 3 – 2 х (8 – 6) = -7%.
Осыған байланысты, Оукен заңы бойынша, экономиканың төмендеуімен нақты
ЖҰӨ көлемі 1%-ға төмендейді.
Оукен заңы жұмыссыздық деңгейі мен ЖҰӨ арасындағы байланысты көрсетеді:
Y – Y*Y* - ( (U – U*)
Мұндағы, Y - нақты өнім көлемі;
Y* - потенциалды ЖҰӨ;
U - нақты жұмыссыздық деңгейі;
U* - табиғи жұмыссыздық деңгейі;
( - эмпирикалық коэффициент (1, 80 б.(.
2.2 Филлипс қисық сызығы бойынша жұмыссыздық мөлшері.
Неоклассикалық теорияға сыймайтын екінші мән жалақының өзгерту мөлшері
мен сұраным мөлшері аралығындағы байланыстан туындайды. 1958 жылы
Лондондағы Экономикалық мектептің профессоры А. В. Филлипс Біріккен
Корольдіктегі 1861 жылдан 1957 жылға дейінгі жалакыны зерттеді. Оның
нәтижесі 1-фигурада көрсетіледі. Филлипс қисық сызығы жұмыссыздық мөлшері
мен ақшалай жалақы мөлшерінің аралығындағы қарама-қарсылықты көрсетеді.
Жұмыссыздық мөлшері неғұрлым жоғарыласа, жалақы мөлшері де соғүрлым
төмендей береді. Басқаша айтқанда, жалақы инфляциясы мен жалақы аралығыңда
өзара байланыс бар.
Филлипс қисық сызығы жалақы инфляциясының мөлшері жұмыссыздық мөлшері
бойынша кебейетінін көрсетеді. Осы кезеңдегі жалақыны – W, өткен кезеңдегі
жалақыны W-1, жалақы инфляциясының мөлшері gw деп белгілеп, төмендегі
теңдеуді жазамыз:
gw = W - W-1 W-1
(1)
Жұмыссыздықтың натуралды мөлшерін ( деп алып, Филлипс қисық сызығын
былай жазамыз:
gw = - ( (u - u*)
(2)
Мұндагы ( жалақының жұмыссыздыққа катысын өлшейді. Бұл теңдеу бойынша
жұмыссыздықтың мөлшері натуралды мөлшерден асқан кезде жалақы азаяды, яғни
u u*; жұмыссыздық натуралды мөлшерден төмен болғанда, жалақы артады.
Филлипс қисық сызығында жалақы мен баға жиынытық сұранымдағы
өзгерістерге қарай біртіндеп реттеледі. Неліктен? Экономика тұрақты бағамен
тепе-теңдікте және жұмыссыздық натуралды мөлшерде, ал ақша қоры 10%-ға өсті
делік. Экономика қайтадан тепе-теңдікте болуы үшін баға да, жалақы да 10%-
ға өсуі керек. Алайды Филлипс қисық сызығы көрсетіп тұрғанындай, жалақы 10%-
ға артуы үшін жұмыссыздық мөлшері төмеңдеуі тиіс. Бұдан жалақы мөлшері
артады. Жалақы өсе бастаса, баға да көтеріледі. Осылайша экономика жұмыспен
толық қамтамасыз етілген жағдайдағы өнім деңгейі мен жұмыссыздыққа қайта
оралады.
1 – фигура. Біріккен корольдікке аралған филипс қисық сызы,ы.
Дерек көзі: А. В. Филлипс. Жумыссыздық және Біріккен Корольдіктегі
жалақы өзгерісінің мөлшері, 1861—1957. "Экономика", 1958 жыл,
қараша.
Сол тұста ақша қорының артуынан жұмыссыздық қысқарды. Мұны (2)
теңдеуді жалақының бүгінгі деңгейі мен бұрынғы деңгейін ескере отырып қайта
жазамыз:
W = W-1 [1 - ( (u - u*)]
(2а)
Жалақының бұрынғы деңгейінен жоғары болуы үшін жұмыссыздық натуралды
деңгейден төмен болуы қажет.
(2) теңдеуде көрсетілгендей, Филлипс қисық сызығы деген үғым өзіндік
Филлипс қисық сызығын немесе бағалардың өсу мөлшерінің инфляция деңгейінің
жұмыссыздық денгейіне қатысын көрсету үшін қолданылады [5, 55-70 б.].
2.3 Филлипстің қисық сызығының инфляцияға шығу
арқылы
жұмыссыздықтың төмен деңгейін тұрақтандыру әсері.
Инфляция жұмыспен қамтуға айтарлықтай әсер етеді. 1958 жылы ағылшын
экономисі А. Филлипс оның ықпалын көрсететін, “сұраныс инфляциясы” деген
үлгіні ұсынды. 1861-1956 жылдардағы Ұлыбритания санақтары деректерін
пайдалана отырып, ол жалақы ставкасы өзгеруі мен жұмыссыздық деңгейінің
арасындағы тәуелділіктің кері әсерін қисық арқылы көрсетті. Сөйтіп,
Англиядағы жұмыссыздықтың 2,5-3 проценттен артық көбейтуі баға мен жалақы
өсуін күрт баяулататынын дәлелдеді. Үкімет Филлипстің қисық сызығын сол
күйінде экономикалық саясатты жасаудың құралы ретінде қолданды. Әсіресе ол
толық жұмыспен қамту және өндіріс бағасының тұрақтылығын анықтайтын
жағдайда пайдаланылды.
Абцисса өсінде жұмыссыздық деңгейі, ординат өсінде тауар бағаларының
өсу қарқыны бейнеленеді. Қисық сызық өсі параметрлердің көрінісі.
2 – фигура. Параметрлердің көрінісі.
Егер үкімет жұмыссыздық деңгейі И1 (оған баға өсу қарқыны сай Р1
келеді) төтнше жоғары деп есептесе, онда оны төмендету үшін бюджеттік және
ақша – несие шаралары қолданады, олар өз кезегінде сұранысты күшейтеді. Бұл
өндірістің ұлғаюына, жаңа жұмыс орындарының пайда болуына әкеледі.
Жұмыссыздық нормасы И2 мөлшеріне дейін төмендейді, бірақ дәлсол мезгілде
инфляция қарқыны Р2-ге дейін жоғарылайды. Мұндай жағдайлар экономиканың
“қызып” кетуіне, дағдарысқа ұшырауына әкелуі мүмкін, сондықтан үкімет несие
беруді тежеу, мемлекеттік бюджеттің шығыстарынкеміту және т.б. шаралар
жүргізеді. Нәтижесінде бағаның өсу қарқыны Р3 деңгейіне төмендеп, ал
жұмыссыздық өсіп, оның нормасы И3 болады.
Экономикалық реттеу тәжірибесі көрсеткендей, Филлипстің қисық сызығы
қысқа мерзімді экономикалық жағдайларда қолдануға келеді. Өйткені ұзақ
мерзімді жоспарда ( 5-10 жыл) жұмыссыздықтың жоғары болуына қарамастан
инфляция үдей береді, мұның бірталай себептері бар.
Бұлардың ішіндегі жиынтық сұранысты ынталандыру міселесін бөліп көрсеті
керек. Үкімет инфляция арқылы жұмыссыздықтың төмен деңгейін тұрақтандыру
үшін еңбекшілерді “жалған күту” дегенге сендіре алса діттеген мақсатына
жетеді. Мысалы, жалдамалы жұмысшылар номиналды жалақы ставкасының өсуін
байқап, еңбек ұсынысын көбейтеді. Мұнда Филлипстің концепциясы бойынша
инфляцияның өсуі (мұнымен байланысты номиналды алаөының өсуі) жұмыссыздықты
азайтуы мүмкін. Бірақ, бір кезде халық номиналды жалақының жоғары
ставкасының шын бағасын біледі. Өйткені, инфляция тұсында нақты жалақының
жоғарылауы оның номиналды дәрежесінің өсуімен бірдей емес, оған сәйкес
келмейді. Егер адамдар алған ақшаларына қызмет пен тауар сатып алуды бірте-
бірте азайтса, үміттің үзілгені, онда ешкім де жалақының өсуіне қарамастан
еңбегін ұсынбайды [6, 98-123 б.].
Мұндай өзара тәуелділікке 60-шы жылдары американ экономисі М. Фридмен
ерекше назар аударды. Ол жұмыссыздықпен күресуде жиынтық сұранысты
инфляциялық шаралармен “толтыру” тиімсіз деп көрсетті. Халық өзінің “жалған
күтуін” сезіп, номеналды ставканы жоғарылату жалақыны сатып алу қабілетін
жоғарылатумен сәйкес еместігін түсінгенде ғана инфляцияның өсуі еңбіктік
ұсынудың өсуімен жүрмей оның азаюы, яғни жұмыссыздықтың өсуімен жүреді.
Филлипстің қисық сызығын экономикалық талдау үшін тек қарқыны төмен,
баяу инфляцияға ғана қолдануға болады деген де сөздер бар. Күтпеген
экономикалық күйзелісте инфляцияның қарқыны кенеттен өседі және ол
жұмыссыздықтың көбеюімен қабаттасады. Басқа сөзбен айтқанда Филлипстің
қисық сызығы көрсететін статистикалық қатынас, ұзақ уақытқа тұрақты
экономикалық заңдылық бола алмайды.
Мұның орнына жұмыссыздықтың табиғи деңгейі деген теория шықты. Ол 1679
жылдан АҚШ-тың (рейган мен Дж. Буштың республикалық әкімшілігі) және
Англияда ( М. Тетчер үкіметі) экономикалық талдауында қолданылды.
Бұл теориның мәні мынада: қарқыны баяу, орта, яғни қоғамға қолайлы
инфляция деңгейі тек жұмыссыздықтың табиғи дәрежесінде ғана мүмкін болады.
Ал табиғи жұмыссыздықтың дәрежесі әр түрлі кәсіп иелерін жұмыспен қамту
жөніндегі ақпараттарға сүйене отырып, олардың фрикциондық және құрылымдық
түрлерін есептеу арқылы анықталады. Жұмыссыздықтың табиғи дәрежесі мен
инфляция қарқынын баяулатуға, тұрақтандыруға бағытталған экономикалық
саясат мақсатына жете бермейді. Оның оңды нәтижелерімен қатар (80-ші
жылдардың 2-ші жартысында АҚШ-та инфляция қарқыны едәуір төмендеді), мынаны
атап өту керек, жұмыссыздық табиғи деңгейіне жеткенде инфляция біраз уақыт
энерциямен қозғалады да содан кейін оның қарқыны жедел төмендейді.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі соңғы он жылдықта барлық батыс елдерінде
дерлік өсті [6, 117-143 б.].
Фридмен мен Фелпстің түзетулері.
1960 жылдардың соңына таман Милтон Фридмен (Чикаго университетінен)
және Эдмунд Фелпс (Колумбия университетінен) Филлипс қисық сызығына түзету
енгізді. Олар қарапайым Филлипс қисық сызығын уақыттан тыс жылжиды, себебі
жұмысшылармен фирмалар инфляцияның жалғаса беретінін біледі деп пайымдайды.
Экономикалық теорияның негізінде Фридмен мен Фелпстің тұжырымдамалары
бойынша инфляция мен жұмыссыздық аралығында ұзақ мерзімді үйлесімділіктің
сақталуы болымсыз ғана. Яғни, ұзақ мерзімді экономика жалақыдағы өзгеріс
мөлшеріне және инфляция мөлшеріне қарамастан, жұмыссыздықтың натуралды
мөлшеріне қарай жылжиды.
Бұған дәлел – жұмыссыздықтың натуралды мөлшерінің фрикциондық
жұмыссыздық мөлшері ретінде теңбе-тең еңбек нарығымен үйлесімді болуы.
Жұмыссыздық натуралды мөлшерден неғұрлым басым болған сайын теңбе-тен еңбек
нарығымен сәйкес келетін жұмыс іздейтін жұртшылық та көбейе береді. Мұндай
жұмыссыздықтан нақты жалақы төмендейді, сондықтан фирмалар жұмысшыларды
көбірек жалдауға ынталанады да, олардың аз ғана мөлшері жұмыс атқарып,
жұмыссыздықты натуралды мөлшеріне дейін қысқартады. Сөйтіп жұмыссыздық
натуралды мөлшерден төмен болса, фирмаларда жұмысшылар онша көп болмайды.
Халықты жұмысқа қызықтыру үшін жалақыны арттыру керек, сонда жұмыссыздық
натуралды мөлшерде сақталынады. Қорыта айтқанда, инфляция мен жұмыссыздық
арасында қысқа мерзімді үйлесімділік болған жағдайда ұзақ мерзімді үйлесім
болмайды деген пікірге тоқталады Фридмен мен Фелпс [7, 56-90 б.].
3. ИНФЛЯЦИЯНЫҢ ЖҰМЫССЫЗДЫҚҚА ӘСЕРІ ЖӘНЕ ЖҰМЫСПЕН ТОЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
ЖАҒДАЙЛАРЫ
3.1 Жұмыссыздық деңгейінің инфляцияға туғызған әсері.
Жиынтық сұраным саясаты экономикада жұмыссыздық деңгейі жоғарылаған
кезде инфляция тудыруға тырысады. Ал осындай төменгі сұраным жиынтығы
созыла түскен кезең инфляция мөлшерінің азаюына түрткі болады. 1980 жылғы
АҚШ экономикасындағы инфляция өлшемі көрсетілген. Мұндагы инфляция өлшемі
тұтыну бағасы индексінің (ТБИ) өзгеру мөлшеріне сәйкес келеді. Демек,
тұтынушының бағасы инфляция мөлшері болып табылады.
1980–1984 жылдар аралығында тұрақты инфляция кезеңі болды және оның
мөлшері 2% деңгейінде ауытқып отырды. Ал 1985—1990 жылдары бұл мөлшер
шамалы жоғарылады, ал 1972 жылдың орта шенінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz