Пайдалы қазбалар кен орындарын геологиялық-экономиялық бағалау
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Баишев университеті
Қорғауға жіберілді
Геология, мұнай-газ және тау-кен ісі
кафедрасының меңгерушісі
_________ т.ғ.к. Г.К.Казбекова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА)
Тақырыбы: : Пайдалы қазбалар кен орындарын геологиялық-экономиялық бағалау
5В0706006В07231-Геология және пайдалы қазбалар кенорындарын барлау
мамандығыбілім беру бағдарламасы
Орындаған Рапагатов Али Сырымович
Ғылыми жетекші Толеутай Гаухар, PhD, аға оқытушы
(ғылыми дәрежесі)
Ақтөбе, 2021
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1. Пайдалы қазбалар кен орындарын геологиялық-экономиялық бағалаудың теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Кен орындарының геологиялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
5
1.2 Пайдалы қазбалар кен орындарын геологиялық бағалау критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
2. Пайдалы қазбаларды өндіру мен өнімділігін арттыруда қолданылатын технологиялар негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
2.1Пайдалы қазбалардың өнімділігін арттыруға арналған қазіргі заманғы технологиялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
2.2 Қазақстан Республикасы бойынша пайдалы қазбаларды өндіруге қолданылатын техникалардың қазіргі жай-күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
3. Қазақстан Республикасының кен орындарын геолого-экономикалық бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3.1 Өңірдің пайдалы қазбалар кен орындарын салыстырмалы экономикалық бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3.2 Пайдалы қазбалар қорларын құндық бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
3.3 Нарық жағдайында пайдалы қазбаларды ұтымды пайдалану тиімділігін геологиялық-экономикалық бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
4. Пайдалы қазбалардың кен орындарын игеру кезінде қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы үшін ең басты экономикалық мәселе материалдық - техникалық базаны жасаудың маңызды бөлігі ауыр индустрияға тиесілі, және оның ішінде алдымен энергетика, қара металлургия, мұнай, газ, химия және мұнайхимия
Қазіргі кезде материалдық өндірістің бірде - бір саласы мұнай мен газ.
Мұнай мен газдың мұнайхимия өндірістерде шикізат ретінде қолданудың өсуіне байланысты мұнай мен газ өнеркәсібінің ары қарай жетілуі қарастырылған.
Өндіру тиімділігін жоғарлатуға рационалды игеру жүйелерін қолдану, бұрғылау жұмыстарының технологиясын жетілдіру, олардың техникалық жабдықталуын жақсарту, қабаттар мұнай бергіштігін арттырудың қазіргі жаңа әдістерін кеңінен еңгізу және прогрессивтік технологиялық процестерді пайдалану арқылы қол жеткізуге болады.
Зерттеу мақсаты-Пайдалы қазбалардың кен орындарын шикізат пен өңдеу ауданының ерекшелігін ескере отырып, игеруге тарту процесін геологиялық-экономикалық бағалау.
Зерттеу міндеттері:
1. Кең таралған пайдалы қазбаларды геологиялық-экономикалық бағалаудың теориялық негіздерін зерттеу.
2. Бастапқы көрсеткіштерді және жер қойнауының үлестік құндылығы бойынша аумақты бағалауды қамтитын геологиялық-экономикалық бағалаудың экономикалық критерийлерін негіздеу.
Зерттеу объектісі: Бұл дипломдық жобада Қазақстан республикасының Манғыстау облысында Қарақия ауданының аумағында орналасқан Өзен мұнай-газ кен орны қарастырылған..
Зерттеу нысанасы: Кең таралған пайдалы қазбалардың кен орындарын аудандастыру әдістерін және жер қойнауының үлестік құндылығы бойынша аумақты талдауды ескере отырып, геологиялық-экономикалық бағалаудың принциптері мен әдістері.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі м.и. Агошков, Ю.П. Ампилов, М. П. Астафьева, М. К. Бахтеев, P. P. Бебрис, В. М. Борзунов, Н. А. Быховер, В. И. Ботвинников, E. JI сияқты ғалымдардың ғылыми еңбектері болды. Голдман, м. н. Денисов, B. JI. Зверев, Н. Н. Лукьянчиков, А. А. Маутина, Е. С. Мелехин, Е. А. Порохня, В. В. Чайников, и. Л. Шаманский, И. Ю. Шищиц, М. А. Ястребинский және т. б.
Зерттеу әдістері. Жұмыста шешілетін міндеттер статистикалық экстраполяция әдістерін және салыстырмалы техникалық-экономикалық талдауды, аудандастырудың жалпы принциптері мен әдістерін, инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістерін, сараптамалық бағалау әдістері мен опциялық есептеулерді, сондай-ақ аймақтардың табиғи жағдайларын факторлық-экономикалық талдауды қолданудың орындылығын анықтады.
1. Пайдалы қазбалар кен орындарын геологиялық-экономиялық бағалаудың теориялық негізі
0.1 Кен орындарының геологиялық сипаты
Қазақстан өзінің минералды ресурстарының байлығымен танымал. Бұл жер қыртысының геологиялық құрылымымен және даму ерекшеліктерімен байланысты. Оритация, магманы шөгінді жыныстар массасына енгізу және метаморфизм, яғни құрылымның, минералогиялық және химиялық құрамының белгілі бір өзгеруіне байланысты процестер әр түрлі минералдардың түзілуіне әкеледі[1, 56 б].
Пайдалы қазбалар пайдалы қазбалар мен тау жыныстары деп аталады, оларды технологиялық дамудың белгілі бір деңгейінде экономикада табиғи түрінде немесе өңдеуден кейін пайдалануға болады. Көбінесе кенді минералдар таулы аймақтарда (бүктелген және бүктелген блокты аймақтарда) және шөгінді қабаты жоқ платформаларда, яғни қалқандарда кездеседі.
Керісінше, шөгінді тектегі минералдар (мұнай, газ, көмір, уран және т.б.) шөгінді қабаты бар платформаларда, яғни жазық жерлерде кең таралған.
1919-1923 жылдары Қарағанды көмір бассейнінің өндірістік әлеуеті анықталды. Содан бері қазақстандық геологтар көптеген басқа кен орындарын ашты және оларды игеру бойынша көптеген жұмыстар жүргізуде. Қазақстанда минералды шикізаттың барлық түрлері бар. Біздің елдің қойнауында Менделеевтің периодтық жүйесінің 105 элементі табылды, 70 элементтің қоры зерттелді, олардың 60-тан астамы өндірісте қолданылады.
Қазақстанда 6000-ға жуық пайдалы қазбалар кен орындары белгілі. Бірақ Энергетика және минералды ресурстар министрлігі мамандарының мәліметтері бойынша (2019 ж.) Республика уран, хром және марганец қорлары бойынша әлемде екінші орында, мырыш, қорғасын, мыс, вольфрам, молибден және алтын қорлары бойынша алғашқы бестікте, ондықта - қоры бойынша май, темір, қалайы.
Алтын қоры бойынша Қазақстан ТМД-да Ресей мен Өзбекстаннан кейін үшінші орында. Мыс пен қорғасын қорының жартысынан көбі. ТМД-да мырыштың 70% -ы Қазақстанда шоғырланған.
Пайдалы қазбалар үш топқа бөлінеді: жанғыш, руда (металл) және металл емес (металл емес) [2, 106 б].
Жанғыш минералдар
Мұнай және газ. Мұнай мен газдың қоры Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарында шоғырланған. Алғаш рет 1899 жылы Ембі кен орнында Қарашүңгүл ұңғымаларынан мұнай фонтаны атқылаған. Содан кейін Доссор (1911) және Мақат (1915) кен орындары игерілді. 1960 жылдары Маңғыстау түбегіндегі Өзен мен Жетібайда кен орындары табылды. Біраз уақыттан кейін - ірі кен орындары: Қаражамбас және Қаламқас, Теңіз (Атырау облысы), Кеңқияқ және Жаңажол (Ақтөбе облысы), Қарашығайақ (Батыс Қазақстан облысы) және Құмкөл (Қызылорда облысы). 2000 жылы Каспий қайраңында Ата төлемінен 75 км оңтүстік-шығыста Қашағай мұнай кен орны табылды. Бұл соңғы 30 жыл ішінде зерттелген әлемдегі ең ірі мұнай кен орны. Оның геологиялық қоры 7 миллиард тоннаға бағаланады.Қазақстандағы мұнайдың болжамды қоры 20-25 миллиард тоннаны құрайды[3, 155 б].
Қазақстанда газдың жалпы қоры 6 триллион текше метрді құрайды * - бұл әлемдегі он екінші орын. Олардың 70% -ы Батыс Қазақстанда, Қарашмғанақ кен орнында орналасқан. Қазіргі уақытта Қазақстанда 14 мұнай бассейні мен 220 мұнай және газ кен орындары бар. Республика жылына 81 миллион тонна мұнай және 37 миллиард текше метр газ өндіреді (2019).
Көмір. Қазақстандағы көмірдің жалпы қоры 164 миллиард тоннаға жетеді. Тас және қоңыр глазурьдің 10 бассейні бар, 300-ден астам кен орындары барланған. Республика жыл сайын 110 миллион тонна көмір өндіреді. Көмір кен орындарының көпшілігі Қарағандыда орналасқан. Павлодар және Қостанай облыстары.
Қазақстандағы қазандық көмір базасы. Караандинск көмірі кокстелген, сондықтан оның сапасы өте жоғары. Жалпы қалыңдығы 120 м көмірдің 80 қабаты табылды, барланған көмір қоры 60 млрд.
Екінші маңызды көмір бассейні - Екі бас ту. ic k және th - Сарыарқа мен Приертис жазығының арасында орналасқан. Аумағы 160 км2, қабаттарының қалыңдығы 150 м.Көмір ашық әдіспен өндіріледі, сондықтан ол елдегі ең арзан. Әлемдегі ең ірі ашық кеніш - Богатырь жыл сайын шамамен 50 миллион тонна көмір өндіреді.
Соңғы жылдары Майкобенский (Павлодар облысы) және Торғай (Обаганский) көмір бассейндерін игеру басталды, Богатырь *, Северный * және Восточный * кеніштерінде Екібастұз көмір бассейнін қайта құру жұмыстары жүргізілуде[4, 95 б].
Уран. Қазақстанның минералды-шикізат базасы әлемдік уран қорының шамамен 25% құрайды. Уран энергетикалық минерал болып табылады. Ел аумағында 100-ге жуық кен орны барланған, оның 50-і Солтүстік Қазақстанда. Ірі кен орындары Маңғыстау түбегінде орналасқан. Барланған қорлар 470 мың тоннаны құрайды, бұл республиканы әлемдегі алғашқы орындардың біріне айналдырады. Елімізде ТМД-дағы ең қуатты уран минералды базасы құрылды. Қазақстандағы уранның жалпы қоры 1,5 миллион тоннаны құрайды.Уран өндіруде Қазақстан әлемде бірінші орынға шықты. 17 800 тонна уран өндірілді (2019).
Кенді минералдар
Темір. 17 миллиард тонна темір кенінің қоры бойынша Қазақстан ТМД-да Ресей мен Украинадан кейін үшінші орында тұр, олардың 93-і дерлік Кашарскоеде шоғырланған. Соколовское (Арыбайское. Аятское. Солтүстік Қазақстандағы Лисаковск кен орны, алғашқы екеуі ерекше маңызға ие.
Соколовско-Сарыбайда белгілі бір темір кен орнын 1918 жылы ұшқыш М.Сургутанов ашты. Өріс үстінде ұшу кезінде ол компас инесінің магниттік аномалия әсерінен күрт ауытқуын байқады. Көп ұзамай кендері табылды, оның кендері жоғары сапалы және құрамында 0-60 Х құрайды[5, 59 б].
Таза темір. Шөгінді рудалар Қостанай облысындағы Аятское және Лнсаковское кен орындарында кездеседі және 30 метр тереңдіктегі карьерде өндіріледі. Кендегі таза темірдің мөлшері 37-42% құрайды. Қарағанды (Кентөбе, Қаратас) және Солтүстік Қазақстан (Атансор) облыстарында темір рудасының шағын кен орындары бар. 2019 жылы республикада 50 миллион тонна темір кен і өн дір ілді[6, 45 б].
Мар ган ец. Мар ган ецтің ең ір і кен ор ын дар ы (бар лығы 11 есепке алын ды) - Ор талық Қазақстан да ор н аласқан Атасу мен Жездин ское. Жер гілікті кен дер де мар ган ецтің мөлшер і 27% жетеді. Мар ган ец кен ор ын дар ы Сар ыар қада (атап айтқан да Ұлытауда), Қар атау мен Маңғыстауда да табылды. 2019 жылы мар ган ец кен ін ің 3 млн .
Хр ом. Хр ом кен ор ын дар ын ың бар лығы дер лік (99%) Мұғалжар таулар ын да ор н аласқан . Жоғар ы сапалы кен дер і бар Кемпір сай жән е Дон ская кен ор ын дар ы ең тан ымал. Хр омит кен ор ын дар ы Қостан ай жән е Шығыс Қазақстан облыстар ын да да табылған .
Хр омит кен дер ін ің қор ы мен жылдық өн дір ісі бойын ша Қазақстан әлемде 2-ор ын ға ие болды. Бұл кен дер тот баспайтын болат балқытуда өте қажет. Хр ом әлемн ің 40 елін е экспор тталады. ТМД-дағы хр омиттер дің 97% -ы Қазақстан да өн дір іледі. 21 салым есепке алын ды. Жалпы қор ы - 430 миллион тон н а, 2019 жылы 5 миллион тон н а хр ом р удасы өн дір ілген .
Н икель. Н икельдің едәуір қор ы Мұғалжар да шоғыр лан ған . 40-тан астам ір і н икель кен ор ын дар ы Ақтөбе облысын дағы Кемпір сай массивін ің Бур ықталын да ор н аласқан . Қостан ай, Қар аған ды жән е Шығыс Қазақстан облыстар ын дағы Аққар ға мен Ақтау кен ор ын дар ын да жоғар ы сапалы н икельдің үлкен қор лар ы зер ттелген .
Алюмин ий. Қазақстан дағы н егізгі алюмин ий шикізаты - боксит. Н егізгі кен ор ын дар ы Сар ыар қан ың солтүстік-шығысын да (Астан а маңын да) жән е Тор ғай н ауасын да (Ар қалық тобы) ор н аласқан . Қазақстан алюмин ий өн дір ісі бойын ша ТМД-да бір ін ші ор ын дар дың бір ін алады. Ан ықталған 200 кен ор н ын ың қор ы платфор малық типтегі 50 кен ор н ын да есепке алын ады. 2019 жылы 5 миллион тон н а алюмин ий р удасы (боксит) өн дір ілді.
Мыс. Қазақстан мыс кен ін ің ең бай қор ын а ие. Р удалар дың н егізгі өн ер кәсіптік түр лер і купосты құмтас (71%) жән е мыс-пор фир (24%) болып табылады. Күміс құмтас кен ін ің ең ір і кен ор н ы - Жез Қазған . Өзін ің әлеуеті бойын ша ол ТМД-да бір ін ші, әлемде екін ші ор ын алады. Қазақстан мыс өн дір ісі бойын ша әлемде жетін ші ор ын да. Мыстың 92% -ы шетелге экспор тталады.
Пор фир лі мыс р удасын ың ір і кен ор ын дар ы - Қоңыр ат, Бозшакөл. Олар ашық кар ьер де өн дір іледі, бір ақ р удалар ы металл құр амын ың аздығымен ер екшелен еді. 2019 жылы 32 миллион тон н а мыс р удасы өн дір ілді.
Полиметаллдар . Полиметалл р удалар ын да бағалы компон ен ттер - қор ғасын мен мыр ыш, сон ымен қатар мыс қосылыстар ы, алтын , күміс жән е басқа металдар бар . Қор ғасын мен мыр ыштың ең бай кен ор ын дар ы - Р иддер ское, Зыр ян овское жән е басқалар ы - Р удн ый Алтайда ор н аласқан . Жер гілікті кен дер де көптеген металдар бар . Текеліде полиметалл кен ор ын дар ы - Жоңғар (Алатау) Алатауын да, Ащысай мен Мыр ғалымсай - Қар атау таулар ын да бар . Соңғы жылдар ы Ор талық Қазақстан да бай қор ғасын кен ор ын дар ы зер ттелді (Қызылесп, Қасқайғыр жән е т.б.) [7, 56 б].
Алтын . Қазақстан да 196 алтын кен ор н ы бар . Ол р еспубликан ың шығысын да - Алтайда, Қалба жотасы аймағын да, солтүстік-батысын да - Қостан ай облысын ың Жітіқар а аудан ын да өн дір іледі. Ор талық Қазақстан н ың солтүстік шетін дегі (Степн як, Ақсу, Майқайың) алтын ды кен ор ын дар ы квар ц тамыр лар ы, екін ші р еттік квар циттер жән е пластер лер мен ұсын ылған . Калба жотасы аймағын дағы кен ор ын дар ын да квар ц тамыр лар ы мен пластер лер де бар . Жоңғар (Жетісу) мен Іле Алатауын да квар цты вен а кен іштер і бар . 2019 жылы 134 мың тон н а алтын кон цен тр аттар ы өн дір ілді.
Сир ек металдар . Бұл топқа вольфр ам, молибден , ван адий, висмут, сур ьма жән е басқалар ы жатады. Кен ор ын дар ын ың сан ы мен өн дір істік маңыздылығы бойын ша Ор талық Қазақстан ТМД-да 1 ор ын алады. Сир ек металдар (кадмий, ин дий, селен , сын ап жән е т.б.) Жоңғар (Алатау) мен Алтай полиметалл кен ор ын дар ын да кездеседі[8, 45 б].
Металл емес мин ер алдар
Асбест. Асбест кен ор ын дар ын ың дамуы магмалық жын ыстар мен байлан ысты. Ір і кен ор ын дар ы Қостан ай (Жітіқар ин ское) жән е Қар аған ды (Жезқазған ) облыстар ын да ор н аласқан . Асбесттің едәуір қор ы Мұғалжар дың оңтүстігін дегі Бөгетсай кен кен ор ын дар ын да жән е Шу-Илей таулар ын дағы Хан тауда кездеседі.
Фосфор иттер . Фосфор ит қор ы бойын ша Қазақстан әлемде АҚШ-тан кейін екін ші ор ын да тұр . Оңтүстік Қазақстан дағы Қар атау таулар ын да ір і фосфор ит кен ор ын дар ы бар (Шолақтау. Ақсай, Жаңатас). Сапасы мен қуаттылығы жағын ан бұл өр істер теңдесі жоқ. Фосфор иттер дің кен ор ын дар ы Ақтөбе облысын да, Жем өзен ін ің жоғар ғы ағысын да да кездеседі.
Тұз. Тұздар дың үлкен қор ы Қазақстан аумағын да шоғыр лан ған . Каспий маңы ойпаты әсір есе тұзға бай. Жеке тұзды қабаттар дың қалыңдығы (тұз күмбездер і) 2 км-ден асады. Кейбір қабаттар да ас тұзымен бір ге калий жән е басқа тұздар бар . Н атр ий хлор иді мен калийдің қор ы ір і Ин дер ское кен ор н ын да шамамен 710 млн тон н ан ы құр айды, Сон ымен қатар , Каспий маңы ойпатын дағы көптеген тұзды көлдер де, Солтүстік Қазақ жазығын да жән е р еспубликан ың басқа аймақтар ын да өздігін ен тұн дыр ылған тұз түзіледі.
Қазақстан әктас, мер гель, бор , мәр мәр , гипс, отқа төзімді саздар , квар ц құмдар ы, мин ер алды бояулар сияқты құр ылыс матер иалдар ын а бай. Р еспубликан ың көптеген аймақтар ын да 1500 құр ылыс матер иалдар ын ың кен ор ын дар ы ашылды[9, 178 б].
Мин ер алды шикізаттың халық шар уашылығы үшін маңызы зор . Көптеген кен ор ын дар ы бір -бір ін е жақын ор н аласқан (темір -мар ган ец, темір -битумин озды көмір , әктас-отқа төзімді саздар ), бұл олар дың күр делі дамуын жүр гізуге мүмкін дік бер еді. Кейбір пайдалы қазбалар дың таяз пайда болуы ашық әдіспен өн дір уге мүмкін дік бер еді, бұл олар ды өн дір уге кететін шығын дар ды едәуір төмен детеді. Қазақстан дағы бар лан ған кен ор ын дар ын ың көпшілігі қазір дің өзін де пайдалан ылуда. Олар дың н егізін де көптеген зауыттар салын ды.
Мин ер алды р есур стар дың бар лық түр лер і Қазақстан да шоғыр лан ған . Алайда, мұн ай, көмір , темір дөңгелегі жән е басқа пайдалы қазбалар дың қор ы шексіз емес. Олар дың қор ы игер ілген сайын сар қылуда. Ескін і пайдалан у жән е пайдалы қазбалар дың жаңа кен ор ын дар ын игер у басқа табиғи р есур стар дың күйін е әсер етеді (топыр ақ жамылғысы, жер асты жән е жер үсті сулар ы, ор ман дар , егіс алқаптар ы, ауа жән е т.б.). Сон дықтан сар қылатын р есур стар ұтымды, жан -жақты жән е тиімді пайдалан ылуы кер ек. Табиғатта таза химиялық элемен ттер іс жүзін де кездеспейді. Мысалы, көптеген темір кен ор ын дар ын ың құр ылымын да фосфор , күкір т, сир ек металдар бар . Қосымша компон ен ттер ді н егізгі р уль дөңгелегімен бір ге алып тастау кер ек. Н егізгі жән е ар алас пайдалы қазбалар дың қор лар ы жер қойн ауын ан мүмкін дігін ше толық алын уы кер ек, шикізатты алу жән е он ы өңдеу кезін де, ысыр аптар ды азайту үшін , шикізатты қайта өңдеу өн імдер ін тиімді пайдалан у үшін , қазір гі заман ғы қалдықсыз техн ологиялар ды игер у кер ек[10, 198 б].
Өзен кен ор н ы Маңғыстау түбегін ің геологиялық әдебиеттер де Оңтүстік Маңғыстау ойысы деп аталатын оңтүстік шөл дала бөлігін де ор н аласқан .
Әкімшілік жағын ан кен ор н ы тер р итор иясы Маңғыстау облысы құр амын а кір еді. Ең жақын елді мекен Жаңа Өзен қаласы, ол кен ор н ын ан оңтүстікке қар ай 8-15 км-де ор н аласқан . Батысын да 80 км - Жетібай қаласы, ал 150 км - Ақтау қаласы[11, 56 б].
Ор огр афиялық жағын ан Оңтүстік Маңғыстау аудан ы теңіз жаққа, оңтүстік-батысқа қар ай сәл көлбеулен ген , төмпешікті үстір т түр ін де, он ың абсолютті белгілер і солтүстігін де +260 м жән е оңтүстігін де +24 м. Аудан н ың ор талық жән е оңтүстік бөлігін де үлкен ойпаттар бар , олар дың ішін дегі ең ір ісі мин ималды абсолюттік белгісі - 132 м "Қар агие" ойпаты.
Аудан р ельефі өте күр делі құр ылысымен сипатталады. Ор талық бөлігін Өзен жән е Түн қар ақшы ойпаттар ын ың ор тасын да жатқан үстір т алады. Үстір ттің абсолюттік белгілер і солтүстігін де +260 м жән е оңтүстігін де +200 м. Батысы мен солтүстік-батысын да кен ор н ын ың аумағы шегін де үстір т Өзен ойпаты жағын а қар ай кемер лер түр ін де күр т үзіледі.
Өзен ойпаты 500 км2 аудан ды алады. Ойпаттың түбі жыр алар мен кескілен ген . Мин ималды абсолюттік белгісі +31 м[12, 45 б].
Қар астыр ылып отыр ған аудан топыр ағы мен өсімдіктер ін ің сипатын а қар ай шөлді аймаққа жатады. Аудан н ың шөл далалар ы н егізін ен су көзі жетіспеушілігін ен жән е өсімдік жабын ын ың маусымдылығын ан пайдалан ылмайды.
Аудан климаты күр т кон тин ен тальды, шөлейтті, тәуліктік темпер атур ан ың күр т өзгер етін дігімен , ыстық, құр ғақ жазымен жән е салыстыр малы суық қысымен сипатталады. Жазда максималды темпер атур а +45 С, мин ималды темпер атур а қыста - 30 С.
Аудан да күшті желдер соғады. Қыста қар аз. Атмосфер алық жауын -шашын сир ек жән е н егізін ен көктем-күз мезгілін е келеді.
Атмосфер алық жауын -шашын н ың ор таша жылдық мөлшер і 100 мм шамасын да, жән е қар дан жаңбыр көп жауады.
Жаңа Өзен қаласын а ауыз су Сауысқан -Бостан құм массивтер ін е бұр ғылан ған геологиялық скважин алар дан 70 км суөткізгіш құбыр лар мен тасымалдан ады. Техн икалық сумен қамтамасыз ету альб-сен оман гор изон ттар ын ың жер асты сулар ы ар қылы іске асыр ылады.
Аудан н ың елді мекен дер ін тас жол байлан ыстыр ады. Облыстың аудан ор талықтар ын байлан ыстыр атын темір жол бар [13, 76 б].
Кен ор н ын да өн дір ілген мұн ай Атыр ау қаласын а жән е одан ар ы Р есейге жөн елтіледі. Жолаушы жән е өн дір ілген газ Қазақ газ өңдеу зауытын а, жән е сон дай-ақ Ақтау қаласын ың пластмасса зауытын а түседі.
Кен ор н ын ың геологиялық зер ттелуін ің жән е игер ілуін ің тар ихы
Маңғыстауды зер ттеу өткен ғасыр дың аяғын да басталған . Маңғыстау мұн айын ың алғашқы белгілер ін 1899-1901 жж. Таспас ор лар ы мен құдықтар ын ың аудан ын да А.А.Н асибьян ц тапқан .
Өзен көтер ілуі 1937-1941 жж. С.Н .Алексейчик далалық геологиялық зер ттеулер жүр гізген де ан ықталған .
1941-1945 жж. ар асын да Маңғыстауда геологиялық зер ттеулер жүр гізілген жоқ[14, 56 б].
1950 ж. ВН ИГР И Б.Ф.Дьяков, Н .Н .Чер епан ов жән е Н .К.Тр ифон овтың жетекшілігімен Маңғыстауға ір і кешен ді геологиялық-геофизикалық экспедиция ұйымдастыр ды. Бұл коллектив аудан ды зер ттеуге үлкен үлес қосты. 1951 ж. "Казн ефтеобъедин ен ие" бас геологы Н .А.Кадин Батыс Қазақстан н ың геологиясы мен мұн айлылығы бойын ша кең мәлімет бер ді, бар лық геологиялық матер иал талдан ды жән е Маңғыстаудың мұн айгаздылық болашағы ер екше атап көр сетілді.
1951 ж. Казахстан н ефтер азведка тр естін ің геологиялық-іздестір у басқар масы (дир ектор ы К.Н .Тулин , бас геологы А.П.Чер н яева) Маңғыстау түбегін е бұр ғышылар пар тиясын бағыттады, олар Төбешік алаңын да құр ылымдық-іздестір у бұр ғылау жүр гізе бастады.
1957-1961 жж. Маңғыстаудың өн дір істік мұн айгаздылығы жөн ін дегі мәселелер шешілді. Бұл мақсатта ВН ИГР И мұн айды іздеу жән е бар лауға үш аудан ұсын ды. Қазан құр ылымын бұр ғылаудың н әтижесі болмады, Төбешік алаңын да мұн ай кен ор н ы ан ықталды, бір ақ он дағы мұн ай ауыр , шайыр лы жән е бар лауға тиімсіз болып шықты, ал Жетібай жән е Өзен құр ылымдар ы аумағын да мұн айгаз кен ор ын дар ы ан ықталды. 1961 ж. желтоқсан н ың басын да 1248-1261 м ар алығын дағы N1 скважин ан ы сын аған да 10 мм штуцер ден тәуліктік шығымы 80 м3 фон тан алын ды. Гор изон ттың өн дір істік бағалан уы 1962 ж. сәуір де 3 р ежимде сын аумен бер ілді. 1963 ж. н аур ыздың басын да осы гор изон ттағы 2 жән е 22 скважин алар дан мұн ай фон тан дар ы атқылады[15, 78 б].
Өзен кен ор н ын өн екәсіптік меңгер уді жеделдету мақсатын да КСР О үкіметін ің 1963 ж. 7 қыр күйектегі қаулысымен Шевчен ко (қазір гі Ақтау) қаласын да "Ман гышлакн ефть" бір лестігі құр ылды да, Өзен экспедициясы сон ың құр амын а ен ді.
1965 ж. ВН ИИ Өзен кен ор н ын игер удің Бас схемасын жасады жән е ол Мин н ефтепр ом комиссиясымен бекітілді. Он да мын адай жағдайлар қар астыр ылды:
- кен ор н ын игер удің басын ан бастап қабат қысымы мен темпер атур асын көтер іп ұстау;
- 4 пайдалан у объектілер ін бөліп алу: І объект - ХІІІ+ХІV гор изон ттар ; ІІ объект - XV+XVІ гор изон ттар ; ІІІ объект - XVІІ гор изон т; 4 объект - XVІІІ гор изон т;
- н егізгі пайдалан у объектілер і (І жән е ІІ) бойын ша кен ор н ын айдау скважин алар ымен 4 км блоктар ға бөлу;
- бар лық объектілер ді бір уақытта жеке блоктар мен игер уге қосу;
- ІІІ объектін і н ұсқа сыр тын ан су айдау жүйесімен игер у;
- ІV объектін і қабат қысымын көтер усіз, ар алас р ежимде игер у.
Бір ақ кен ор н ын ың су айдауға дайын еместігін е байлан ысты XІІІ-XVІІІ гор изон ттар 2,5 жыл бойы ешбір әсер етусіз, табиғи сер пін ді су ар ын ды р ежимде игер ілді.
Өзен кен ор н ын ың бар лық өн імді гор изон ттар ы бойын ша әсер етудің қолдан ылудағы жүйесін ің тиімсіздігін ен скважин алар шығымы төмен дей бер ді. 1971 ж. дейін су айдау көлемін ің өсуін е қар амастан жылдық өн дір у өсімін е тек өн дір у скважин алар ы қор ын ың ар туы ар қылы ған а қол жеткізілді[16, 178 б].
Н егізгі алаңдар мен гор изон ттар бұр ғылан ып біткен н ен соң мұн ай өн дір у төмен деді жән е скважин алар өн імін ің сулан уы қар қын дады. Мұн ай өн дір удің құлау коэффициен ті 1976 ж.-5, 1977-1979 жж. 15,6...10 % .
1974 ж. жасалған игер у жобасын да келесі жағдайлар қар астыр ылды:
- әр бір гор изон т жеке игер у объектісі болып табылады;
- өн імді гор изон ттар ен і 2 км блоктар ға айдау скважин алар ы қатар лар ымен бөлін еді;
- жаңа скважин алар әр бір гор изон тқа жеке бұр ғылан ады;
- ыстық су айдаудың жобалық көлемі ұлғайтылды жән е кен ор н ын 1979 ж. қар ай толығымен ыстық суға көшір у ұйғар ылды.
Соңғы шар ттың ор ын далуы қосымша 49,3 млн .т. мұн ай алуға мүмкін дік бер ер еді. Бір ақ жоба ор ын далмады да, ыстық суға көшу толығымен 1983 ж. ған а аяқталды[17, 123 б].
Өн імді гор изон ттар дан мұн айды алу ер екшеліктер і мұн айдың қор ын игер у сипатын ың күр делі екен ін көр сетті. Күр делі жағдайлар да тек блоктық су айдау жеткіліксіз болған дықтан кейін сатылық-тер малдық су айдау, фигур алық су айдау сияқты техн ологиялар қолдан ылды. Бұл техн ологиялар кен ор н ын игер удің тиімділігін ар ттыр уға жәр демдесті.
Қазір гі кезде ыстық су әр түр лі қон дыр ғылар да дайын далады. Ыстық суды дайын дауға көп шығын шығатын болған дықтан ыстық су айдаудың циклдік әдісі игер ілген . Он ың мағын асы өн імді қабатқа бер ілген көлемде бір де ыстық, бір де салқын су айдалады. Ыстық су айдау пр оцесін де қабаттың жабын ы мен табан ы қыздыр ылады. Бұл жағдайда салқын су қабаттың қызған жабын ы мен табан ын ан келетін жылу ар қылы жылиды, ал, ар тын ан салқын су айдаған да ыстық су қабатқа қар ай ысыр ылады.
1.2. Пайдалы қазбалар кен ор ын дар ын геологиялық бағалау кр итер ийлер і
2019 ж. Өзен кен ор н ын ан 9625100 т мұн ай өн дір ілді. Мұн ай өн імін ің гор изон ттар бойын ша бөлін уі төмен дегідей (%): ХІІІ гор изон т - 27,5; XІV гор изон т - 39,9; XV гор изон т - 12; XVІ гор изон т - 10,9; XVІІ гор изон т - 5,7; XVІІІ гор изон т - 1,7; Қумұр ын күмбезі - 1,2; Пар сымұр ын күмбезі 1,2. 80 жылдар да Қумұр ын , Солтүстік-батыс жән е Пар сымұр ын күмбездер ін ің өн імді гор изон ттар ы қар қын дата бұр ғылан ды. Бұл олар дан мұн ай өн дір удің сәйкес 4, 66 жән е 58 %-ке өсуін е әсер етті. XІІІ-XІV гор изон ттар дан мұн ай мен сұйықтықтың басым бөлігі өн дір іледі. Олар дан өн дір ілген мұн ай бар лық кен ор н ы өн імін ің 64 %-ін құр айды. Кен ор н ын да гор изон ттар бойын ша бір өн дір у скважин асын ың ор таша тәуліктік шығымы мұн ай бойын ша 3.1-5,4 ттәулік, сұйықтық бойын ша 6,7-15,8 ттәулік. XІІІ-XІV гор изон ттар айдау скважин алар ы қатар лар ымен 64 жеке игер у бөліктер ін е бөлін ген . Тіпті бір гор изон ттың бөліктер і бір -бір ін ен бастапқы балан стық, игер ілген қор лар ымен жән е өн імді қабаттар ын ың қасиеттер імен , бұр ғылан у дәр ежесімен ер екшелен еді жән е сон дықтан мұн ай мен сұйық өн дір у кең ар алықта өзгер еді. 1.01.2005 ж. мұн ай мен газ өн імін ің өн дір у сипаттамасын а қар асақ, кен ор н ын ан мұн ай н егізін ен механ икалық тәсілмен (97 %) өн дір іледі: тер ең сор апты (ШТС) жән е газлифт. Газлифт скважин алар ын ың қор ы бар лық өн дір у қор ын ың 9,2 %-ін құр айтын ын а қар амастан , газлифт тәсілімен мұн ай өн дір у 16,6 %, ал сұйықтық өн дір у 24 %. Бұл газлифт скважин алар ын дағы мұн ай мен сұйықтық шығымын ың мөлшер і өн дір у қор ын ың 90 %-ін құр айтын тер ең сор апты скважин адар шығымын ан 3-3,5 есе көптігімен түсін дір іледі[18, 97 б].
Өзен кен ор н ын ың газдар ы метан дық газ типін е жатады, тер еңдеген сайын этан көбейеді. Газды гор изон ттар да н егізін ен азот, көмір қышқыл газы қоспасы бар құр ғақ метан газы кездеседі. Газ тығыздығы 0,562-0,622 кгм[3] шамасын да.
Алаң бойын ша қабат коллектор лар дың тар алуы тиімді мұн айлы қалыңдықтар , игер у кешен дер і жән е тұтас гор изон ттар кар талар ы бойын ша ан ықталған[19, 78 б] .
Өзен кен ор н ын ың өн імді шөгін ділер і коллектор лар дың ер екше түр ін е - қасиеттер ін ің өзін ділігімен ер екшелен етін полимиктілік құр амды коллектор лар ға жатады. Бүл коллектор лар дың осы түр ге жатуын межелейтін н егізгі фактор жын ыстар құр амын да эн ер гетикалық өзгер улер ге ұшыр айтын , химиялық жән е механ икалық әсер лер ге ор н ықсыз мин ер алдар дың көп болуы.
Егер квар цтық құмтастар да квар ц шамамен 95 % құр аса, ал Өзен кен ор н ын ын полимикталық коллектор лар ын да квар ц құр амы 30 % шамасын да; жын ыстср да квар ц құр амы 70 % болса, мин ер ал ор н ықсыз сан алады.
Н егізін ен қаңқа фр акциясын бекітуге, тығыздауға жән е цемен ттеуге кететін жын ыстар дың түр лен уі көп кішкен е қуыстар дың қалыптасуын а соқтыр ады. Н әтижесін де жеке үлгілер де кеуектілік шамасы 30 %-ке жетеді. Өткізгіштіктің салыстыр малы төмен шамалар ын дағы суға қан ыққан дықтың жоғар ы болуы да кішкен е қуыстар дың көптігімен түсін дір іледі.
Өткізгіштік Өзен кен ор н ы қабат-коллектор лар ын ың н егізгі сипаты. Бұл шаман ы толық ан ықтау үшін кәсіпшілік-геофизикалық матер иалдар қолдан ылды[20, 45 б].
Өткен жылдар зер ттеулер і н егізін де үлгітасты талдау бойын ша табылған қабаттар өткізгіштігі коэффициен ті мен бұл қабаттар дың геофизикалық пар аметр лер і ар асын да бір шама тығыз кор р елятивтік байлан ыстар бар екен і ан ықталды. Өткізгіштіктің жеке потен циалдар мен гамма-әдіс көр сеткіштер імен байлан ысы көр сетілді. Табылған өткізгіштік шамалар ы бөліктер ді, белгілен ген аймақтар ды жән е тұтас гор изон ттар ды сипаттауға пайдалан ылды. Мәліметтер ді ар ы қар ай қолдан у ыңғайлы болу үшін жән е есептеу опер ациялар ын механ икалан дыр у үшін өткізгіштік жайлы бар лық мәліметтер пер фокар талар ға түсір ілді. Кейін ЭЕМ-да ар н айы қар астыр ылған бағдар лама бойын ша бөліктегі жән е тұтас гор изон ттағы әр бір қабат, будақ бойын ша статикалық қатар лар мен көр сеткіштер ан ықталды[21, 48 б].
Бөліктер бойын ша өткізгіштік шамасы 0,72-0,384 мкм[2]. Өткішгіштіктің ор таша шамасын ың ауытқулар ы әр бір гор изон тқа сипатты. Бұл мәліметтер ді қар астыр сақ, гор изон ттар мен бөліктер дің мұн айлы қалыңдықтар ын ың әр түр лі екен ін көр еміз. ХІІІ гор изон т ең аз қалыңдықпен сипатталады.
XІІІ гор изон т құр ылысын да белгілі геологиялық заңдылық бар : ұсақ түйір шікті құмтастар , алевр олиттер , саздар , әктастар дың жұқа қабаттар ы мен мер гелдер дің астар ласуы түр ін дегі ан ық құр ылыс қатар ын да қалыңдығы 10-47,3 м-ге жететін , бар ын ша сұр ыпталған ор та жән е ір і түйір шікті құмтастар аймақтар ы ер екшелен еді. Бұл құмды ден елер ен і 200-700 м жұқа жолақтар түр ін де. Бір текті құмтастар үшін өткізгіштік жоғар ы (0,2-1,2 мкм[2]) шамасы мен қабат коллектор лар дың қалыңдығын ың 10-51 м-ден 0,5-1.6 м-ге күр т азаюы мен 0,05 мкм[2] өткізгіштікті болуымен байлан ысты гор изон ттың н егізгі бөлігімен н ашар гидр один амикалық байлан ыс сипатты. Сон дықтан коллектор лар дың өн дір ілген жән е бастапқы балан стық қор лар ын ың жағдайын талдау үшін бар лық н ақты матер иалдар алғаш р ет тұтас гор изон ттар дағы жоғар ы өн імді аймақтар мен төмен өн імді аймақтар үшін жеке-жеке өңделді. Бұдан басқа, скважин алар бойын ша жаңа қосымша матер иал мен геологиялық құр ылымдар алаң бойын ша коллектор лар түр лер ін ің тар алу ер екшеліктер і мен ішкі жән е сыр тқы мұн айлылық н ұсқасын дәл ан ықтауға мүмкін дік бер ді[22, 76 б].
XІІІ өн імді гор изон тқа ор таңғы юр ан ың байос яр усын ың жоғар ғы бөлігін е жататын шөгін ділер кешен і кір еді. Гор изон ттың жалпы қалыңдығы 40-50 м. Мұн айға қан ыққан ор таша тиімді қалыңдық 18 м. Бар лық гор изон ттар сияқты күр делі көпқабатты игер у кешен і болып табылады. Күр делі болуы қабаттар дың литологиялық қасиеттер ін ің өзгер гіштігін е байлан ысты. XVІ гор изон т құмтас-алевр олит жән е саз шөгін ділер ін ің астар ласқан түр ін де.
XІІІ-XVІІІ гор изон ттар мұн айлар ын ың қасиеттер і ан омальдық сипатқа ие (1.1 кесте) [23, 78 б]:
- мұн айда пар афин (29 %) мен асфальтен ді-шайыр лы заттар дың (20 %) көп болуы;
- мұн айдың пар афин мен қан ығу темпер атур асы бастапқы қабат темпер атур асын а тең;
- құр ылым күмбезін де мұн айдың газбен қан ығу қысымы мен бастапқы қабат қысымын ың ар асын ың шамалас болуы;
- газсыздан дыр ылған мұн айдың ор таша қатаю темпер атур асы +30С
1.1 кесте
Қабат мұн айын ың ор таша көр сеткіштер і
Көр сеткіштер
XІІІ гор изон т
Мұн айдың газбен қан ығу қысымы, МПа
10,2
Газ құр амы, м[3] м[3]
58
Мұн ай тұтқыр лығы, мПас
3,5
Мұн айдың пар афин мен қан ығу темпер атур асы, С
66
1. Пайдалы қазбалар ды өн дір у мен өн імділігін ар ттыр уда қолдан ылатын техн ологиялар н егізі
2.1 Пайдалы қазбалар дың өн імділігін ар ттыр уға ар н алған қазір гі заман ғы техн ологиялар
Өзен кен ор н ын да игер у басталған н ан бер і 1.01.2019 мезгілін е 5851 ұңғыма (бұн ың ішін де 12 су өн дір етін ) бұр ғылан ды, 122-бақылау ұңғымасы болып сан алады , 1222 жойылған .
Пайдалан у қор ы 2019 жылдың басын а 3289 ұңғыма , он ың ішін де 3203 ұңғыма қозғалыста . Н ақтылы жағдайда , кен ор ын бойын ша, өн дір у ұңғымалар ын ың пайдалан у қор ы, жоспар дан 883 ұңғымаға ар тта қалып келеді[24, 56 б]:
Қозғалыстағы қор жобадан 794 ұңғымаға қалып келеді, ал қозғалыссыз қор жобадан 89 ұңғымаға қалып келеді. Пайдалан у қор ын ың ар тта қалуын ың н егізгі себебі - 1999 жылға дейін н ақтылы ен гізілген ұңғымалар жоспар дан ар тта қалып отыр ған . 2000 жылдан бастап жаңа ұңғымалар ды бұр ғылау жоспар дан ілгер і болып отыр ды: 2007 жылы-8 дан аға , 2008 жылы-34 дан аға , 2018 жылы-30 дан аға.
Қозғалыстағы қор дың 3058 ұңғымасы механ икалық тәсілмен игер ілуде , 33 ұңғыма фон тан ды.Фон тан ды ұңғылар дың көпшілігі, 17 ұңғыма (52%) XIII қабатта, ұңғымалар дың 24%-XIV қабатта ор н аласқан . XVI, XVII қабаттар , Солтүстік-Батыс жән е Пасмұр ын күмбездер і толықтай механ икалық тәсілмен игер ілуде.
Қозғалыссыз қор 86 ұңғыман ы құр айды . Пайдалан у қор ын ың ағымдағы пайдалан у коэффициен ті толықтай кен ор ын бойын ша 0,88 құр айды[25, 197 б].
Мұн айбер гіштікті ар ттыр удың геология-техн икалық шар алар ы н әтижесін де ұңғымалар қор ы жұмысы жақсар ып келеді. Солтүстік-Батыс күмбезін ің жән е XVIII қабаттың ұңғымалар ын пайдалан у коэффициен ті жән е пайдалан у қор ын ың пайдалан у, пайдалан у коэффициен тін айтар лықтай өскен . Қумұр ын күмбезін де ең аз пайдалан у коэффициен ті(Кп-0,840) . Талдауды жур гізу мезгілін е, айдау ұңғымалар ын ың пайдалан у қор ы- 1206, қозғалыстағысы-1123 ұңғыма, қозғалыссыз-83. Н ақтылы жағдайда , кен ор ын бойын ша, айдау ұңғымалар ын ың пайдалан у қор ы, жоспар дан 432 ұңғымаға ар тта қалып келеді: қозғалыстағы қор жобадан 438 ұңғымаға қалып келеді, ал қозғалыссыз қор 6 ұңғымаға алда келеді.
Қозғалыссыз ұңғымалар дың көпшілігі күр делі жөн деуді талап етіп тұр ып қалады, ол жер асты жабдығын ың апаттар ын жою, шеген деу тізбегін ің саңылаусыздығы н ашар болуын а байлан ысты болады.
Өзен кен ор н ы бойын ша 2019 жылы 91 пайдалан ушы ұңғыма бұр ғылан ды , он ың ішін де 61 өн дір уші, уақытша өн дір уші-19 жән е айдаушы 31 ұңғыма[26, 78 б]
Өн дір уші ұңғымалар дың 2019 жылғы ор таша өн імділігі мұн ай 4,8 ттәу., ал ор таша тәуліктік сұйық өн дір у 23,8 ттәу. болды. Ең аз ор таша тәуліктік сұйық өн дір у Қумур ын жән е Солтүстік-Батыс күмбезін де -11,5 ттәу, ал ең көп сұйық өн дір у - XVII қабатта -31,7 ттәу. болды. Өн дір ілген өн імн ің сулан уы 80 % болды. Егер блоктар бойын ша қар астыр атын болсақ , ең көп ор таша тәуліктік мұн ай өн дір у 10(9,6 ттәу)блокта жән е 1 (8,6 ттәу) блокта, сұйық бойын ша -1а (58,1ттәу)блокта жән е 3а(35,9 ттәу)блокта болды.
Өн ім алу аймағын ың қабат қысымын ың өзгер ісін қар астыр айық . Төмен дегі келтір ілген диагр аммамен , 2.1-кестеден , қысымн ың жылдан жылға жоғар ылап келе жатқан ын көр еміз.
Кесте 2.1
Өн ім алу аймағын ың қабат қысымын ың өзгер у көр сеткіші
Гор изон т
Бастапқы қабаттық қысым, атм
Қабаттық қысым, атм
Жылдар
2006
2007
2008
2018
2019
XIII
104,2
Гор . бойын ша ор таша.
өлш
100,0
101,2
102,9
103,6
106,3
Өн ім алу аймағ
97,3
97,3
98,2
98,9
100,4
Айдау аймағ.
104,0
105,9
108,6
109,0
112,8
XIV
108,9
Гор . бойын ша ор таша.
өлш
106,0
106,6
108,0
108,7
110,1
Өн ім алу аймағ
101,8
102,0
102,0
102,5
103,0
Айдау аймағ.
110,3
110,0
114,3
115,7
119,7
1.01.2019 ж. жағдайға Өзен кен ор н ын да бар лығы 5948 скважин а болды, он ың ішін де пайдалан у қор ы - 3603 (60,5 %), олар дың жұмыс істейтін дер і 2266 скважин а, су айдау қор ы 1263 (21,2 %), олар дың ішін де жұмыс істейтін дер і - 632 скважин а (2.2 кесте) [27, 56 б].
Жұмыс істемейтін скважин алар дың құр ылымы:
- жер асты жөн деудегі апат - 104 (16,5 %);
- сулан ып кеткен дер - 92 (14,6 %);
- пайдалан у тізбегін ің ақаулар ы - 162 (25,7 %);
- пайдалан у тізбегін ің ығысуы - 15 (0,4 %);
- пер фор ациялық тесіктер бітелген - 44 (6,9 %);
- пайдасыз скважин алар - 137 (3,8 %);
- жер асты жөн деуді күту - 509 (14,1 %);
- СКЖ тастап кеткен скважин алар - 198 (3,5 %);
- цемен т көпір і жоқ - 7 (0,2 %);
- жоюды күтуде - 24 (0,7 %).
2.2 кесте
Өзен мұн айгаз АҚ бойын ша 1.01.2019 ж. скважин алар қор ын ың күйі
Аталуы
2018
2019
1. Мұн ай қор ы
Пайдалан у қор ы
а)жұмыс істейтін
он ың ішін де фон тан
газлифт
ШТС
Жұмыс істейтін қор дың бос тұр улар ы
б)жұмыс істемейтін қор
он ың ішін де фон тан
газлифт
ШТС
меңгер уде
3560
2572
13
0
2559
240
985
5
53
922
3
3493
2862
23
0
2839
167
631
5
39
587
0
2. Су айдау қор ы
Пайдалан у қор ы
он ың ішін де:
жұмыс істейтін і
жұмыс істемейтін і
жабдықталуда
жұмыс істейтін қор дың бос тұр улар ы
1244
562
681
1
52
1265
720
545
0
48
БАР ЛЫҒЫ
4914
4866
1.01.2019 ж. жағдайда айдау скважин алар ын ың пайдалан у қор ы 1263 скважин а, он ың 632 жұмыс істейді, 628 жұмыссыз жән е 3 меңгер ілуде. Айдау скважин алар ын ың жұмыссыздығын ың н егізгі себептер і[28, 155 б]:
- СКҚ апаты - 101 (15,1 %);
- пайдалан у тізбегін ің бұзылуы - 154 (23,7 %);
- сыйымдылық (сіңір у) жоқтығы - 20 (1,9 %);
- жоюды күту - 244 (40,7 %);
- су құбыр лар ын ауыстыр у - 17 (2,7 %);
- пер фор ациялық тесіктер і бітелген - 39 (6,1 %);
- цемен т көпір і жоқ - 26 (4,5 %);
- СКЖ тастап кеткен скважин алар - 24 (4,3 %);
- басқа да себептер - 13 (2,4 %).
Жұмыс істейтін скважин алар дың көбі ШТС-пен жабдықталған (96 % қор ), газлифт- 0,6 % жән е фон тан - 3,4 %[29, 78 б].
Есептік кезеңде 3606 мың т. мұн ай өн дір ілді, он ың ішін де 2839 мың т. (92,5 %) - штан гілі тер ең сор ап, 193,7 мың т. (6,3 %) - фон тан дық тәсілі жән е 34,5 мың т. (1,1 %) - газлифт тәсілмен (2.5-кесте).
Бір скважин аға келетін мұн ай мен сұйық шығымы сәйкесін ше 4,1 жән е 12,9 ттәулік.
Фон тан скважин алар ын ың 90 %-і 30 ттәулік шығыммен жұмыс жасайды. Бұл скважин алар фон тан даудың ор н ықсыз тәр тібімен сипатталады, бұл кезде сор аптық-компр ессор лық құбыр лар да пар афин жин алады жән е шығар у құбыр өткізгіштер ін де мұн ай қатып қалады. Пайдалан удың мұн дай жағдайлар ы скважтн алар дың табиғи фон тан дау кезеңін азайтады жән е олар ды меан икалық өн дір уге ауыстыр уды талап етеді.
Өзен кен ор н ын ыда штан гілі тер ең сор аптар дың жұмысы скважин а түбін де бос газдың болуымен , пар афин мен тұздар дың жин алуымен , шығар у құбыр өткізгіштер ін де мұн айдың қатуымен күр делілен еді жән е салыстыр малы аз жөн деу ар алық кезеңі жән е пайдалан у коэффициен тімен сипатталады. Сор апты скважин алар дың 70 %-і тәулігін е 10 тон н адан аз өн ім бер еді. Өзен кен ор н ын да тер ең сор апты скважин алар н егізін ен диаметр і 43, 44, 56 жән е 68 мм сұғын дыр ма сор аптар мен жабдықталған , олар 73 мм-лік СКҚ-ға ор н атылады. Жобада ШТС скважин алар ды н егізін ен жүк көтер гіштігі 8 жән е 12 т тер белмелі стан октар мен жабдықтау қар астыр ылған , яғн и 7СК-8 жән е 7СК-12[30, 45 б].
Тер белмелі стан октар дың н ақты н егізгі қор ы жүк көтер гіштігі 6.8 жән е 12 т сан дар мен келесі сан дар да: 6СКС - 302 скважин а (14,7 %), 7CK8 - 1566 (76,2 %), 7CK12 - 34 (1,7 %), ИР -12 - 129 (5,9 %).
Бұл тер белмелі стан октар дан басқа кен ор н ын да 30 скважин а гидр отер бегіштер мен (АГН ) жабдықталған . Олар ды пайдалан у бар ысын да бір аз кемшіліктер байқалды: дин амометр леудің жоқтығын а байлан ысты жер асты жабдықтар жұмысын қадағалау мүмкін дігін ің болмауы; гидр ожүйеден май ағуы, осыған байлан ысты скважин ан ың тұр уы көп. Тер ең сор апты пайдалан уда қоса жүр етін кемшіліктер дің бір і қабат жұмысы жайлы сен імді ақпар аттың болмауы, бұл кен ор н ын игер у пр оцесін бақылауды қиын датады. Талдау көр сеткен дей, ШТС скважин алар ы қор ын ың 34,5 %-ін ің шығымы төмен , н ебар ы 5 ттәулік. Жылдың суық кезеңін де өн імн ің қату темпер атур асын ың жоғар ы болуын а байлан ысты жоғар ы болуын а байлан ысты жабдықты жылулық жән е химиялық қор ғауға қар амастан бұл скважин алар тоқтайды. Олар ды жұмысқа қайта жібер у ар н айы техн икан ы талап етеді жән е мұн дай скважин алар қор ын ың үсіліссіз жұмысын қамтамасыз ету өте қиын [31, 78 б].
2.2. Қазақстан Р еспубликасы бойын ша пайдалы қазбалар ды өн дір уге қолдан ылатын техн икалар дың қазір гі жай-күйі
Кен ор ын ды өңдеуден бастап қабат эн ер гиясын ың шектеулі мүмкін діктер і бар , көлемі аз дебитті ұңғылар қор ы шектеулі, кәсіпшілік ішін де жән е көтер у пр облемалар ын да жоғар ы пар афин ді қатып қалатын мұн айды жин ау жән е су мұн айлы тұтқыр эмульсия күр делі мәселелер ді шешуді таңдау талап етті жән е өн імді алудың механ икалық тәсілі ор ын ды ен гізуді ұйымдастыр у қажет[32, 98 б].
Ұңғылар ды газлифтілі тәсілдер мен пайдалан у жән е бастапқы мезгілде плун жер лі штан галы сор аптар қон дыр ғылар ымен (ПШСҚ) бастапқы мезгілде мұн ай өн імін алу деңгейін алдын ала жоболан ған пр облемелар ды шешудің ан ықтамалар ымен қамтамасыздан дыр ылған [33, 97 б].
Кен ор ын да ұңғылар ды газлифтілі тәсілдер мен пайдалан у өңдеу кезін ен бастап қолдан ылды, ал 1970 жылдан бастап олар ды кең көлемде кәсіпшілікке ен гізілуі, Теңге кен ор ын да табиғи қысымы жоғар ы газ газлифті жүйесін е бер іледі. Өн імді алуда газлифтілігін жоғар лату бойын ша кейін гі жұмыстар Қалған жылдар ы жүр гізілді. Бір ақ та өн імн ің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Баишев университеті
Қорғауға жіберілді
Геология, мұнай-газ және тау-кен ісі
кафедрасының меңгерушісі
_________ т.ғ.к. Г.К.Казбекова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС (ЖОБА)
Тақырыбы: : Пайдалы қазбалар кен орындарын геологиялық-экономиялық бағалау
5В0706006В07231-Геология және пайдалы қазбалар кенорындарын барлау
мамандығыбілім беру бағдарламасы
Орындаған Рапагатов Али Сырымович
Ғылыми жетекші Толеутай Гаухар, PhD, аға оқытушы
(ғылыми дәрежесі)
Ақтөбе, 2021
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1. Пайдалы қазбалар кен орындарын геологиялық-экономиялық бағалаудың теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Кен орындарының геологиялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
5
1.2 Пайдалы қазбалар кен орындарын геологиялық бағалау критерийлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
12
2. Пайдалы қазбаларды өндіру мен өнімділігін арттыруда қолданылатын технологиялар негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
2.1Пайдалы қазбалардың өнімділігін арттыруға арналған қазіргі заманғы технологиялар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
2.2 Қазақстан Республикасы бойынша пайдалы қазбаларды өндіруге қолданылатын техникалардың қазіргі жай-күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
3. Қазақстан Республикасының кен орындарын геолого-экономикалық бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3.1 Өңірдің пайдалы қазбалар кен орындарын салыстырмалы экономикалық бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3.2 Пайдалы қазбалар қорларын құндық бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
3.3 Нарық жағдайында пайдалы қазбаларды ұтымды пайдалану тиімділігін геологиялық-экономикалық бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
4. Пайдалы қазбалардың кен орындарын игеру кезінде қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы үшін ең басты экономикалық мәселе материалдық - техникалық базаны жасаудың маңызды бөлігі ауыр индустрияға тиесілі, және оның ішінде алдымен энергетика, қара металлургия, мұнай, газ, химия және мұнайхимия
Қазіргі кезде материалдық өндірістің бірде - бір саласы мұнай мен газ.
Мұнай мен газдың мұнайхимия өндірістерде шикізат ретінде қолданудың өсуіне байланысты мұнай мен газ өнеркәсібінің ары қарай жетілуі қарастырылған.
Өндіру тиімділігін жоғарлатуға рационалды игеру жүйелерін қолдану, бұрғылау жұмыстарының технологиясын жетілдіру, олардың техникалық жабдықталуын жақсарту, қабаттар мұнай бергіштігін арттырудың қазіргі жаңа әдістерін кеңінен еңгізу және прогрессивтік технологиялық процестерді пайдалану арқылы қол жеткізуге болады.
Зерттеу мақсаты-Пайдалы қазбалардың кен орындарын шикізат пен өңдеу ауданының ерекшелігін ескере отырып, игеруге тарту процесін геологиялық-экономикалық бағалау.
Зерттеу міндеттері:
1. Кең таралған пайдалы қазбаларды геологиялық-экономикалық бағалаудың теориялық негіздерін зерттеу.
2. Бастапқы көрсеткіштерді және жер қойнауының үлестік құндылығы бойынша аумақты бағалауды қамтитын геологиялық-экономикалық бағалаудың экономикалық критерийлерін негіздеу.
Зерттеу объектісі: Бұл дипломдық жобада Қазақстан республикасының Манғыстау облысында Қарақия ауданының аумағында орналасқан Өзен мұнай-газ кен орны қарастырылған..
Зерттеу нысанасы: Кең таралған пайдалы қазбалардың кен орындарын аудандастыру әдістерін және жер қойнауының үлестік құндылығы бойынша аумақты талдауды ескере отырып, геологиялық-экономикалық бағалаудың принциптері мен әдістері.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі м.и. Агошков, Ю.П. Ампилов, М. П. Астафьева, М. К. Бахтеев, P. P. Бебрис, В. М. Борзунов, Н. А. Быховер, В. И. Ботвинников, E. JI сияқты ғалымдардың ғылыми еңбектері болды. Голдман, м. н. Денисов, B. JI. Зверев, Н. Н. Лукьянчиков, А. А. Маутина, Е. С. Мелехин, Е. А. Порохня, В. В. Чайников, и. Л. Шаманский, И. Ю. Шищиц, М. А. Ястребинский және т. б.
Зерттеу әдістері. Жұмыста шешілетін міндеттер статистикалық экстраполяция әдістерін және салыстырмалы техникалық-экономикалық талдауды, аудандастырудың жалпы принциптері мен әдістерін, инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау әдістерін, сараптамалық бағалау әдістері мен опциялық есептеулерді, сондай-ақ аймақтардың табиғи жағдайларын факторлық-экономикалық талдауды қолданудың орындылығын анықтады.
1. Пайдалы қазбалар кен орындарын геологиялық-экономиялық бағалаудың теориялық негізі
0.1 Кен орындарының геологиялық сипаты
Қазақстан өзінің минералды ресурстарының байлығымен танымал. Бұл жер қыртысының геологиялық құрылымымен және даму ерекшеліктерімен байланысты. Оритация, магманы шөгінді жыныстар массасына енгізу және метаморфизм, яғни құрылымның, минералогиялық және химиялық құрамының белгілі бір өзгеруіне байланысты процестер әр түрлі минералдардың түзілуіне әкеледі[1, 56 б].
Пайдалы қазбалар пайдалы қазбалар мен тау жыныстары деп аталады, оларды технологиялық дамудың белгілі бір деңгейінде экономикада табиғи түрінде немесе өңдеуден кейін пайдалануға болады. Көбінесе кенді минералдар таулы аймақтарда (бүктелген және бүктелген блокты аймақтарда) және шөгінді қабаты жоқ платформаларда, яғни қалқандарда кездеседі.
Керісінше, шөгінді тектегі минералдар (мұнай, газ, көмір, уран және т.б.) шөгінді қабаты бар платформаларда, яғни жазық жерлерде кең таралған.
1919-1923 жылдары Қарағанды көмір бассейнінің өндірістік әлеуеті анықталды. Содан бері қазақстандық геологтар көптеген басқа кен орындарын ашты және оларды игеру бойынша көптеген жұмыстар жүргізуде. Қазақстанда минералды шикізаттың барлық түрлері бар. Біздің елдің қойнауында Менделеевтің периодтық жүйесінің 105 элементі табылды, 70 элементтің қоры зерттелді, олардың 60-тан астамы өндірісте қолданылады.
Қазақстанда 6000-ға жуық пайдалы қазбалар кен орындары белгілі. Бірақ Энергетика және минералды ресурстар министрлігі мамандарының мәліметтері бойынша (2019 ж.) Республика уран, хром және марганец қорлары бойынша әлемде екінші орында, мырыш, қорғасын, мыс, вольфрам, молибден және алтын қорлары бойынша алғашқы бестікте, ондықта - қоры бойынша май, темір, қалайы.
Алтын қоры бойынша Қазақстан ТМД-да Ресей мен Өзбекстаннан кейін үшінші орында. Мыс пен қорғасын қорының жартысынан көбі. ТМД-да мырыштың 70% -ы Қазақстанда шоғырланған.
Пайдалы қазбалар үш топқа бөлінеді: жанғыш, руда (металл) және металл емес (металл емес) [2, 106 б].
Жанғыш минералдар
Мұнай және газ. Мұнай мен газдың қоры Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарында шоғырланған. Алғаш рет 1899 жылы Ембі кен орнында Қарашүңгүл ұңғымаларынан мұнай фонтаны атқылаған. Содан кейін Доссор (1911) және Мақат (1915) кен орындары игерілді. 1960 жылдары Маңғыстау түбегіндегі Өзен мен Жетібайда кен орындары табылды. Біраз уақыттан кейін - ірі кен орындары: Қаражамбас және Қаламқас, Теңіз (Атырау облысы), Кеңқияқ және Жаңажол (Ақтөбе облысы), Қарашығайақ (Батыс Қазақстан облысы) және Құмкөл (Қызылорда облысы). 2000 жылы Каспий қайраңында Ата төлемінен 75 км оңтүстік-шығыста Қашағай мұнай кен орны табылды. Бұл соңғы 30 жыл ішінде зерттелген әлемдегі ең ірі мұнай кен орны. Оның геологиялық қоры 7 миллиард тоннаға бағаланады.Қазақстандағы мұнайдың болжамды қоры 20-25 миллиард тоннаны құрайды[3, 155 б].
Қазақстанда газдың жалпы қоры 6 триллион текше метрді құрайды * - бұл әлемдегі он екінші орын. Олардың 70% -ы Батыс Қазақстанда, Қарашмғанақ кен орнында орналасқан. Қазіргі уақытта Қазақстанда 14 мұнай бассейні мен 220 мұнай және газ кен орындары бар. Республика жылына 81 миллион тонна мұнай және 37 миллиард текше метр газ өндіреді (2019).
Көмір. Қазақстандағы көмірдің жалпы қоры 164 миллиард тоннаға жетеді. Тас және қоңыр глазурьдің 10 бассейні бар, 300-ден астам кен орындары барланған. Республика жыл сайын 110 миллион тонна көмір өндіреді. Көмір кен орындарының көпшілігі Қарағандыда орналасқан. Павлодар және Қостанай облыстары.
Қазақстандағы қазандық көмір базасы. Караандинск көмірі кокстелген, сондықтан оның сапасы өте жоғары. Жалпы қалыңдығы 120 м көмірдің 80 қабаты табылды, барланған көмір қоры 60 млрд.
Екінші маңызды көмір бассейні - Екі бас ту. ic k және th - Сарыарқа мен Приертис жазығының арасында орналасқан. Аумағы 160 км2, қабаттарының қалыңдығы 150 м.Көмір ашық әдіспен өндіріледі, сондықтан ол елдегі ең арзан. Әлемдегі ең ірі ашық кеніш - Богатырь жыл сайын шамамен 50 миллион тонна көмір өндіреді.
Соңғы жылдары Майкобенский (Павлодар облысы) және Торғай (Обаганский) көмір бассейндерін игеру басталды, Богатырь *, Северный * және Восточный * кеніштерінде Екібастұз көмір бассейнін қайта құру жұмыстары жүргізілуде[4, 95 б].
Уран. Қазақстанның минералды-шикізат базасы әлемдік уран қорының шамамен 25% құрайды. Уран энергетикалық минерал болып табылады. Ел аумағында 100-ге жуық кен орны барланған, оның 50-і Солтүстік Қазақстанда. Ірі кен орындары Маңғыстау түбегінде орналасқан. Барланған қорлар 470 мың тоннаны құрайды, бұл республиканы әлемдегі алғашқы орындардың біріне айналдырады. Елімізде ТМД-дағы ең қуатты уран минералды базасы құрылды. Қазақстандағы уранның жалпы қоры 1,5 миллион тоннаны құрайды.Уран өндіруде Қазақстан әлемде бірінші орынға шықты. 17 800 тонна уран өндірілді (2019).
Кенді минералдар
Темір. 17 миллиард тонна темір кенінің қоры бойынша Қазақстан ТМД-да Ресей мен Украинадан кейін үшінші орында тұр, олардың 93-і дерлік Кашарскоеде шоғырланған. Соколовское (Арыбайское. Аятское. Солтүстік Қазақстандағы Лисаковск кен орны, алғашқы екеуі ерекше маңызға ие.
Соколовско-Сарыбайда белгілі бір темір кен орнын 1918 жылы ұшқыш М.Сургутанов ашты. Өріс үстінде ұшу кезінде ол компас инесінің магниттік аномалия әсерінен күрт ауытқуын байқады. Көп ұзамай кендері табылды, оның кендері жоғары сапалы және құрамында 0-60 Х құрайды[5, 59 б].
Таза темір. Шөгінді рудалар Қостанай облысындағы Аятское және Лнсаковское кен орындарында кездеседі және 30 метр тереңдіктегі карьерде өндіріледі. Кендегі таза темірдің мөлшері 37-42% құрайды. Қарағанды (Кентөбе, Қаратас) және Солтүстік Қазақстан (Атансор) облыстарында темір рудасының шағын кен орындары бар. 2019 жылы республикада 50 миллион тонна темір кен і өн дір ілді[6, 45 б].
Мар ган ец. Мар ган ецтің ең ір і кен ор ын дар ы (бар лығы 11 есепке алын ды) - Ор талық Қазақстан да ор н аласқан Атасу мен Жездин ское. Жер гілікті кен дер де мар ган ецтің мөлшер і 27% жетеді. Мар ган ец кен ор ын дар ы Сар ыар қада (атап айтқан да Ұлытауда), Қар атау мен Маңғыстауда да табылды. 2019 жылы мар ган ец кен ін ің 3 млн .
Хр ом. Хр ом кен ор ын дар ын ың бар лығы дер лік (99%) Мұғалжар таулар ын да ор н аласқан . Жоғар ы сапалы кен дер і бар Кемпір сай жән е Дон ская кен ор ын дар ы ең тан ымал. Хр омит кен ор ын дар ы Қостан ай жән е Шығыс Қазақстан облыстар ын да да табылған .
Хр омит кен дер ін ің қор ы мен жылдық өн дір ісі бойын ша Қазақстан әлемде 2-ор ын ға ие болды. Бұл кен дер тот баспайтын болат балқытуда өте қажет. Хр ом әлемн ің 40 елін е экспор тталады. ТМД-дағы хр омиттер дің 97% -ы Қазақстан да өн дір іледі. 21 салым есепке алын ды. Жалпы қор ы - 430 миллион тон н а, 2019 жылы 5 миллион тон н а хр ом р удасы өн дір ілген .
Н икель. Н икельдің едәуір қор ы Мұғалжар да шоғыр лан ған . 40-тан астам ір і н икель кен ор ын дар ы Ақтөбе облысын дағы Кемпір сай массивін ің Бур ықталын да ор н аласқан . Қостан ай, Қар аған ды жән е Шығыс Қазақстан облыстар ын дағы Аққар ға мен Ақтау кен ор ын дар ын да жоғар ы сапалы н икельдің үлкен қор лар ы зер ттелген .
Алюмин ий. Қазақстан дағы н егізгі алюмин ий шикізаты - боксит. Н егізгі кен ор ын дар ы Сар ыар қан ың солтүстік-шығысын да (Астан а маңын да) жән е Тор ғай н ауасын да (Ар қалық тобы) ор н аласқан . Қазақстан алюмин ий өн дір ісі бойын ша ТМД-да бір ін ші ор ын дар дың бір ін алады. Ан ықталған 200 кен ор н ын ың қор ы платфор малық типтегі 50 кен ор н ын да есепке алын ады. 2019 жылы 5 миллион тон н а алюмин ий р удасы (боксит) өн дір ілді.
Мыс. Қазақстан мыс кен ін ің ең бай қор ын а ие. Р удалар дың н егізгі өн ер кәсіптік түр лер і купосты құмтас (71%) жән е мыс-пор фир (24%) болып табылады. Күміс құмтас кен ін ің ең ір і кен ор н ы - Жез Қазған . Өзін ің әлеуеті бойын ша ол ТМД-да бір ін ші, әлемде екін ші ор ын алады. Қазақстан мыс өн дір ісі бойын ша әлемде жетін ші ор ын да. Мыстың 92% -ы шетелге экспор тталады.
Пор фир лі мыс р удасын ың ір і кен ор ын дар ы - Қоңыр ат, Бозшакөл. Олар ашық кар ьер де өн дір іледі, бір ақ р удалар ы металл құр амын ың аздығымен ер екшелен еді. 2019 жылы 32 миллион тон н а мыс р удасы өн дір ілді.
Полиметаллдар . Полиметалл р удалар ын да бағалы компон ен ттер - қор ғасын мен мыр ыш, сон ымен қатар мыс қосылыстар ы, алтын , күміс жән е басқа металдар бар . Қор ғасын мен мыр ыштың ең бай кен ор ын дар ы - Р иддер ское, Зыр ян овское жән е басқалар ы - Р удн ый Алтайда ор н аласқан . Жер гілікті кен дер де көптеген металдар бар . Текеліде полиметалл кен ор ын дар ы - Жоңғар (Алатау) Алатауын да, Ащысай мен Мыр ғалымсай - Қар атау таулар ын да бар . Соңғы жылдар ы Ор талық Қазақстан да бай қор ғасын кен ор ын дар ы зер ттелді (Қызылесп, Қасқайғыр жән е т.б.) [7, 56 б].
Алтын . Қазақстан да 196 алтын кен ор н ы бар . Ол р еспубликан ың шығысын да - Алтайда, Қалба жотасы аймағын да, солтүстік-батысын да - Қостан ай облысын ың Жітіқар а аудан ын да өн дір іледі. Ор талық Қазақстан н ың солтүстік шетін дегі (Степн як, Ақсу, Майқайың) алтын ды кен ор ын дар ы квар ц тамыр лар ы, екін ші р еттік квар циттер жән е пластер лер мен ұсын ылған . Калба жотасы аймағын дағы кен ор ын дар ын да квар ц тамыр лар ы мен пластер лер де бар . Жоңғар (Жетісу) мен Іле Алатауын да квар цты вен а кен іштер і бар . 2019 жылы 134 мың тон н а алтын кон цен тр аттар ы өн дір ілді.
Сир ек металдар . Бұл топқа вольфр ам, молибден , ван адий, висмут, сур ьма жән е басқалар ы жатады. Кен ор ын дар ын ың сан ы мен өн дір істік маңыздылығы бойын ша Ор талық Қазақстан ТМД-да 1 ор ын алады. Сир ек металдар (кадмий, ин дий, селен , сын ап жән е т.б.) Жоңғар (Алатау) мен Алтай полиметалл кен ор ын дар ын да кездеседі[8, 45 б].
Металл емес мин ер алдар
Асбест. Асбест кен ор ын дар ын ың дамуы магмалық жын ыстар мен байлан ысты. Ір і кен ор ын дар ы Қостан ай (Жітіқар ин ское) жән е Қар аған ды (Жезқазған ) облыстар ын да ор н аласқан . Асбесттің едәуір қор ы Мұғалжар дың оңтүстігін дегі Бөгетсай кен кен ор ын дар ын да жән е Шу-Илей таулар ын дағы Хан тауда кездеседі.
Фосфор иттер . Фосфор ит қор ы бойын ша Қазақстан әлемде АҚШ-тан кейін екін ші ор ын да тұр . Оңтүстік Қазақстан дағы Қар атау таулар ын да ір і фосфор ит кен ор ын дар ы бар (Шолақтау. Ақсай, Жаңатас). Сапасы мен қуаттылығы жағын ан бұл өр істер теңдесі жоқ. Фосфор иттер дің кен ор ын дар ы Ақтөбе облысын да, Жем өзен ін ің жоғар ғы ағысын да да кездеседі.
Тұз. Тұздар дың үлкен қор ы Қазақстан аумағын да шоғыр лан ған . Каспий маңы ойпаты әсір есе тұзға бай. Жеке тұзды қабаттар дың қалыңдығы (тұз күмбездер і) 2 км-ден асады. Кейбір қабаттар да ас тұзымен бір ге калий жән е басқа тұздар бар . Н атр ий хлор иді мен калийдің қор ы ір і Ин дер ское кен ор н ын да шамамен 710 млн тон н ан ы құр айды, Сон ымен қатар , Каспий маңы ойпатын дағы көптеген тұзды көлдер де, Солтүстік Қазақ жазығын да жән е р еспубликан ың басқа аймақтар ын да өздігін ен тұн дыр ылған тұз түзіледі.
Қазақстан әктас, мер гель, бор , мәр мәр , гипс, отқа төзімді саздар , квар ц құмдар ы, мин ер алды бояулар сияқты құр ылыс матер иалдар ын а бай. Р еспубликан ың көптеген аймақтар ын да 1500 құр ылыс матер иалдар ын ың кен ор ын дар ы ашылды[9, 178 б].
Мин ер алды шикізаттың халық шар уашылығы үшін маңызы зор . Көптеген кен ор ын дар ы бір -бір ін е жақын ор н аласқан (темір -мар ган ец, темір -битумин озды көмір , әктас-отқа төзімді саздар ), бұл олар дың күр делі дамуын жүр гізуге мүмкін дік бер еді. Кейбір пайдалы қазбалар дың таяз пайда болуы ашық әдіспен өн дір уге мүмкін дік бер еді, бұл олар ды өн дір уге кететін шығын дар ды едәуір төмен детеді. Қазақстан дағы бар лан ған кен ор ын дар ын ың көпшілігі қазір дің өзін де пайдалан ылуда. Олар дың н егізін де көптеген зауыттар салын ды.
Мин ер алды р есур стар дың бар лық түр лер і Қазақстан да шоғыр лан ған . Алайда, мұн ай, көмір , темір дөңгелегі жән е басқа пайдалы қазбалар дың қор ы шексіз емес. Олар дың қор ы игер ілген сайын сар қылуда. Ескін і пайдалан у жән е пайдалы қазбалар дың жаңа кен ор ын дар ын игер у басқа табиғи р есур стар дың күйін е әсер етеді (топыр ақ жамылғысы, жер асты жән е жер үсті сулар ы, ор ман дар , егіс алқаптар ы, ауа жән е т.б.). Сон дықтан сар қылатын р есур стар ұтымды, жан -жақты жән е тиімді пайдалан ылуы кер ек. Табиғатта таза химиялық элемен ттер іс жүзін де кездеспейді. Мысалы, көптеген темір кен ор ын дар ын ың құр ылымын да фосфор , күкір т, сир ек металдар бар . Қосымша компон ен ттер ді н егізгі р уль дөңгелегімен бір ге алып тастау кер ек. Н егізгі жән е ар алас пайдалы қазбалар дың қор лар ы жер қойн ауын ан мүмкін дігін ше толық алын уы кер ек, шикізатты алу жән е он ы өңдеу кезін де, ысыр аптар ды азайту үшін , шикізатты қайта өңдеу өн імдер ін тиімді пайдалан у үшін , қазір гі заман ғы қалдықсыз техн ологиялар ды игер у кер ек[10, 198 б].
Өзен кен ор н ы Маңғыстау түбегін ің геологиялық әдебиеттер де Оңтүстік Маңғыстау ойысы деп аталатын оңтүстік шөл дала бөлігін де ор н аласқан .
Әкімшілік жағын ан кен ор н ы тер р итор иясы Маңғыстау облысы құр амын а кір еді. Ең жақын елді мекен Жаңа Өзен қаласы, ол кен ор н ын ан оңтүстікке қар ай 8-15 км-де ор н аласқан . Батысын да 80 км - Жетібай қаласы, ал 150 км - Ақтау қаласы[11, 56 б].
Ор огр афиялық жағын ан Оңтүстік Маңғыстау аудан ы теңіз жаққа, оңтүстік-батысқа қар ай сәл көлбеулен ген , төмпешікті үстір т түр ін де, он ың абсолютті белгілер і солтүстігін де +260 м жән е оңтүстігін де +24 м. Аудан н ың ор талық жән е оңтүстік бөлігін де үлкен ойпаттар бар , олар дың ішін дегі ең ір ісі мин ималды абсолюттік белгісі - 132 м "Қар агие" ойпаты.
Аудан р ельефі өте күр делі құр ылысымен сипатталады. Ор талық бөлігін Өзен жән е Түн қар ақшы ойпаттар ын ың ор тасын да жатқан үстір т алады. Үстір ттің абсолюттік белгілер і солтүстігін де +260 м жән е оңтүстігін де +200 м. Батысы мен солтүстік-батысын да кен ор н ын ың аумағы шегін де үстір т Өзен ойпаты жағын а қар ай кемер лер түр ін де күр т үзіледі.
Өзен ойпаты 500 км2 аудан ды алады. Ойпаттың түбі жыр алар мен кескілен ген . Мин ималды абсолюттік белгісі +31 м[12, 45 б].
Қар астыр ылып отыр ған аудан топыр ағы мен өсімдіктер ін ің сипатын а қар ай шөлді аймаққа жатады. Аудан н ың шөл далалар ы н егізін ен су көзі жетіспеушілігін ен жән е өсімдік жабын ын ың маусымдылығын ан пайдалан ылмайды.
Аудан климаты күр т кон тин ен тальды, шөлейтті, тәуліктік темпер атур ан ың күр т өзгер етін дігімен , ыстық, құр ғақ жазымен жән е салыстыр малы суық қысымен сипатталады. Жазда максималды темпер атур а +45 С, мин ималды темпер атур а қыста - 30 С.
Аудан да күшті желдер соғады. Қыста қар аз. Атмосфер алық жауын -шашын сир ек жән е н егізін ен көктем-күз мезгілін е келеді.
Атмосфер алық жауын -шашын н ың ор таша жылдық мөлшер і 100 мм шамасын да, жән е қар дан жаңбыр көп жауады.
Жаңа Өзен қаласын а ауыз су Сауысқан -Бостан құм массивтер ін е бұр ғылан ған геологиялық скважин алар дан 70 км суөткізгіш құбыр лар мен тасымалдан ады. Техн икалық сумен қамтамасыз ету альб-сен оман гор изон ттар ын ың жер асты сулар ы ар қылы іске асыр ылады.
Аудан н ың елді мекен дер ін тас жол байлан ыстыр ады. Облыстың аудан ор талықтар ын байлан ыстыр атын темір жол бар [13, 76 б].
Кен ор н ын да өн дір ілген мұн ай Атыр ау қаласын а жән е одан ар ы Р есейге жөн елтіледі. Жолаушы жән е өн дір ілген газ Қазақ газ өңдеу зауытын а, жән е сон дай-ақ Ақтау қаласын ың пластмасса зауытын а түседі.
Кен ор н ын ың геологиялық зер ттелуін ің жән е игер ілуін ің тар ихы
Маңғыстауды зер ттеу өткен ғасыр дың аяғын да басталған . Маңғыстау мұн айын ың алғашқы белгілер ін 1899-1901 жж. Таспас ор лар ы мен құдықтар ын ың аудан ын да А.А.Н асибьян ц тапқан .
Өзен көтер ілуі 1937-1941 жж. С.Н .Алексейчик далалық геологиялық зер ттеулер жүр гізген де ан ықталған .
1941-1945 жж. ар асын да Маңғыстауда геологиялық зер ттеулер жүр гізілген жоқ[14, 56 б].
1950 ж. ВН ИГР И Б.Ф.Дьяков, Н .Н .Чер епан ов жән е Н .К.Тр ифон овтың жетекшілігімен Маңғыстауға ір і кешен ді геологиялық-геофизикалық экспедиция ұйымдастыр ды. Бұл коллектив аудан ды зер ттеуге үлкен үлес қосты. 1951 ж. "Казн ефтеобъедин ен ие" бас геологы Н .А.Кадин Батыс Қазақстан н ың геологиясы мен мұн айлылығы бойын ша кең мәлімет бер ді, бар лық геологиялық матер иал талдан ды жән е Маңғыстаудың мұн айгаздылық болашағы ер екше атап көр сетілді.
1951 ж. Казахстан н ефтер азведка тр естін ің геологиялық-іздестір у басқар масы (дир ектор ы К.Н .Тулин , бас геологы А.П.Чер н яева) Маңғыстау түбегін е бұр ғышылар пар тиясын бағыттады, олар Төбешік алаңын да құр ылымдық-іздестір у бұр ғылау жүр гізе бастады.
1957-1961 жж. Маңғыстаудың өн дір істік мұн айгаздылығы жөн ін дегі мәселелер шешілді. Бұл мақсатта ВН ИГР И мұн айды іздеу жән е бар лауға үш аудан ұсын ды. Қазан құр ылымын бұр ғылаудың н әтижесі болмады, Төбешік алаңын да мұн ай кен ор н ы ан ықталды, бір ақ он дағы мұн ай ауыр , шайыр лы жән е бар лауға тиімсіз болып шықты, ал Жетібай жән е Өзен құр ылымдар ы аумағын да мұн айгаз кен ор ын дар ы ан ықталды. 1961 ж. желтоқсан н ың басын да 1248-1261 м ар алығын дағы N1 скважин ан ы сын аған да 10 мм штуцер ден тәуліктік шығымы 80 м3 фон тан алын ды. Гор изон ттың өн дір істік бағалан уы 1962 ж. сәуір де 3 р ежимде сын аумен бер ілді. 1963 ж. н аур ыздың басын да осы гор изон ттағы 2 жән е 22 скважин алар дан мұн ай фон тан дар ы атқылады[15, 78 б].
Өзен кен ор н ын өн екәсіптік меңгер уді жеделдету мақсатын да КСР О үкіметін ің 1963 ж. 7 қыр күйектегі қаулысымен Шевчен ко (қазір гі Ақтау) қаласын да "Ман гышлакн ефть" бір лестігі құр ылды да, Өзен экспедициясы сон ың құр амын а ен ді.
1965 ж. ВН ИИ Өзен кен ор н ын игер удің Бас схемасын жасады жән е ол Мин н ефтепр ом комиссиясымен бекітілді. Он да мын адай жағдайлар қар астыр ылды:
- кен ор н ын игер удің басын ан бастап қабат қысымы мен темпер атур асын көтер іп ұстау;
- 4 пайдалан у объектілер ін бөліп алу: І объект - ХІІІ+ХІV гор изон ттар ; ІІ объект - XV+XVІ гор изон ттар ; ІІІ объект - XVІІ гор изон т; 4 объект - XVІІІ гор изон т;
- н егізгі пайдалан у объектілер і (І жән е ІІ) бойын ша кен ор н ын айдау скважин алар ымен 4 км блоктар ға бөлу;
- бар лық объектілер ді бір уақытта жеке блоктар мен игер уге қосу;
- ІІІ объектін і н ұсқа сыр тын ан су айдау жүйесімен игер у;
- ІV объектін і қабат қысымын көтер усіз, ар алас р ежимде игер у.
Бір ақ кен ор н ын ың су айдауға дайын еместігін е байлан ысты XІІІ-XVІІІ гор изон ттар 2,5 жыл бойы ешбір әсер етусіз, табиғи сер пін ді су ар ын ды р ежимде игер ілді.
Өзен кен ор н ын ың бар лық өн імді гор изон ттар ы бойын ша әсер етудің қолдан ылудағы жүйесін ің тиімсіздігін ен скважин алар шығымы төмен дей бер ді. 1971 ж. дейін су айдау көлемін ің өсуін е қар амастан жылдық өн дір у өсімін е тек өн дір у скважин алар ы қор ын ың ар туы ар қылы ған а қол жеткізілді[16, 178 б].
Н егізгі алаңдар мен гор изон ттар бұр ғылан ып біткен н ен соң мұн ай өн дір у төмен деді жән е скважин алар өн імін ің сулан уы қар қын дады. Мұн ай өн дір удің құлау коэффициен ті 1976 ж.-5, 1977-1979 жж. 15,6...10 % .
1974 ж. жасалған игер у жобасын да келесі жағдайлар қар астыр ылды:
- әр бір гор изон т жеке игер у объектісі болып табылады;
- өн імді гор изон ттар ен і 2 км блоктар ға айдау скважин алар ы қатар лар ымен бөлін еді;
- жаңа скважин алар әр бір гор изон тқа жеке бұр ғылан ады;
- ыстық су айдаудың жобалық көлемі ұлғайтылды жән е кен ор н ын 1979 ж. қар ай толығымен ыстық суға көшір у ұйғар ылды.
Соңғы шар ттың ор ын далуы қосымша 49,3 млн .т. мұн ай алуға мүмкін дік бер ер еді. Бір ақ жоба ор ын далмады да, ыстық суға көшу толығымен 1983 ж. ған а аяқталды[17, 123 б].
Өн імді гор изон ттар дан мұн айды алу ер екшеліктер і мұн айдың қор ын игер у сипатын ың күр делі екен ін көр сетті. Күр делі жағдайлар да тек блоктық су айдау жеткіліксіз болған дықтан кейін сатылық-тер малдық су айдау, фигур алық су айдау сияқты техн ологиялар қолдан ылды. Бұл техн ологиялар кен ор н ын игер удің тиімділігін ар ттыр уға жәр демдесті.
Қазір гі кезде ыстық су әр түр лі қон дыр ғылар да дайын далады. Ыстық суды дайын дауға көп шығын шығатын болған дықтан ыстық су айдаудың циклдік әдісі игер ілген . Он ың мағын асы өн імді қабатқа бер ілген көлемде бір де ыстық, бір де салқын су айдалады. Ыстық су айдау пр оцесін де қабаттың жабын ы мен табан ы қыздыр ылады. Бұл жағдайда салқын су қабаттың қызған жабын ы мен табан ын ан келетін жылу ар қылы жылиды, ал, ар тын ан салқын су айдаған да ыстық су қабатқа қар ай ысыр ылады.
1.2. Пайдалы қазбалар кен ор ын дар ын геологиялық бағалау кр итер ийлер і
2019 ж. Өзен кен ор н ын ан 9625100 т мұн ай өн дір ілді. Мұн ай өн імін ің гор изон ттар бойын ша бөлін уі төмен дегідей (%): ХІІІ гор изон т - 27,5; XІV гор изон т - 39,9; XV гор изон т - 12; XVІ гор изон т - 10,9; XVІІ гор изон т - 5,7; XVІІІ гор изон т - 1,7; Қумұр ын күмбезі - 1,2; Пар сымұр ын күмбезі 1,2. 80 жылдар да Қумұр ын , Солтүстік-батыс жән е Пар сымұр ын күмбездер ін ің өн імді гор изон ттар ы қар қын дата бұр ғылан ды. Бұл олар дан мұн ай өн дір удің сәйкес 4, 66 жән е 58 %-ке өсуін е әсер етті. XІІІ-XІV гор изон ттар дан мұн ай мен сұйықтықтың басым бөлігі өн дір іледі. Олар дан өн дір ілген мұн ай бар лық кен ор н ы өн імін ің 64 %-ін құр айды. Кен ор н ын да гор изон ттар бойын ша бір өн дір у скважин асын ың ор таша тәуліктік шығымы мұн ай бойын ша 3.1-5,4 ттәулік, сұйықтық бойын ша 6,7-15,8 ттәулік. XІІІ-XІV гор изон ттар айдау скважин алар ы қатар лар ымен 64 жеке игер у бөліктер ін е бөлін ген . Тіпті бір гор изон ттың бөліктер і бір -бір ін ен бастапқы балан стық, игер ілген қор лар ымен жән е өн імді қабаттар ын ың қасиеттер імен , бұр ғылан у дәр ежесімен ер екшелен еді жән е сон дықтан мұн ай мен сұйық өн дір у кең ар алықта өзгер еді. 1.01.2005 ж. мұн ай мен газ өн імін ің өн дір у сипаттамасын а қар асақ, кен ор н ын ан мұн ай н егізін ен механ икалық тәсілмен (97 %) өн дір іледі: тер ең сор апты (ШТС) жән е газлифт. Газлифт скважин алар ын ың қор ы бар лық өн дір у қор ын ың 9,2 %-ін құр айтын ын а қар амастан , газлифт тәсілімен мұн ай өн дір у 16,6 %, ал сұйықтық өн дір у 24 %. Бұл газлифт скважин алар ын дағы мұн ай мен сұйықтық шығымын ың мөлшер і өн дір у қор ын ың 90 %-ін құр айтын тер ең сор апты скважин адар шығымын ан 3-3,5 есе көптігімен түсін дір іледі[18, 97 б].
Өзен кен ор н ын ың газдар ы метан дық газ типін е жатады, тер еңдеген сайын этан көбейеді. Газды гор изон ттар да н егізін ен азот, көмір қышқыл газы қоспасы бар құр ғақ метан газы кездеседі. Газ тығыздығы 0,562-0,622 кгм[3] шамасын да.
Алаң бойын ша қабат коллектор лар дың тар алуы тиімді мұн айлы қалыңдықтар , игер у кешен дер і жән е тұтас гор изон ттар кар талар ы бойын ша ан ықталған[19, 78 б] .
Өзен кен ор н ын ың өн імді шөгін ділер і коллектор лар дың ер екше түр ін е - қасиеттер ін ің өзін ділігімен ер екшелен етін полимиктілік құр амды коллектор лар ға жатады. Бүл коллектор лар дың осы түр ге жатуын межелейтін н егізгі фактор жын ыстар құр амын да эн ер гетикалық өзгер улер ге ұшыр айтын , химиялық жән е механ икалық әсер лер ге ор н ықсыз мин ер алдар дың көп болуы.
Егер квар цтық құмтастар да квар ц шамамен 95 % құр аса, ал Өзен кен ор н ын ын полимикталық коллектор лар ын да квар ц құр амы 30 % шамасын да; жын ыстср да квар ц құр амы 70 % болса, мин ер ал ор н ықсыз сан алады.
Н егізін ен қаңқа фр акциясын бекітуге, тығыздауға жән е цемен ттеуге кететін жын ыстар дың түр лен уі көп кішкен е қуыстар дың қалыптасуын а соқтыр ады. Н әтижесін де жеке үлгілер де кеуектілік шамасы 30 %-ке жетеді. Өткізгіштіктің салыстыр малы төмен шамалар ын дағы суға қан ыққан дықтың жоғар ы болуы да кішкен е қуыстар дың көптігімен түсін дір іледі.
Өткізгіштік Өзен кен ор н ы қабат-коллектор лар ын ың н егізгі сипаты. Бұл шаман ы толық ан ықтау үшін кәсіпшілік-геофизикалық матер иалдар қолдан ылды[20, 45 б].
Өткен жылдар зер ттеулер і н егізін де үлгітасты талдау бойын ша табылған қабаттар өткізгіштігі коэффициен ті мен бұл қабаттар дың геофизикалық пар аметр лер і ар асын да бір шама тығыз кор р елятивтік байлан ыстар бар екен і ан ықталды. Өткізгіштіктің жеке потен циалдар мен гамма-әдіс көр сеткіштер імен байлан ысы көр сетілді. Табылған өткізгіштік шамалар ы бөліктер ді, белгілен ген аймақтар ды жән е тұтас гор изон ттар ды сипаттауға пайдалан ылды. Мәліметтер ді ар ы қар ай қолдан у ыңғайлы болу үшін жән е есептеу опер ациялар ын механ икалан дыр у үшін өткізгіштік жайлы бар лық мәліметтер пер фокар талар ға түсір ілді. Кейін ЭЕМ-да ар н айы қар астыр ылған бағдар лама бойын ша бөліктегі жән е тұтас гор изон ттағы әр бір қабат, будақ бойын ша статикалық қатар лар мен көр сеткіштер ан ықталды[21, 48 б].
Бөліктер бойын ша өткізгіштік шамасы 0,72-0,384 мкм[2]. Өткішгіштіктің ор таша шамасын ың ауытқулар ы әр бір гор изон тқа сипатты. Бұл мәліметтер ді қар астыр сақ, гор изон ттар мен бөліктер дің мұн айлы қалыңдықтар ын ың әр түр лі екен ін көр еміз. ХІІІ гор изон т ең аз қалыңдықпен сипатталады.
XІІІ гор изон т құр ылысын да белгілі геологиялық заңдылық бар : ұсақ түйір шікті құмтастар , алевр олиттер , саздар , әктастар дың жұқа қабаттар ы мен мер гелдер дің астар ласуы түр ін дегі ан ық құр ылыс қатар ын да қалыңдығы 10-47,3 м-ге жететін , бар ын ша сұр ыпталған ор та жән е ір і түйір шікті құмтастар аймақтар ы ер екшелен еді. Бұл құмды ден елер ен і 200-700 м жұқа жолақтар түр ін де. Бір текті құмтастар үшін өткізгіштік жоғар ы (0,2-1,2 мкм[2]) шамасы мен қабат коллектор лар дың қалыңдығын ың 10-51 м-ден 0,5-1.6 м-ге күр т азаюы мен 0,05 мкм[2] өткізгіштікті болуымен байлан ысты гор изон ттың н егізгі бөлігімен н ашар гидр один амикалық байлан ыс сипатты. Сон дықтан коллектор лар дың өн дір ілген жән е бастапқы балан стық қор лар ын ың жағдайын талдау үшін бар лық н ақты матер иалдар алғаш р ет тұтас гор изон ттар дағы жоғар ы өн імді аймақтар мен төмен өн імді аймақтар үшін жеке-жеке өңделді. Бұдан басқа, скважин алар бойын ша жаңа қосымша матер иал мен геологиялық құр ылымдар алаң бойын ша коллектор лар түр лер ін ің тар алу ер екшеліктер і мен ішкі жән е сыр тқы мұн айлылық н ұсқасын дәл ан ықтауға мүмкін дік бер ді[22, 76 б].
XІІІ өн імді гор изон тқа ор таңғы юр ан ың байос яр усын ың жоғар ғы бөлігін е жататын шөгін ділер кешен і кір еді. Гор изон ттың жалпы қалыңдығы 40-50 м. Мұн айға қан ыққан ор таша тиімді қалыңдық 18 м. Бар лық гор изон ттар сияқты күр делі көпқабатты игер у кешен і болып табылады. Күр делі болуы қабаттар дың литологиялық қасиеттер ін ің өзгер гіштігін е байлан ысты. XVІ гор изон т құмтас-алевр олит жән е саз шөгін ділер ін ің астар ласқан түр ін де.
XІІІ-XVІІІ гор изон ттар мұн айлар ын ың қасиеттер і ан омальдық сипатқа ие (1.1 кесте) [23, 78 б]:
- мұн айда пар афин (29 %) мен асфальтен ді-шайыр лы заттар дың (20 %) көп болуы;
- мұн айдың пар афин мен қан ығу темпер атур асы бастапқы қабат темпер атур асын а тең;
- құр ылым күмбезін де мұн айдың газбен қан ығу қысымы мен бастапқы қабат қысымын ың ар асын ың шамалас болуы;
- газсыздан дыр ылған мұн айдың ор таша қатаю темпер атур асы +30С
1.1 кесте
Қабат мұн айын ың ор таша көр сеткіштер і
Көр сеткіштер
XІІІ гор изон т
Мұн айдың газбен қан ығу қысымы, МПа
10,2
Газ құр амы, м[3] м[3]
58
Мұн ай тұтқыр лығы, мПас
3,5
Мұн айдың пар афин мен қан ығу темпер атур асы, С
66
1. Пайдалы қазбалар ды өн дір у мен өн імділігін ар ттыр уда қолдан ылатын техн ологиялар н егізі
2.1 Пайдалы қазбалар дың өн імділігін ар ттыр уға ар н алған қазір гі заман ғы техн ологиялар
Өзен кен ор н ын да игер у басталған н ан бер і 1.01.2019 мезгілін е 5851 ұңғыма (бұн ың ішін де 12 су өн дір етін ) бұр ғылан ды, 122-бақылау ұңғымасы болып сан алады , 1222 жойылған .
Пайдалан у қор ы 2019 жылдың басын а 3289 ұңғыма , он ың ішін де 3203 ұңғыма қозғалыста . Н ақтылы жағдайда , кен ор ын бойын ша, өн дір у ұңғымалар ын ың пайдалан у қор ы, жоспар дан 883 ұңғымаға ар тта қалып келеді[24, 56 б]:
Қозғалыстағы қор жобадан 794 ұңғымаға қалып келеді, ал қозғалыссыз қор жобадан 89 ұңғымаға қалып келеді. Пайдалан у қор ын ың ар тта қалуын ың н егізгі себебі - 1999 жылға дейін н ақтылы ен гізілген ұңғымалар жоспар дан ар тта қалып отыр ған . 2000 жылдан бастап жаңа ұңғымалар ды бұр ғылау жоспар дан ілгер і болып отыр ды: 2007 жылы-8 дан аға , 2008 жылы-34 дан аға , 2018 жылы-30 дан аға.
Қозғалыстағы қор дың 3058 ұңғымасы механ икалық тәсілмен игер ілуде , 33 ұңғыма фон тан ды.Фон тан ды ұңғылар дың көпшілігі, 17 ұңғыма (52%) XIII қабатта, ұңғымалар дың 24%-XIV қабатта ор н аласқан . XVI, XVII қабаттар , Солтүстік-Батыс жән е Пасмұр ын күмбездер і толықтай механ икалық тәсілмен игер ілуде.
Қозғалыссыз қор 86 ұңғыман ы құр айды . Пайдалан у қор ын ың ағымдағы пайдалан у коэффициен ті толықтай кен ор ын бойын ша 0,88 құр айды[25, 197 б].
Мұн айбер гіштікті ар ттыр удың геология-техн икалық шар алар ы н әтижесін де ұңғымалар қор ы жұмысы жақсар ып келеді. Солтүстік-Батыс күмбезін ің жән е XVIII қабаттың ұңғымалар ын пайдалан у коэффициен ті жән е пайдалан у қор ын ың пайдалан у, пайдалан у коэффициен тін айтар лықтай өскен . Қумұр ын күмбезін де ең аз пайдалан у коэффициен ті(Кп-0,840) . Талдауды жур гізу мезгілін е, айдау ұңғымалар ын ың пайдалан у қор ы- 1206, қозғалыстағысы-1123 ұңғыма, қозғалыссыз-83. Н ақтылы жағдайда , кен ор ын бойын ша, айдау ұңғымалар ын ың пайдалан у қор ы, жоспар дан 432 ұңғымаға ар тта қалып келеді: қозғалыстағы қор жобадан 438 ұңғымаға қалып келеді, ал қозғалыссыз қор 6 ұңғымаға алда келеді.
Қозғалыссыз ұңғымалар дың көпшілігі күр делі жөн деуді талап етіп тұр ып қалады, ол жер асты жабдығын ың апаттар ын жою, шеген деу тізбегін ің саңылаусыздығы н ашар болуын а байлан ысты болады.
Өзен кен ор н ы бойын ша 2019 жылы 91 пайдалан ушы ұңғыма бұр ғылан ды , он ың ішін де 61 өн дір уші, уақытша өн дір уші-19 жән е айдаушы 31 ұңғыма[26, 78 б]
Өн дір уші ұңғымалар дың 2019 жылғы ор таша өн імділігі мұн ай 4,8 ттәу., ал ор таша тәуліктік сұйық өн дір у 23,8 ттәу. болды. Ең аз ор таша тәуліктік сұйық өн дір у Қумур ын жән е Солтүстік-Батыс күмбезін де -11,5 ттәу, ал ең көп сұйық өн дір у - XVII қабатта -31,7 ттәу. болды. Өн дір ілген өн імн ің сулан уы 80 % болды. Егер блоктар бойын ша қар астыр атын болсақ , ең көп ор таша тәуліктік мұн ай өн дір у 10(9,6 ттәу)блокта жән е 1 (8,6 ттәу) блокта, сұйық бойын ша -1а (58,1ттәу)блокта жән е 3а(35,9 ттәу)блокта болды.
Өн ім алу аймағын ың қабат қысымын ың өзгер ісін қар астыр айық . Төмен дегі келтір ілген диагр аммамен , 2.1-кестеден , қысымн ың жылдан жылға жоғар ылап келе жатқан ын көр еміз.
Кесте 2.1
Өн ім алу аймағын ың қабат қысымын ың өзгер у көр сеткіші
Гор изон т
Бастапқы қабаттық қысым, атм
Қабаттық қысым, атм
Жылдар
2006
2007
2008
2018
2019
XIII
104,2
Гор . бойын ша ор таша.
өлш
100,0
101,2
102,9
103,6
106,3
Өн ім алу аймағ
97,3
97,3
98,2
98,9
100,4
Айдау аймағ.
104,0
105,9
108,6
109,0
112,8
XIV
108,9
Гор . бойын ша ор таша.
өлш
106,0
106,6
108,0
108,7
110,1
Өн ім алу аймағ
101,8
102,0
102,0
102,5
103,0
Айдау аймағ.
110,3
110,0
114,3
115,7
119,7
1.01.2019 ж. жағдайға Өзен кен ор н ын да бар лығы 5948 скважин а болды, он ың ішін де пайдалан у қор ы - 3603 (60,5 %), олар дың жұмыс істейтін дер і 2266 скважин а, су айдау қор ы 1263 (21,2 %), олар дың ішін де жұмыс істейтін дер і - 632 скважин а (2.2 кесте) [27, 56 б].
Жұмыс істемейтін скважин алар дың құр ылымы:
- жер асты жөн деудегі апат - 104 (16,5 %);
- сулан ып кеткен дер - 92 (14,6 %);
- пайдалан у тізбегін ің ақаулар ы - 162 (25,7 %);
- пайдалан у тізбегін ің ығысуы - 15 (0,4 %);
- пер фор ациялық тесіктер бітелген - 44 (6,9 %);
- пайдасыз скважин алар - 137 (3,8 %);
- жер асты жөн деуді күту - 509 (14,1 %);
- СКЖ тастап кеткен скважин алар - 198 (3,5 %);
- цемен т көпір і жоқ - 7 (0,2 %);
- жоюды күтуде - 24 (0,7 %).
2.2 кесте
Өзен мұн айгаз АҚ бойын ша 1.01.2019 ж. скважин алар қор ын ың күйі
Аталуы
2018
2019
1. Мұн ай қор ы
Пайдалан у қор ы
а)жұмыс істейтін
он ың ішін де фон тан
газлифт
ШТС
Жұмыс істейтін қор дың бос тұр улар ы
б)жұмыс істемейтін қор
он ың ішін де фон тан
газлифт
ШТС
меңгер уде
3560
2572
13
0
2559
240
985
5
53
922
3
3493
2862
23
0
2839
167
631
5
39
587
0
2. Су айдау қор ы
Пайдалан у қор ы
он ың ішін де:
жұмыс істейтін і
жұмыс істемейтін і
жабдықталуда
жұмыс істейтін қор дың бос тұр улар ы
1244
562
681
1
52
1265
720
545
0
48
БАР ЛЫҒЫ
4914
4866
1.01.2019 ж. жағдайда айдау скважин алар ын ың пайдалан у қор ы 1263 скважин а, он ың 632 жұмыс істейді, 628 жұмыссыз жән е 3 меңгер ілуде. Айдау скважин алар ын ың жұмыссыздығын ың н егізгі себептер і[28, 155 б]:
- СКҚ апаты - 101 (15,1 %);
- пайдалан у тізбегін ің бұзылуы - 154 (23,7 %);
- сыйымдылық (сіңір у) жоқтығы - 20 (1,9 %);
- жоюды күту - 244 (40,7 %);
- су құбыр лар ын ауыстыр у - 17 (2,7 %);
- пер фор ациялық тесіктер і бітелген - 39 (6,1 %);
- цемен т көпір і жоқ - 26 (4,5 %);
- СКЖ тастап кеткен скважин алар - 24 (4,3 %);
- басқа да себептер - 13 (2,4 %).
Жұмыс істейтін скважин алар дың көбі ШТС-пен жабдықталған (96 % қор ), газлифт- 0,6 % жән е фон тан - 3,4 %[29, 78 б].
Есептік кезеңде 3606 мың т. мұн ай өн дір ілді, он ың ішін де 2839 мың т. (92,5 %) - штан гілі тер ең сор ап, 193,7 мың т. (6,3 %) - фон тан дық тәсілі жән е 34,5 мың т. (1,1 %) - газлифт тәсілмен (2.5-кесте).
Бір скважин аға келетін мұн ай мен сұйық шығымы сәйкесін ше 4,1 жән е 12,9 ттәулік.
Фон тан скважин алар ын ың 90 %-і 30 ттәулік шығыммен жұмыс жасайды. Бұл скважин алар фон тан даудың ор н ықсыз тәр тібімен сипатталады, бұл кезде сор аптық-компр ессор лық құбыр лар да пар афин жин алады жән е шығар у құбыр өткізгіштер ін де мұн ай қатып қалады. Пайдалан удың мұн дай жағдайлар ы скважтн алар дың табиғи фон тан дау кезеңін азайтады жән е олар ды меан икалық өн дір уге ауыстыр уды талап етеді.
Өзен кен ор н ын ыда штан гілі тер ең сор аптар дың жұмысы скважин а түбін де бос газдың болуымен , пар афин мен тұздар дың жин алуымен , шығар у құбыр өткізгіштер ін де мұн айдың қатуымен күр делілен еді жән е салыстыр малы аз жөн деу ар алық кезеңі жән е пайдалан у коэффициен тімен сипатталады. Сор апты скважин алар дың 70 %-і тәулігін е 10 тон н адан аз өн ім бер еді. Өзен кен ор н ын да тер ең сор апты скважин алар н егізін ен диаметр і 43, 44, 56 жән е 68 мм сұғын дыр ма сор аптар мен жабдықталған , олар 73 мм-лік СКҚ-ға ор н атылады. Жобада ШТС скважин алар ды н егізін ен жүк көтер гіштігі 8 жән е 12 т тер белмелі стан октар мен жабдықтау қар астыр ылған , яғн и 7СК-8 жән е 7СК-12[30, 45 б].
Тер белмелі стан октар дың н ақты н егізгі қор ы жүк көтер гіштігі 6.8 жән е 12 т сан дар мен келесі сан дар да: 6СКС - 302 скважин а (14,7 %), 7CK8 - 1566 (76,2 %), 7CK12 - 34 (1,7 %), ИР -12 - 129 (5,9 %).
Бұл тер белмелі стан октар дан басқа кен ор н ын да 30 скважин а гидр отер бегіштер мен (АГН ) жабдықталған . Олар ды пайдалан у бар ысын да бір аз кемшіліктер байқалды: дин амометр леудің жоқтығын а байлан ысты жер асты жабдықтар жұмысын қадағалау мүмкін дігін ің болмауы; гидр ожүйеден май ағуы, осыған байлан ысты скважин ан ың тұр уы көп. Тер ең сор апты пайдалан уда қоса жүр етін кемшіліктер дің бір і қабат жұмысы жайлы сен імді ақпар аттың болмауы, бұл кен ор н ын игер у пр оцесін бақылауды қиын датады. Талдау көр сеткен дей, ШТС скважин алар ы қор ын ың 34,5 %-ін ің шығымы төмен , н ебар ы 5 ттәулік. Жылдың суық кезеңін де өн імн ің қату темпер атур асын ың жоғар ы болуын а байлан ысты жоғар ы болуын а байлан ысты жабдықты жылулық жән е химиялық қор ғауға қар амастан бұл скважин алар тоқтайды. Олар ды жұмысқа қайта жібер у ар н айы техн икан ы талап етеді жән е мұн дай скважин алар қор ын ың үсіліссіз жұмысын қамтамасыз ету өте қиын [31, 78 б].
2.2. Қазақстан Р еспубликасы бойын ша пайдалы қазбалар ды өн дір уге қолдан ылатын техн икалар дың қазір гі жай-күйі
Кен ор ын ды өңдеуден бастап қабат эн ер гиясын ың шектеулі мүмкін діктер і бар , көлемі аз дебитті ұңғылар қор ы шектеулі, кәсіпшілік ішін де жән е көтер у пр облемалар ын да жоғар ы пар афин ді қатып қалатын мұн айды жин ау жән е су мұн айлы тұтқыр эмульсия күр делі мәселелер ді шешуді таңдау талап етті жән е өн імді алудың механ икалық тәсілі ор ын ды ен гізуді ұйымдастыр у қажет[32, 98 б].
Ұңғылар ды газлифтілі тәсілдер мен пайдалан у жән е бастапқы мезгілде плун жер лі штан галы сор аптар қон дыр ғылар ымен (ПШСҚ) бастапқы мезгілде мұн ай өн імін алу деңгейін алдын ала жоболан ған пр облемелар ды шешудің ан ықтамалар ымен қамтамасыздан дыр ылған [33, 97 б].
Кен ор ын да ұңғылар ды газлифтілі тәсілдер мен пайдалан у өңдеу кезін ен бастап қолдан ылды, ал 1970 жылдан бастап олар ды кең көлемде кәсіпшілікке ен гізілуі, Теңге кен ор ын да табиғи қысымы жоғар ы газ газлифті жүйесін е бер іледі. Өн імді алуда газлифтілігін жоғар лату бойын ша кейін гі жұмыстар Қалған жылдар ы жүр гізілді. Бір ақ та өн імн ің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz