Мемлекеттік бюджеттің балансы
Ж О С П А Р
Кіріспе
І МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Мемлекеттік бюджет мәні мен функциялары
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет құрылымы
1.3 Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі тұрғысындағы
мемлекет салық саясатының басым бағыттыры
ІІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ БАЛАНСЫ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымы
2.2 Жергілікті бюджетті басқару және бөлу механизмі
2.3 Қазақстан Республикасындағы баланстандырылған бюджетті қалыптастырудың негізгі бағыттары
ІІІ бөлім. Қазақстан Республикасындағы бюджетті қалыптастырудың және орындаудың іс.мәртебесі
3.1 Бюджетті орындаудың сараптамасы және жаһандық қаржы дағдарысы
мен оны орындау
3.2 Мемлекеттік бюджеттің 2009 жылғы атқарылуы жөніндегі ақпарат
3.3 ҚР Экономика және бюджетті жоспарлау министрі Бақыт Сұлтановтың «2009.2011 жылға арналған республикалық бюджет туралы» ҚР Заң жобасы бойынша Сенаттың пленарлық мәжілісінде жасаған баяндамасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
І МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Мемлекеттік бюджет мәні мен функциялары
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет құрылымы
1.3 Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі тұрғысындағы
мемлекет салық саясатының басым бағыттыры
ІІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ БАЛАНСЫ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымы
2.2 Жергілікті бюджетті басқару және бөлу механизмі
2.3 Қазақстан Республикасындағы баланстандырылған бюджетті қалыптастырудың негізгі бағыттары
ІІІ бөлім. Қазақстан Республикасындағы бюджетті қалыптастырудың және орындаудың іс.мәртебесі
3.1 Бюджетті орындаудың сараптамасы және жаһандық қаржы дағдарысы
мен оны орындау
3.2 Мемлекеттік бюджеттің 2009 жылғы атқарылуы жөніндегі ақпарат
3.3 ҚР Экономика және бюджетті жоспарлау министрі Бақыт Сұлтановтың «2009.2011 жылға арналған республикалық бюджет туралы» ҚР Заң жобасы бойынша Сенаттың пленарлық мәжілісінде жасаған баяндамасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Ж О С П А Р
Кіріспе
І МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Мемлекеттік бюджет мәні мен функциялары
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет құрылымы
1.3 Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі тұрғысындағы
мемлекет салық саясатының басым бағыттыры
ІІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ БАЛАНСЫ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымы
2.2 Жергілікті бюджетті басқару және бөлу механизмі
2.3 Қазақстан Республикасындағы баланстандырылған бюджетті
қалыптастырудың негізгі бағыттары
ІІІ бөлім. Қазақстан Республикасындағы бюджетті қалыптастырудың және
орындаудың іс-мәртебесі
3.1 Бюджетті орындаудың сараптамасы және жаһандық қаржы дағдарысы
мен оны орындау
3.2 Мемлекеттік бюджеттің 2009 жылғы атқарылуы жөніндегі ақпарат
3.3 ҚР Экономика және бюджетті жоспарлау министрі Бақыт Сұлтановтың 2009-
2011 жылға арналған республикалық бюджет туралы ҚР Заң жобасы бойынша
Сенаттың пленарлық мәжілісінде жасаған баяндамасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазіргі заманда кез келген қоғам - экономикалық құрылымының билік
таңдап алған экономикалық саясат аясындағы құрылуына, дамуына мемлекеттік
реттеу басты роль атқарады. Мемлекетке экономикалық және әлеуметтік
реттеуді жүзеге асыратын қаржылық механизм - қоғамның қаржылық жүйе, яғни
мемлекеттік бюджет. Қаржылық жүйенің көмегімен мемлекет орталықты басқаруды
құрып, ақшаның орталықтандырылған қорларын жасақтайды да, мемлекеттік
мекемелердің өзіндік функцияларын атқаруға мүмкіндік жасайды.
Мемлекеттік бюджет мемлекеттік ресурстарды жұмсауда, оларды
жұмылдырудың басты құралы бола тұрып, саясат билігіне, экономикаға ықпал
етуіне мүмкіндік туғызады, әрі оның құрылымдық қайта құруын
қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын дамытуға жол бере отырып,
әлеуметтік аз қорғалған тұрғындарға қолдау көрсетеді.
Сондықтан кез келген қоғамның экономикалық құрылымы негізде түрде
реформаланған қаржылық жүйесіз өмір сүре алмайды. Ал қаржылық жүйе өз
алдына қарыжылық қарым-қатынасты, әрі оны реттеп отыратын институттарды
құрайды. Мемлекеттің қаржылық механизмі ақша қорларын құрап, оны қолдану
арқылы өзінің саяси, экономикалық, әлеуметтік салалардағы көптеген
міндеттерін жүзеге асырады. Ол міндеттер шаруашылық дамуындағы күнделікті
немесе ұзақ мерзімді басымдықтарға тікелей байланысты.
Еліміздегі саяси, экономикалық, әлеуметтік өзгерістер бюджеттік
саясатты реформалауға мәжбүрледі.
Сондықтан салықтық-бюджеттік жүйе, бюджеттің құрылымдық жүйесі
өзгеріске ұшырады да, бюджеттік саланың барлық деңгейлерінде жаңа
заңдылықтар, ағымдар пайда болды. Бұл жаңа өзгерістер бюджет механизмін
дамытуға ықпал жасайды деп күттіру.
Осыған байланысты мемлекеттік бюджетті қалыптастыру мен қолданған жөн.
Қазіргі заманғы даму бағыты, түрлі деңгейдегі бюджетті қалыптастыру
механизмін жетілдіру сұрақтарын зерттеу жаңа қолданыстарды талап етеді.
Осының бәрі зерттеу жұмыстары тақырыбының таңдауын, міндеті мен
мақсатын айқындады.
Курстық жұмыстың мақсаты аймақтарды дамытудағы мемлекеттік саясаттың
құралы болып табылатын мемлекеттік бюджетті қалыптастыру мен қолданудың
теориялық, практикалық сұрақтарын қарастырып, қазіргі кезеңдегі
республикадағы бюджет саясатын реформалау процесін сараптау олып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес курстық жұмыстың алдына мынадай мәселелерді шешу
қойлады:
1) Мемлекеттік бюджеттің экономикалық негізін қарастыру
2) мемлекет экономикасын дамытудағы мемлекеттік бюджеттің атқарар
рөлін анықтау
3) мемлекеттік бюджеттің құрамын және құрылымын зерттеу
4) бюджеттік саясаттың ерекшеліктерін анықтау
5) мемлекеттік бюджеттің қалыптасу мен оның даму тәжірибесін сараптау
6) фискалдық және бюджеттік саясаттың басым бағыттарын анықтау.
Курстық жұмысты жазудың методологиялық негізі болып мемлекеттік бюджет
құрылымы және оны реттеу сұрақтарына, бюджет аралық қарым-қатынас
мәселелеріне, бюджетті қалыптастыру мен қолдануға байланысты заңнамалық
актілер, республика үкіметінің бюджеттік және салық саясатын жетілдіру
сұрақтарына арналған әдістемелік, нормативтік актілері отандық және
шетелдік ғалымдардың еңбектері, басылым материалдары табылады. Жұмыстың
ақпараттық базасы болып ҚР статистика агенттігінің, ҚР Қаржы министрлігінің
ақпараттары алынған.
І МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Мемлекеттік бюджет мәні мен функциялары
Бюджет мемлекет қаржы жүйесінің маңызды бөлігі болып табылады. Ол
ұлттық табыс пен қоғамдық өндіру және бөлу процестерінің мазмұнын айқындай
отыра, елдің ақшалай орталықтандырылған қорының құрылуы мен қолданылуының
экономикалық үлгісін көрсетеді.
Бюджет қаражатының арқасында жалпымемлекеттің сұраныстары
қанағаттандырылады және қорғаныс, басқару, қоғамдық тәртіпті сақтау,
мемлекет қауіпсіздігін қамтамсыз ету, фундаментальды ғылым сияқты жеке
қолданыс түрлері қаржыландырылады. Сонымен қатар, бюджет есебінен білім
беру, денсаулық сақтау, мәдениет пен өнер сұрақтары қанағаттандырылады.
Бюджет құрылымы ең алдымен оның мемлекеттік билікке байланысты. Егер
мемлекет унитарлы болса, онда бюджет жүйесі екі мемлекеттік және жергілікті
деңгейде болады. Ал федеративті құрылымдары мемлекеттерде аралық звено,
яғни штаттар, жерлер және административтік бірліктер юджетінен тұрады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің жалпы жүйесінде басты орын алатын
бюджет категория ретінде белгілі бір бөлігінің айқындайды, себебі бюджетте
әлеуметтік, экономикалық саясаттың бет-әлпеті көрінеді.
Қазіргі заманғы мемлекеттің бюджеті оның атқарар қызметінің әр
түрлілігін көрсететін күрделі, көп тармақты құжат болып табылады. Ол
мемлекеттік шығындардың және оны қаржыландыру көздерінің жылдық жоспары.
Бюджет - күрделі экономикалық категория.
Ол экономикалық категория бола отырып, қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағытталған бір орталықтан басқарылатын мемлекет ақша
қорының қалыптастыру, бөлу, қолдану процестерін қамтитын жүйе қызметін
атқарады.
Бюджет - мемлекеттің қаржылық ресурстарын жинау әрі қолдануы туралы
нақты, толыққанды жоспары және оның қаржылық саясатын жүргізу құралы.
Осындай жоспарды әрбір отбасы, табыс иесі қолдануы қажет-ақ.
Әрине, мемлекет жоспары басқа экономикалық дербес субъектілердің
юджеттерінен түбегейлі өзгеше болады, себебі ол қоғамның жалпы мағынасын
қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, жиналатын табыстың және оны жұмсаудың жоспары ғана емес,
бюджет деп осы шығыс пен кірістің суммасын білдіреді [1, 150 б.].
Бюджет мемлекеттің қызмет етуінің қаржылық базасы болып табылады және
оның өз функцияларын орындауға жағдай туғызады. Қазіргі заманда мемлекет
биліктің барлық түрлерін, басқару органдарын, қоғамдық тәртіп және сыртқы
қорғанысты ұстаумен қатар, қоғамдағы барлық экономикалық және әлеуметтік
процестерге ықпал етеді. Сондықтан бүкіл шаруашылық, яғни бүкіл ел
масштабында, макроодеңгейде осы қаржылық реттеудің көмегі мен бюджеттің
шешетін сұрақтары орасан зор.
Осындай үлкен мағынаға ие бюджет, қоғамның барлық салаларына әсер
ететін болғасын, оны құру, бекіту әрі орындау билік басындағы үкімет
орнататын заңнамаларға сәйкес жүргізіліп, әрі қабылданған бюджет заң болып
есептеледі.
Еңбек өніміне деген сұраныстың үлкен бөлігін қамтамасыз ететін
болғандықтан, әрі оның қаржысының есебінен халық табысының біршама бөлігі
құралатын және ірі көлемде дайын өнімді сатып алатын, мемлекеттік резервтің
қорларын құрайтын болғандықтан бюджеттің экономикалық мәнділігі артады.
Бюджет тұрғысында белгілі бір кәсіпорындарды, ғылыми ізденістерді
қолдауға субсидия, несие, гранттар бөлінеді, басқа елдерге көмек
көрсетіледі. Бюджет аясында мемлекеттік қарыз ұйымдастырылып, оған қызмет
көрсетіледі.
Бюджеттің экономикалық категория мәнділігі аккумуляциялық (салық,
кіріс) функциясы, бөлу (шығыс) және бақылау функциялары арқылы жүзеге
асады.
Бюджет ақшаның жалпы мемлекеттік қорының құрылуын қамтамасыз етіп, оның
бюджеттік және салықтық саясаттың негізгі бағыттарында жүйелі, тиімді
пайдалануын қамтамасыз етеді. Бір сөзбен айтқанда, бюджет мемлекет табысы
мен шығысының бас жоспары болып табылып, мемлекеттің басқару жүйесінде
басты орын алады.
Басқа ғалымдар бюджетті есептік және шектеулі смета түрінде жекелеген
немесе ұйымның орындауына міндетті белгілі бір уақыт аралығындағы кіріс пен
шығыстың жазбасы деп санайды [3, 17-23 б.].
Бюджет арқылы көптеген қаржы ағымдары өтеді. Ол ағымдардың маңызы зор
экономикалық және қаржылық көрсеткіштері әсері болады.
Бюджет - ұдайы өндіріс процесін жүзеге асырудың маңызды алғышарты және
құралы. Әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру, қоршаған ортаны қорғауды
қамтамасыз ету, ғылыми-техникалық процесті ынталандыру, қорғаныс қабілетін
ұстап тұру, басқа да мемлекеттік функцияларды орындау үшін оның көмегімен
жағдай жасалады.
Бюджет кодексіне сәйкес, бюджет - бұл оның міндеттері мен функцияларын
жүзеге асыруды қаржылық қамтамасыз етуге бағытталған, мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджеттің жаңа түрі (типі), мемлекеттің қоғам мүшелеріне, салық
төлеушілерге беретін қоғамдық игіліктер категориялары негізінде, бюджетке
және салықтар ыңғайында негізделеді. Бюджетке, қазіргі өмірдегі оның
функцияларына нарықтық ой-пікір, көзқарастар аталған тәсілге тән болып
табылады. Мемлекет, бірлескен қажеттіліктерді (қорғаныс сипатындағы азық-
түлік, инфрақұрылым, ғылым, мәдениет, білім, басқару игіліктері)
қанағаттандыруға шақырылған, ерекше игіліктер беру мүмкіндігіне ие болу
үшін мемлекет бюджет қалыптастырады.
Мемлекеттік бюджет түсінігі, орталықтандырылған ақша қаражаттары
қорын құру және аталған жинақтарды мемлекеттік экономикалық реттеу
мақсаттарына пайдалану кезінде қоғамдық өнімді немесе ұлттық табысты қайта
бөлу нәтижесінде құралатын, ақша қатынастарының жиынтығын қамтиды.
Қаржылар категориясын тұтастай алғанда ең алдымен, ерекшелеп тұратын:
- бюджет қатынастарының бөлу сипатына ие болуы;
- бюджет қатынастарының әрқашан да ақшалай формада жүзеге асырылуы;
- бюджет қатынастарының нысаналы ақша қорларын қалыптастырумен және
пайдаланумен қоса жүретіні, қаржылық қатынастардың белгілі бір
жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджетке тән болып саналады.
Сонымен бірге, қаржылармен ортақ белгілер шеңберінен шықпайтын белгілі
бір өзіндік ерекшеліктер, бюджеттік қатынастарға тән болып саналады.
Мемлекеттік бюджет құндық (ақшалай түрде) бөлудің өзіндік саласы ретінде
төмендегі белгілермен сипатталады:
- мемлекеттің жалпы қоғамдық өнімі құнының бір бөлігінің жекеленуімен
және оның қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдалануымен
байланысты, бөлу қатынастарының ерекше экономикалық формасын
білдіреді;
- құнды жасау және оны өнімді тұтыну процесін орталандыратын
материалдық өндіріс қаржыларынан және құнды тұтынуға қызмет
көрсететін, өндірістік емес сала қаржыларынан өзгешелігі, ұлттық
экономика салалары, аумақтар, экономика секторлары, қоғамдық қызмет
салалары арасында құнды қайта бөлуге бағытталған;
- оның тауар формасындағы қоғамдық өнімнің қозғалысымен тікелей
байланысты емес құнды бөлу сатысын білдіреді, сонымен бір мезгілде
материалдық өндірісте және өндірістік емес салада қаржылық
қатынастар тауар-ақша қатынастарымен тығыз байланыста болады.
Осымен қатар мемлекеттік бюджеттің:
1. қаржы жүйесінің негізгі буыны, қайта бөлу қатынастарының
экономикалық формасын білдіретіндігі;
2. мемлекеттік бюджет есебінен ұлттық табыс қайта бөлінетіні;
3. бюджеттік қайта бөлу процестері әртүрлі буындар арасында бөлу
қатынастарының үлкен бөлігін алатыны;
4. бюджеттік бөлу саласының мемлекеттік қаржылар құрамында негізгі орын
алатыны сияқты өзіндік ерекшеліктері бөліп көрсетіледі.
Мемлекеттік бюджет – мемлекеттің қолында шоғырландырылатын және оны
мемлекет әлеуметтік-экономикалық, қорғаныс және өзге функцияларын орындау
үшін пайдаланатын ақша қорларының жиынтығы болып саналатын мемлекеттік
қаржылардың құрамды бөлігі [4, 17-23 б.].
Мемлекеттік бюджеттің мәні оның функциялары арқылы толықтай ашылады.
Кез келген экономикалық категория және қаржы жүйесінің аса маңызды буыны
сияқты, мемлекеттік бюджет 2 функцияны және 3 ішкі функцияны орындайды,
сондай-ақ жалпы мемлекеттік қаржылар үшін тұтастай алғанда, яғни қаржылар
және мемлекет функцияларынан шығатын:
1) бөлу;
2) бақылау;
3) қайта бөлу ішкі функциясы;
4) ресурстарды орналастыру ішкі функциясы;
5) экономиканы тұрақтандыру ішкі функциясы тән болып саналады.
Бізге белгілідей, ұлттық табысты қайта бөлу мемлекеттік бюджет (тікелей
салық салу тетігі, мемлекет қарызы), баға белгілеумен, бағалар
қайшылығымен (контрактылық жүйе арқылы, монополиялық бағалар) байланысты
жанама салықтар тетігі, ақша-несие қатынастары (ең алдымен, несие) жүйесі,
өнімсіз еңбек қызметі түрлерімен айналысатын еңбекке қабілетті халық
бөлігінің көрсетілген қызметтерге ақы төлеуі, салықтар төлеуден жалтаруы
(көлеңкелі экономика саласында) және т.с.с сияқты экономикалық құралы
есебінен жүзеге асырылады.
Бюджеттік қатынастар экономикалық табиғаты бойынша қатаң реттеледі және
жоспарлау принципіне бағындырылған, бұл онымен белсенді епті іс-қимыл
(маневр) жасауға және мемлекеттегі қаржылық өзара қарым-қатынастың неғұрлым
тиімді және неғұрлым оңтайлы құрылымын жасауға мүмкіндік береді. Осындай
бюджеттік басқару елдің бас қаржы жоспарында өз көрінісін табады, яғни
мемлекеттік бюджетте мемлекеттің қаржы саясатының бағыттары, оның даму
басымдықтары мен экономикалық перспективалары айқындалады.
Мемлекет жаңа құрылған құнды бөлу және қайта бөлу арқылы, бюджетті –
нарықтық жағдайларда әлеуметтік-экономикалық процестерді реттеудің негізгі
құралдарының бірі ретінде пайдаланады. Атап айтқанда, мемлекеттік бюджетте
әртүрлі деңгейлердегі мүдделер мен пікірлер алшақтықтарының
(келіспеушіліктердің) үлкен спектрі жатыр. Азаматтардың әл-ауқатын
өзгертуге өзінің қабілеттілігімен байланысты, бюджет жеке топтар мен ұлттық
мүдделерді барынша шиеленістіру объектісі, идеологиялық күрестердің, ғылыми
тұжырымдамалардың, саяси сенімдердің, әділеттік туралы түсініктердің көзі
болып саналады. Әлеуметтік-экономикалық, саяси-идеалогиялық және этикалық-
нормативтік мәселелерді жиынтық түрде білдіре отырып, бюджет проблемасы
философияның іргелілік сипатын, саясат прагматизмі мен экономика ғылымының
рационалдылығын өзіне жинақтады.
Бюджет мемлекеттің ажырағысыз нышаны (атрибуты), сонымен бір мезгілде
ол оның іргелі көзі болып саналады. Өйткені мемлекеттік бюджет арқылы
қаражат орталықтандырылады, ол мемлекеттің қаражаттарды епті пайдалануына,
оларды экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
жұмылдыруға, ел аумағында бірыңғай экономикалық және қаржы саясатын жүзеге
асыруға мүмкіндік береді.
Бюджеттің экономикалық мазмұны біржақты айқындалмайды, оның мәні
бірінші кезекте, қаржы ресурстарының орталықтандырылған жалпы мемлекеттік
қорының қаражаттарын қалыптастыру, пайдалану процесінен көрінеді.
Мемлекеттік бюджетті айқындауда, оның мәнін көрсететін бір ғана жағдайды
бөліп көрсету, кеңейтілген ұдайы өндірістің осындай экономикалық
категориясының маңызын төмендетеді. Өйткені кеңейтілген ұдайы өндіріс
процесі, өндірістік процесті ұйымдастыратын және жүзеге асыратын
экономикалық қатынастардағы тепе-теңдіктің ұдайы бұзылуымен байланысты
болатын аса маңызды объективті дауларды үздіксіз шешіп отыруды талап етеді.
Кеңейтілген ұдайы өндіріске, құн заңы қолданылатын өндірістік саланы
дамытудан өзге, сондай-ақ осы заң өмірге келетін, әлеуметтік-мәдени және
қорғаныс құқық саласы кіреді. Атап айтьқанда мемлекеттік бюджет
субъективтік факторлардың қоғамның өмірлік қызметін объективті негіздеуге
әсер ету тетігін жасайды.
Бюджет, өз кезегінде өндірістің дамуына көмектесетін немесе тежейтін,
әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымдар құруға және жетілдіруге белсенді
әсерін тигізеді [4, 30-55 б.].
Нарықтық қатынастарды өрістету кезінде, экономика секторларының,
әртүрлі меншік нысандарындағы кәсіпорындардың, жекешелендіру процесінің
қаржылық ресурстары мен оларды пайдалану құрылымдарын реттеу үшін, бюджет
ерекше маңызға ие болады. Бюджет төлемдер жүйесі мен қаржыландыру әдістері
арқылы шаруашылық жүргізу субъектілерінің шаруашылық ішілік резервтерін
жұмылдыруға және төлем қабілеттілігіне тікелей әсерін тигізеді.
Егер жекелеген шаруашылық құрылымдарының сметалары, бизнес жоспарлары
кеңейтілген негізде өндірістік қорлардың жеке айналымына қызмет көрсетсе,
онда бюджет барлық қоғамдық қорлардың айналымын орталандырады. Жалпы
мемлекеттік ауқымда қаражаттарды қайта бөлу – құрылымдық ұдайы өндірістің
қарқыны мен тиісті пропорциаларына жетуге көмектесетін қорлардың айналымын
қамтамасыз етудің қажетті жағдайы Ұдай өндіріс процесінің қажеттіліктерінен
объективті түрде жалпы мемлекеттік қаржылардың қажеттілігі және
орталықтандырылған таза табысты мемлекеттік бюджет арқылы пайдалану
қабілеттілігі туындайды. Бюджет сол арқылы экономикалық базаның мазмұнын
көрсетеді, бірақта мемлекеттің өмір сүру негіздерінен туындамайды.
Мемлекеттік бюджеттің тағайындалуы мемлекеттің қаржылық ресурстарының
орталықтандырылған қорын қалыптастырудан және оны кеңейтілген ұдайы
өндіріске және қаржы саясатына сәйкес әлеуметтік мақсаттарға пайдаланудан
тұрады. Бюджет экономикадағы бөлу және қайта бөлу мен қаржы ресурстарының
белгілі бір бөлігін мемлекеттің иелік етуіне шоғырландырудың объективті
қажеттілігін көрсете отырып, нақты атаулы құжат болып саналады. Қаржылық
баланстардың барлық жүйесін түпкілікті өзара келістіруге соның көмегі
арқылы қол жетеді.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінде кірістерді бөлу және қайта бөлу
және жинақтау процесінде мемлекеттің экономикалық дамуына, халықты
әлеуметтік қорғауға, әлеуметтік-мәдени шараларға, қорғаныс
қажеттіліктеріне, басқаруға бағытталуы мүмкін ішкі жалпы өнім құнының бір
бөлігі шоғырланады. Мәні, бірінші кезекте жаңадан құрылған құнның бір
бөлігін мемлекеттің мәжбүрлеп алып қоюынан тұратын салықтар мемлекеттік
бюджетте шоғырландырылған қаржы ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі
болып саналады.
Осы қаржылар, атап айтқанда өмірлік маңызды және экономиканың
прогрестік секторларында тиімді пайдаланылуы, қажетті инфрақұрылымдар құру,
халықтың әл-ауқатымен, жұмысқа қамтылуымен, әлеуметтік қамтамасыз етілуімен
байланысты қажеттіліктерді анықтау үшін, оларды шоғырландыру қажет.
Бюджет жүйесі бюджеттік қатынастар формаларының жиынтығын, бюджет
түрлерін (республикалық және жергілікті бюджеттер), оларды әзірлеу әдістері
мен тәсілдерін, атқарылуын сондай-ақ қаржы және өзге басқару органдарының
жиынтығын білдіреді [5, 17-23 б.].
Бқл ретте бюджеттік қатынастар жиынтығы бюджет жүйесінің негізін
құрайды. Бюджет түрлері, әртүрлі басқару әдістері мен тәсілдерін пайдалану
негізінде бюджеттерді (республикалық және жергілікті бюджеттер) әзірлеу,
қарау, бекіту және атқарылуын жүзеге асыратын және бюджеттік қатынастардың
нысандарын айқындайтын қаржы және өзге басқару органдары оның қондырмасы
болып саналады.
Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексіне сәйкес, атап айтқанда Жалпы
ереженің 4-бабы, бюджеттік өзара қатынастардың негізгі түсінігін ашып
көрсетеді, бюджет жүйесі ... бюджеттердің және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорының, сондай-ақ бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Яғни, қарастырылып отырған түсініктің заңнамалық түсіндірмесі
экономикалық әдебиетте берілетін анықтамадан анағұрлым кең екенін атап
өтуге болады, өйткені жеке бюджеттер құрамы мен олардың арасындағы өзара
қатынастармен қатар, олардың арасындағы қатынас мемлекеттік қаржы
ресурстарын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты өзге өкілетті
органдардың болуын болжайды [5, 55-70 б.].
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет құрылымы
Бюджет жүйесі бюджеттік қатынастар формаларының жиынтығын, бюджет
түрлерін (республикалық және жергілікті бюджеттер), оларды әзірлеу әдістері
мен тәсілдерін, атқарылуын сондай-ақ қаржы және өзге басқару органдарының
жиынтығын білдіреді.
Бұл ретте бюджеттік қатынастар жиынтығы бюджет жүйесінің негізін
құрайды. Бюджет түрлері, әртүрлі басқару әдістері мен тәсілдерін пайдалану
негізінде бюджеттерді (республикалық және жергілікті бюджеттер) әзірлеу,
қарау, бекіту және атқарылуын жүзеге асыратын және бюджеттік қатынастардың
нысандарын айқындайтын қаржы және өзге басқару органдары оның қондырмасы
болып саналады.
Бюджет жүйесін экономикалық категория ретінде елдің барлық
бюджеттерінің жиынтығы және жалпыға бірдей құру принциптеріне негізделетін
өзара іс-қимыл жасауы процесіндегі олардың функциялары ретінде анықтауға
болады.
Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексіне сәйкес, атап айтқанда Жалпы
ереженің 4-бабы, бюджеттік өзара қатынастардың негізгі түсінігін ашып
көрсетеді, бюджет жүйесі ... бюджеттердің және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорының, сондай-ақ бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Яғни, қарастырылып отырған түсініктің заңнамалық түсіндірмесі
экономикалық әдебиетте берілетін анықтамадан анағұрлым кең екенін атап
өтуге болады, өйткені жеке бюджеттер құрамы мен олардың арасындағы өзара
қатынастармен қатар, олардың арасындағы қатынас мемлекеттік қаржы
ресурстарын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты өзге өкілетті
органдардың болуын болжайды [6, 98-123 б.].
Бюджет жүйесі экономикалық категория ретінде төмендегі үш функцияны
орындайды:
1) фискалдық – салықтар алу арқылы үкімет қызметі үшін, яғни әскери,
экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды орындауға арналған шығыстарды
жабу, сондай-ақ басқару аппаратының өмір сүруі үшін қажетті ресурстарды
қамтамасыз етеді;
2) экономикалық реттеу – салықтар мен шығыстар шаруашылық қызметін
басқару және экономикалық саясаттың белгілі бір мақсаттарын (экономиканы
тұрақтандыру, оның өсуін ынталандыру, құрылымдық алға жылжулар және т.б.)
жүзеге асыру тұтқалары ретінде пайдаланылады;
3) табыстарды теңестіру – яғни салық салудың прогрессивтік жүйесі мен
аз қамтамасыз етілген және жұмыссыз азаматтарға, мүгедектерге, балаларға,
артта қалған өңірлерге және т.б. транферттік төлемдер жүйесінің арқасында
табыстарды қайта бөлу.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық мемлекеттік құрылысымен
айқындалады. Осыған сәйкес бюджет жүйесінің екі түрі бөліп көрсетіледі:
федеративтік және унитарлық, оның біріншісі үш басқару буынына ие, ал
екіншісінің екі басқару буыны бар (1-сурет).
Бюджет жүйесінің федеративтік басқару нысаны жағдайында орталық бюджет
одақ федералдық немесе республикалық бюджет, ал федерация мүшелерінің
бюджеттері – республикалар, штаттар, жерлер және т.б. бюджеттері болып
таныстырылуы мүмкін.
Басқарудың 3 буыны
Басқарудың 2 буыны
1-сурет. Бюджет жүйесінің түрлері
Қазақстан Республикасы Конституциясы 2-бабының 1-тармағында: Қазақстан
Республикасы – презитенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет деп
жазылғандай, Қазақстанда, екі басқару буыны – республикалық бюджет пен
жергілікті бюджеттің болуын болжайтын біртұтас бюджет жүйесі қолданылады,
жергілікті бюджет мемлекеттік биліктің төмен тұрған деңгейлерінің
бюджеттерінен тұрады (2-сурет).
2-сурет. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы
Осылармен бірге ҚР Бюджет Кодексінің 11-тарауының 1-тармағына сәйкес
Қазақстанның бюджет жүйесіне қабылданған бюджеттердің түрлерімен қатар,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісіндегі Қазақстан
Республикасы Үкіметінің есепшотында шоғырландырылатын қаржы активтері
түріндегі, сондай-ақ материалдық емес активтерді қоспағанда, басқа мүлік
түріндегі мемлекет активтерін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын құру мен пайдалану әлемдік және
ішкі тауар және қаржы нарықтарының коньюнктураларын, мемлекеттегі және
шетелдегі экономикалық ахуалдарды, бұл ретте макроэкономикалық және
фискалдық тұрақтылықты және Қазақстан Республикасы Ұлттық Қорының негізгі
мақсаттары мен міндеттерін сақтаумен, республиканың әлеуметтік-экономикалық
даму басымдықтарын ескере отырып айқындалады. Бұл ретте Қазақстан
Республикасы Ұлттық Қорының сенімгерлік басқармасы, Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі мен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасында
жасалатын сенімгерлік басқару туралы шарт негізінде Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі жүзеге асырады [6, 17-23 б.].
Федеративтік басқару формасындағы бюджет жүйесін зерделеу үшін Ресей
Федерациясының бюджет жүйесін қарастырамыз. Мәселен, Ресейдің иерархиялық
тұрғыдан реттелген бюджет жүйесінде төмендегі деңгейлер бөліп көрсетіледі:
а) Федералдық бюджет;
б) Ресей Федерациясы субъектілерінің бюджеттері:
• республикалық бюджеттер;
• автономиялық облыстар бюджеттері;
• облыстық, өлкелік бюджеттер;
• Мәскеу және Санкт-Петербург қалаларының бюджеттері;
в) Жергілікті бюджеттер:
• облыстық бағыныстағы қалалардың бюджеттері;
• аудандардың бюджеттері;
• қалалық аудандар бюджеттері;
• ауылдық және кент бюджеттері.
Кез келген экономикалық жүйе сияқты бюджет жүйесі мен оның элементтері,
жиынтығы елдің бюджет құрылысының түсінігін беретін, белгілі бір принциптер
шеңберінде жұмыс істейд [6, 117-143 б.].
Ресей Федерациясының бюджет жүйесінің принциптерін қарастыра отырып,
мыналарды атап өтеміз: РФ Бюджет Кодексімен оны құрудың заңды түрде 10
принципі бекітілген, сондай-ақ олар елдің бюджет жүйесін ұйымдастырудың
классикалық принциптері негізінде құрылған. Бұл:
• РФ бюджет жүйесінің бірлігі;
• бюджет жүйесінің деңгейлері арасында кірістер мен шығыстардың
ажыратылуы;
• бюджеттердің дербестігі;
• бюджеттердің, мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар бюджеттерінің
кірістері мен шығыстарын көрсету толықтығы;
• бюджеттің теңдестірілімдігі;
• бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігі мен үнемділігі;
• бюджеттер шығыстарын жалпы (жиынтық) жабу;
• жариялылық;
• бюджеттің сенімділігі;
• бюджет қаражатының атаулы және нысаналы сипаты.
Бюджет жүйесінің бірыңғайлығы мемлекеттік бюджетті басқарумен
қамтамасыз етіледі және мемлекеттің бюджеттік, салық және федералдық
саясатын қоса алғанда, бірыңғай әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы
жүзеге асырылады.
Бюджет жүйелерінің деңгейлері арасындағы кірістер мен шығыстардың ара
жігін ажырату принципі кірістердің тиісті түрлерін (толық немесе ішінара)
және РФ мемлекеттік билік органдарының, оның субъектілерінің, жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының шығыстарды жүзеге асыру жөніндегі
өкілеттіктерін бекітуді білдіреді [7, 56-90 б.].
1.3 Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі тұрғысындағы
мемлекет салық саясатының басым бағыттыры
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың мемлекет алдында
әлемнің 50 бәсекеге қабілетті елдер қатарына кіру міндеті тұрғанын ескере
отырып, Қазақстан Республикасында салық қызметінің сапасын халықаралық
стандарттарға сай келтіру мақсатында еліміздегі қолданыстағы салық салу
жүйесін жетілдіру жөнінде бірқатар тапсырмалар бергені белгілі. Осы
тапсырмаларды орындау бағытында “Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының Заңы қабылданып, 2009
жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Жаңа Салық кодексінде еліміздегі
шағын және орта кәсіпкерлік нысандарын мемлекет тарапынан қолдау, олардың
дамуына жағдай жасау мақсатында көптеген салықтық жеңілдіктер қарастырылды.
Экономиканың шикізаттық емес секторларына салық жүктемелерін азайту
мақсатында корпоративтік табыс салығы 20%-ға азайтылды. Оның төмендеуі
кәсіпкерлердің негізгі құралдарды сатып алу және өндірісті модернизация-
лаудағы инвестициялық мүмкіндіктерін кеңейтуге жол ашады. Жаңа салық
кодексінің 141-бабының 4-тармағына сәйкес корпоративтік табыс салығы
бойынша декларация тапсырғанға дейінгі аванстық төлемдер бойынша салық
есептілігі 20 қаңтардан кешіктірілмей тапсырылады [7, 173-222 б.].
Қосымша құн салығы бойынша мөлшерлеме 13 пайыздан 12 пайызға
төмендетілді (алдағы жылы бұл көрсеткіш 11% болады деп күтілуде). ҚҚС
бойынша ең төменгі өткізу айналымы 30 000 есе АЕК-ке дейін көтерілді (яғни
тауарларды өткізу бойынша айналым сомасы 38190000 теңгеден аспаса, ҚҚС
бойынша есепке тұрмауға құқылы). Сондай-ақ салық кезеңі өзгертіліп, тоқсан
сайын төленетін болды (бұған дейін салық кезеңі ай сайын немесе тоқсан
сайын болатын). Әлеуметтік салық бойынша салық мөлшерлемесі бұған дейін
салық салынатын табыстың мөлшеріне байланысты 5% бен 13% аралығындағы
шкаланы құраса, жаңа Салық кодексі бойынша ол 11% көлемінде бекітілді. Оның
төлем мерзімі есепті айдан кейінгі айдың 25-іне
дейін салық төлеушінің орналасқан жері бойынша төленеді.
Мүлік салығына қатысты нендей өзгерістер болды, соны әңгімелейік. Заңды
тұлғаларға мүлік салығы бойынша мөлшерлеме салық салу нысандарының орташа
жылдық құнының 1,5 пайызын құрады (Бұған дейін бұл ставка 1% болатын).
Оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық тәртібін қолданатын
жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар мүлік салығын салық салу нысандарының
орташа жылдық құнының 0,5 пайызы көлемінде есептейді.
Мүлік салығы бойынша салық есептілігін тапсыру мерзімі ағымдағы жылдың
15 ақпанына дейін болып өзгертілді (бұған дейін 20 ақпанға дейін болатын).
Мүлік салығы бойынша төлем мерзімі 25 ақпан, 25 мамыр, 25 тамыз, 25
қараша болып өзгертілді (бұған дейін жоғарыдағы айлардың 20-сына дейін
болатын).
Жеке тұлғалардың мүлік салығы бойынша салық мөлшерлемелерін салық салу
нысандарының құнына қарай 0,05% (1 000 000 теңгеге дейінгіні қоса алғанда)
бен 0,5% (10 000 000 теңгеден жоғарылар үшін) аралығында болғаны белгілі.
Бұған дейінгі Салық кодексінде мөлшерлемелер салық салу нысандарының құны
10 млн. теңгеге дейін ғана қолданылып, құны 10 млн. теңгеден асқан
нысандарға 0,5% мөлшерлеме қолданылып келді. Жаңа салық кодексінде бұл
салық нысандарының құны 120 млн. теңгеге дейін ұлғайтылып, құны одан асатын
нысандар үшін салық мөлшерлемесі 1 пайызға жетті.
Жер салығы бойынша салық есептілігін тапсыру мерзімі ағымдағы жылдың 15
ақпанына дейін болып өзгертілді (бұған дейін 20 ақпанға дейін болатын).
Жер салығы бойынша ағымдағы төлемдер мерзімі 25 ақпан, 25 мамыр, 25
тамыз, 25 қараша болып өзгертілді (бұған дейін жоғарыдағы айлардың 20-сына
дейін болатын).
Жеке табыс салығы бойынша бірыңғай мөлшерлеме бұрынғы 10% күйінде
өзгеріссіз қалды.
Салық агенттері төленетін табыс бойынша жеке табыс салығын төлеуді
есепті кезеңнен кейінгі айдың 25-іне дейін жүзеге асырады [8, 17-27 б.].
Салық кодексінің негізгі мақсаты - ол шикізатқа қатысы жоқ салалардың
салықтарын түбегейлі азайтып, тиісінше, экономиканың шикізатқа
тәуелділіктен шығару екені белгілі. Шикізатқа тәуелділігімізді
төмендетуіміз керек. Енді оны қазіргі экономикалық жағдайдан көріп отырған
шығармыз, шикізат жалпы тұрақты емес, бағасы да. Болашақ өндіру мәселесі
де. Шикізат бізге көп пайдасын тигізді экономикамыз нашар кезінде. Енді
қазір өндіріс саласын көтеруіміз керек.
Жалпы Салық кодексі шағын және орта бизнеске нақты көмектер әкеледі.
Көмегі көп. Жалпы бұл Салық кодексі кіші бизнеске көмектеседі.
Корпоративтік салықты айттық. ҚҚС төмендейді. 12 пайыз болады. Бұл, қазіргі
дүниежүзіндегі ең төмен ҚҚС-тердің бірі болады. Сосын егерде әртүрлі
компаниялар өздеріне жаңадан оборудование, техникалар алып келетін болса,
оның салығы сол мөлшерде азаяды. Сосын әртүрлі әлеуметтік салық
мәселелерінің бәрі төмендетіледі. Қазір ең бастысы кіші, орта бизнеске осы
өзгерістер арқылы 1 жылдың ішінде 300 млрд. теңгеге дейін өздеріне ары
қарай инвестициялауға мүмкіншілік береді. Меніңше, ол өте үлкен көмек.
Қазір, өздеріңіз білесіздер, банкілер дұрыс несие бермейді. Қаржы
алатын жері жоқ. Қазір кіші бизнестің жағдайы өте төмен. Сол себептен,
өздерінің тапқан пайдаларынан инвестиция жасауға мүмкіншілік болады.
Қосымша құн салығы көп айтылып жүр . Жалпы ол өндірісшілерге сыртқа
тауарларын алып шығуға басқаларға қарағанда бәсекелестікке мықтылық болады.
Себебі, басқа елдерге қарағанда біздің сыртқа апарған заттарымыз арзандау
болады.
Екіншіден, қалай болғанда да ол инфляцияға әсер етеді. Кез-келген салық
айналып келгенде тауардың бағасына әсер етеді. Егер, мысалы, өндіруші, не
сауда жасайтын компаниялар сол салықты азырақ салатын болса, ертең бағасы
сол көлемде төмендейді. Әрине, тікелей халық болып бірден сезіне қоймаса
да, ертең мысалы, әртүрлі инвестициялар көбейіп, зат көп сатылса, көп
өндірілсе, сатқан кезде арзандау сатылатын болса, ол тікелей халыққа
пайдасы тиеді ғой деп ойлаймын. Елбасының 2008 жылғы Жолдауының ең басты
мақсаты – халықтың әл-ауқатын жақсарту. Оның ішінде осы Салық кодексіне
өзгеріс енгізу – басты талаптардың бірі болатын [8, 67-86 б.].
Қазір бизнеспен айналысатын компанияларға байланысты мәселе жаңа Салық
кодексінен енгізілген өзгерістерде өте қатты қаралған. Басты принциптердің
бірі Салық кодексі тікелей жұмыс істеу керек. Көптеген сыбайлас жемқорлыққа
беретін жолдар да азаяды. Қазір салық бойынша беретін есептер, отчеттар
саны азаяды. Екіншіден, бұрын аванс төлемдері деген болатын. Компания 1
жылға алдын-ала өзінің болашақ алатын пайдасын есептеп, соны төлеп тұру
керек болатын.
Бұрын кез-келген жерге Салық комитеті өзі барып тексере беретін. Өзі
таңдайтын. Бұл жерде сыбайлас жемқорлыққа мүмкіншілік көп болатын. Мысалы,
бір компанияны қайта-қайта тексеруге болады. Ал, қазір енді компьютер
таңдап, бір өзінің критерийі бойынша есептейді. Осы компания салықты
төлемеуі мүмкін, жасыруы мүмкін деген критериймен компьютер таңдап алады
кімді тексеру керек екендігін.
Премьер-министр Кәрім Мәсімов депутаттардың алдында еліміздің
әлеуметтік-экономикалық жағдайы жөнінде есеп берген кезде Үкімет жаңа Салық
режимінің арқасында шағын кәсіпорындар мен үй шаруашылықтары келесі жылы
көптеген пайда көреді деген еді.
Жалпы нақты есебін өмір көрсетеді. Оны есептеу қиын. Шамамен 300 млрд.
теңге қосымша кіші және орта бизнеске ары қарай мүмкіншілік береді деген
қазір алдын-ала болжам бар. Бұл болжам орындалу керек. Ол ең төменгі
болжам. Одан да көп пайда түсуі мүмкін. Әлеуметтік салық бойынша бұрын
мысалы, оны әрине, компаниялар төлейді, 3 пайыздан 13 пайызға дейін.
Әсіресе, көп айлық алатын адамдар көбірек салық төлейтін. Компаниясы
төлейді.
Сол себептен қазір компаниялар, фирмалар көбінесе жасырады. Айлығын
тығып береді. Төмендетеді. Айлықты көтеруге, көбейтуге қызықпайды. Себебі,
одан сайын көп әлеуметтік салық төлейді. Қазір төмендеткеннен кейін көп
компанияларға дәл осы төмендеткен есебінен азаматтар көбірек айлық төлеуге
мүмкіншілігі болады. Меніңше, көп жағдайлар осылай ашық түрде жұмыс
істейтін болса – пайдалы. Мысалы, өздеріңізге белгілі, кейбір компаниялар
зейнетақы қорына ақшаларын төлемейді. Айлығын жасырады. Төмендетеді.
Әлеуметтік салық төлемес үшін сондай әрекеттердің арқасында ары қарай
пенсионный фондтарда азырақ қаражат түседі. Мысалы, азамат конвертпен алған
ақшадан пенсиясына көбейеді. Сондықтан, ашық жұмыс істеп, біздің
азаматтардың көбірек айлық алуына мүмкіншілік береді [8, 154-198 б.].
Салық салу мәселелері бойынша салықтық міндеттемелерді атқару барысында
туындайтын айқын емес, нақтыланбаған тұстарды және қайшылықтарды жою
бойынша мәселелерді жедел шешетін, сондай-ақ салық төлеуден жалтарудың
болуы мүмкін схемасының жолын кесу бойынша Консультациялық кеңес құрылады.
Оны Премьер-Министр басқаратын болады. Корпорациялық табыс салығы (КТС)
бойынша реформалауда тұжырымдалған тәсілдің мәні – корпорациялық табыс
салығының ставкаларын төмендету, аясы тар салалық жеңілдіктер беруден бас
тарту, автоматты түрде берілетін бірыңғай инвестициялық ынталандыруларды
жүргізу, залалдар мерзімін ауыстыруды 10 жылға дейін ұзарту, сондай-ақ
салық құрылымын жалпы жақсарту болып табылады [3, 57-83 б.].
Жаңа Кодексте бірлескен қызметке қатысушыларға, туынды қаржы
құралдарына салық салу егжей-тегжейлі жазылған. Шағын және орта бизнес үшін
аванстық төлем жойылды, іссапар кезінде тәуліктік шығыстарға лимит беру
болмайды, өкілдік шығыстардың нормасы еңбекақы төлеудің 1 процентіне дейін
ұлғайды. Жалға берушіге жалға берілген тіркелген активтерді жөндеуге
жұмсалатын шығыстарды шегеруге рұқсат етілді. Қосылған құн салығы бойынша,
ҚҚС бойынша қазіргі жеңілдіктер жиынтығының орнына есепке жатқызылған ҚҚС-
тың есептелгеннен асып кету сомасын автоматты түрде бірыңғай қайтару
енгізілді. 2012 жылы тәуекелдерді басқару жүйесі негізінде дебетті сальдоны
автоматты түрде қайтару жүйесін толық енгізу көзделіп отыр. Бұл жылды ҚҚС-
тың классикалық жүйесіне көшу және жеңілдіктердің мынадай жиынтығын жою
сәті ретінде белгілеуге болады: импортқа ҚҚС төлеудің, есепке жатқызу,
еркін қойма аумағынан сатуды босату әдісімен импортқа ҚҚС төлеудің
мерзімін кейінге қалдыру.
Алкогольге және темекі өніміне акциздердің ставкалары үш жыл ішінде (2009-
2011 жылдар) біріздендіріледі. 2009 жылдан бастап ставкалар Салық
кодексінің мәтініне енгізіледі.
Жер учаскелерінің ауданы мен аумағына қарай бірыңғай жер салығы
ставкаларының 0,1 %-дан 0,5 %-ға дейінгі үдемелі шәкілін енгізу ұсынылып
отыр. Бұл ретте, ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілерге арналған басқа
режимдер сақталады: заңды тұлғалар үшін салықтарды 70 %-ға азайту, ауыл
шаруашылығы өнімін қайта өңдеушілер үшін 70 %-ға азайту.
Жеке табыс салығының бірыңғай ставкасы 10 процент деңгейінде сақталады.
Әлеуметтік салықты реформалау шеңберінде салық ставкалары 13 проценттен 5
процентке дейінгі кемімелі шәкілден ставкасы 11 процент шәкілге көшуді
жүзеге асыру ұсынылып отыр [9, 17-27 б.].
Жер қойнауын пайдаланушыларға салық жүктемесін ұлғайтуға мүмкіндік
беретін салық салудың мынадай негізгі өзгерістері енгізілді:
- роялти төлемін өндіру көлемі мен әлемдік баға есептеу базасы болып
табылатын пайдалы қазбаны өндіруге салынатын салықпен (ПҚӨС) ауыстыру. Бұл
ретте, рентабельдігі төмен, суланған, шағын дебетті және түгесілген кен
орындарын игеріп жатқан жер қойнауын пайдаланушылар үшін жеңілдікті
ставкалар белгіленеді.
- 2009 жылғы 1 қаңтардан бастап ТШО келісім-шартынан басқа
(Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен бекітілген)
барлық жер қойнауын пайдаланушылар мен қолданыстағы ӨБК үшін
келісім-шарттар салық режимінің тұрақтылық ережесін алып
тастау;
- жеке салық есебін жүргізудің базалық қағидаттарын белгілеу;
- қол қойылатын бонустың бастапқы мөлшерін айқындау;
- үстеме пайда салығының әдістемесі өзгертілді және салық алынатын
таза табыстың мөлшері 20 %-дан 25 %-ға дейін ұлғайтылды.
Жаңа Салық кодексі экономиканың орнықты дамуы және оны жаңғырту үшін
жағдай жасауға мүмкіндік береді [9, 65-77 б.].
ІІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ БАЛАНСЫ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымы
Бюджет жүйелерінің деңгейлері арасындағы кірістер мен шығыстардың ара
жігін ажырату принципі кірістердің тиісті түрлерін (толық немесе ішінара)
және мемлекеттік билік органдарының, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының шығыстарды жүзеге асыру жөніндегі өкілеттіктерін бекітуді
білдіреді.
Бюджет кірістері мен бюджеттер шығыстары, мемлекеттік бюджеттен тыс
қорлар есебінің толықтық принципі, бюджеттердің барлық кірістері мен
шығыстары, бюджеттен тыс қорлардың бюджеттері және заңмен айқындалған өзге
міндетті түсімдер міндетті тәртіпте және толық көлемде бюджеттерде және
бюджеттен тыс қорлардың бюджеттерінде көрсетуге жататындығын білдіреді.
Бүкіл мемлекеттік және муниципалды шығыстар РФ бюджет жүйесінде шоғырланған
бюджет қаражаттары, бюджеттен тыс қорлар қаражаттары есебінен
қаржыландыруға жатады. Ағымдағы қаржы жылы шегінде берілетін, салықтарды
және басқа міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі салық несиелері, мұрсат
беру, мерзімін ұзарту.
Бюджет қаражаттарының атаулы және нысаналы сипаттық принципі, бюджет
қаражаттары, олардың нақты мақсаттарды қаржыландыру бағытын көрсете отырып,
нақты бюджет алушылардың иелік етуіне бөлінетіндігін білдіреді.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеті
облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана мәслихатының шешімімен
бектіледі [9, 113-143 б.].
Салық және басқа түсімдерден қалыптасатын және аудандық жергілікті
мемлекеттік органдардың (облыстық маңызы бар қаланың), оларға ведомоствалық
бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз етуге және тиісті ауданда (облыстық маңызы бар қалада)
мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
аудан (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті болып саналады.
Аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қаланың бюджеті) тиісті қаржылық
жылға аудан (облыстық маңызы бар қаланың) мәслихатының шешімімен
бекітіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттер
негізінде қалыптасады және Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе
әскери жағдайлар негізінде енгізіледі. Төтенше мемлекеттік бюджетті
бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган әзірлейді және
Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіпте, Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітіледі.
Қазақстан Республикасының барлық аумағында төтенше немесе әскери жағдай
енгізу және оның күшін жою туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы төтенше мемлекеттік бюджетті қолданысқа енгізу және тоқтату үшін
негіз болып саналады. Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданыс мерзімі
уақытына тиісті қаржылық жылға республикалық бюджет туралы заң күші мен
тиісті қаржылық жылға жергілікті бюджеттің барлық деңгейлеріндегі бюджеттер
туралы мәслихаттардың шешімдері уақытша тоқтатылады [9,157-189 б.].
Жергілікті бюджет бюджет жүйесінің үшінші деңгейін құрайды.
Муниципалды құрылым бюджеті (жергілікті бюджет) – бұл жергілікті өзін-өзі
басқаруды жүргізу предметтеріне жатқызылған міндеттер мен функцияларды
қамтамасыз ету үшін ақша қаражатының құралу және жұмсау формасы.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың маңызынан көрінеді.
Олар келесі функцияларды орындайды:
- ақша қорларын қалыптастыру (құру);
- осы қорларды халық шаруашылығы салалары арасында бөлу және
пайдалану;
- осы билік органдарына ведомоствалық бағыныстылықтағы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің қаржылық-шаруашылық
қызметін бақылау.
Жалпы мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік міндеттерді жүзеге
асыруда – бірінші кезекте қоғамның әлеуметтік инфрақұрылымдарын ұстап
тұруға және дамытуға мемлекеттік қаражатты бөлуде жергілікті бюджеттердің
маңызы зор.
Бюджет құрылымы келесі бөлімдерден тұрады:
1) кірістер:
- салық түсімдері;
- салықтық емес түсімдер;
- негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
- ресми трансфертттер түсімдері
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік несие беру;
- бюджеттік несиелер;
- бюджеттік несиелерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
- қаржы активтерін сатып алу ;
- мемлекеттік қаржы активтерін сатудан түскен түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
- қарыздар түсімі;
- қарыздарды өтеу;
- бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы
Бюджеттерді бекіту және әртүрлі басқару деңгейіндегі бюджеттердің
атқарылуы туралы есептерді жасау жоғарыда келтірген форма бойынша
жүргізіледі [10, 10-23 б.].
ҚР Бюджет кодексіне сәйкес бюджет құрылымдарының ішкі мазмұнын
қарастырып көреміз. Мәселен, Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінің 3-
тарауының 14-22-баптарымен бюджет құрылымының жекелеген элементтерінің
маңызы айқындалады.
1-бөлімде – Салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми трансферттер,
мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және
мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес, осы Кодексте және
Қазақстан Республикасының басқа да заң актілеріне сәйкес бюджетке
есептелуге тиісті ақша бюджет кірістері болып табылады.
2-бөлім – қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаты бюджет
шығындарын білдіреді.
3-бөлім – Операциялық сальдо – бюджет кірістері мен шығындары
арасындағы айырма болып табылады.
Сонымен бірге, мемлекеттің орта мерзімді фискалдық саясатында
көрсетілетін, теріс операциялық сальдо мөлшерінің шектері міндетті тәртіпте
айқындалады.
4-бөлім – таза бюджеттік несие беру бюджеттік несиелердің және
бюджеттік несиелерді өтеудің арасындағы айырма ретінде айқындалады:
ТБн = Бн – Бнө (1)
мұнда, ТБн – таза бюджеттік несие беру;
Бн – бюджеттік несиелер;
Бнө – бюджеттік несиелерді өтеу
Таза бюджеттік несие беру мазмұнын неғұрлым толық ашу мақсатында
бюджеттің осы бөлімінің негізгі түсініктеріне назар аударып көреміз.
Осылай, таза бюджеттік несие беру, мемлекеттің заңды және жеке
тұлғаларға қаражат беру процесінде алынған бюджет кірістерінің яки
шығыстарының көлемін айқындайды және бюджеттің операциялық сальдосын
ұлғайтуға яки азайтуға әсер ететін болады.
5-бөлім – Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо қаржы
активтерін сатып алу мен мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін
түсімдер арасындағы айырма ретінде айқындалады:
Қасос = Қаса – Мқаст (2)
мұнда, Қасос – қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
Қаса – қаржы активтерін сатып алу;
Мқаст – мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша теріс (Қаса Мқаст)
немесе оң (Қаса Мқаст) сальдо, тиісінше бюджет тапшылығының ұлғаюына
немесе кемуіне әсер ететін болады.
6-бөлім – Бюджет тапшылығы (профицит) бюджеттің үш қорытынды бөлімінің
айырмасы ретінде айқындалады:
Б(п)т = ОС – ТБн – Қажос (3)
мұнда, Б(п)т – бюджет тапшылығы (профициті);
ОС – операциялық сальдо;
ТБн – таза бюджеттік несие беру;
Қажос – қаржы операцияларымен жасалатын операциялар бойынша сальдо.
7-бөлім – Бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану), ең
алдымен мемлекеттік қаржы ресурстарын тарту және бөлуге қатысты қаржылық
шешімдер қабылдауға негізделеді.
Заңнама, бюджет жүйесінің құрылымын мемлекеттің жүргізіп отырған
орталықтан ажырату және аумақтардың елдің экономкалық саясатында жеткілікті
түрде кең ауқымда дербестікке ие болуы үшін, шығыстар мен кірістерді осы
негізде бөлуге сәйкес әртүрлі билік деңгейлеріндегі жауапкершіліктің ара
жігін ажырату принциптерінде қарайды. Бюджет жүйесіндегі кірістер мен
шығыстарды бөлу кіріс өкілеттіліктері мен шығыс өкілеттіктерін бекітудің
арнайы принциптеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасында бюджет жүйесіндегі кірістерді бөлу екі
тәртіппен іске асырылады:
1. Әртүрлі деңгейлердегі бюджеттерге белгілі бір кірістердің түрлерін
бекіту (бекітуші әдіс, негізгі)
2. Бюджеттік реттеу, оған:
- бюджет кірістерін реттеу көздерін белгілеу және бөлу;
- бюджет көздерінің өзін қайта бөлу;
- жоғары тұрған бюджеттер есебінен төмен тұрған бюджеттерге өтеусіз
көмек;
- өзге бюджеттерден бюджеттерге бөлінетін ссудалар сияқты топтар
кіреді.
Елдің бюджет жүйесіндегі шығыс өкілеттіктерін бөлудің негізгі
принциптері түрінде төмендегілер бөліп көрсетіледі:
1) сәйкестік –
- көрсетілетін қызметтердің тиімділігі сақталуы тиіс;
- көрсетілетін қызметтердің тиімсіздігі өзге көрсетілетін қызметтерді
толық қаржыландырмауға және ресурстарды орынсыз жұмсауға әкеледі;
2) төменгі деңгей –
- өкілеттік пен жауапкершілік ең төменгі билік деңгейіне жүктеледі;
- мемлекеттік пирамиданың төменгі сатылары алдыға қойған міндеттерді
тиімдірек шешеді;
3) ауқым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Мемлекеттік бюджет мәні мен функциялары
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет құрылымы
1.3 Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі тұрғысындағы
мемлекет салық саясатының басым бағыттыры
ІІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ БАЛАНСЫ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымы
2.2 Жергілікті бюджетті басқару және бөлу механизмі
2.3 Қазақстан Республикасындағы баланстандырылған бюджетті
қалыптастырудың негізгі бағыттары
ІІІ бөлім. Қазақстан Республикасындағы бюджетті қалыптастырудың және
орындаудың іс-мәртебесі
3.1 Бюджетті орындаудың сараптамасы және жаһандық қаржы дағдарысы
мен оны орындау
3.2 Мемлекеттік бюджеттің 2009 жылғы атқарылуы жөніндегі ақпарат
3.3 ҚР Экономика және бюджетті жоспарлау министрі Бақыт Сұлтановтың 2009-
2011 жылға арналған республикалық бюджет туралы ҚР Заң жобасы бойынша
Сенаттың пленарлық мәжілісінде жасаған баяндамасы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазіргі заманда кез келген қоғам - экономикалық құрылымының билік
таңдап алған экономикалық саясат аясындағы құрылуына, дамуына мемлекеттік
реттеу басты роль атқарады. Мемлекетке экономикалық және әлеуметтік
реттеуді жүзеге асыратын қаржылық механизм - қоғамның қаржылық жүйе, яғни
мемлекеттік бюджет. Қаржылық жүйенің көмегімен мемлекет орталықты басқаруды
құрып, ақшаның орталықтандырылған қорларын жасақтайды да, мемлекеттік
мекемелердің өзіндік функцияларын атқаруға мүмкіндік жасайды.
Мемлекеттік бюджет мемлекеттік ресурстарды жұмсауда, оларды
жұмылдырудың басты құралы бола тұрып, саясат билігіне, экономикаға ықпал
етуіне мүмкіндік туғызады, әрі оның құрылымдық қайта құруын
қаржыландыруға, экономиканың басым секторларын дамытуға жол бере отырып,
әлеуметтік аз қорғалған тұрғындарға қолдау көрсетеді.
Сондықтан кез келген қоғамның экономикалық құрылымы негізде түрде
реформаланған қаржылық жүйесіз өмір сүре алмайды. Ал қаржылық жүйе өз
алдына қарыжылық қарым-қатынасты, әрі оны реттеп отыратын институттарды
құрайды. Мемлекеттің қаржылық механизмі ақша қорларын құрап, оны қолдану
арқылы өзінің саяси, экономикалық, әлеуметтік салалардағы көптеген
міндеттерін жүзеге асырады. Ол міндеттер шаруашылық дамуындағы күнделікті
немесе ұзақ мерзімді басымдықтарға тікелей байланысты.
Еліміздегі саяси, экономикалық, әлеуметтік өзгерістер бюджеттік
саясатты реформалауға мәжбүрледі.
Сондықтан салықтық-бюджеттік жүйе, бюджеттің құрылымдық жүйесі
өзгеріске ұшырады да, бюджеттік саланың барлық деңгейлерінде жаңа
заңдылықтар, ағымдар пайда болды. Бұл жаңа өзгерістер бюджет механизмін
дамытуға ықпал жасайды деп күттіру.
Осыған байланысты мемлекеттік бюджетті қалыптастыру мен қолданған жөн.
Қазіргі заманғы даму бағыты, түрлі деңгейдегі бюджетті қалыптастыру
механизмін жетілдіру сұрақтарын зерттеу жаңа қолданыстарды талап етеді.
Осының бәрі зерттеу жұмыстары тақырыбының таңдауын, міндеті мен
мақсатын айқындады.
Курстық жұмыстың мақсаты аймақтарды дамытудағы мемлекеттік саясаттың
құралы болып табылатын мемлекеттік бюджетті қалыптастыру мен қолданудың
теориялық, практикалық сұрақтарын қарастырып, қазіргі кезеңдегі
республикадағы бюджет саясатын реформалау процесін сараптау олып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес курстық жұмыстың алдына мынадай мәселелерді шешу
қойлады:
1) Мемлекеттік бюджеттің экономикалық негізін қарастыру
2) мемлекет экономикасын дамытудағы мемлекеттік бюджеттің атқарар
рөлін анықтау
3) мемлекеттік бюджеттің құрамын және құрылымын зерттеу
4) бюджеттік саясаттың ерекшеліктерін анықтау
5) мемлекеттік бюджеттің қалыптасу мен оның даму тәжірибесін сараптау
6) фискалдық және бюджеттік саясаттың басым бағыттарын анықтау.
Курстық жұмысты жазудың методологиялық негізі болып мемлекеттік бюджет
құрылымы және оны реттеу сұрақтарына, бюджет аралық қарым-қатынас
мәселелеріне, бюджетті қалыптастыру мен қолдануға байланысты заңнамалық
актілер, республика үкіметінің бюджеттік және салық саясатын жетілдіру
сұрақтарына арналған әдістемелік, нормативтік актілері отандық және
шетелдік ғалымдардың еңбектері, басылым материалдары табылады. Жұмыстың
ақпараттық базасы болып ҚР статистика агенттігінің, ҚР Қаржы министрлігінің
ақпараттары алынған.
І МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Мемлекеттік бюджет мәні мен функциялары
Бюджет мемлекет қаржы жүйесінің маңызды бөлігі болып табылады. Ол
ұлттық табыс пен қоғамдық өндіру және бөлу процестерінің мазмұнын айқындай
отыра, елдің ақшалай орталықтандырылған қорының құрылуы мен қолданылуының
экономикалық үлгісін көрсетеді.
Бюджет қаражатының арқасында жалпымемлекеттің сұраныстары
қанағаттандырылады және қорғаныс, басқару, қоғамдық тәртіпті сақтау,
мемлекет қауіпсіздігін қамтамсыз ету, фундаментальды ғылым сияқты жеке
қолданыс түрлері қаржыландырылады. Сонымен қатар, бюджет есебінен білім
беру, денсаулық сақтау, мәдениет пен өнер сұрақтары қанағаттандырылады.
Бюджет құрылымы ең алдымен оның мемлекеттік билікке байланысты. Егер
мемлекет унитарлы болса, онда бюджет жүйесі екі мемлекеттік және жергілікті
деңгейде болады. Ал федеративті құрылымдары мемлекеттерде аралық звено,
яғни штаттар, жерлер және административтік бірліктер юджетінен тұрады.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің жалпы жүйесінде басты орын алатын
бюджет категория ретінде белгілі бір бөлігінің айқындайды, себебі бюджетте
әлеуметтік, экономикалық саясаттың бет-әлпеті көрінеді.
Қазіргі заманғы мемлекеттің бюджеті оның атқарар қызметінің әр
түрлілігін көрсететін күрделі, көп тармақты құжат болып табылады. Ол
мемлекеттік шығындардың және оны қаржыландыру көздерінің жылдық жоспары.
Бюджет - күрделі экономикалық категория.
Ол экономикалық категория бола отырып, қоғамдық қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағытталған бір орталықтан басқарылатын мемлекет ақша
қорының қалыптастыру, бөлу, қолдану процестерін қамтитын жүйе қызметін
атқарады.
Бюджет - мемлекеттің қаржылық ресурстарын жинау әрі қолдануы туралы
нақты, толыққанды жоспары және оның қаржылық саясатын жүргізу құралы.
Осындай жоспарды әрбір отбасы, табыс иесі қолдануы қажет-ақ.
Әрине, мемлекет жоспары басқа экономикалық дербес субъектілердің
юджеттерінен түбегейлі өзгеше болады, себебі ол қоғамның жалпы мағынасын
қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, жиналатын табыстың және оны жұмсаудың жоспары ғана емес,
бюджет деп осы шығыс пен кірістің суммасын білдіреді [1, 150 б.].
Бюджет мемлекеттің қызмет етуінің қаржылық базасы болып табылады және
оның өз функцияларын орындауға жағдай туғызады. Қазіргі заманда мемлекет
биліктің барлық түрлерін, басқару органдарын, қоғамдық тәртіп және сыртқы
қорғанысты ұстаумен қатар, қоғамдағы барлық экономикалық және әлеуметтік
процестерге ықпал етеді. Сондықтан бүкіл шаруашылық, яғни бүкіл ел
масштабында, макроодеңгейде осы қаржылық реттеудің көмегі мен бюджеттің
шешетін сұрақтары орасан зор.
Осындай үлкен мағынаға ие бюджет, қоғамның барлық салаларына әсер
ететін болғасын, оны құру, бекіту әрі орындау билік басындағы үкімет
орнататын заңнамаларға сәйкес жүргізіліп, әрі қабылданған бюджет заң болып
есептеледі.
Еңбек өніміне деген сұраныстың үлкен бөлігін қамтамасыз ететін
болғандықтан, әрі оның қаржысының есебінен халық табысының біршама бөлігі
құралатын және ірі көлемде дайын өнімді сатып алатын, мемлекеттік резервтің
қорларын құрайтын болғандықтан бюджеттің экономикалық мәнділігі артады.
Бюджет тұрғысында белгілі бір кәсіпорындарды, ғылыми ізденістерді
қолдауға субсидия, несие, гранттар бөлінеді, басқа елдерге көмек
көрсетіледі. Бюджет аясында мемлекеттік қарыз ұйымдастырылып, оған қызмет
көрсетіледі.
Бюджеттің экономикалық категория мәнділігі аккумуляциялық (салық,
кіріс) функциясы, бөлу (шығыс) және бақылау функциялары арқылы жүзеге
асады.
Бюджет ақшаның жалпы мемлекеттік қорының құрылуын қамтамасыз етіп, оның
бюджеттік және салықтық саясаттың негізгі бағыттарында жүйелі, тиімді
пайдалануын қамтамасыз етеді. Бір сөзбен айтқанда, бюджет мемлекет табысы
мен шығысының бас жоспары болып табылып, мемлекеттің басқару жүйесінде
басты орын алады.
Басқа ғалымдар бюджетті есептік және шектеулі смета түрінде жекелеген
немесе ұйымның орындауына міндетті белгілі бір уақыт аралығындағы кіріс пен
шығыстың жазбасы деп санайды [3, 17-23 б.].
Бюджет арқылы көптеген қаржы ағымдары өтеді. Ол ағымдардың маңызы зор
экономикалық және қаржылық көрсеткіштері әсері болады.
Бюджет - ұдайы өндіріс процесін жүзеге асырудың маңызды алғышарты және
құралы. Әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыру, қоршаған ортаны қорғауды
қамтамасыз ету, ғылыми-техникалық процесті ынталандыру, қорғаныс қабілетін
ұстап тұру, басқа да мемлекеттік функцияларды орындау үшін оның көмегімен
жағдай жасалады.
Бюджет кодексіне сәйкес, бюджет - бұл оның міндеттері мен функцияларын
жүзеге асыруды қаржылық қамтамасыз етуге бағытталған, мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қоры.
Бюджеттің жаңа түрі (типі), мемлекеттің қоғам мүшелеріне, салық
төлеушілерге беретін қоғамдық игіліктер категориялары негізінде, бюджетке
және салықтар ыңғайында негізделеді. Бюджетке, қазіргі өмірдегі оның
функцияларына нарықтық ой-пікір, көзқарастар аталған тәсілге тән болып
табылады. Мемлекет, бірлескен қажеттіліктерді (қорғаныс сипатындағы азық-
түлік, инфрақұрылым, ғылым, мәдениет, білім, басқару игіліктері)
қанағаттандыруға шақырылған, ерекше игіліктер беру мүмкіндігіне ие болу
үшін мемлекет бюджет қалыптастырады.
Мемлекеттік бюджет түсінігі, орталықтандырылған ақша қаражаттары
қорын құру және аталған жинақтарды мемлекеттік экономикалық реттеу
мақсаттарына пайдалану кезінде қоғамдық өнімді немесе ұлттық табысты қайта
бөлу нәтижесінде құралатын, ақша қатынастарының жиынтығын қамтиды.
Қаржылар категориясын тұтастай алғанда ең алдымен, ерекшелеп тұратын:
- бюджет қатынастарының бөлу сипатына ие болуы;
- бюджет қатынастарының әрқашан да ақшалай формада жүзеге асырылуы;
- бюджет қатынастарының нысаналы ақша қорларын қалыптастырумен және
пайдаланумен қоса жүретіні, қаржылық қатынастардың белгілі бір
жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджетке тән болып саналады.
Сонымен бірге, қаржылармен ортақ белгілер шеңберінен шықпайтын белгілі
бір өзіндік ерекшеліктер, бюджеттік қатынастарға тән болып саналады.
Мемлекеттік бюджет құндық (ақшалай түрде) бөлудің өзіндік саласы ретінде
төмендегі белгілермен сипатталады:
- мемлекеттің жалпы қоғамдық өнімі құнының бір бөлігінің жекеленуімен
және оның қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдалануымен
байланысты, бөлу қатынастарының ерекше экономикалық формасын
білдіреді;
- құнды жасау және оны өнімді тұтыну процесін орталандыратын
материалдық өндіріс қаржыларынан және құнды тұтынуға қызмет
көрсететін, өндірістік емес сала қаржыларынан өзгешелігі, ұлттық
экономика салалары, аумақтар, экономика секторлары, қоғамдық қызмет
салалары арасында құнды қайта бөлуге бағытталған;
- оның тауар формасындағы қоғамдық өнімнің қозғалысымен тікелей
байланысты емес құнды бөлу сатысын білдіреді, сонымен бір мезгілде
материалдық өндірісте және өндірістік емес салада қаржылық
қатынастар тауар-ақша қатынастарымен тығыз байланыста болады.
Осымен қатар мемлекеттік бюджеттің:
1. қаржы жүйесінің негізгі буыны, қайта бөлу қатынастарының
экономикалық формасын білдіретіндігі;
2. мемлекеттік бюджет есебінен ұлттық табыс қайта бөлінетіні;
3. бюджеттік қайта бөлу процестері әртүрлі буындар арасында бөлу
қатынастарының үлкен бөлігін алатыны;
4. бюджеттік бөлу саласының мемлекеттік қаржылар құрамында негізгі орын
алатыны сияқты өзіндік ерекшеліктері бөліп көрсетіледі.
Мемлекеттік бюджет – мемлекеттің қолында шоғырландырылатын және оны
мемлекет әлеуметтік-экономикалық, қорғаныс және өзге функцияларын орындау
үшін пайдаланатын ақша қорларының жиынтығы болып саналатын мемлекеттік
қаржылардың құрамды бөлігі [4, 17-23 б.].
Мемлекеттік бюджеттің мәні оның функциялары арқылы толықтай ашылады.
Кез келген экономикалық категория және қаржы жүйесінің аса маңызды буыны
сияқты, мемлекеттік бюджет 2 функцияны және 3 ішкі функцияны орындайды,
сондай-ақ жалпы мемлекеттік қаржылар үшін тұтастай алғанда, яғни қаржылар
және мемлекет функцияларынан шығатын:
1) бөлу;
2) бақылау;
3) қайта бөлу ішкі функциясы;
4) ресурстарды орналастыру ішкі функциясы;
5) экономиканы тұрақтандыру ішкі функциясы тән болып саналады.
Бізге белгілідей, ұлттық табысты қайта бөлу мемлекеттік бюджет (тікелей
салық салу тетігі, мемлекет қарызы), баға белгілеумен, бағалар
қайшылығымен (контрактылық жүйе арқылы, монополиялық бағалар) байланысты
жанама салықтар тетігі, ақша-несие қатынастары (ең алдымен, несие) жүйесі,
өнімсіз еңбек қызметі түрлерімен айналысатын еңбекке қабілетті халық
бөлігінің көрсетілген қызметтерге ақы төлеуі, салықтар төлеуден жалтаруы
(көлеңкелі экономика саласында) және т.с.с сияқты экономикалық құралы
есебінен жүзеге асырылады.
Бюджеттік қатынастар экономикалық табиғаты бойынша қатаң реттеледі және
жоспарлау принципіне бағындырылған, бұл онымен белсенді епті іс-қимыл
(маневр) жасауға және мемлекеттегі қаржылық өзара қарым-қатынастың неғұрлым
тиімді және неғұрлым оңтайлы құрылымын жасауға мүмкіндік береді. Осындай
бюджеттік басқару елдің бас қаржы жоспарында өз көрінісін табады, яғни
мемлекеттік бюджетте мемлекеттің қаржы саясатының бағыттары, оның даму
басымдықтары мен экономикалық перспективалары айқындалады.
Мемлекет жаңа құрылған құнды бөлу және қайта бөлу арқылы, бюджетті –
нарықтық жағдайларда әлеуметтік-экономикалық процестерді реттеудің негізгі
құралдарының бірі ретінде пайдаланады. Атап айтқанда, мемлекеттік бюджетте
әртүрлі деңгейлердегі мүдделер мен пікірлер алшақтықтарының
(келіспеушіліктердің) үлкен спектрі жатыр. Азаматтардың әл-ауқатын
өзгертуге өзінің қабілеттілігімен байланысты, бюджет жеке топтар мен ұлттық
мүдделерді барынша шиеленістіру объектісі, идеологиялық күрестердің, ғылыми
тұжырымдамалардың, саяси сенімдердің, әділеттік туралы түсініктердің көзі
болып саналады. Әлеуметтік-экономикалық, саяси-идеалогиялық және этикалық-
нормативтік мәселелерді жиынтық түрде білдіре отырып, бюджет проблемасы
философияның іргелілік сипатын, саясат прагматизмі мен экономика ғылымының
рационалдылығын өзіне жинақтады.
Бюджет мемлекеттің ажырағысыз нышаны (атрибуты), сонымен бір мезгілде
ол оның іргелі көзі болып саналады. Өйткені мемлекеттік бюджет арқылы
қаражат орталықтандырылады, ол мемлекеттің қаражаттарды епті пайдалануына,
оларды экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
жұмылдыруға, ел аумағында бірыңғай экономикалық және қаржы саясатын жүзеге
асыруға мүмкіндік береді.
Бюджеттің экономикалық мазмұны біржақты айқындалмайды, оның мәні
бірінші кезекте, қаржы ресурстарының орталықтандырылған жалпы мемлекеттік
қорының қаражаттарын қалыптастыру, пайдалану процесінен көрінеді.
Мемлекеттік бюджетті айқындауда, оның мәнін көрсететін бір ғана жағдайды
бөліп көрсету, кеңейтілген ұдайы өндірістің осындай экономикалық
категориясының маңызын төмендетеді. Өйткені кеңейтілген ұдайы өндіріс
процесі, өндірістік процесті ұйымдастыратын және жүзеге асыратын
экономикалық қатынастардағы тепе-теңдіктің ұдайы бұзылуымен байланысты
болатын аса маңызды объективті дауларды үздіксіз шешіп отыруды талап етеді.
Кеңейтілген ұдайы өндіріске, құн заңы қолданылатын өндірістік саланы
дамытудан өзге, сондай-ақ осы заң өмірге келетін, әлеуметтік-мәдени және
қорғаныс құқық саласы кіреді. Атап айтьқанда мемлекеттік бюджет
субъективтік факторлардың қоғамның өмірлік қызметін объективті негіздеуге
әсер ету тетігін жасайды.
Бюджет, өз кезегінде өндірістің дамуына көмектесетін немесе тежейтін,
әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымдар құруға және жетілдіруге белсенді
әсерін тигізеді [4, 30-55 б.].
Нарықтық қатынастарды өрістету кезінде, экономика секторларының,
әртүрлі меншік нысандарындағы кәсіпорындардың, жекешелендіру процесінің
қаржылық ресурстары мен оларды пайдалану құрылымдарын реттеу үшін, бюджет
ерекше маңызға ие болады. Бюджет төлемдер жүйесі мен қаржыландыру әдістері
арқылы шаруашылық жүргізу субъектілерінің шаруашылық ішілік резервтерін
жұмылдыруға және төлем қабілеттілігіне тікелей әсерін тигізеді.
Егер жекелеген шаруашылық құрылымдарының сметалары, бизнес жоспарлары
кеңейтілген негізде өндірістік қорлардың жеке айналымына қызмет көрсетсе,
онда бюджет барлық қоғамдық қорлардың айналымын орталандырады. Жалпы
мемлекеттік ауқымда қаражаттарды қайта бөлу – құрылымдық ұдайы өндірістің
қарқыны мен тиісті пропорциаларына жетуге көмектесетін қорлардың айналымын
қамтамасыз етудің қажетті жағдайы Ұдай өндіріс процесінің қажеттіліктерінен
объективті түрде жалпы мемлекеттік қаржылардың қажеттілігі және
орталықтандырылған таза табысты мемлекеттік бюджет арқылы пайдалану
қабілеттілігі туындайды. Бюджет сол арқылы экономикалық базаның мазмұнын
көрсетеді, бірақта мемлекеттің өмір сүру негіздерінен туындамайды.
Мемлекеттік бюджеттің тағайындалуы мемлекеттің қаржылық ресурстарының
орталықтандырылған қорын қалыптастырудан және оны кеңейтілген ұдайы
өндіріске және қаржы саясатына сәйкес әлеуметтік мақсаттарға пайдаланудан
тұрады. Бюджет экономикадағы бөлу және қайта бөлу мен қаржы ресурстарының
белгілі бір бөлігін мемлекеттің иелік етуіне шоғырландырудың объективті
қажеттілігін көрсете отырып, нақты атаулы құжат болып саналады. Қаржылық
баланстардың барлық жүйесін түпкілікті өзара келістіруге соның көмегі
арқылы қол жетеді.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінде кірістерді бөлу және қайта бөлу
және жинақтау процесінде мемлекеттің экономикалық дамуына, халықты
әлеуметтік қорғауға, әлеуметтік-мәдени шараларға, қорғаныс
қажеттіліктеріне, басқаруға бағытталуы мүмкін ішкі жалпы өнім құнының бір
бөлігі шоғырланады. Мәні, бірінші кезекте жаңадан құрылған құнның бір
бөлігін мемлекеттің мәжбүрлеп алып қоюынан тұратын салықтар мемлекеттік
бюджетте шоғырландырылған қаржы ресурстарын қалыптастырудың негізгі көзі
болып саналады.
Осы қаржылар, атап айтқанда өмірлік маңызды және экономиканың
прогрестік секторларында тиімді пайдаланылуы, қажетті инфрақұрылымдар құру,
халықтың әл-ауқатымен, жұмысқа қамтылуымен, әлеуметтік қамтамасыз етілуімен
байланысты қажеттіліктерді анықтау үшін, оларды шоғырландыру қажет.
Бюджет жүйесі бюджеттік қатынастар формаларының жиынтығын, бюджет
түрлерін (республикалық және жергілікті бюджеттер), оларды әзірлеу әдістері
мен тәсілдерін, атқарылуын сондай-ақ қаржы және өзге басқару органдарының
жиынтығын білдіреді [5, 17-23 б.].
Бқл ретте бюджеттік қатынастар жиынтығы бюджет жүйесінің негізін
құрайды. Бюджет түрлері, әртүрлі басқару әдістері мен тәсілдерін пайдалану
негізінде бюджеттерді (республикалық және жергілікті бюджеттер) әзірлеу,
қарау, бекіту және атқарылуын жүзеге асыратын және бюджеттік қатынастардың
нысандарын айқындайтын қаржы және өзге басқару органдары оның қондырмасы
болып саналады.
Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексіне сәйкес, атап айтқанда Жалпы
ереженің 4-бабы, бюджеттік өзара қатынастардың негізгі түсінігін ашып
көрсетеді, бюджет жүйесі ... бюджеттердің және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорының, сондай-ақ бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Яғни, қарастырылып отырған түсініктің заңнамалық түсіндірмесі
экономикалық әдебиетте берілетін анықтамадан анағұрлым кең екенін атап
өтуге болады, өйткені жеке бюджеттер құрамы мен олардың арасындағы өзара
қатынастармен қатар, олардың арасындағы қатынас мемлекеттік қаржы
ресурстарын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты өзге өкілетті
органдардың болуын болжайды [5, 55-70 б.].
1.2 Бюджет жүйесі және бюджет құрылымы
Бюджет жүйесі бюджеттік қатынастар формаларының жиынтығын, бюджет
түрлерін (республикалық және жергілікті бюджеттер), оларды әзірлеу әдістері
мен тәсілдерін, атқарылуын сондай-ақ қаржы және өзге басқару органдарының
жиынтығын білдіреді.
Бұл ретте бюджеттік қатынастар жиынтығы бюджет жүйесінің негізін
құрайды. Бюджет түрлері, әртүрлі басқару әдістері мен тәсілдерін пайдалану
негізінде бюджеттерді (республикалық және жергілікті бюджеттер) әзірлеу,
қарау, бекіту және атқарылуын жүзеге асыратын және бюджеттік қатынастардың
нысандарын айқындайтын қаржы және өзге басқару органдары оның қондырмасы
болып саналады.
Бюджет жүйесін экономикалық категория ретінде елдің барлық
бюджеттерінің жиынтығы және жалпыға бірдей құру принциптеріне негізделетін
өзара іс-қимыл жасауы процесіндегі олардың функциялары ретінде анықтауға
болады.
Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексіне сәйкес, атап айтқанда Жалпы
ереженің 4-бабы, бюджеттік өзара қатынастардың негізгі түсінігін ашып
көрсетеді, бюджет жүйесі ... бюджеттердің және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорының, сондай-ақ бюджет процесі мен қатынастарының жиынтығын
білдіреді. Яғни, қарастырылып отырған түсініктің заңнамалық түсіндірмесі
экономикалық әдебиетте берілетін анықтамадан анағұрлым кең екенін атап
өтуге болады, өйткені жеке бюджеттер құрамы мен олардың арасындағы өзара
қатынастармен қатар, олардың арасындағы қатынас мемлекеттік қаржы
ресурстарын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты өзге өкілетті
органдардың болуын болжайды [6, 98-123 б.].
Бюджет жүйесі экономикалық категория ретінде төмендегі үш функцияны
орындайды:
1) фискалдық – салықтар алу арқылы үкімет қызметі үшін, яғни әскери,
экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды орындауға арналған шығыстарды
жабу, сондай-ақ басқару аппаратының өмір сүруі үшін қажетті ресурстарды
қамтамасыз етеді;
2) экономикалық реттеу – салықтар мен шығыстар шаруашылық қызметін
басқару және экономикалық саясаттың белгілі бір мақсаттарын (экономиканы
тұрақтандыру, оның өсуін ынталандыру, құрылымдық алға жылжулар және т.б.)
жүзеге асыру тұтқалары ретінде пайдаланылады;
3) табыстарды теңестіру – яғни салық салудың прогрессивтік жүйесі мен
аз қамтамасыз етілген және жұмыссыз азаматтарға, мүгедектерге, балаларға,
артта қалған өңірлерге және т.б. транферттік төлемдер жүйесінің арқасында
табыстарды қайта бөлу.
Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық мемлекеттік құрылысымен
айқындалады. Осыған сәйкес бюджет жүйесінің екі түрі бөліп көрсетіледі:
федеративтік және унитарлық, оның біріншісі үш басқару буынына ие, ал
екіншісінің екі басқару буыны бар (1-сурет).
Бюджет жүйесінің федеративтік басқару нысаны жағдайында орталық бюджет
одақ федералдық немесе республикалық бюджет, ал федерация мүшелерінің
бюджеттері – республикалар, штаттар, жерлер және т.б. бюджеттері болып
таныстырылуы мүмкін.
Басқарудың 3 буыны
Басқарудың 2 буыны
1-сурет. Бюджет жүйесінің түрлері
Қазақстан Республикасы Конституциясы 2-бабының 1-тармағында: Қазақстан
Республикасы – презитенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет деп
жазылғандай, Қазақстанда, екі басқару буыны – республикалық бюджет пен
жергілікті бюджеттің болуын болжайтын біртұтас бюджет жүйесі қолданылады,
жергілікті бюджет мемлекеттік биліктің төмен тұрған деңгейлерінің
бюджеттерінен тұрады (2-сурет).
2-сурет. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы
Осылармен бірге ҚР Бюджет Кодексінің 11-тарауының 1-тармағына сәйкес
Қазақстанның бюджет жүйесіне қабылданған бюджеттердің түрлерімен қатар,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісіндегі Қазақстан
Республикасы Үкіметінің есепшотында шоғырландырылатын қаржы активтері
түріндегі, сондай-ақ материалдық емес активтерді қоспағанда, басқа мүлік
түріндегі мемлекет активтерін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын құру мен пайдалану әлемдік және
ішкі тауар және қаржы нарықтарының коньюнктураларын, мемлекеттегі және
шетелдегі экономикалық ахуалдарды, бұл ретте макроэкономикалық және
фискалдық тұрақтылықты және Қазақстан Республикасы Ұлттық Қорының негізгі
мақсаттары мен міндеттерін сақтаумен, республиканың әлеуметтік-экономикалық
даму басымдықтарын ескере отырып айқындалады. Бұл ретте Қазақстан
Республикасы Ұлттық Қорының сенімгерлік басқармасы, Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі мен Қазақстан Республикасының Үкіметі арасында
жасалатын сенімгерлік басқару туралы шарт негізінде Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі жүзеге асырады [6, 17-23 б.].
Федеративтік басқару формасындағы бюджет жүйесін зерделеу үшін Ресей
Федерациясының бюджет жүйесін қарастырамыз. Мәселен, Ресейдің иерархиялық
тұрғыдан реттелген бюджет жүйесінде төмендегі деңгейлер бөліп көрсетіледі:
а) Федералдық бюджет;
б) Ресей Федерациясы субъектілерінің бюджеттері:
• республикалық бюджеттер;
• автономиялық облыстар бюджеттері;
• облыстық, өлкелік бюджеттер;
• Мәскеу және Санкт-Петербург қалаларының бюджеттері;
в) Жергілікті бюджеттер:
• облыстық бағыныстағы қалалардың бюджеттері;
• аудандардың бюджеттері;
• қалалық аудандар бюджеттері;
• ауылдық және кент бюджеттері.
Кез келген экономикалық жүйе сияқты бюджет жүйесі мен оның элементтері,
жиынтығы елдің бюджет құрылысының түсінігін беретін, белгілі бір принциптер
шеңберінде жұмыс істейд [6, 117-143 б.].
Ресей Федерациясының бюджет жүйесінің принциптерін қарастыра отырып,
мыналарды атап өтеміз: РФ Бюджет Кодексімен оны құрудың заңды түрде 10
принципі бекітілген, сондай-ақ олар елдің бюджет жүйесін ұйымдастырудың
классикалық принциптері негізінде құрылған. Бұл:
• РФ бюджет жүйесінің бірлігі;
• бюджет жүйесінің деңгейлері арасында кірістер мен шығыстардың
ажыратылуы;
• бюджеттердің дербестігі;
• бюджеттердің, мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар бюджеттерінің
кірістері мен шығыстарын көрсету толықтығы;
• бюджеттің теңдестірілімдігі;
• бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігі мен үнемділігі;
• бюджеттер шығыстарын жалпы (жиынтық) жабу;
• жариялылық;
• бюджеттің сенімділігі;
• бюджет қаражатының атаулы және нысаналы сипаты.
Бюджет жүйесінің бірыңғайлығы мемлекеттік бюджетті басқарумен
қамтамасыз етіледі және мемлекеттің бюджеттік, салық және федералдық
саясатын қоса алғанда, бірыңғай әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы
жүзеге асырылады.
Бюджет жүйелерінің деңгейлері арасындағы кірістер мен шығыстардың ара
жігін ажырату принципі кірістердің тиісті түрлерін (толық немесе ішінара)
және РФ мемлекеттік билік органдарының, оның субъектілерінің, жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының шығыстарды жүзеге асыру жөніндегі
өкілеттіктерін бекітуді білдіреді [7, 56-90 б.].
1.3 Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі тұрғысындағы
мемлекет салық саясатының басым бағыттыры
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың мемлекет алдында
әлемнің 50 бәсекеге қабілетті елдер қатарына кіру міндеті тұрғанын ескере
отырып, Қазақстан Республикасында салық қызметінің сапасын халықаралық
стандарттарға сай келтіру мақсатында еліміздегі қолданыстағы салық салу
жүйесін жетілдіру жөнінде бірқатар тапсырмалар бергені белгілі. Осы
тапсырмаларды орындау бағытында “Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының Заңы қабылданып, 2009
жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Жаңа Салық кодексінде еліміздегі
шағын және орта кәсіпкерлік нысандарын мемлекет тарапынан қолдау, олардың
дамуына жағдай жасау мақсатында көптеген салықтық жеңілдіктер қарастырылды.
Экономиканың шикізаттық емес секторларына салық жүктемелерін азайту
мақсатында корпоративтік табыс салығы 20%-ға азайтылды. Оның төмендеуі
кәсіпкерлердің негізгі құралдарды сатып алу және өндірісті модернизация-
лаудағы инвестициялық мүмкіндіктерін кеңейтуге жол ашады. Жаңа салық
кодексінің 141-бабының 4-тармағына сәйкес корпоративтік табыс салығы
бойынша декларация тапсырғанға дейінгі аванстық төлемдер бойынша салық
есептілігі 20 қаңтардан кешіктірілмей тапсырылады [7, 173-222 б.].
Қосымша құн салығы бойынша мөлшерлеме 13 пайыздан 12 пайызға
төмендетілді (алдағы жылы бұл көрсеткіш 11% болады деп күтілуде). ҚҚС
бойынша ең төменгі өткізу айналымы 30 000 есе АЕК-ке дейін көтерілді (яғни
тауарларды өткізу бойынша айналым сомасы 38190000 теңгеден аспаса, ҚҚС
бойынша есепке тұрмауға құқылы). Сондай-ақ салық кезеңі өзгертіліп, тоқсан
сайын төленетін болды (бұған дейін салық кезеңі ай сайын немесе тоқсан
сайын болатын). Әлеуметтік салық бойынша салық мөлшерлемесі бұған дейін
салық салынатын табыстың мөлшеріне байланысты 5% бен 13% аралығындағы
шкаланы құраса, жаңа Салық кодексі бойынша ол 11% көлемінде бекітілді. Оның
төлем мерзімі есепті айдан кейінгі айдың 25-іне
дейін салық төлеушінің орналасқан жері бойынша төленеді.
Мүлік салығына қатысты нендей өзгерістер болды, соны әңгімелейік. Заңды
тұлғаларға мүлік салығы бойынша мөлшерлеме салық салу нысандарының орташа
жылдық құнының 1,5 пайызын құрады (Бұған дейін бұл ставка 1% болатын).
Оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық тәртібін қолданатын
жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар мүлік салығын салық салу нысандарының
орташа жылдық құнының 0,5 пайызы көлемінде есептейді.
Мүлік салығы бойынша салық есептілігін тапсыру мерзімі ағымдағы жылдың
15 ақпанына дейін болып өзгертілді (бұған дейін 20 ақпанға дейін болатын).
Мүлік салығы бойынша төлем мерзімі 25 ақпан, 25 мамыр, 25 тамыз, 25
қараша болып өзгертілді (бұған дейін жоғарыдағы айлардың 20-сына дейін
болатын).
Жеке тұлғалардың мүлік салығы бойынша салық мөлшерлемелерін салық салу
нысандарының құнына қарай 0,05% (1 000 000 теңгеге дейінгіні қоса алғанда)
бен 0,5% (10 000 000 теңгеден жоғарылар үшін) аралығында болғаны белгілі.
Бұған дейінгі Салық кодексінде мөлшерлемелер салық салу нысандарының құны
10 млн. теңгеге дейін ғана қолданылып, құны 10 млн. теңгеден асқан
нысандарға 0,5% мөлшерлеме қолданылып келді. Жаңа салық кодексінде бұл
салық нысандарының құны 120 млн. теңгеге дейін ұлғайтылып, құны одан асатын
нысандар үшін салық мөлшерлемесі 1 пайызға жетті.
Жер салығы бойынша салық есептілігін тапсыру мерзімі ағымдағы жылдың 15
ақпанына дейін болып өзгертілді (бұған дейін 20 ақпанға дейін болатын).
Жер салығы бойынша ағымдағы төлемдер мерзімі 25 ақпан, 25 мамыр, 25
тамыз, 25 қараша болып өзгертілді (бұған дейін жоғарыдағы айлардың 20-сына
дейін болатын).
Жеке табыс салығы бойынша бірыңғай мөлшерлеме бұрынғы 10% күйінде
өзгеріссіз қалды.
Салық агенттері төленетін табыс бойынша жеке табыс салығын төлеуді
есепті кезеңнен кейінгі айдың 25-іне дейін жүзеге асырады [8, 17-27 б.].
Салық кодексінің негізгі мақсаты - ол шикізатқа қатысы жоқ салалардың
салықтарын түбегейлі азайтып, тиісінше, экономиканың шикізатқа
тәуелділіктен шығару екені белгілі. Шикізатқа тәуелділігімізді
төмендетуіміз керек. Енді оны қазіргі экономикалық жағдайдан көріп отырған
шығармыз, шикізат жалпы тұрақты емес, бағасы да. Болашақ өндіру мәселесі
де. Шикізат бізге көп пайдасын тигізді экономикамыз нашар кезінде. Енді
қазір өндіріс саласын көтеруіміз керек.
Жалпы Салық кодексі шағын және орта бизнеске нақты көмектер әкеледі.
Көмегі көп. Жалпы бұл Салық кодексі кіші бизнеске көмектеседі.
Корпоративтік салықты айттық. ҚҚС төмендейді. 12 пайыз болады. Бұл, қазіргі
дүниежүзіндегі ең төмен ҚҚС-тердің бірі болады. Сосын егерде әртүрлі
компаниялар өздеріне жаңадан оборудование, техникалар алып келетін болса,
оның салығы сол мөлшерде азаяды. Сосын әртүрлі әлеуметтік салық
мәселелерінің бәрі төмендетіледі. Қазір ең бастысы кіші, орта бизнеске осы
өзгерістер арқылы 1 жылдың ішінде 300 млрд. теңгеге дейін өздеріне ары
қарай инвестициялауға мүмкіншілік береді. Меніңше, ол өте үлкен көмек.
Қазір, өздеріңіз білесіздер, банкілер дұрыс несие бермейді. Қаржы
алатын жері жоқ. Қазір кіші бизнестің жағдайы өте төмен. Сол себептен,
өздерінің тапқан пайдаларынан инвестиция жасауға мүмкіншілік болады.
Қосымша құн салығы көп айтылып жүр . Жалпы ол өндірісшілерге сыртқа
тауарларын алып шығуға басқаларға қарағанда бәсекелестікке мықтылық болады.
Себебі, басқа елдерге қарағанда біздің сыртқа апарған заттарымыз арзандау
болады.
Екіншіден, қалай болғанда да ол инфляцияға әсер етеді. Кез-келген салық
айналып келгенде тауардың бағасына әсер етеді. Егер, мысалы, өндіруші, не
сауда жасайтын компаниялар сол салықты азырақ салатын болса, ертең бағасы
сол көлемде төмендейді. Әрине, тікелей халық болып бірден сезіне қоймаса
да, ертең мысалы, әртүрлі инвестициялар көбейіп, зат көп сатылса, көп
өндірілсе, сатқан кезде арзандау сатылатын болса, ол тікелей халыққа
пайдасы тиеді ғой деп ойлаймын. Елбасының 2008 жылғы Жолдауының ең басты
мақсаты – халықтың әл-ауқатын жақсарту. Оның ішінде осы Салық кодексіне
өзгеріс енгізу – басты талаптардың бірі болатын [8, 67-86 б.].
Қазір бизнеспен айналысатын компанияларға байланысты мәселе жаңа Салық
кодексінен енгізілген өзгерістерде өте қатты қаралған. Басты принциптердің
бірі Салық кодексі тікелей жұмыс істеу керек. Көптеген сыбайлас жемқорлыққа
беретін жолдар да азаяды. Қазір салық бойынша беретін есептер, отчеттар
саны азаяды. Екіншіден, бұрын аванс төлемдері деген болатын. Компания 1
жылға алдын-ала өзінің болашақ алатын пайдасын есептеп, соны төлеп тұру
керек болатын.
Бұрын кез-келген жерге Салық комитеті өзі барып тексере беретін. Өзі
таңдайтын. Бұл жерде сыбайлас жемқорлыққа мүмкіншілік көп болатын. Мысалы,
бір компанияны қайта-қайта тексеруге болады. Ал, қазір енді компьютер
таңдап, бір өзінің критерийі бойынша есептейді. Осы компания салықты
төлемеуі мүмкін, жасыруы мүмкін деген критериймен компьютер таңдап алады
кімді тексеру керек екендігін.
Премьер-министр Кәрім Мәсімов депутаттардың алдында еліміздің
әлеуметтік-экономикалық жағдайы жөнінде есеп берген кезде Үкімет жаңа Салық
режимінің арқасында шағын кәсіпорындар мен үй шаруашылықтары келесі жылы
көптеген пайда көреді деген еді.
Жалпы нақты есебін өмір көрсетеді. Оны есептеу қиын. Шамамен 300 млрд.
теңге қосымша кіші және орта бизнеске ары қарай мүмкіншілік береді деген
қазір алдын-ала болжам бар. Бұл болжам орындалу керек. Ол ең төменгі
болжам. Одан да көп пайда түсуі мүмкін. Әлеуметтік салық бойынша бұрын
мысалы, оны әрине, компаниялар төлейді, 3 пайыздан 13 пайызға дейін.
Әсіресе, көп айлық алатын адамдар көбірек салық төлейтін. Компаниясы
төлейді.
Сол себептен қазір компаниялар, фирмалар көбінесе жасырады. Айлығын
тығып береді. Төмендетеді. Айлықты көтеруге, көбейтуге қызықпайды. Себебі,
одан сайын көп әлеуметтік салық төлейді. Қазір төмендеткеннен кейін көп
компанияларға дәл осы төмендеткен есебінен азаматтар көбірек айлық төлеуге
мүмкіншілігі болады. Меніңше, көп жағдайлар осылай ашық түрде жұмыс
істейтін болса – пайдалы. Мысалы, өздеріңізге белгілі, кейбір компаниялар
зейнетақы қорына ақшаларын төлемейді. Айлығын жасырады. Төмендетеді.
Әлеуметтік салық төлемес үшін сондай әрекеттердің арқасында ары қарай
пенсионный фондтарда азырақ қаражат түседі. Мысалы, азамат конвертпен алған
ақшадан пенсиясына көбейеді. Сондықтан, ашық жұмыс істеп, біздің
азаматтардың көбірек айлық алуына мүмкіншілік береді [8, 154-198 б.].
Салық салу мәселелері бойынша салықтық міндеттемелерді атқару барысында
туындайтын айқын емес, нақтыланбаған тұстарды және қайшылықтарды жою
бойынша мәселелерді жедел шешетін, сондай-ақ салық төлеуден жалтарудың
болуы мүмкін схемасының жолын кесу бойынша Консультациялық кеңес құрылады.
Оны Премьер-Министр басқаратын болады. Корпорациялық табыс салығы (КТС)
бойынша реформалауда тұжырымдалған тәсілдің мәні – корпорациялық табыс
салығының ставкаларын төмендету, аясы тар салалық жеңілдіктер беруден бас
тарту, автоматты түрде берілетін бірыңғай инвестициялық ынталандыруларды
жүргізу, залалдар мерзімін ауыстыруды 10 жылға дейін ұзарту, сондай-ақ
салық құрылымын жалпы жақсарту болып табылады [3, 57-83 б.].
Жаңа Кодексте бірлескен қызметке қатысушыларға, туынды қаржы
құралдарына салық салу егжей-тегжейлі жазылған. Шағын және орта бизнес үшін
аванстық төлем жойылды, іссапар кезінде тәуліктік шығыстарға лимит беру
болмайды, өкілдік шығыстардың нормасы еңбекақы төлеудің 1 процентіне дейін
ұлғайды. Жалға берушіге жалға берілген тіркелген активтерді жөндеуге
жұмсалатын шығыстарды шегеруге рұқсат етілді. Қосылған құн салығы бойынша,
ҚҚС бойынша қазіргі жеңілдіктер жиынтығының орнына есепке жатқызылған ҚҚС-
тың есептелгеннен асып кету сомасын автоматты түрде бірыңғай қайтару
енгізілді. 2012 жылы тәуекелдерді басқару жүйесі негізінде дебетті сальдоны
автоматты түрде қайтару жүйесін толық енгізу көзделіп отыр. Бұл жылды ҚҚС-
тың классикалық жүйесіне көшу және жеңілдіктердің мынадай жиынтығын жою
сәті ретінде белгілеуге болады: импортқа ҚҚС төлеудің, есепке жатқызу,
еркін қойма аумағынан сатуды босату әдісімен импортқа ҚҚС төлеудің
мерзімін кейінге қалдыру.
Алкогольге және темекі өніміне акциздердің ставкалары үш жыл ішінде (2009-
2011 жылдар) біріздендіріледі. 2009 жылдан бастап ставкалар Салық
кодексінің мәтініне енгізіледі.
Жер учаскелерінің ауданы мен аумағына қарай бірыңғай жер салығы
ставкаларының 0,1 %-дан 0,5 %-ға дейінгі үдемелі шәкілін енгізу ұсынылып
отыр. Бұл ретте, ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілерге арналған басқа
режимдер сақталады: заңды тұлғалар үшін салықтарды 70 %-ға азайту, ауыл
шаруашылығы өнімін қайта өңдеушілер үшін 70 %-ға азайту.
Жеке табыс салығының бірыңғай ставкасы 10 процент деңгейінде сақталады.
Әлеуметтік салықты реформалау шеңберінде салық ставкалары 13 проценттен 5
процентке дейінгі кемімелі шәкілден ставкасы 11 процент шәкілге көшуді
жүзеге асыру ұсынылып отыр [9, 17-27 б.].
Жер қойнауын пайдаланушыларға салық жүктемесін ұлғайтуға мүмкіндік
беретін салық салудың мынадай негізгі өзгерістері енгізілді:
- роялти төлемін өндіру көлемі мен әлемдік баға есептеу базасы болып
табылатын пайдалы қазбаны өндіруге салынатын салықпен (ПҚӨС) ауыстыру. Бұл
ретте, рентабельдігі төмен, суланған, шағын дебетті және түгесілген кен
орындарын игеріп жатқан жер қойнауын пайдаланушылар үшін жеңілдікті
ставкалар белгіленеді.
- 2009 жылғы 1 қаңтардан бастап ТШО келісім-шартынан басқа
(Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен бекітілген)
барлық жер қойнауын пайдаланушылар мен қолданыстағы ӨБК үшін
келісім-шарттар салық режимінің тұрақтылық ережесін алып
тастау;
- жеке салық есебін жүргізудің базалық қағидаттарын белгілеу;
- қол қойылатын бонустың бастапқы мөлшерін айқындау;
- үстеме пайда салығының әдістемесі өзгертілді және салық алынатын
таза табыстың мөлшері 20 %-дан 25 %-ға дейін ұлғайтылды.
Жаңа Салық кодексі экономиканың орнықты дамуы және оны жаңғырту үшін
жағдай жасауға мүмкіндік береді [9, 65-77 б.].
ІІ МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТТІҢ БАЛАНСЫ
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымы
Бюджет жүйелерінің деңгейлері арасындағы кірістер мен шығыстардың ара
жігін ажырату принципі кірістердің тиісті түрлерін (толық немесе ішінара)
және мемлекеттік билік органдарының, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының шығыстарды жүзеге асыру жөніндегі өкілеттіктерін бекітуді
білдіреді.
Бюджет кірістері мен бюджеттер шығыстары, мемлекеттік бюджеттен тыс
қорлар есебінің толықтық принципі, бюджеттердің барлық кірістері мен
шығыстары, бюджеттен тыс қорлардың бюджеттері және заңмен айқындалған өзге
міндетті түсімдер міндетті тәртіпте және толық көлемде бюджеттерде және
бюджеттен тыс қорлардың бюджеттерінде көрсетуге жататындығын білдіреді.
Бүкіл мемлекеттік және муниципалды шығыстар РФ бюджет жүйесінде шоғырланған
бюджет қаражаттары, бюджеттен тыс қорлар қаражаттары есебінен
қаржыландыруға жатады. Ағымдағы қаржы жылы шегінде берілетін, салықтарды
және басқа міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі салық несиелері, мұрсат
беру, мерзімін ұзарту.
Бюджет қаражаттарының атаулы және нысаналы сипаттық принципі, бюджет
қаражаттары, олардың нақты мақсаттарды қаржыландыру бағытын көрсете отырып,
нақты бюджет алушылардың иелік етуіне бөлінетіндігін білдіреді.
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың бюджеті
облыстық, республикалық маңызы бар қала, астана мәслихатының шешімімен
бектіледі [9, 113-143 б.].
Салық және басқа түсімдерден қалыптасатын және аудандық жергілікті
мемлекеттік органдардың (облыстық маңызы бар қаланың), оларға ведомоствалық
бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржылық
қамтамасыз етуге және тиісті ауданда (облыстық маңызы бар қалада)
мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
аудан (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті болып саналады.
Аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қаланың бюджеті) тиісті қаржылық
жылға аудан (облыстық маңызы бар қаланың) мәслихатының шешімімен
бекітіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттер
негізінде қалыптасады және Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе
әскери жағдайлар негізінде енгізіледі. Төтенше мемлекеттік бюджетті
бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган әзірлейді және
Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіпте, Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітіледі.
Қазақстан Республикасының барлық аумағында төтенше немесе әскери жағдай
енгізу және оның күшін жою туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы төтенше мемлекеттік бюджетті қолданысқа енгізу және тоқтату үшін
негіз болып саналады. Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданыс мерзімі
уақытына тиісті қаржылық жылға республикалық бюджет туралы заң күші мен
тиісті қаржылық жылға жергілікті бюджеттің барлық деңгейлеріндегі бюджеттер
туралы мәслихаттардың шешімдері уақытша тоқтатылады [9,157-189 б.].
Жергілікті бюджет бюджет жүйесінің үшінші деңгейін құрайды.
Муниципалды құрылым бюджеті (жергілікті бюджет) – бұл жергілікті өзін-өзі
басқаруды жүргізу предметтеріне жатқызылған міндеттер мен функцияларды
қамтамасыз ету үшін ақша қаражатының құралу және жұмсау формасы.
Жергілікті бюджеттердің экономикалық мәні олардың маңызынан көрінеді.
Олар келесі функцияларды орындайды:
- ақша қорларын қалыптастыру (құру);
- осы қорларды халық шаруашылығы салалары арасында бөлу және
пайдалану;
- осы билік органдарына ведомоствалық бағыныстылықтағы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің қаржылық-шаруашылық
қызметін бақылау.
Жалпы мемлекеттік экономикалық және әлеуметтік міндеттерді жүзеге
асыруда – бірінші кезекте қоғамның әлеуметтік инфрақұрылымдарын ұстап
тұруға және дамытуға мемлекеттік қаражатты бөлуде жергілікті бюджеттердің
маңызы зор.
Бюджет құрылымы келесі бөлімдерден тұрады:
1) кірістер:
- салық түсімдері;
- салықтық емес түсімдер;
- негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
- ресми трансфертттер түсімдері
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік несие беру;
- бюджеттік несиелер;
- бюджеттік несиелерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
- қаржы активтерін сатып алу ;
- мемлекеттік қаржы активтерін сатудан түскен түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
- қарыздар түсімі;
- қарыздарды өтеу;
- бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы
Бюджеттерді бекіту және әртүрлі басқару деңгейіндегі бюджеттердің
атқарылуы туралы есептерді жасау жоғарыда келтірген форма бойынша
жүргізіледі [10, 10-23 б.].
ҚР Бюджет кодексіне сәйкес бюджет құрылымдарының ішкі мазмұнын
қарастырып көреміз. Мәселен, Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінің 3-
тарауының 14-22-баптарымен бюджет құрылымының жекелеген элементтерінің
маңызы айқындалады.
1-бөлімде – Салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми трансферттер,
мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және
мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес, осы Кодексте және
Қазақстан Республикасының басқа да заң актілеріне сәйкес бюджетке
есептелуге тиісті ақша бюджет кірістері болып табылады.
2-бөлім – қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаты бюджет
шығындарын білдіреді.
3-бөлім – Операциялық сальдо – бюджет кірістері мен шығындары
арасындағы айырма болып табылады.
Сонымен бірге, мемлекеттің орта мерзімді фискалдық саясатында
көрсетілетін, теріс операциялық сальдо мөлшерінің шектері міндетті тәртіпте
айқындалады.
4-бөлім – таза бюджеттік несие беру бюджеттік несиелердің және
бюджеттік несиелерді өтеудің арасындағы айырма ретінде айқындалады:
ТБн = Бн – Бнө (1)
мұнда, ТБн – таза бюджеттік несие беру;
Бн – бюджеттік несиелер;
Бнө – бюджеттік несиелерді өтеу
Таза бюджеттік несие беру мазмұнын неғұрлым толық ашу мақсатында
бюджеттің осы бөлімінің негізгі түсініктеріне назар аударып көреміз.
Осылай, таза бюджеттік несие беру, мемлекеттің заңды және жеке
тұлғаларға қаражат беру процесінде алынған бюджет кірістерінің яки
шығыстарының көлемін айқындайды және бюджеттің операциялық сальдосын
ұлғайтуға яки азайтуға әсер ететін болады.
5-бөлім – Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо қаржы
активтерін сатып алу мен мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін
түсімдер арасындағы айырма ретінде айқындалады:
Қасос = Қаса – Мқаст (2)
мұнда, Қасос – қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо;
Қаса – қаржы активтерін сатып алу;
Мқаст – мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша теріс (Қаса Мқаст)
немесе оң (Қаса Мқаст) сальдо, тиісінше бюджет тапшылығының ұлғаюына
немесе кемуіне әсер ететін болады.
6-бөлім – Бюджет тапшылығы (профицит) бюджеттің үш қорытынды бөлімінің
айырмасы ретінде айқындалады:
Б(п)т = ОС – ТБн – Қажос (3)
мұнда, Б(п)т – бюджет тапшылығы (профициті);
ОС – операциялық сальдо;
ТБн – таза бюджеттік несие беру;
Қажос – қаржы операцияларымен жасалатын операциялар бойынша сальдо.
7-бөлім – Бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану), ең
алдымен мемлекеттік қаржы ресурстарын тарту және бөлуге қатысты қаржылық
шешімдер қабылдауға негізделеді.
Заңнама, бюджет жүйесінің құрылымын мемлекеттің жүргізіп отырған
орталықтан ажырату және аумақтардың елдің экономкалық саясатында жеткілікті
түрде кең ауқымда дербестікке ие болуы үшін, шығыстар мен кірістерді осы
негізде бөлуге сәйкес әртүрлі билік деңгейлеріндегі жауапкершіліктің ара
жігін ажырату принциптерінде қарайды. Бюджет жүйесіндегі кірістер мен
шығыстарды бөлу кіріс өкілеттіліктері мен шығыс өкілеттіктерін бекітудің
арнайы принциптеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасында бюджет жүйесіндегі кірістерді бөлу екі
тәртіппен іске асырылады:
1. Әртүрлі деңгейлердегі бюджеттерге белгілі бір кірістердің түрлерін
бекіту (бекітуші әдіс, негізгі)
2. Бюджеттік реттеу, оған:
- бюджет кірістерін реттеу көздерін белгілеу және бөлу;
- бюджет көздерінің өзін қайта бөлу;
- жоғары тұрған бюджеттер есебінен төмен тұрған бюджеттерге өтеусіз
көмек;
- өзге бюджеттерден бюджеттерге бөлінетін ссудалар сияқты топтар
кіреді.
Елдің бюджет жүйесіндегі шығыс өкілеттіктерін бөлудің негізгі
принциптері түрінде төмендегілер бөліп көрсетіледі:
1) сәйкестік –
- көрсетілетін қызметтердің тиімділігі сақталуы тиіс;
- көрсетілетін қызметтердің тиімсіздігі өзге көрсетілетін қызметтерді
толық қаржыландырмауға және ресурстарды орынсыз жұмсауға әкеледі;
2) төменгі деңгей –
- өкілеттік пен жауапкершілік ең төменгі билік деңгейіне жүктеледі;
- мемлекеттік пирамиданың төменгі сатылары алдыға қойған міндеттерді
тиімдірек шешеді;
3) ауқым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz