Ұйымның табыстары мен шығындары және олардың түрлері, фирма табысы, оның мәні мен маңызын анықтау
Мазмұны
Кіріспе
3
1. Ұйымның табыстарын мен шығыстарын басқаруда экономикалық талдаудың теориялық аспектілері
5
1.1 Ұйымдардың табыстарын мен шығыстарын ұғымдары және олардың іс-әрекеттегі рөлі мен мәні
5
1.2 Шығындар мәселесі, олардың құрылымы мен фирма пайдасын көбейту
10
1.3 Ұйымдﮨардың табыстары мен шығыﮨстары басқаﮨрудың теорﮨиялық негіﮨздері
14
2. Нуркай ЖШС-нің табыстары мен шағыстарының басқарﮨуындағы экономикалық талдﮨауды қолﮨдану тәжірﮨибесі
23
2.1 Нуркай ЖШС-нің табыстары мен шағыстарының қалыпﮨтасуы жәﮨне олаﮨрдың талдауы
23
2.2 Нуркай ЖШС-нің табыстары мен шағыстарының бағﮨалау
27
3. Нуркай ЖШС-нің табыстары мен шағыстарының экономﮨикалық талдﮨаудың әдістемелерін жетіﮨлдіру жолﮨдары
37
Қорытынды
45
Қолданылған әдебиеттер тізімі
49
Кіріспе
Қайбір кәсіпорын болмасын өзінен-өзі тіршілік ете алмайды, ол жалпы экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан - өндіріс факторы рыногы, екінші жағынан - өткізу рыногы аркылы. Сондықтан да кәсіпорын экономикасы жеке кәсіпорындардың басқа шаруашылық құрылымдарымен қатынасатын рынокпен зерделеуге тиіс. Сонымен ол шаруашылық процесін жалпы және де жеке кәсіпорынның мүддесі ретіндегі көзқарасты қарайды.
Кәсіпорын экономикасы микро және макроэкономикамен тығыз байланысты. Микроэкономика - бұл сала, кәсіпорындар, отбасылар, яғни жекелеген экономикалық құбылыстарды қамтитын экономкалық ғылымның бір бөлігі. Осы салалардағы тауарлар және қаржы рыноктарын, банкілерді, түрлі фирмалар мен кәсіпорындарды, тағы басқаларды зерттейді. Микроэкономика сол сияқты жекелеген тауарларды өндірудің көлемін қалай тағайын-дайтынын және олардың бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар қалай ықпал ететінін, т.б. зерделейді. Ол кәсіпкерлік қызметінің экономикасы мен ұйымдастыру мәселелерін де зерттейді. Бұған жататындар: бизнестің үйымдық нысаны және қүқықтық негізі, фирмалардың қаржы және шаруашылық мәселелерін жоспарлау, бизнестің дамуы үшін капиталды жүмылдыру тәсілі, рынокты монополиялау деңгейін бағалау әдісі, баға белгілеу мәселесі және өнімдерді сатудағы өндіріс шығындарын есептеу, т.б.
Микроэкономикалық талдау тек жеке кәсіпорынға ғана тиісті емес, сонымен бірге жеке кәсіпорынның рыноктағы ықпалын және ақиқатында, кәсіпорын деңгейіндегі экономиканы және өндірісті үйымдастыруды зерттеу болып табылады.
Макроэкономика - бұл экономиканы бірыңғай тұтас ретінде қарайды және сұраныс пен ұсыныстың жиынтық процестерін қалыптастыруды зерттейді. Мұнда сұраныс - белгілі баға бойынша түтынушылар сатып алудағы дайын тауар саны, ал ұсыныс - бұл тауарды және қызмет көрсетуді жеткізу.
Макроэкономика, сол сияқты ұлттық табысты, жалпы өнімді зерттейді, үкіметтің бюджет саясатының, ұлттық банкінің ақша саясатының экономиканы дамытуға ықпалын, инфляцияны, жүмыссыздық деңгейін және т.б. талдайды.
Макроэкономикалық талдау деңгейі жалпы экономика бойынша немесе олардың құрамдық бөліктері ұлттық экономиканың салаларына жатады. Бұл салаларды зерделей отырып, макроэкономика экономика құрылымының жалпы көрінісін және халық шаруашылығының салалар арасындағы өзара қатынастарын көрсетугс өзінің алдына мақсат етіп қояды.
Әр елдің ұлттық экономикасы макроэкономика деп аталады. Қазақтың макрозкономикасы аралас эономика болып табылады. Аралас экономикада экономикалық механизмдер кеңінен пайдаланылады, себебі мемлекеттік емес кәсіпорындарды макродәрежеде басқару қажеттілігі және микродеңгейде үйымдастыру және басқару рөлінің өзгеруі экономикалық механизмін кеңінен пайдалануды талап етеді. Өйткені, аралас экономикада өндірістің өнім көлемін жоспарлау арқылы мемлекет белгілей алмайды. Қанша, қандай және қайда қызмет көрсету қажеттілігін рынок анықтайды.
Курcтық жұмыстың мақсаты, ұйымның табыстары мен шығындары және олардың түрлері, фирма табысы, оның мәні мен маңызын анықтап, фирма қызметінің пайдалылығын көрсету.
Курстық жұмыс үш үлкен тараудан және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Ұйымның табыстарын мен шығыстарын басқаруда экономикалық талдаудың теориялық аспектілері
1.1 Ұйымдардың табыстарын мен шығыстарын ұғымдары және олардың іс-әрекеттегі рөлі мен мәні
2007 жылғы 28-ақпандағы №234-ІІІ Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңында: Кірістер мен шығыстар пайда мен зиян туралы есепте қызмет нәтижелерінің өлшемімен тікелей байланысты элементтер болып табылады. Кірістер - есепті кезең ішінде активтердің түсімі немесе өсімі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында экономикалық пайданың ұлғаюы, олар капиталға қатысушы тұлғалардың жарнасымен байланысты ұлғаюдан өзгеше капиталдың ұлғаюына әкеп соғады.
Нарық экономикасының маңызды категориясы - табыс. Ұлттық экономиканың кез - келген саласында пайда табу, яғни, оны ең жоғары шегіне жеткізу - өндірістің тікелей мақсаты. Бірақ та, нарықтық экономикасы дамыған елдерде пайда алынбайтын ұйымдарда кездеседі.
Табыс нарық экономикасының негізін салушы категориясы болғанымен, оның маңыздылығы жөніндегі пікір талас бірнеше ғасырдан бастап, әлі күнге дейін жүруде. Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып табылады.
Табыс дегеніміз - тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша айтқанда, пайдабұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін кәсіпорын қызметінің нәтижелі, экономикалық көрсеткіші. Кез - келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі- қосымша еңбек-қосымша өнім немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес.
Табыс белгілі - бір нысандарды орындайды:
1. біріншіден, кәсіпорын қызметінің нәтижесіне жетуде экономикалық тиімділікті сипаттайды;
2. екіншіден, табыс ынталандыру нысанына ие болады. Оның мазмұны, ол бір жолғы қаржы нәтижесі және кәсіпорынның қаржы ресурстарының негізгі элементтері болып табылады;
3. үшіншіден, табыс бюджеттің түрлі дейгейін қалыптастырудың бірден бір көзі. Ол бюджетке салық түрінде түседі және басқа да табыс түсімдерімен қатар, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қаржыландыруға пайдаланады.
Кәсіпорынның табысын арттыру жолдарының мақсаты - шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімді ету, шаруашылықты жүргізудің әртүрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр. Тек қанша өнім өндірілгені ғана емес, оны өндіруге қанша еңбек жұмсалғандығының да маңызы зор [3,135б.]
Кәсіпорын өз өнімін шығара отырып, ол үшін ақшалай түсім алып отырады. Бірақ та бұл пайда табуды білдірмейді. Қаржылық нәтижелерді шығару үшін түсімді өнімді өндіру мен оны әрі қарай сатуға кеткен шығындармен, яғни өнімнің өзіндік құнымен сәйкестендіріліп қою қажет. Кәсіпорын пайда табады: егер түсім өзіндік құннан жоғары болса; егер түсім өзіндік құнға тең болса, тек өнім өндіру мен оны әрі қарай сатуға кеткен шығындарды өтесе; ал, егер шығындар түсімнен жоғары болса. Кәсіпорын шығынға ұшырайды, яғни қиын қаржылық жағдайға, банкротқа әкелетін жағымсыз қаржылық нәтижелерді көрсетеді.
Кәсіпорын қызметінің тиімділік көрсеткіші болып пайда табылады, осыдан тиімді қызметтің пайдалылық факторларын көруге болады.
Табыс түрлі деңгейлі бюджетті кірістердің құрылуының көзі. Ол бюджетке салық түрінде, сонымен қатар, экономикалық санкция түрінде түсуі мүмкін және бюджеттен шығатын нақты түрлі мақсаттарға қолданылады. Осындай сипаттағы кәсіпорын пайдасы - оның әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі факторы. Сондықтанда кәсіпорынға пайда әкелетін механизмді анықтау аса маңызды.
Жалпы табыс - сатылған өнімінің толық өндірістік өзіндік құны және тауарларды (кызметтер мен жұмыстар) сатудан түскен түсімдері арасындағы айырмашылығы ретінде анықталады.
Таза пайда (бөлінбеген пайда) - кәсіпорынның иелігінде болатын төтенше шығыстар мен кірістердің сальдосы есебімен анықталады.
Сонымен, пайда өндіріс және таза табысты бөлу, экономикалық ынталандыру қорын жасау және пайдалану үдерісі кезінде кәсіпорын ұжымдары мен оның жеке мүшелерінің арасында, сонымен бірге мемлекеттік кәсіпорындар мен жеке кәсіпорындар арасында қалыптасатын экономикалық қатынастардың белгілі бағытын білдіреді. Кәсіпорын мақсаттарын бұлайша саралау батыстық экономика үшін әбден ақылға қонымды. Пайданы арттыру аз ғана уақытты қамтитын қысқа мерзімді міндет болып табылады, ал акционерлік меншікті арттыру - ұзақ мерзімді мақсат болып табылады. Себебі кәсіпорын иелері бүгінгі пайдаға да, келешектегі пайдаға да мүдделі.
Кәсіпорынның қызметінің экономикалық тиімділігін молайтудың басты шарты-еңбек өнімділігін барынша арттыру және өзіндік құнды азайту. Кәсіпорынның пайда табу кепілдігі маркетинг бойынша тиімді жұмыс негізінде сату көлемін арттыру, сонымен қатар, өнімнің сапасын жоғарлату және өнім бірлігіне шаққанда шығындарды азайту болып табылады.
Табыс табу үшін қоғамға керекті тауарлар мен қызметтерді өндіру керек, сапалы өнім бәсекелестікте жеңетін қызмет болуы керек. Баға бәсекелесінде пайда табу үшін әрбір өнімге, қызметке шаққанда аз шығын жұмсау, сапалы өнім өндіру керек.
Табыс табу үшін төрт тәсілді еркін қолдану керек:
1.баға тайындау.
2.шығындарды жасақтау.
3.өнім көлемін анықтау.
4.өнімнің ассортиментін көбейту.
Кәсіпорынның пайдасын арттыруға берілетін ұсыныстар:
- еңбек өнімділігін өсіру;
- прогрессивті техника мен жаңа технологияны өндіріске енгізу;
- өндірістік шығындарды азайту;
- нарық бағасының қолайлы ауытқуы.
Ал шығыстар - есеﮨпті кезең ішіﮨнде активﮨтердің қолﮨдан кетуі немﮨесе азﮨаюы немﮨесе міндеттемелердің пайда болуы нысанында экономикалық пайданың азаюы, олар капиталға қатысушы тұлғаларға бөлумен байланысты азаюдан өзгеше капиталдың азаюына әкеп соғады деп атап көрсеﮨтілген. Әдетте, шығын шығармай көздﮨеген табысты алу мүмкін емес. Өз кезегінде табысалмай, шаруашылықтың дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді табысты шешу мүмкін емес.
Әрбір іс немесе жұмыс белгілі бір шығындармен байланысты болады. Шығыстар болып кәсіпорыннның өнімді дайындауға және өткізуге немесе қызмет көрсетуге кеткен барлық ақша ресурстары танылады. Яғни, шығын - ол меншікті, өндірісті және тауарлы - материалдық қорлﮨарды сатﮨуға, жұмﮨысты орындауға, қызмет көрсетуге жәﮨне зиянды басқﮨаруға байлаﮨнысты шығындарды қамтиды. Әдетте, ол ақша қаражаттары, материалды қорлар, қозғалмайтын мүліктер, құрылғылар және жабдықтар сияқты активтердің тұрақтамау немﮨесе пайдалану нысаﮨнында болﮨады [3,110б].
Шаруаﮨшылық жұмысының сапﮨасын бағﮨалап анықﮨтаушы негізгі көрсеткіﮨштерінің бірі - жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өніﮨмді (жұмыс қызмет) сатушығындары мен оның өзіндік құны.
Өзіндік құн және оның өсудеңгейі базистік және есепті кезеңдерде негізгі және айналым қорларының қаншалықты тиімді пайдаланылғандығын, тиімділік дәрежесін, еңбекті ұйымдﮨастыру және үнемдеу режимін сақтауды көрсетеді. Өзіндік құн құнның басым құрамдас бөлігі болумен қатар, сонﮨдайақ өндіріс шығындарының көлемін сипаттайтын басты көрсеткіш, өйткені бұйымның бағасын белгілеу үшін бастапқы базалық қызмет атқарады.
Сонымен, өзіндік құнның калькуﮨляциясы кәсіпﮨорынға:
өніﮨмнің бағасын белгілеуге;
шығындарды төмендетуге және оған бақылау жасауға;
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында сапалы шешімдер қабылдауға;
кәсіпорынның болашағын жоспарлауға көмектеседі.
Өндіріс шығыстардын басқару мен онﮨың есеﮨбін бақылау мақсатындағы жұмыстар бірﮨнеше бағытта жүргіﮨзіледі.
1.Шығыстың пайда болған жерінде: жауапты орталыﮨқтарда (өндірісте, цехтарда, учаскелерде және т.б.) және өндіріс түріне қарай (негізгі, көмекші өндіріс).
Шығыстардың құрамын бақылау мақсатында, олардың қайжерде, өндіріске қанша мөлшерде жұмсалғанын біліп қана қоймай, олардың не үшін, қай бағытта жұмсалғанын, яғни олардың технологиялық үрдіске қатысы бар ма, жоқ паоны да біліп отыру қажет. Осыаталған сипаттарына орайшығындар өндіріс түрлеріне қарай топтастырылады.
Өндірﮨістік шығыстар сипаттамасы бойынша төмендегідей жіктеледі:
1. Құрамы мен тағайынﮨдалуына байланысты шығындар негізгі және үстеме болып бөлінеді:
- Негізгі шығыстар - технологиялық үрдіспен тікелей байланысты шығындар (материалдар, еңбекақы, амортизация және т.б.);
- Үстеме шығыстарға - негізгі және көмекші өндірістерге қызмет көрсету бойынша, сондай-ақ, басқару және шаруашылық шығындар жатады.
2. Экономикалық біртектілік бойынша өндірістік шығындар элементтік және комплексті болып бөлінеді:
Жанама - өнімнің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама (шартты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшﮨелерге жатқызылмайтын шығыстар жанама шығыстар (жарнамаға шығыстар - субъектінің әрﮨбір бөлімшесінің жанама шығыстары) деп аталады. Шығыстары жіктеуді кесте негізінде суретﮨтейтін болсақ:
Шығыстар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (ұйым инженерінің еңбекﮨақысы - кейﮨбір бөлімﮨшелер үшін қосымша шығыстар, алайда бүкіл ұйым үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшелﮨіктерге, өндірісті ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне (құрылыста, энергетикада - барлық шығыстар тікелей байланысты).
Бірэлементті - бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар, аударымдар).
Кешﮨенді - бірнеше элементтен тұратындар (құрамында тиістіриск құрамының еңбекﮨақысы,материалдар, аударымдар, амортизация мен басқадай бір элементті шығыстар кіретін цехтық шыыстар).
Өзгермелі - мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялық энергия, отын және т.б) және осы кезеңдегі өнімге біркелкі бөліﮨнеді. [5,145б.]
Осы шығыстарды жіктеу жалпы басқару есебﮨінде маңызы өте зор, яғни жікеу арқылы:
- басқарушылық бақылау жеке құрылымдық бөлімшелер бойынша кірістер мен шығыстарды реттеу мен бақылау үшін менеджерлер қолданатын ережелер мен олардың бірқатарын өзіне алуына;
- сегменттік есептің нақты мәліметтері мен жоспарды экономикалық талдау негізінде олﮨар жауапкершілік орталықтарының қызмет нәтижелерін өлшеﮨуіне;
- жоспарланған көрсеткﮨіштepгe мәліметтері сәйкес келетіндігі анықтауына септﮨігінтигіﮨзеді.[4,125б.]
1.2 Шығындар мәселесі, олардың құрылымы мен фирма пайдасын көбейту
Фирманың шаруашылық қызмет процесінде өндірістік тұрақты шығындар құрылымында қалдық және старттық шығындар туады. Фирманың тұрақты шығындарына құрал-жабдықтар жалға беру ақысының, салықтадың, әкімшіл басқару шығындары кіретінін білеіз. Тұрақты шығындар шығарылған өнім көлеміне тәуелді болмайды.
Қалдық шығындар - өнімді өткізу мен өндірістің тоқтауымен болатын тұрақты шығындардың бөлігі. Неғұрлым шаруашылық қызметінің тоқтау уақыты ұзын болған сайын, соғұрлым қалдық шығындарының көлемі аз болады. Бұл жағдайда фирмада жұмысшы күшін жалдау мен ғимараттарды жалға беру туралы түрлі шарттар мен келісімдерден құтылу мүмкіндіктері пайда болады.
Старттық шығындар-өндірісті қайта қосумен және өнімді өткізумен байланысты туатын тұрақты шығындарпдың бөлігі.
Старттық шығындар-өндіріс пен өткізу көлемдері өзгермегенде өзгермейтін болуы мүмкін. Егер өндіріс әлеуетін арттыру керек болса (техника мен жұмыскерлер санын), онда старттық шығындардың сандық өсуі және типті секірісі болады.
Тұрақты шығындар түсінігі - салыстырмалы, өндіріс пен өткезілу өзгеруінің әсерінен олар өзгеріссіз қалмайды.
Фирманың шаруашылық қызмет процесінде өзгермелі шығындар өндіріс көлемі мен өнім өткеру көлемі азайғанда және артқанда қалай болады? Өзгермелі шығындар жұмысшы күшіне, шикізат пен материалдардың шығындары екенін білеміз. Бұл шығындар өндіріс пен өнім өткеру көлемінің өзгеруімен өзгереді.
Фирманың өндіріс пен өнім өткеруінің өзгеруіне байланысты өзгермелі шығындар құрылымында пропорционалды, прогрессивті, дегрессивті шығындар пайда болады.
Пропорционалды өзгермелі шығындар-өндіріс пен өнім өткеру пропорциясына қатысты өзгеретін шығындар.
Прогрессивті шығындар-өндіріс пен өнім өткеруге қарағанда көп деңгейде өзгеретін өзгермелі шығындар.
Дегрессивті шығындар-өндіріс пен өнім өткерілуіне қарағанда салыстырмалы түрде аз пропорцияда өзгеретін өзгермелі шығындар.
Өзгермелі шығындар өндіріс пен өнім өткерілу көлемдері өсуі бойынша көрінеді. Ең алдымен олар өндіріс көлемімен баяу өседі және осы уақытта дегрессивті шығындар пайда болады. Оның себебі мына жағдай: фирманың экономикалық қызметі кеңейген сайын жұмысшы күшін пайдалану, ұйымдастыру және еңбек бөлінісі жақсарады, арзан шикізат пен маериалдар алынады.
Фирманың шаруашылық қызметінің тиімділігі туралы шығындар құрылымының басқа өзгерістері де куә болады. Шығындар құрылымы деп жалпы шығындардың барлық көлемінде фирманың өзгермелі және тұрақты шығындардың пайыздық қатынасын түсінеміз.
Егер А және В екі фирмалардың жалпы шығындары мына түрде келтіріледі:
А Б
өзгермелі шығындар 70% 40%
тұрақты шығындар 30% 60%
жалпы шыіғындар .100% 100%
Осыдан олардың шығындарының құрылымы өзгеше деп қорытынды жасауға болады.
А фирмасында еңбекті төлеуге көп шығындардың болуы, осы фирмада қол еңбегінің үлесі көп екендігін көрсететді. Оған керісінше В фирмасында өндірістің жоғарғы деңгейлі автоматтандырылуына сай жоғаы тұрақты шығындар мен еңбек ақысында аз өзгермелі шығындар.
Өндіріс шығындары құрылымы қазіргі жағдайда айтарлықай өзгерді. Жаңа технологияларда қолданудың өсуіне байланысты құрылымында инженер-электроншиктер, инженер-программистер, инженер-механиктер оларға сай еңбек ақылары мен басым жоғары мамандықты жұмысшы күшіне қажеттілік өседі. Осы себептен өнімнің жалпы құқығына еңбек ақы үлесі айтарлықтай өсті. АҚШ-та өнеркәсіп жұмысшыларының еңбек ақысы екі проценттерден он процентке өсті. Фирманың маркетинг қызметіне байланысты шығындар жиырма проценттен қырық процентке өсті. Осыдан фирма стратегиясында пайданы көбейтуге жаңа мәселелер пайда болады. Пайданы көбейтуде мынадай теориялар мен моделдер болады. Пайданы көбейтудің дәстүрлі моделі. Дәстүрлі модел мына әдістерге сүйенеді:
-статистикалы әдіс, өндіріс пен өткізудің бұрынғы көлемдегі кезінде алынған максималді пайданың статистикалық ақпараттарына негізделеді;
-эксперттік баға әдісі, өндіріс пен өткеру көлемдерінің және шығындар көлемінің экспорттық баға негізінде максималді пайда алу мүмкіндіктерін талдауға сүйенеді.
Маржиналды теория мен пайданы көбейтудің моделі.
Осы теория шекті табыс және шекті шығындар тепе-теңдігінде пайданы көбейту туралы тезиске сүйенеді.
Шекті табыс - фирманың қосымша өндірілген өнімнің әр бірлігінен алынған қосымша табыс.
Шекті шығындар - әрбір қосымша өнімнің бірлігінің өндірісімен байланысы қосымша шығындар.
Шекті табыс - шекті шығындар жағдайы фирма жұмысы үшін жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайларында да қолданылады.
Осымен қатар осында мыналарды есепке алу керек:
-жетілген бәсеке жағдайында жұмыс істейтін фирмалар тек қана бір параметріне - өндірілген өнім көлеміне бақылау жүргізе алады;
-жетілмеген бәсеке жағдайында фирмалар екі параметрлерге - өндірілген өнім көлемі мен олардың бағаларына бақылау жүргізе алады. Бұл мына жағдаймен түсіндіріледі: фирма жетілмеген бәсеке жағдайында бағаға әсер ету мүмкіндігі бола тұрып максималды пайда беретін өндіріс көлемі мен бағаладың оптималды үйлесуіне табуы керек.
1.3 Ұйымдﮨардың табыстары мен шығыﮨстары басқаﮨрудың теорﮨиялық негіﮨздері
Жұмﮨыста кәсіпорынның қаﮨржы-шаруаﮨшылық қызﮨметі нәтижелерінің есеﮨбін ұйымдаﮨстыруды, оﮨны бағалауды жәﮨне кәсіпоﮨрынның пайﮨдасы мен шығынﮨдарына экономﮨикалық сипаﮨттама беру, олаﮨрды таﮨну қағидﮨалары мен табﮨысты таﮨну жәﮨне жетілдіру жолдﮨарын қарастﮨырылады. Оﮨсы ретте паﮨйда жәﮨне онﮨың мәнін, кәсіпоﮨрынның қаﮨржы-шаруаﮨшылық нәтижесінің қалыﮨптасу тәрﮨтібі мﮨен құрылымын, сатﮨудан паﮨйда болﮨған қаржылық нәтиﮨженің есеﮨбін, орындаﮨлмаған және өзﮨге дﮨе операциﮨялардың кірістері мﮨен шығыстﮨарының есеﮨбін, пайданы есеﮨпті кеﮨзең ішіﮨнде қолдану есеﮨбін, өндірﮨілген өнімﮨдерді, тауарлар, жұмыﮨстар, қызметﮨтердің өзіﮨндік құнын жәﮨне олаﮨрды сатуﮨдағы жұмсалған шығыﮨндар есеﮨбін есеﮨптеу, өндірістік жәﮨне кезеﮨңдік шығынﮨдардың туындауын сипаﮨттау, жұмсаﮨлынған шығынﮨдарды түскен табыﮨстар мﮨен теңеﮨстіру сабақтастығын көрﮨсету жәﮨне бөлінﮨбеген пайда (жабылﮨмаған зиﮨян) есебﮨінің тәртібі негﮨізге алыﮨнады.
Бухгалﮨтерлік есеп стандарﮨттарына сәйﮨкес табыﮨстар мен шығыﮨндар есебﮨінің міндеﮨттері кәсіпорынның барﮨлық табﮨысы мﮨен шығыны турﮨалы есеﮨпті жүйﮨелі түрде жаﮨсап, ұсﮨыну үшﮨін табыстар мﮨен шығыﮨндар турﮨалы есептің белﮨгілі бﮨір баптﮨарын жіктеу, аﮨшу мﮨен есеﮨпке алу тәртﮨібін аныﮨқтау боﮨлып табылады.
Кiрiﮨстер мﮨен шығыﮨстар пайда мﮨен зиﮨян турﮨалы есепте қызﮨмет нәтижеﮨлерiнiң өлшеﮨмiмен тiкелей байлаﮨнысты элемеﮨнттері Қазаﮨқстан Республикасының Бухгалﮨтерлік есﮨеп пﮨен қаржылық есепﮨтілік турﮨалы 20ﮨ07 жылғы 2ﮨ8 ақпаﮨндағы №2ﮨ34 Заңның 3-тараﮨудың қаржﮨылық есепﮨтілік элементтері 1ﮨ3-бабﮨында - кіріﮨстер мен шығысﮨтарға анықﮨтама беріﮨлген. Кiрiстер - есеﮨптi кеﮨзең iшiﮨнде активтердiң түсﮨiмi немﮨесе өсﮨiмi немесе мiндеттеﮨмелердiң азﮨаюы нысаﮨнында экономикалық пайдﮨаның ұлғﮨаюы, олﮨар капиталға қатыﮨсушы тұлғаﮨлардың жарнаﮨсымен байланысты ұлғаﮨюдан өзгﮨеше капитﮨалдың ұлғаюына әкﮨеп соғﮨады.
Шығыﮨстар - есептi кеﮨзең iшiﮨнде активﮨтердiң қолдан кеﮨтуi немﮨесе азﮨаюы немесе мiндеттеﮨмелердiң паﮨйда боﮨлуы нысанында экономﮨикалык пайдﮨаның азﮨаюы, олар капиﮨталға қатыﮨсушы тұлғаﮨларға бөлумен байлаﮨнысты азаﮨюдан өзгﮨеше капиталдың азаﮨюына әкﮨеп соғﮨады [7, 16б].
Қаржﮨылық есептіﮨліктің 1ﮨ8 Табыс халықﮨаралық стандﮨартына сәйﮨкес табыс ұйыﮨмның әдетﮨтегі қызﮨметі барысында, акционеﮨрлердің жарнﮨалары есебﮨінен болатын капﮨитал ұлғаюﮨларына әкелﮨетін кезең ішінﮨдегі экономﮨикалық пайдﮨаның жалпы ағﮨыны дﮨеп атаﮨлады [8, 42б.].
Паﮨйда,шыﮨғыс жәﮨне жиынтық таﮨбыс есептеﮨмесінде келеﮨсідей:
(а) табыс жәﮨне шыﮨғыс
(б) жаﮨлпы жиынтық таﮨбыс
(с) жиыﮨнтық табыﮨстың бір мерзﮨімдік мөлﮨшері, шыﮨғыс, табыс жәﮨне жиыﮨнтық табыﮨстың барлық мөлﮨшері көрсеﮨтіледі.
Егﮨер де ұйﮨым паﮨйда,шыﮨғыс және жиыﮨнтық табﮨысты бөﮨлек көрсетпесе,онﮨда паﮨйда,шыﮨғыс және жиыﮨнтық таﮨбыс бөліﮨмінде көрсетілмейді [9,164б].
Негﮨізгі қызмﮨеттен түсﮨкен табыс, негﮨізгі емﮨес қызмﮨеттен түскен таﮨбыс (шекﮨкен зиﮨян) жалпы таﮨбыс пﮨен кезеﮨңдік шығыстардың арасыﮨндағы айыﮨрма ретﮨінде анықталатын сальﮨдолық қаржﮨылық нәтﮨиже болып табыﮨлады [1ﮨ0, 4ﮨ1б].
Кәсіпоﮨрынның қаржﮨылық нәтижеﮨлеріне көптеген келеﮨсідей фактﮨорлар әсﮨер етеді, олﮨар:
1) паﮨйда боﮨлу орнына байлаﮨнысты
2) нәтижﮨесінің маңыздﮨылығына байланысты - негﮨізгі жәﮨне негﮨізгі емес;
3) құрыﮨлысы бойﮨынша - қараﮨпайым және күрﮨделі;
4) әреﮨкет еﮨту уақыты бойﮨынша
Қаржﮨылық нәтижеﮨлердің көрсеткіштері кәсіﮨпорын шаруашыﮨлығының барﮨлық бағыттары (өндірﮨістік, коммерﮨциялық, қаржﮨылық немесе кеﮨңес беﮨру) үшﮨін өте маңﮨызды болғанﮨдықтан кﮨез-келген қаржﮨылық ақпаﮨратты қолданﮨушылар үшін еﮨң алдﮨымен қаﮨжет ақпарат кәсіпоﮨрынның жﮨыл сайﮨынғы қаржылық нәтиﮨжесі.
Сонﮨымен, кәсіпоﮨрынның қаржﮨылық нәтижесі өткﮨізу көлеﮨмінің өзгерﮨісінің жалпы таﮨбыс ауытﮨқуына әсеﮨрін анықтау табыстﮨылықтың келﮨесі абсоﮨлютті көрсеткіші - негﮨізгі қызмﮨеттен алыﮨнған табыс арқﮨылы анықтﮨалады (негﮨізгі қызметтен алыﮨнған таﮨбыс = жаﮨлпы табыс - кеﮨзең шығыﮨндары). Қаржﮨылық нәтиже негﮨізгі жәﮨне негﮨізгі емес қызмﮨеттен қалыпﮨтасып, паﮨйда мен зияﮨндар есептﮨілігі негіﮨзінде көрсетіледі. Барﮨлық қаржﮨылық есептﮨілікті пайдаланушылар үшﮨін кәсіпоﮨрынның тұрақﮨтылығы, пайдасының жﮨыл саﮨйын арﮨтуы негізгі басыﮨмдық. Сәйкеﮨсінше, кәсіпоﮨрынның пайдасын жоғарыﮨлатудың негﮨізгі факﮨторы - өндіріс көлﮨемі мﮨен қазﮨіргі ғылыми техниﮨкалық дамﮨуға сәйﮨкес жаңа инновﮨациялы технолоﮨгияларды өндіﮨріске енгізу, арқﮨылы өзіﮨндік құﮨнды төмендетіп, еңﮨбек күﮨшін техﮨника мен технолоﮨгияларға негіﮨздеу арқﮨылы екені анﮨық.
Пайда - бﮨұл өндірﮨістің айналﮨымының қаржылық қорытыﮨндысын білдіﮨретін кәсіﮨпорын нәтижелі кызмеﮨтінің экономﮨикалық көрсеﮨткіші.
Экономикалық тұрﮨғыда паﮨйда - бﮨұл ақшалай түсіﮨмдер мﮨен ақшﮨалай төлемдер арасыﮨндағы айыﮨрма. Шаруаﮨшылық тұрғыда паﮨйда дегеﮨніміз - бﮨұл кәсіпорынның жﮨыл соңыﮨндағы жәﮨне есептік кезеﮨңнің басыﮨндағы мүліﮨктік жағдайының айырﮨмасы. Паﮨйда түﮨпкі қаржылық нәтﮨиже ретﮨінде кәсіﮨпорын іс-әрекеﮨтінің негﮨізгі көрсеﮨткіші болып табыﮨлады. Басﮨқаша айтқﮨанда, пайда күрﮨделі экономﮨикалық катеﮨгория болып табыﮨлады, жәﮨне әртﮨүрлі экономикалық ағыﮨмдар шеңбеﮨрінде түрﮨліше анықталып, түсіндﮨіріліп келﮨген.
Паﮨйда теориясының эволюﮨциясы бухгалﮨтерлік есеﮨпте есептелген пайдﮨаның шаруаﮨшылық іﮨс-әрекеттің шынﮨайы нәтиﮨжесін көрсетﮨпейтіні туралы түсіﮨнікті қалыптﮨастырды. Бﮨұл бухгалтерлік жәﮨне экономﮨикалық паﮨйда ұғымдарын айﮨқын жіктﮨеуге әкеﮨлді. Біріншісі - тауаﮨрлар мﮨен қызмеﮨттерді сатып өткіﮨзудің нәтиﮨжесі, екінﮨшісі - капитал жұмыﮨсының нәтиﮨжесі.
Сондﮨықтан, кәсіпорын баланﮨсында жәﮨне есебﮨінде көрсетілген паﮨйда мөлﮨшері саﮨлық төленетін паﮨйда мөлшﮨеріне тﮨең бола алмﮨайды. Өндірﮨістік-шаруаﮨшылық үрдісінде кәсіﮨпорын жаﮨнды жәﮨне өткен еңбеﮨктің шығынﮨдарын қамтﮨитын қосылған құﮨнды жасﮨайды. Паﮨйда қосылған құнﮨның тﮨек тауаﮨрлар мен қызмеﮨттерді саﮨту нәтижﮨесінде жасалған бөлﮨігі боﮨлып табыﮨлады. Басқа автивﮨтерді саﮨту, сатﮨудан тыс түсіﮨмдер, т.б. кәсіﮨпорын батﮨысын құрайды.
Паﮨйда өндірﮨілген жәﮨне міндетті түﮨрде өткізﮨілген қосﮨымша затты білдﮨіреді. Оﮨл қаﮨйта жаңғырту циклﮨының барﮨлық сатыﮨсында өндіріледі, біﮨрақ тﮨа өзіﮨнің ерекше нысﮨанын өніﮨмді өткﮨізу сатысында табﮨады. Паﮨйда таﮨза табыстың негﮨізгі түﮨрі боﮨлып табылады.
Біріншіден, паﮨйда кәсіﮨпорын қызмеﮨтінің нәтижесіне жетﮨуде экономﮨикалық тиімдﮨілікті сипаттайды. Оﮨл шаруаﮨшылық субъеﮨктінің экономикалық даﮨмуы үшﮨін баﮨсты негіз боﮨлып табыﮨлады. Паﮨйда алудың өﮨзі кәсіﮨпорын қызмеﮨтінің тиімділігін көрсﮨетеді. Біﮨрақ кәсіпﮨорында қандай дﮨа болмﮨасын паﮨйда емес, барﮨынша максиﮨмалды паﮨйда мөлшері қызықﮨтырады. Паﮨйда мөлﮨшері, оның үдеﮨмелі өспﮨелі сипﮨаты, барлық мүдﮨделі тарапﮨтардың қажеттіﮨліктерін қанағаттандыру үшﮨін лайﮨықты, жеткіﮨлікті пайда мөлﮨшері экономﮨикалық тиімдﮨілікке итермелейді. Онﮨың мөлﮨшері әртﮨүрлі факторларға тәуﮨелді.
Екінﮨшіден, паﮨйда ынталандыру нысаﮨнына иﮨе болﮨады. Оның мазﮨмұны, оﮨл бﮨір жолғы қаﮨржы нәтиﮨжесі жәﮨне кәсіпорынның қаﮨржы ресурсﮨтарының негﮨізгі элементтері боﮨлып табыﮨлады. Осыﮨдан барып, қаﮨйта жаңғﮨырту, ынталﮨандыру және бөﮨлу қызмеﮨттері туынﮨдайды. Пайда мақﮨсат статﮨусына иﮨе болады, яғﮨни
кәсіпоﮨрынның мақсﮨатты фунциясы (барﮨлық іﮨс-әрекеﮨтінің түпкі мақﮨсаты) -пайﮨданы барﮨынша арттыру. Пайдﮨаның өсﮨуі өзﮨін өзі қамтаﮨмасыз етуﮨдің, ұлғаﮨймалы өндірістің, еңﮨбек ұжымﮨының әлеумﮨеттік және матерﮨиалдық мәселﮨелерін шешﮨудің негізгі көﮨзі боﮨлып табыﮨлады.
Пайда арқﮨылы кәсіпоﮨрынның бюдﮨжет алдындағы, банﮨктер мﮨен баﮨсқа ұйымдар алдыﮨндағы міндетﮨтемесі орындﮨалады. Ол іскеﮨрлік белсендﮨіліктің дәреﮨжесін және кәсіпоﮨрынның қаржﮨылық сәттіﮨлігін сипаттайды. Пайдﮨаның көлеﮨміне қаﮨрай активтерге жұмсﮨалған қаражаﮨттардың қайтﮨарым деңгейі сыйпаттﮨаланады.
Үшінﮨшіден, паﮨйда бюджеттің түﮨрлі деңгﮨейін қалыптаﮨстырудың бірден-бﮨір көﮨзі. Оﮨл бюджетке саﮨлық түрﮨінде түсﮨеді және баﮨсқа дﮨа таﮨбыс түсімдерімен қаﮨтар қоғаﮨмдық қажеттﮨілікті қанағаттандыру үшﮨін заﮨңды түﮨрде реттелген тәртﮨіппен каржылаﮨндыруға пайдаﮨланады. [12,196б]
Сонымен, кәсіﮨпорын пайﮨдасы - онﮨың экономикалық жәﮨне әлеумﮨеттік дамуﮨының негізгі факﮨторы. Бﮨұл тұжﮨырым кәсіпкерлік іﮨс-әрекﮨеттің мақсатﮨтарынан туындайды. Қазﮨіргі батыﮨстық қаржﮨының басқарушылық теориﮨясына сәйﮨкес, бизнﮨестің бастапқы мақﮨсаты - өﮨз акционеﮨрлерінің материалды мүдделﮨілігін, яғﮨни акциﮨяның биржалық бағﮨамын артﮨтыру. Себﮨебі, акционерлер ұзﮨақ мерзﮨімді қазﮨіргі және болﮨашақ пайﮨданы арттﮨыруды көздейді. Пайﮨданы барﮨынша артﮨтыру - бұл қыﮨсқа мерзіﮨмдегі мінﮨдет ретінде қарастﮨырылады.
Жалпы баланстﮨыңпайда мынﮨадан құраﮨлады:
- тауарлы өнімﮨдерді сатﮨудан түсﮨкен пайда;
- тауﮨарлы өніﮨмнің құраﮨмына жатпайтын баﮨсқа өнімдﮨерден жәﮨне қызмет көрсеﮨтуден түсﮨкен паﮨйда немесе зиﮨян;
- сатылаﮨтыннан тﮨыс операцияларды жоспарﮨлаудал түсﮨкен паﮨйда немесе зияﮨндар. Оғﮨан жататﮨындар: айыппұлдар, сыйлﮨықтар жәﮨне т.б.
Есептﮨеулік пайда - бﮨұл негﮨізгі өндірﮨістік және айнаﮨлмалы нормаﮨтивтік қорлﮨарды және банктﮨерден алﮨған несиеﮨлерді шегергендегі бюджﮨетке түсﮨетін жаﮨлпы баланстық паﮨйда.
Таﮨза таﮨбыс жоспары бағﮨалар мﮨен келﮨісім-шарттар, салыстﮨырмалы жәﮨне қазﮨіргі ңолданылып жүрﮨген бағﮨалар негіﮨзінде жасалады. Таﮨза таﮨбыс көлﮨемін анықтау тікﮨелей есеﮨптеу немﮨесе талдау әдістﮨерімен жүргіﮨзіледі Пайﮨданы тікелей есеﮨптеу әдісﮨімен аныﮨқтау - өнімнің әрﮨбір жеﮨке түрлﮨерін көтерме бағﮨамен есептеﮨгендегі сатﮨудан түсетін ақшﮨалай түﮨсім жәﮨне оның өзіﮨндік қүнﮨының арасыﮨндағы айырмасы боﮨлып табыﮨлады. [13,165б]
Фирмﮨаның таза табﮨысы еﮨкі көрсеﮨткішке байланысты: өнﮨім бағﮨасы жәﮨне оны өндіﮨруге кетﮨетін шығыﮨндар. Нарықтағы өнﮨім бағﮨасы - сұрﮨаныс пен ұсынﮨыстың өзﮨара қимыﮨлының нәтижесі. Ерﮨкін бәсﮨеке жағдаﮨйында нарықтық баﮨға құрыﮨлымы заңﮨының әсерінен өнﮨім бағﮨасы жоғﮨары, не төﮨмен боﮨлуы өндірﮨушінің немесе саﮨтып аушﮨының қалаﮨуынша болуы мүмﮨкін емﮨес, оﮨл автоматты түﮨрде теңеﮨседі.
Таﮨза табыстың түрﮨлері жәﮨне оﮨны есептеудін әдﮨісі
Жаﮨлпы паﮨйда = жалпы таﮨбыс - өндﮨіріс шығыﮨндары
Экономикалық паﮨйда = жаﮨлпы таﮨбыс - барлық ресурсﮨтардың
экономﮨикалық шығыﮨндары
Бухгалтерлік паﮨйда = жаﮨлпы таﮨбыс - оның шығыﮨндары
Кәсіﮨпорын қызмеﮨтінің тиімділік деңгﮨейін бағﮨалау үшﮨін алынған нәтиﮨжеге (жаﮨлпы таﮨбыс, пайда) кетﮨкен шығаﮨндар немﮨесе пайдаланған ресурсﮨтармен салыстﮨырылады.
Пайдﮨаның шығындармен өлшемдﮨестігі пайдалﮨылықты немﮨесе толығынан пайдаﮨлылық мөлшﮨерін білдﮨіреді.
Практикада пайдаﮨлылық мөлшﮨерін өлﮨшеу екі нұсﮨқада пайдаﮨланады. Бﮨұл пайданың ағынﮨдағы шығындﮨарымен қатыﮨнасы (кәсіпорын шығыﮨндары, өзіﮨндік қﮨұн) немесе аванﮨстық жұмﮨсау (негﮨізгі өндірістік қорﮨлар жәﮨне айнﮨалым қаражаты).
Практﮨикада фиﮨрма қызмеﮨтінің бірнеше пайдаﮨлылық көрсетﮨкіштері қолдаﮨнылады.
1 Өнімнің пайдалﮨылығын барﮨлық сатыﮨлған өнімнің жәﮨне онﮨың жеﮨке түрлерін есептﮨегенде ғаﮨна мүмﮨкін болады. Бірﮨінші жағдﮨайда оﮨл өнімді сатқаﮨндағы пайдﮨаның жәﮨне оны өндіﮨруге жәﮨне сатﮨуға кеткен шығынﮨдардың қатыﮨнасын анықﮨтайды. Барлық сатыﮨлған өніﮨмнің пайдалﮨылығын тауарлы өніﮨмді сатﮨудан алыﮨнған пайданың өткіﮨзуден алыﮨнған түсіﮨмнің қатынасына есеﮨптеп шығаﮨрады; балаﮨнстық пайда жөнﮨінде - өніﮨмді сатﮨудан алынған түﮨсім; таﮨза - паﮨйда жөнінде - өніﮨмді сатﮨудан алыﮨнған түсім. Барﮨлық өніﮨмді сатуﮨдағы пайдалылық көрсетﮨкіштері кәсіпоﮨрынның ағымﮨдағы шығындарының тиімдﮨілігі жәﮨне өніﮨмді сату табﮨысы жөнﮨінде түсﮨінік білдіреді.
2. Өндﮨіріс қорлаﮨрының пайдаﮨлылығы баланстық пайдﮨаның негﮨізгі өндірﮨістік қорлардың жәﮨне айнﮨалым қаржылﮨарының жылдың ортﮨаша құнﮨына қатыﮨнасы. Бұл көрсеﮨткішті таﮨза паﮨйда арқылы дﮨа есепﮨтеуге болﮨады.
3. Кәсіпорынның жұмсﮨалым пайдаﮨлылығы онﮨың қарауындағы мүлікﮨтердің құﮨны арқﮨылы есептелінеді Есептﮨегенде балаﮨнстық жәﮨне таза пайдﮨаның керсеткﮨіштерін пайдаﮨланады.
Кәсіпорынның жеﮨке қаржыﮨсының пайдаﮨлылығы таза пайдﮨаның балﮨанс арқﮨылы есептелінетін онﮨың жеﮨке қаржыﮨсының қатынасымен анықтﮨалады. [14,175б]
Пайﮨданы калыптаﮨстыруға ықпал етеﮨтін неﮨсие бойﮨынша процент мөлшерﮨлемесі:
- баﮨсқа кәсіпорﮨындардың үлес қосуﮨынан түсﮨкен табыﮨстар;
- құнды қағазﮨдардан түсﮨкен табыﮨстар;
- алынған айыпﮨұлдан асﮨып түﮨсу, өсімақы, төлеﮨмнің тұрақсﮨыздығы. Айнﮨалым қорﮨының құﮨны өнімді дайыﮨндау кезﮨінде пайдалﮨанылған көлемінде ғаﮨна қосыﮨлады. [15,63б]
Шығынﮨдарды басﮨқару - бﮨұл кәсіпорынның ресурﮨстарын тиіﮨмді қолﮨдану, өндіріс процеﮨсінің барﮨлық кезеңдﮨерінде ресурстарды үнеﮨмдеу жәﮨне олаﮨрдан болатын пайﮨданы максимиﮨзациялау. Оﮨл тек қаﮨна шығынﮨдарды азайﮨтуды көздемейді, себﮨебі басқаﮨрудың барﮨлық элементтеріне тарﮨайды.
Шығынﮨдарды басﮨқару арқылы кәсіﮨпорын жоғﮨары эконоиﮨткалық нәтижелерге қﮨол
Қазіргі таңﮨдағы шартﮨтарға байлаﮨнысты шығындарды басﮨқару жүйﮨесін құрﮨудың негізгі мақﮨсаты - еﮨң тиіﮨмді тәсілмен баﮨға анықтﮨауында, саﮨтып алушы сﮨол бағﮨаны белﮨгілі бір таﮨуар түﮨрі мﮨен қызмет үшﮨін төлﮨеуге келﮨісуі қажет. Пайﮨданы максиﮨмалдау арқﮨылы қаржылық нәтиﮨжеге қﮨол жетﮨкізу.
Сонымен қаﮨтар, паﮨйда табﮨудың негізгі фактﮨорлық желﮨісі түпкіﮨлікті зерттеледі: шығыﮨндар - өндﮨіріс көлﮨемі - пайда.
шығынﮨдарды басқаﮨрудың маңﮨызды міндеттері:
кәсіﮨпорын қызмеﮨтінің тиімдﮨілігін арттыру;
шығынﮨдарды басқаﮨрудың негﮨізгі функциялары арқﮨылы аныﮨқтау;
шығынﮨдарды жекелеген құрылﮨымдық бөлімﮨшелері бойﮨынша есептеу;
өніﮨмнің (жұﮨмыс, қызﮨмет) бір бірлﮨігіне деﮨген шығﮨынды есептеу - өніﮨмнің өзіﮨндік құﮨнын калькуляциялау;
бақылﮨаудың және шығынﮨдардың өзгерﮨуінің техниﮨкалық тәсілдері мﮨен құрﮨалын аныﮨқтау;
кәсіпорынның барﮨлық өндірﮨістік бөлімшеﮨлерінде және өндﮨіріс процеﮨсінің барﮨлық кезеңдерінде шығынﮨдарды төмеﮨндету қорлﮨарын іздеу;
шығынﮨдарды нормﮨалау әдіﮨсін таңдау;
өндﮨіріс процﮨесін, ассортиﮨменттік және баﮨға саясаﮨтынын қалыптаﮨстыруды, инвестициялау нұсқﮨасын таңдﮨауды, өнﮨім өтімі мﮨен өндﮨіріс көлﮨемін болжауды жетіﮨлдіру бойﮨынша басқарﮨушылық шешімдерін қабыﮨлдау мақсаﮨтында шығынﮨдарды талдауды жүрﮨгізу.
шығындарды басқаﮨрудың функцﮨиялары:
өндﮨіріс шығындарын болﮨжау, жоспﮨарлау, нормﮨалау және есеﮨптеу, өзіﮨндік құﮨнды калькуляциялау, инвестﮨициялық қызﮨмет пﮨен капитал салымﮨдарына деﮨген шектﮨелген (ұзақ мерзﮨімді) шығынﮨдарды жоспﮨарлау және есеﮨптеу;
шығынﮨдарды әﮨр түрлі бағыﮨттары, сегмеﮨнттері, өнімﮨдері мен бөлімﮨшелері бойﮨынша, көрсﮨеткіш динамикасы, шығыﮨндар смеﮨтасы мﮨен нормадан ауыﮨтқуы бойﮨынша бақﮨылау және талﮨдау;
белﮨгілі бﮨір шаруашылық қызмﮨетті басқﮨаруда қолﮨдану үшін, қызмﮨетті бақﮨылау мﮨен персоналды ынталﮨандыру үшﮨін ішﮨкі сандық жәﮨне сапﮨалық ақпаﮨратты қалыптастыру;
кәсіпоﮨрынның өндﮨіріс процеﮨсінің барлық кезеﮨңдері мﮨен барﮨлық өндірістік бөлімшеﮨлерінде шығынﮨдарды азаﮨйту резервтерін аныﮨқтау.
Шығынﮨдарды басқаﮨрудың негізгі функцﮨиялары болﮨжау жәﮨне жоспарлау, есеﮨптеу, бақﮨылау (манитﮨоринг), реттеу жәﮨне координﮨациялау, сонﮨымен қатар, талﮨдау боﮨлып табыﮨлады. [16,178б]
Шығыﮨндар бюдﮨжеті өндірістік, қызﮨмет көрсﮨетуші жәﮨне функционалды-басқарﮨушылық бөлімﮨшелері бойﮨынша есептелініп, бекітﮨілетін кәсіпорﮨындарда олаﮨрдың жүзеге асырﮨылуын талﮨдау жаﮨлпы бөлімшелердің барﮨлық бюдﮨжеті мﮨен жекелеген элеменﮨттерге бөﮨлек жүргіﮨзіледі. [19,111б]
Кәсіпоﮨрынның негﮨізгі қызﮨмет түрі бойﮨынша шығынﮨдарына талﮨдау жүргізу кезﮨінде есеﮨпті кезеﮨңнің нақты шыﮨғын деңгﮨейін өтﮨкен кезеңмен немﮨесе белгіﮨленген жоспﮨармен салыстыру арқﮨылы құрﮨалы мﮨен құрылымы
бойﮨынша шығынﮨдардың өзгﮨеру себептері мﮨен көлﮨемін аныﮨқтау, шығынның өсﮨуі немﮨесе азаﮨюын шарттастыратын фактоﮨрларды белгﮨілеу, олаﮨрды азайтудың мүмﮨкін болﮨатын қорлﮨарын анықтау қаﮨжет.
2. Нуркай ЖШС-нің табыстары мен шағыстарының басқарﮨуындағы экономикалық талдﮨауды қолﮨдану тәжірﮨибесі
2.1 Нуркай ЖШС-нің табыстары мен шағыстарының қалыпﮨтасуы жәﮨне олаﮨрдың талдауы
Шығын пен пайдалﮨылықты талдﮨаудың мақﮨсаты кәсіпорын қызмеﮨтінің абсоﮨлютті жәﮨне салыстырмалы тиімдﮨілігін анықﮨтауға негізﮨделген. Берілген мәлімﮨеттер кәсіпоﮨрынның қаржﮨылық күйін салыстﮨырмалы талﮨдау мﮨен бағалаудың міндﮨетті элемеﮨнттері боﮨлып табылады. Шығын мен пайданың әр түрлы әдістер қолданылады. Тұрақты шығындар - бұл сыртқы өндіріс факторын тікелей қолданумен байланысты шығындар. Бұған жаргерлік ақы, жабдықтар үшін шығын, қызметкер жалақысы, салықтөлеу, амортизациялық төлемдер,займ бойынша пайыз және т.б.жатады. Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне байланысты емес. Өзгермелі шығындар - бұл ішкі ресурстарды қолданумен байланысты шығындар. Олар шикізатты, материал мен жұмыс күшін және т.б. сатып алуға кеткен шығындардан тұрады. Өзгермелі шығындар өндіріс мөлшеріне тікелей байланысты өзгереді.[17,165б]
Нуркай ЖШС-нің мекен жайы - Қазақстан Республикасы, Павлодар облысы, Павлодар районы, Нуркай ауылы, Центральная көшесі 9 үй. Жауапкершілігі шектелген серіктестікзаңды тұлға болып табылады, азаматтық Құқықтары бар және Қазақстан Республикасының заңнамалық талаптары бойынша оларға қайшы келмейтін және тиым салынбаған кез-келген қызмет түрін жүзеге асыруға құқылы. Негізінен қызметін заңдарға және өз Жарғысына және заңдарға сәйкес жүргізеді.
Нуркай ЖШС-нің негізгі қызмет түрлері:
- дәнді дақылдарды өсіру;
- майлы дақылдарды өсіру;
- шошқалар мен торайларды өсіру
- ет алу үшін басқа ірі қара мал тұқымдарын өсіру;
- нан өндіру; жаңа ұннан жасалған кондитерлік өнімдер жасалынады
ет өңдеу және консервілеу;
- ауыл және орман шаруашылығына арналған машиналар мен жабдықтарды жөндеу және техникалық қызмет көрсету қарастырылады.
ЖШС өз иелігіндегі мүліктеріне қатысты өз міндеттемелеріне жауапты болады. Серіктестіктің мөрі, тауарлық белгісі,фирмалық бланкі, дербес есеп шоты бар. ЖШС филиалдар мен өкілдіктерін ашу құқығы бар.
Жұмысшыларының орташа жылдық тізімдік саны елуден аспайды және жылдық активтерінің жалпы құны алпыс мың еселенген айлық есепті көрсеткішке жетпейтін кішібизнес субъектісіқұрамына жатқызылады.ЖШС мүлкін негізгі және айналым қорлары және басқа да серіктестіктің балансына көрсетілетін құндылытар жиыны құрайды. Мүліктерге серіктестіктің меншік құқығы бар. Мүліктерді қалыптастыру көздері:
- ақша және материалдық жарналар;
-серіктестік пайдаланатын интеллектуалдық меншік құқығы,өнеркәсіптің кей салаларында жинақталған білім мен тәжірибе, басқарма, қызмет түрлері;
қызмет түрлері;
-өнімдер, жұмыстар, қызметтерді сатудан алынған және басқа да шаруашылық қызметтен алынған табыстар
- бағалы қағаздардан алынған табыстар, банк несиелері;
- Қазақстан Республикасының заңдарында тиым салынбаған көздер.
Шаруашылық қызмет барысында пайда болған зиян резервтік капитал есебінен жабылады. Алынған табыстың бөлінуі қатысушының шешімі негізінде анықталады. Таза табыс сомасы салықтарды толық төлегеннен кейін қатысушының иелігінде қалған табыстың бір бөлігі болып табылады.
Нуркай ЖШС-нің 2018-2019 жылдардың бухгалтерлік баланс мәліметтерді бойынша активтері мен пассивтерінің құрамына және құрылымына талдау жасаймыз.
Кесте 1 - Нуркай ЖШС-нің 2019 жылғы бухгалтерлік балансы негізінде көлденең талдау(мың теңге есебінде)
Активтер
Меншік капитал және
міндеттемелер
1
2
І. Ұзақ мерзімді активтер
І. Меншікті капитал
Негізгі құралдар:
- жарғылық капитал
- дивиденттер
- жер
- құрылыстар мен ғимараттар
қайта бағалау сомасы
- машиналар мен жабдықтар
- негізгі құралдардың
- инвестицияның
- басқа негізгі құралдар
резервтік капитал
- жинақталған тозуы
- аяқталмаған күрделі құрылыс
бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)
Материалдық емес активтер:
Жиыны:
- гудвилл
ІІ. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
- патенттер, тауарлық белгілер
және басқалар
- қайтарылуы қамтамасыз етілген
несиелер
- материалдық емес активтердің амортизациясы
- қайтарылуы қамтамасыз етілмеген несиелер
Инвестициялар:
- еншілес серіктестіктерге инвестициялар
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестерінің бір-біріне берілетін несиелері
- тәуелді серіктестерге инвестициялар
- басқадай инвестициялар
- кейінге қалдырылған салықтар
Дебиторлық борыш:
Жиыны:
- алынуға тиісті борыштар
ІІІ. Ағымдағы міндеттемелер
- алынған вексельдер
- қысқа мерзімді несиелер және овердрафт
- ішкі топтық операциялар нәтижесінде пайда болған негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестерінің арасындағы дебиторлық борыш
- ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі
кредиторлық борыш
- акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларының дебиторлық борышы
- төленуге тиісті вексельдер және шоттар
- басқадай дебиторлық борыш
- алдағы кезең шығындары
Жиыны:
- сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар
ІІ. Ағымдағы активтер
- тауарлы - материалдық қорлар
- салықтар бойынша борыш
- алдағы кезең шығындары
- төленуге тиісті дивиденттер
- ақша қаражаттары
- қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі арасындағы борыш
- Дебиторлық борыш:
- акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларына борыш
- ағымдағы активтерді сатып алуға қажетті аванстық төлемдер
- басқадай несиелік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1. Ұйымның табыстарын мен шығыстарын басқаруда экономикалық талдаудың теориялық аспектілері
5
1.1 Ұйымдардың табыстарын мен шығыстарын ұғымдары және олардың іс-әрекеттегі рөлі мен мәні
5
1.2 Шығындар мәселесі, олардың құрылымы мен фирма пайдасын көбейту
10
1.3 Ұйымдﮨардың табыстары мен шығыﮨстары басқаﮨрудың теорﮨиялық негіﮨздері
14
2. Нуркай ЖШС-нің табыстары мен шағыстарының басқарﮨуындағы экономикалық талдﮨауды қолﮨдану тәжірﮨибесі
23
2.1 Нуркай ЖШС-нің табыстары мен шағыстарының қалыпﮨтасуы жәﮨне олаﮨрдың талдауы
23
2.2 Нуркай ЖШС-нің табыстары мен шағыстарының бағﮨалау
27
3. Нуркай ЖШС-нің табыстары мен шағыстарының экономﮨикалық талдﮨаудың әдістемелерін жетіﮨлдіру жолﮨдары
37
Қорытынды
45
Қолданылған әдебиеттер тізімі
49
Кіріспе
Қайбір кәсіпорын болмасын өзінен-өзі тіршілік ете алмайды, ол жалпы экономикамен тікелей байланысты, бірінші жағынан - өндіріс факторы рыногы, екінші жағынан - өткізу рыногы аркылы. Сондықтан да кәсіпорын экономикасы жеке кәсіпорындардың басқа шаруашылық құрылымдарымен қатынасатын рынокпен зерделеуге тиіс. Сонымен ол шаруашылық процесін жалпы және де жеке кәсіпорынның мүддесі ретіндегі көзқарасты қарайды.
Кәсіпорын экономикасы микро және макроэкономикамен тығыз байланысты. Микроэкономика - бұл сала, кәсіпорындар, отбасылар, яғни жекелеген экономикалық құбылыстарды қамтитын экономкалық ғылымның бір бөлігі. Осы салалардағы тауарлар және қаржы рыноктарын, банкілерді, түрлі фирмалар мен кәсіпорындарды, тағы басқаларды зерттейді. Микроэкономика сол сияқты жекелеген тауарларды өндірудің көлемін қалай тағайын-дайтынын және олардың бағаларын, халықтың жинақ ақшаларына салықтар қалай ықпал ететінін, т.б. зерделейді. Ол кәсіпкерлік қызметінің экономикасы мен ұйымдастыру мәселелерін де зерттейді. Бұған жататындар: бизнестің үйымдық нысаны және қүқықтық негізі, фирмалардың қаржы және шаруашылық мәселелерін жоспарлау, бизнестің дамуы үшін капиталды жүмылдыру тәсілі, рынокты монополиялау деңгейін бағалау әдісі, баға белгілеу мәселесі және өнімдерді сатудағы өндіріс шығындарын есептеу, т.б.
Микроэкономикалық талдау тек жеке кәсіпорынға ғана тиісті емес, сонымен бірге жеке кәсіпорынның рыноктағы ықпалын және ақиқатында, кәсіпорын деңгейіндегі экономиканы және өндірісті үйымдастыруды зерттеу болып табылады.
Макроэкономика - бұл экономиканы бірыңғай тұтас ретінде қарайды және сұраныс пен ұсыныстың жиынтық процестерін қалыптастыруды зерттейді. Мұнда сұраныс - белгілі баға бойынша түтынушылар сатып алудағы дайын тауар саны, ал ұсыныс - бұл тауарды және қызмет көрсетуді жеткізу.
Макроэкономика, сол сияқты ұлттық табысты, жалпы өнімді зерттейді, үкіметтің бюджет саясатының, ұлттық банкінің ақша саясатының экономиканы дамытуға ықпалын, инфляцияны, жүмыссыздық деңгейін және т.б. талдайды.
Макроэкономикалық талдау деңгейі жалпы экономика бойынша немесе олардың құрамдық бөліктері ұлттық экономиканың салаларына жатады. Бұл салаларды зерделей отырып, макроэкономика экономика құрылымының жалпы көрінісін және халық шаруашылығының салалар арасындағы өзара қатынастарын көрсетугс өзінің алдына мақсат етіп қояды.
Әр елдің ұлттық экономикасы макроэкономика деп аталады. Қазақтың макрозкономикасы аралас эономика болып табылады. Аралас экономикада экономикалық механизмдер кеңінен пайдаланылады, себебі мемлекеттік емес кәсіпорындарды макродәрежеде басқару қажеттілігі және микродеңгейде үйымдастыру және басқару рөлінің өзгеруі экономикалық механизмін кеңінен пайдалануды талап етеді. Өйткені, аралас экономикада өндірістің өнім көлемін жоспарлау арқылы мемлекет белгілей алмайды. Қанша, қандай және қайда қызмет көрсету қажеттілігін рынок анықтайды.
Курcтық жұмыстың мақсаты, ұйымның табыстары мен шығындары және олардың түрлері, фирма табысы, оның мәні мен маңызын анықтап, фирма қызметінің пайдалылығын көрсету.
Курстық жұмыс үш үлкен тараудан және қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Ұйымның табыстарын мен шығыстарын басқаруда экономикалық талдаудың теориялық аспектілері
1.1 Ұйымдардың табыстарын мен шығыстарын ұғымдары және олардың іс-әрекеттегі рөлі мен мәні
2007 жылғы 28-ақпандағы №234-ІІІ Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы Заңында: Кірістер мен шығыстар пайда мен зиян туралы есепте қызмет нәтижелерінің өлшемімен тікелей байланысты элементтер болып табылады. Кірістер - есепті кезең ішінде активтердің түсімі немесе өсімі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында экономикалық пайданың ұлғаюы, олар капиталға қатысушы тұлғалардың жарнасымен байланысты ұлғаюдан өзгеше капиталдың ұлғаюына әкеп соғады.
Нарық экономикасының маңызды категориясы - табыс. Ұлттық экономиканың кез - келген саласында пайда табу, яғни, оны ең жоғары шегіне жеткізу - өндірістің тікелей мақсаты. Бірақ та, нарықтық экономикасы дамыған елдерде пайда алынбайтын ұйымдарда кездеседі.
Табыс нарық экономикасының негізін салушы категориясы болғанымен, оның маңыздылығы жөніндегі пікір талас бірнеше ғасырдан бастап, әлі күнге дейін жүруде. Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып табылады.
Табыс дегеніміз - тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша айтқанда, пайдабұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін кәсіпорын қызметінің нәтижелі, экономикалық көрсеткіші. Кез - келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі- қосымша еңбек-қосымша өнім немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес.
Табыс белгілі - бір нысандарды орындайды:
1. біріншіден, кәсіпорын қызметінің нәтижесіне жетуде экономикалық тиімділікті сипаттайды;
2. екіншіден, табыс ынталандыру нысанына ие болады. Оның мазмұны, ол бір жолғы қаржы нәтижесі және кәсіпорынның қаржы ресурстарының негізгі элементтері болып табылады;
3. үшіншіден, табыс бюджеттің түрлі дейгейін қалыптастырудың бірден бір көзі. Ол бюджетке салық түрінде түседі және басқа да табыс түсімдерімен қатар, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қаржыландыруға пайдаланады.
Кәсіпорынның табысын арттыру жолдарының мақсаты - шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімді ету, шаруашылықты жүргізудің әртүрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр. Тек қанша өнім өндірілгені ғана емес, оны өндіруге қанша еңбек жұмсалғандығының да маңызы зор [3,135б.]
Кәсіпорын өз өнімін шығара отырып, ол үшін ақшалай түсім алып отырады. Бірақ та бұл пайда табуды білдірмейді. Қаржылық нәтижелерді шығару үшін түсімді өнімді өндіру мен оны әрі қарай сатуға кеткен шығындармен, яғни өнімнің өзіндік құнымен сәйкестендіріліп қою қажет. Кәсіпорын пайда табады: егер түсім өзіндік құннан жоғары болса; егер түсім өзіндік құнға тең болса, тек өнім өндіру мен оны әрі қарай сатуға кеткен шығындарды өтесе; ал, егер шығындар түсімнен жоғары болса. Кәсіпорын шығынға ұшырайды, яғни қиын қаржылық жағдайға, банкротқа әкелетін жағымсыз қаржылық нәтижелерді көрсетеді.
Кәсіпорын қызметінің тиімділік көрсеткіші болып пайда табылады, осыдан тиімді қызметтің пайдалылық факторларын көруге болады.
Табыс түрлі деңгейлі бюджетті кірістердің құрылуының көзі. Ол бюджетке салық түрінде, сонымен қатар, экономикалық санкция түрінде түсуі мүмкін және бюджеттен шығатын нақты түрлі мақсаттарға қолданылады. Осындай сипаттағы кәсіпорын пайдасы - оның әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі факторы. Сондықтанда кәсіпорынға пайда әкелетін механизмді анықтау аса маңызды.
Жалпы табыс - сатылған өнімінің толық өндірістік өзіндік құны және тауарларды (кызметтер мен жұмыстар) сатудан түскен түсімдері арасындағы айырмашылығы ретінде анықталады.
Таза пайда (бөлінбеген пайда) - кәсіпорынның иелігінде болатын төтенше шығыстар мен кірістердің сальдосы есебімен анықталады.
Сонымен, пайда өндіріс және таза табысты бөлу, экономикалық ынталандыру қорын жасау және пайдалану үдерісі кезінде кәсіпорын ұжымдары мен оның жеке мүшелерінің арасында, сонымен бірге мемлекеттік кәсіпорындар мен жеке кәсіпорындар арасында қалыптасатын экономикалық қатынастардың белгілі бағытын білдіреді. Кәсіпорын мақсаттарын бұлайша саралау батыстық экономика үшін әбден ақылға қонымды. Пайданы арттыру аз ғана уақытты қамтитын қысқа мерзімді міндет болып табылады, ал акционерлік меншікті арттыру - ұзақ мерзімді мақсат болып табылады. Себебі кәсіпорын иелері бүгінгі пайдаға да, келешектегі пайдаға да мүдделі.
Кәсіпорынның қызметінің экономикалық тиімділігін молайтудың басты шарты-еңбек өнімділігін барынша арттыру және өзіндік құнды азайту. Кәсіпорынның пайда табу кепілдігі маркетинг бойынша тиімді жұмыс негізінде сату көлемін арттыру, сонымен қатар, өнімнің сапасын жоғарлату және өнім бірлігіне шаққанда шығындарды азайту болып табылады.
Табыс табу үшін қоғамға керекті тауарлар мен қызметтерді өндіру керек, сапалы өнім бәсекелестікте жеңетін қызмет болуы керек. Баға бәсекелесінде пайда табу үшін әрбір өнімге, қызметке шаққанда аз шығын жұмсау, сапалы өнім өндіру керек.
Табыс табу үшін төрт тәсілді еркін қолдану керек:
1.баға тайындау.
2.шығындарды жасақтау.
3.өнім көлемін анықтау.
4.өнімнің ассортиментін көбейту.
Кәсіпорынның пайдасын арттыруға берілетін ұсыныстар:
- еңбек өнімділігін өсіру;
- прогрессивті техника мен жаңа технологияны өндіріске енгізу;
- өндірістік шығындарды азайту;
- нарық бағасының қолайлы ауытқуы.
Ал шығыстар - есеﮨпті кезең ішіﮨнде активﮨтердің қолﮨдан кетуі немﮨесе азﮨаюы немﮨесе міндеттемелердің пайда болуы нысанында экономикалық пайданың азаюы, олар капиталға қатысушы тұлғаларға бөлумен байланысты азаюдан өзгеше капиталдың азаюына әкеп соғады деп атап көрсеﮨтілген. Әдетте, шығын шығармай көздﮨеген табысты алу мүмкін емес. Өз кезегінде табысалмай, шаруашылықтың дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді табысты шешу мүмкін емес.
Әрбір іс немесе жұмыс белгілі бір шығындармен байланысты болады. Шығыстар болып кәсіпорыннның өнімді дайындауға және өткізуге немесе қызмет көрсетуге кеткен барлық ақша ресурстары танылады. Яғни, шығын - ол меншікті, өндірісті және тауарлы - материалдық қорлﮨарды сатﮨуға, жұмﮨысты орындауға, қызмет көрсетуге жәﮨне зиянды басқﮨаруға байлаﮨнысты шығындарды қамтиды. Әдетте, ол ақша қаражаттары, материалды қорлар, қозғалмайтын мүліктер, құрылғылар және жабдықтар сияқты активтердің тұрақтамау немﮨесе пайдалану нысаﮨнында болﮨады [3,110б].
Шаруаﮨшылық жұмысының сапﮨасын бағﮨалап анықﮨтаушы негізгі көрсеткіﮨштерінің бірі - жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өніﮨмді (жұмыс қызмет) сатушығындары мен оның өзіндік құны.
Өзіндік құн және оның өсудеңгейі базистік және есепті кезеңдерде негізгі және айналым қорларының қаншалықты тиімді пайдаланылғандығын, тиімділік дәрежесін, еңбекті ұйымдﮨастыру және үнемдеу режимін сақтауды көрсетеді. Өзіндік құн құнның басым құрамдас бөлігі болумен қатар, сонﮨдайақ өндіріс шығындарының көлемін сипаттайтын басты көрсеткіш, өйткені бұйымның бағасын белгілеу үшін бастапқы базалық қызмет атқарады.
Сонымен, өзіндік құнның калькуﮨляциясы кәсіпﮨорынға:
өніﮨмнің бағасын белгілеуге;
шығындарды төмендетуге және оған бақылау жасауға;
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында сапалы шешімдер қабылдауға;
кәсіпорынның болашағын жоспарлауға көмектеседі.
Өндіріс шығыстардын басқару мен онﮨың есеﮨбін бақылау мақсатындағы жұмыстар бірﮨнеше бағытта жүргіﮨзіледі.
1.Шығыстың пайда болған жерінде: жауапты орталыﮨқтарда (өндірісте, цехтарда, учаскелерде және т.б.) және өндіріс түріне қарай (негізгі, көмекші өндіріс).
Шығыстардың құрамын бақылау мақсатында, олардың қайжерде, өндіріске қанша мөлшерде жұмсалғанын біліп қана қоймай, олардың не үшін, қай бағытта жұмсалғанын, яғни олардың технологиялық үрдіске қатысы бар ма, жоқ паоны да біліп отыру қажет. Осыаталған сипаттарына орайшығындар өндіріс түрлеріне қарай топтастырылады.
Өндірﮨістік шығыстар сипаттамасы бойынша төмендегідей жіктеледі:
1. Құрамы мен тағайынﮨдалуына байланысты шығындар негізгі және үстеме болып бөлінеді:
- Негізгі шығыстар - технологиялық үрдіспен тікелей байланысты шығындар (материалдар, еңбекақы, амортизация және т.б.);
- Үстеме шығыстарға - негізгі және көмекші өндірістерге қызмет көрсету бойынша, сондай-ақ, басқару және шаруашылық шығындар жатады.
2. Экономикалық біртектілік бойынша өндірістік шығындар элементтік және комплексті болып бөлінеді:
Жанама - өнімнің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама (шартты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшﮨелерге жатқызылмайтын шығыстар жанама шығыстар (жарнамаға шығыстар - субъектінің әрﮨбір бөлімшесінің жанама шығыстары) деп аталады. Шығыстары жіктеуді кесте негізінде суретﮨтейтін болсақ:
Шығыстар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (ұйым инженерінің еңбекﮨақысы - кейﮨбір бөлімﮨшелер үшін қосымша шығыстар, алайда бүкіл ұйым үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшелﮨіктерге, өндірісті ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне (құрылыста, энергетикада - барлық шығыстар тікелей байланысты).
Бірэлементті - бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар, аударымдар).
Кешﮨенді - бірнеше элементтен тұратындар (құрамында тиістіриск құрамының еңбекﮨақысы,материалдар, аударымдар, амортизация мен басқадай бір элементті шығыстар кіретін цехтық шыыстар).
Өзгермелі - мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты өзгеретіндер (өндірістік жұмысшылардың еңбекақысы, технологиялық энергия, отын және т.б) және осы кезеңдегі өнімге біркелкі бөліﮨнеді. [5,145б.]
Осы шығыстарды жіктеу жалпы басқару есебﮨінде маңызы өте зор, яғни жікеу арқылы:
- басқарушылық бақылау жеке құрылымдық бөлімшелер бойынша кірістер мен шығыстарды реттеу мен бақылау үшін менеджерлер қолданатын ережелер мен олардың бірқатарын өзіне алуына;
- сегменттік есептің нақты мәліметтері мен жоспарды экономикалық талдау негізінде олﮨар жауапкершілік орталықтарының қызмет нәтижелерін өлшеﮨуіне;
- жоспарланған көрсеткﮨіштepгe мәліметтері сәйкес келетіндігі анықтауына септﮨігінтигіﮨзеді.[4,125б.]
1.2 Шығындар мәселесі, олардың құрылымы мен фирма пайдасын көбейту
Фирманың шаруашылық қызмет процесінде өндірістік тұрақты шығындар құрылымында қалдық және старттық шығындар туады. Фирманың тұрақты шығындарына құрал-жабдықтар жалға беру ақысының, салықтадың, әкімшіл басқару шығындары кіретінін білеіз. Тұрақты шығындар шығарылған өнім көлеміне тәуелді болмайды.
Қалдық шығындар - өнімді өткізу мен өндірістің тоқтауымен болатын тұрақты шығындардың бөлігі. Неғұрлым шаруашылық қызметінің тоқтау уақыты ұзын болған сайын, соғұрлым қалдық шығындарының көлемі аз болады. Бұл жағдайда фирмада жұмысшы күшін жалдау мен ғимараттарды жалға беру туралы түрлі шарттар мен келісімдерден құтылу мүмкіндіктері пайда болады.
Старттық шығындар-өндірісті қайта қосумен және өнімді өткізумен байланысты туатын тұрақты шығындарпдың бөлігі.
Старттық шығындар-өндіріс пен өткізу көлемдері өзгермегенде өзгермейтін болуы мүмкін. Егер өндіріс әлеуетін арттыру керек болса (техника мен жұмыскерлер санын), онда старттық шығындардың сандық өсуі және типті секірісі болады.
Тұрақты шығындар түсінігі - салыстырмалы, өндіріс пен өткезілу өзгеруінің әсерінен олар өзгеріссіз қалмайды.
Фирманың шаруашылық қызмет процесінде өзгермелі шығындар өндіріс көлемі мен өнім өткеру көлемі азайғанда және артқанда қалай болады? Өзгермелі шығындар жұмысшы күшіне, шикізат пен материалдардың шығындары екенін білеміз. Бұл шығындар өндіріс пен өнім өткеру көлемінің өзгеруімен өзгереді.
Фирманың өндіріс пен өнім өткеруінің өзгеруіне байланысты өзгермелі шығындар құрылымында пропорционалды, прогрессивті, дегрессивті шығындар пайда болады.
Пропорционалды өзгермелі шығындар-өндіріс пен өнім өткеру пропорциясына қатысты өзгеретін шығындар.
Прогрессивті шығындар-өндіріс пен өнім өткеруге қарағанда көп деңгейде өзгеретін өзгермелі шығындар.
Дегрессивті шығындар-өндіріс пен өнім өткерілуіне қарағанда салыстырмалы түрде аз пропорцияда өзгеретін өзгермелі шығындар.
Өзгермелі шығындар өндіріс пен өнім өткерілу көлемдері өсуі бойынша көрінеді. Ең алдымен олар өндіріс көлемімен баяу өседі және осы уақытта дегрессивті шығындар пайда болады. Оның себебі мына жағдай: фирманың экономикалық қызметі кеңейген сайын жұмысшы күшін пайдалану, ұйымдастыру және еңбек бөлінісі жақсарады, арзан шикізат пен маериалдар алынады.
Фирманың шаруашылық қызметінің тиімділігі туралы шығындар құрылымының басқа өзгерістері де куә болады. Шығындар құрылымы деп жалпы шығындардың барлық көлемінде фирманың өзгермелі және тұрақты шығындардың пайыздық қатынасын түсінеміз.
Егер А және В екі фирмалардың жалпы шығындары мына түрде келтіріледі:
А Б
өзгермелі шығындар 70% 40%
тұрақты шығындар 30% 60%
жалпы шыіғындар .100% 100%
Осыдан олардың шығындарының құрылымы өзгеше деп қорытынды жасауға болады.
А фирмасында еңбекті төлеуге көп шығындардың болуы, осы фирмада қол еңбегінің үлесі көп екендігін көрсететді. Оған керісінше В фирмасында өндірістің жоғарғы деңгейлі автоматтандырылуына сай жоғаы тұрақты шығындар мен еңбек ақысында аз өзгермелі шығындар.
Өндіріс шығындары құрылымы қазіргі жағдайда айтарлықай өзгерді. Жаңа технологияларда қолданудың өсуіне байланысты құрылымында инженер-электроншиктер, инженер-программистер, инженер-механиктер оларға сай еңбек ақылары мен басым жоғары мамандықты жұмысшы күшіне қажеттілік өседі. Осы себептен өнімнің жалпы құқығына еңбек ақы үлесі айтарлықтай өсті. АҚШ-та өнеркәсіп жұмысшыларының еңбек ақысы екі проценттерден он процентке өсті. Фирманың маркетинг қызметіне байланысты шығындар жиырма проценттен қырық процентке өсті. Осыдан фирма стратегиясында пайданы көбейтуге жаңа мәселелер пайда болады. Пайданы көбейтуде мынадай теориялар мен моделдер болады. Пайданы көбейтудің дәстүрлі моделі. Дәстүрлі модел мына әдістерге сүйенеді:
-статистикалы әдіс, өндіріс пен өткізудің бұрынғы көлемдегі кезінде алынған максималді пайданың статистикалық ақпараттарына негізделеді;
-эксперттік баға әдісі, өндіріс пен өткеру көлемдерінің және шығындар көлемінің экспорттық баға негізінде максималді пайда алу мүмкіндіктерін талдауға сүйенеді.
Маржиналды теория мен пайданы көбейтудің моделі.
Осы теория шекті табыс және шекті шығындар тепе-теңдігінде пайданы көбейту туралы тезиске сүйенеді.
Шекті табыс - фирманың қосымша өндірілген өнімнің әр бірлігінен алынған қосымша табыс.
Шекті шығындар - әрбір қосымша өнімнің бірлігінің өндірісімен байланысы қосымша шығындар.
Шекті табыс - шекті шығындар жағдайы фирма жұмысы үшін жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайларында да қолданылады.
Осымен қатар осында мыналарды есепке алу керек:
-жетілген бәсеке жағдайында жұмыс істейтін фирмалар тек қана бір параметріне - өндірілген өнім көлеміне бақылау жүргізе алады;
-жетілмеген бәсеке жағдайында фирмалар екі параметрлерге - өндірілген өнім көлемі мен олардың бағаларына бақылау жүргізе алады. Бұл мына жағдаймен түсіндіріледі: фирма жетілмеген бәсеке жағдайында бағаға әсер ету мүмкіндігі бола тұрып максималды пайда беретін өндіріс көлемі мен бағаладың оптималды үйлесуіне табуы керек.
1.3 Ұйымдﮨардың табыстары мен шығыﮨстары басқаﮨрудың теорﮨиялық негіﮨздері
Жұмﮨыста кәсіпорынның қаﮨржы-шаруаﮨшылық қызﮨметі нәтижелерінің есеﮨбін ұйымдаﮨстыруды, оﮨны бағалауды жәﮨне кәсіпоﮨрынның пайﮨдасы мен шығынﮨдарына экономﮨикалық сипаﮨттама беру, олаﮨрды таﮨну қағидﮨалары мен табﮨысты таﮨну жәﮨне жетілдіру жолдﮨарын қарастﮨырылады. Оﮨсы ретте паﮨйда жәﮨне онﮨың мәнін, кәсіпоﮨрынның қаﮨржы-шаруаﮨшылық нәтижесінің қалыﮨптасу тәрﮨтібі мﮨен құрылымын, сатﮨудан паﮨйда болﮨған қаржылық нәтиﮨженің есеﮨбін, орындаﮨлмаған және өзﮨге дﮨе операциﮨялардың кірістері мﮨен шығыстﮨарының есеﮨбін, пайданы есеﮨпті кеﮨзең ішіﮨнде қолдану есеﮨбін, өндірﮨілген өнімﮨдерді, тауарлар, жұмыﮨстар, қызметﮨтердің өзіﮨндік құнын жәﮨне олаﮨрды сатуﮨдағы жұмсалған шығыﮨндар есеﮨбін есеﮨптеу, өндірістік жәﮨне кезеﮨңдік шығынﮨдардың туындауын сипаﮨттау, жұмсаﮨлынған шығынﮨдарды түскен табыﮨстар мﮨен теңеﮨстіру сабақтастығын көрﮨсету жәﮨне бөлінﮨбеген пайда (жабылﮨмаған зиﮨян) есебﮨінің тәртібі негﮨізге алыﮨнады.
Бухгалﮨтерлік есеп стандарﮨттарына сәйﮨкес табыﮨстар мен шығыﮨндар есебﮨінің міндеﮨттері кәсіпорынның барﮨлық табﮨысы мﮨен шығыны турﮨалы есеﮨпті жүйﮨелі түрде жаﮨсап, ұсﮨыну үшﮨін табыстар мﮨен шығыﮨндар турﮨалы есептің белﮨгілі бﮨір баптﮨарын жіктеу, аﮨшу мﮨен есеﮨпке алу тәртﮨібін аныﮨқтау боﮨлып табылады.
Кiрiﮨстер мﮨен шығыﮨстар пайда мﮨен зиﮨян турﮨалы есепте қызﮨмет нәтижеﮨлерiнiң өлшеﮨмiмен тiкелей байлаﮨнысты элемеﮨнттері Қазаﮨқстан Республикасының Бухгалﮨтерлік есﮨеп пﮨен қаржылық есепﮨтілік турﮨалы 20ﮨ07 жылғы 2ﮨ8 ақпаﮨндағы №2ﮨ34 Заңның 3-тараﮨудың қаржﮨылық есепﮨтілік элементтері 1ﮨ3-бабﮨында - кіріﮨстер мен шығысﮨтарға анықﮨтама беріﮨлген. Кiрiстер - есеﮨптi кеﮨзең iшiﮨнде активтердiң түсﮨiмi немﮨесе өсﮨiмi немесе мiндеттеﮨмелердiң азﮨаюы нысаﮨнында экономикалық пайдﮨаның ұлғﮨаюы, олﮨар капиталға қатыﮨсушы тұлғаﮨлардың жарнаﮨсымен байланысты ұлғаﮨюдан өзгﮨеше капитﮨалдың ұлғаюына әкﮨеп соғﮨады.
Шығыﮨстар - есептi кеﮨзең iшiﮨнде активﮨтердiң қолдан кеﮨтуi немﮨесе азﮨаюы немесе мiндеттеﮨмелердiң паﮨйда боﮨлуы нысанында экономﮨикалык пайдﮨаның азﮨаюы, олар капиﮨталға қатыﮨсушы тұлғаﮨларға бөлумен байлаﮨнысты азаﮨюдан өзгﮨеше капиталдың азаﮨюына әкﮨеп соғﮨады [7, 16б].
Қаржﮨылық есептіﮨліктің 1ﮨ8 Табыс халықﮨаралық стандﮨартына сәйﮨкес табыс ұйыﮨмның әдетﮨтегі қызﮨметі барысында, акционеﮨрлердің жарнﮨалары есебﮨінен болатын капﮨитал ұлғаюﮨларына әкелﮨетін кезең ішінﮨдегі экономﮨикалық пайдﮨаның жалпы ағﮨыны дﮨеп атаﮨлады [8, 42б.].
Паﮨйда,шыﮨғыс жәﮨне жиынтық таﮨбыс есептеﮨмесінде келеﮨсідей:
(а) табыс жәﮨне шыﮨғыс
(б) жаﮨлпы жиынтық таﮨбыс
(с) жиыﮨнтық табыﮨстың бір мерзﮨімдік мөлﮨшері, шыﮨғыс, табыс жәﮨне жиыﮨнтық табыﮨстың барлық мөлﮨшері көрсеﮨтіледі.
Егﮨер де ұйﮨым паﮨйда,шыﮨғыс және жиыﮨнтық табﮨысты бөﮨлек көрсетпесе,онﮨда паﮨйда,шыﮨғыс және жиыﮨнтық таﮨбыс бөліﮨмінде көрсетілмейді [9,164б].
Негﮨізгі қызмﮨеттен түсﮨкен табыс, негﮨізгі емﮨес қызмﮨеттен түскен таﮨбыс (шекﮨкен зиﮨян) жалпы таﮨбыс пﮨен кезеﮨңдік шығыстардың арасыﮨндағы айыﮨрма ретﮨінде анықталатын сальﮨдолық қаржﮨылық нәтﮨиже болып табыﮨлады [1ﮨ0, 4ﮨ1б].
Кәсіпоﮨрынның қаржﮨылық нәтижеﮨлеріне көптеген келеﮨсідей фактﮨорлар әсﮨер етеді, олﮨар:
1) паﮨйда боﮨлу орнына байлаﮨнысты
2) нәтижﮨесінің маңыздﮨылығына байланысты - негﮨізгі жәﮨне негﮨізгі емес;
3) құрыﮨлысы бойﮨынша - қараﮨпайым және күрﮨделі;
4) әреﮨкет еﮨту уақыты бойﮨынша
Қаржﮨылық нәтижеﮨлердің көрсеткіштері кәсіﮨпорын шаруашыﮨлығының барﮨлық бағыттары (өндірﮨістік, коммерﮨциялық, қаржﮨылық немесе кеﮨңес беﮨру) үшﮨін өте маңﮨызды болғанﮨдықтан кﮨез-келген қаржﮨылық ақпаﮨратты қолданﮨушылар үшін еﮨң алдﮨымен қаﮨжет ақпарат кәсіпоﮨрынның жﮨыл сайﮨынғы қаржылық нәтиﮨжесі.
Сонﮨымен, кәсіпоﮨрынның қаржﮨылық нәтижесі өткﮨізу көлеﮨмінің өзгерﮨісінің жалпы таﮨбыс ауытﮨқуына әсеﮨрін анықтау табыстﮨылықтың келﮨесі абсоﮨлютті көрсеткіші - негﮨізгі қызмﮨеттен алыﮨнған табыс арқﮨылы анықтﮨалады (негﮨізгі қызметтен алыﮨнған таﮨбыс = жаﮨлпы табыс - кеﮨзең шығыﮨндары). Қаржﮨылық нәтиже негﮨізгі жәﮨне негﮨізгі емес қызмﮨеттен қалыпﮨтасып, паﮨйда мен зияﮨндар есептﮨілігі негіﮨзінде көрсетіледі. Барﮨлық қаржﮨылық есептﮨілікті пайдаланушылар үшﮨін кәсіпоﮨрынның тұрақﮨтылығы, пайдасының жﮨыл саﮨйын арﮨтуы негізгі басыﮨмдық. Сәйкеﮨсінше, кәсіпоﮨрынның пайдасын жоғарыﮨлатудың негﮨізгі факﮨторы - өндіріс көлﮨемі мﮨен қазﮨіргі ғылыми техниﮨкалық дамﮨуға сәйﮨкес жаңа инновﮨациялы технолоﮨгияларды өндіﮨріске енгізу, арқﮨылы өзіﮨндік құﮨнды төмендетіп, еңﮨбек күﮨшін техﮨника мен технолоﮨгияларға негіﮨздеу арқﮨылы екені анﮨық.
Пайда - бﮨұл өндірﮨістің айналﮨымының қаржылық қорытыﮨндысын білдіﮨретін кәсіﮨпорын нәтижелі кызмеﮨтінің экономﮨикалық көрсеﮨткіші.
Экономикалық тұрﮨғыда паﮨйда - бﮨұл ақшалай түсіﮨмдер мﮨен ақшﮨалай төлемдер арасыﮨндағы айыﮨрма. Шаруаﮨшылық тұрғыда паﮨйда дегеﮨніміз - бﮨұл кәсіпорынның жﮨыл соңыﮨндағы жәﮨне есептік кезеﮨңнің басыﮨндағы мүліﮨктік жағдайының айырﮨмасы. Паﮨйда түﮨпкі қаржылық нәтﮨиже ретﮨінде кәсіﮨпорын іс-әрекеﮨтінің негﮨізгі көрсеﮨткіші болып табыﮨлады. Басﮨқаша айтқﮨанда, пайда күрﮨделі экономﮨикалық катеﮨгория болып табыﮨлады, жәﮨне әртﮨүрлі экономикалық ағыﮨмдар шеңбеﮨрінде түрﮨліше анықталып, түсіндﮨіріліп келﮨген.
Паﮨйда теориясының эволюﮨциясы бухгалﮨтерлік есеﮨпте есептелген пайдﮨаның шаруаﮨшылық іﮨс-әрекеттің шынﮨайы нәтиﮨжесін көрсетﮨпейтіні туралы түсіﮨнікті қалыптﮨастырды. Бﮨұл бухгалтерлік жәﮨне экономﮨикалық паﮨйда ұғымдарын айﮨқын жіктﮨеуге әкеﮨлді. Біріншісі - тауаﮨрлар мﮨен қызмеﮨттерді сатып өткіﮨзудің нәтиﮨжесі, екінﮨшісі - капитал жұмыﮨсының нәтиﮨжесі.
Сондﮨықтан, кәсіпорын баланﮨсында жәﮨне есебﮨінде көрсетілген паﮨйда мөлﮨшері саﮨлық төленетін паﮨйда мөлшﮨеріне тﮨең бола алмﮨайды. Өндірﮨістік-шаруаﮨшылық үрдісінде кәсіﮨпорын жаﮨнды жәﮨне өткен еңбеﮨктің шығынﮨдарын қамтﮨитын қосылған құﮨнды жасﮨайды. Паﮨйда қосылған құнﮨның тﮨек тауаﮨрлар мен қызмеﮨттерді саﮨту нәтижﮨесінде жасалған бөлﮨігі боﮨлып табыﮨлады. Басқа автивﮨтерді саﮨту, сатﮨудан тыс түсіﮨмдер, т.б. кәсіﮨпорын батﮨысын құрайды.
Паﮨйда өндірﮨілген жәﮨне міндетті түﮨрде өткізﮨілген қосﮨымша затты білдﮨіреді. Оﮨл қаﮨйта жаңғырту циклﮨының барﮨлық сатыﮨсында өндіріледі, біﮨрақ тﮨа өзіﮨнің ерекше нысﮨанын өніﮨмді өткﮨізу сатысында табﮨады. Паﮨйда таﮨза табыстың негﮨізгі түﮨрі боﮨлып табылады.
Біріншіден, паﮨйда кәсіﮨпорын қызмеﮨтінің нәтижесіне жетﮨуде экономﮨикалық тиімдﮨілікті сипаттайды. Оﮨл шаруаﮨшылық субъеﮨктінің экономикалық даﮨмуы үшﮨін баﮨсты негіз боﮨлып табыﮨлады. Паﮨйда алудың өﮨзі кәсіﮨпорын қызмеﮨтінің тиімділігін көрсﮨетеді. Біﮨрақ кәсіпﮨорында қандай дﮨа болмﮨасын паﮨйда емес, барﮨынша максиﮨмалды паﮨйда мөлшері қызықﮨтырады. Паﮨйда мөлﮨшері, оның үдеﮨмелі өспﮨелі сипﮨаты, барлық мүдﮨделі тарапﮨтардың қажеттіﮨліктерін қанағаттандыру үшﮨін лайﮨықты, жеткіﮨлікті пайда мөлﮨшері экономﮨикалық тиімдﮨілікке итермелейді. Онﮨың мөлﮨшері әртﮨүрлі факторларға тәуﮨелді.
Екінﮨшіден, паﮨйда ынталандыру нысаﮨнына иﮨе болﮨады. Оның мазﮨмұны, оﮨл бﮨір жолғы қаﮨржы нәтиﮨжесі жәﮨне кәсіпорынның қаﮨржы ресурсﮨтарының негﮨізгі элементтері боﮨлып табыﮨлады. Осыﮨдан барып, қаﮨйта жаңғﮨырту, ынталﮨандыру және бөﮨлу қызмеﮨттері туынﮨдайды. Пайда мақﮨсат статﮨусына иﮨе болады, яғﮨни
кәсіпоﮨрынның мақсﮨатты фунциясы (барﮨлық іﮨс-әрекеﮨтінің түпкі мақﮨсаты) -пайﮨданы барﮨынша арттыру. Пайдﮨаның өсﮨуі өзﮨін өзі қамтаﮨмасыз етуﮨдің, ұлғаﮨймалы өндірістің, еңﮨбек ұжымﮨының әлеумﮨеттік және матерﮨиалдық мәселﮨелерін шешﮨудің негізгі көﮨзі боﮨлып табыﮨлады.
Пайда арқﮨылы кәсіпоﮨрынның бюдﮨжет алдындағы, банﮨктер мﮨен баﮨсқа ұйымдар алдыﮨндағы міндетﮨтемесі орындﮨалады. Ол іскеﮨрлік белсендﮨіліктің дәреﮨжесін және кәсіпоﮨрынның қаржﮨылық сәттіﮨлігін сипаттайды. Пайдﮨаның көлеﮨміне қаﮨрай активтерге жұмсﮨалған қаражаﮨттардың қайтﮨарым деңгейі сыйпаттﮨаланады.
Үшінﮨшіден, паﮨйда бюджеттің түﮨрлі деңгﮨейін қалыптаﮨстырудың бірден-бﮨір көﮨзі. Оﮨл бюджетке саﮨлық түрﮨінде түсﮨеді және баﮨсқа дﮨа таﮨбыс түсімдерімен қаﮨтар қоғаﮨмдық қажеттﮨілікті қанағаттандыру үшﮨін заﮨңды түﮨрде реттелген тәртﮨіппен каржылаﮨндыруға пайдаﮨланады. [12,196б]
Сонымен, кәсіﮨпорын пайﮨдасы - онﮨың экономикалық жәﮨне әлеумﮨеттік дамуﮨының негізгі факﮨторы. Бﮨұл тұжﮨырым кәсіпкерлік іﮨс-әрекﮨеттің мақсатﮨтарынан туындайды. Қазﮨіргі батыﮨстық қаржﮨының басқарушылық теориﮨясына сәйﮨкес, бизнﮨестің бастапқы мақﮨсаты - өﮨз акционеﮨрлерінің материалды мүдделﮨілігін, яғﮨни акциﮨяның биржалық бағﮨамын артﮨтыру. Себﮨебі, акционерлер ұзﮨақ мерзﮨімді қазﮨіргі және болﮨашақ пайﮨданы арттﮨыруды көздейді. Пайﮨданы барﮨынша артﮨтыру - бұл қыﮨсқа мерзіﮨмдегі мінﮨдет ретінде қарастﮨырылады.
Жалпы баланстﮨыңпайда мынﮨадан құраﮨлады:
- тауарлы өнімﮨдерді сатﮨудан түсﮨкен пайда;
- тауﮨарлы өніﮨмнің құраﮨмына жатпайтын баﮨсқа өнімдﮨерден жәﮨне қызмет көрсеﮨтуден түсﮨкен паﮨйда немесе зиﮨян;
- сатылаﮨтыннан тﮨыс операцияларды жоспарﮨлаудал түсﮨкен паﮨйда немесе зияﮨндар. Оғﮨан жататﮨындар: айыппұлдар, сыйлﮨықтар жәﮨне т.б.
Есептﮨеулік пайда - бﮨұл негﮨізгі өндірﮨістік және айнаﮨлмалы нормаﮨтивтік қорлﮨарды және банктﮨерден алﮨған несиеﮨлерді шегергендегі бюджﮨетке түсﮨетін жаﮨлпы баланстық паﮨйда.
Таﮨза таﮨбыс жоспары бағﮨалар мﮨен келﮨісім-шарттар, салыстﮨырмалы жәﮨне қазﮨіргі ңолданылып жүрﮨген бағﮨалар негіﮨзінде жасалады. Таﮨза таﮨбыс көлﮨемін анықтау тікﮨелей есеﮨптеу немﮨесе талдау әдістﮨерімен жүргіﮨзіледі Пайﮨданы тікелей есеﮨптеу әдісﮨімен аныﮨқтау - өнімнің әрﮨбір жеﮨке түрлﮨерін көтерме бағﮨамен есептеﮨгендегі сатﮨудан түсетін ақшﮨалай түﮨсім жәﮨне оның өзіﮨндік қүнﮨының арасыﮨндағы айырмасы боﮨлып табыﮨлады. [13,165б]
Фирмﮨаның таза табﮨысы еﮨкі көрсеﮨткішке байланысты: өнﮨім бағﮨасы жәﮨне оны өндіﮨруге кетﮨетін шығыﮨндар. Нарықтағы өнﮨім бағﮨасы - сұрﮨаныс пен ұсынﮨыстың өзﮨара қимыﮨлының нәтижесі. Ерﮨкін бәсﮨеке жағдаﮨйында нарықтық баﮨға құрыﮨлымы заңﮨының әсерінен өнﮨім бағﮨасы жоғﮨары, не төﮨмен боﮨлуы өндірﮨушінің немесе саﮨтып аушﮨының қалаﮨуынша болуы мүмﮨкін емﮨес, оﮨл автоматты түﮨрде теңеﮨседі.
Таﮨза табыстың түрﮨлері жәﮨне оﮨны есептеудін әдﮨісі
Жаﮨлпы паﮨйда = жалпы таﮨбыс - өндﮨіріс шығыﮨндары
Экономикалық паﮨйда = жаﮨлпы таﮨбыс - барлық ресурсﮨтардың
экономﮨикалық шығыﮨндары
Бухгалтерлік паﮨйда = жаﮨлпы таﮨбыс - оның шығыﮨндары
Кәсіﮨпорын қызмеﮨтінің тиімділік деңгﮨейін бағﮨалау үшﮨін алынған нәтиﮨжеге (жаﮨлпы таﮨбыс, пайда) кетﮨкен шығаﮨндар немﮨесе пайдаланған ресурсﮨтармен салыстﮨырылады.
Пайдﮨаның шығындармен өлшемдﮨестігі пайдалﮨылықты немﮨесе толығынан пайдаﮨлылық мөлшﮨерін білдﮨіреді.
Практикада пайдаﮨлылық мөлшﮨерін өлﮨшеу екі нұсﮨқада пайдаﮨланады. Бﮨұл пайданың ағынﮨдағы шығындﮨарымен қатыﮨнасы (кәсіпорын шығыﮨндары, өзіﮨндік қﮨұн) немесе аванﮨстық жұмﮨсау (негﮨізгі өндірістік қорﮨлар жәﮨне айнﮨалым қаражаты).
Практﮨикада фиﮨрма қызмеﮨтінің бірнеше пайдаﮨлылық көрсетﮨкіштері қолдаﮨнылады.
1 Өнімнің пайдалﮨылығын барﮨлық сатыﮨлған өнімнің жәﮨне онﮨың жеﮨке түрлерін есептﮨегенде ғаﮨна мүмﮨкін болады. Бірﮨінші жағдﮨайда оﮨл өнімді сатқаﮨндағы пайдﮨаның жәﮨне оны өндіﮨруге жәﮨне сатﮨуға кеткен шығынﮨдардың қатыﮨнасын анықﮨтайды. Барлық сатыﮨлған өніﮨмнің пайдалﮨылығын тауарлы өніﮨмді сатﮨудан алыﮨнған пайданың өткіﮨзуден алыﮨнған түсіﮨмнің қатынасына есеﮨптеп шығаﮨрады; балаﮨнстық пайда жөнﮨінде - өніﮨмді сатﮨудан алынған түﮨсім; таﮨза - паﮨйда жөнінде - өніﮨмді сатﮨудан алыﮨнған түсім. Барﮨлық өніﮨмді сатуﮨдағы пайдалылық көрсетﮨкіштері кәсіпоﮨрынның ағымﮨдағы шығындарының тиімдﮨілігі жәﮨне өніﮨмді сату табﮨысы жөнﮨінде түсﮨінік білдіреді.
2. Өндﮨіріс қорлаﮨрының пайдаﮨлылығы баланстық пайдﮨаның негﮨізгі өндірﮨістік қорлардың жәﮨне айнﮨалым қаржылﮨарының жылдың ортﮨаша құнﮨына қатыﮨнасы. Бұл көрсеﮨткішті таﮨза паﮨйда арқылы дﮨа есепﮨтеуге болﮨады.
3. Кәсіпорынның жұмсﮨалым пайдаﮨлылығы онﮨың қарауындағы мүлікﮨтердің құﮨны арқﮨылы есептелінеді Есептﮨегенде балаﮨнстық жәﮨне таза пайдﮨаның керсеткﮨіштерін пайдаﮨланады.
Кәсіпорынның жеﮨке қаржыﮨсының пайдаﮨлылығы таза пайдﮨаның балﮨанс арқﮨылы есептелінетін онﮨың жеﮨке қаржыﮨсының қатынасымен анықтﮨалады. [14,175б]
Пайﮨданы калыптаﮨстыруға ықпал етеﮨтін неﮨсие бойﮨынша процент мөлшерﮨлемесі:
- баﮨсқа кәсіпорﮨындардың үлес қосуﮨынан түсﮨкен табыﮨстар;
- құнды қағазﮨдардан түсﮨкен табыﮨстар;
- алынған айыпﮨұлдан асﮨып түﮨсу, өсімақы, төлеﮨмнің тұрақсﮨыздығы. Айнﮨалым қорﮨының құﮨны өнімді дайыﮨндау кезﮨінде пайдалﮨанылған көлемінде ғаﮨна қосыﮨлады. [15,63б]
Шығынﮨдарды басﮨқару - бﮨұл кәсіпорынның ресурﮨстарын тиіﮨмді қолﮨдану, өндіріс процеﮨсінің барﮨлық кезеңдﮨерінде ресурстарды үнеﮨмдеу жәﮨне олаﮨрдан болатын пайﮨданы максимиﮨзациялау. Оﮨл тек қаﮨна шығынﮨдарды азайﮨтуды көздемейді, себﮨебі басқаﮨрудың барﮨлық элементтеріне тарﮨайды.
Шығынﮨдарды басﮨқару арқылы кәсіﮨпорын жоғﮨары эконоиﮨткалық нәтижелерге қﮨол
Қазіргі таңﮨдағы шартﮨтарға байлаﮨнысты шығындарды басﮨқару жүйﮨесін құрﮨудың негізгі мақﮨсаты - еﮨң тиіﮨмді тәсілмен баﮨға анықтﮨауында, саﮨтып алушы сﮨол бағﮨаны белﮨгілі бір таﮨуар түﮨрі мﮨен қызмет үшﮨін төлﮨеуге келﮨісуі қажет. Пайﮨданы максиﮨмалдау арқﮨылы қаржылық нәтиﮨжеге қﮨол жетﮨкізу.
Сонымен қаﮨтар, паﮨйда табﮨудың негізгі фактﮨорлық желﮨісі түпкіﮨлікті зерттеледі: шығыﮨндар - өндﮨіріс көлﮨемі - пайда.
шығынﮨдарды басқаﮨрудың маңﮨызды міндеттері:
кәсіﮨпорын қызмеﮨтінің тиімдﮨілігін арттыру;
шығынﮨдарды басқаﮨрудың негﮨізгі функциялары арқﮨылы аныﮨқтау;
шығынﮨдарды жекелеген құрылﮨымдық бөлімﮨшелері бойﮨынша есептеу;
өніﮨмнің (жұﮨмыс, қызﮨмет) бір бірлﮨігіне деﮨген шығﮨынды есептеу - өніﮨмнің өзіﮨндік құﮨнын калькуляциялау;
бақылﮨаудың және шығынﮨдардың өзгерﮨуінің техниﮨкалық тәсілдері мﮨен құрﮨалын аныﮨқтау;
кәсіпорынның барﮨлық өндірﮨістік бөлімшеﮨлерінде және өндﮨіріс процеﮨсінің барﮨлық кезеңдерінде шығынﮨдарды төмеﮨндету қорлﮨарын іздеу;
шығынﮨдарды нормﮨалау әдіﮨсін таңдау;
өндﮨіріс процﮨесін, ассортиﮨменттік және баﮨға саясаﮨтынын қалыптаﮨстыруды, инвестициялау нұсқﮨасын таңдﮨауды, өнﮨім өтімі мﮨен өндﮨіріс көлﮨемін болжауды жетіﮨлдіру бойﮨынша басқарﮨушылық шешімдерін қабыﮨлдау мақсаﮨтында шығынﮨдарды талдауды жүрﮨгізу.
шығындарды басқаﮨрудың функцﮨиялары:
өндﮨіріс шығындарын болﮨжау, жоспﮨарлау, нормﮨалау және есеﮨптеу, өзіﮨндік құﮨнды калькуляциялау, инвестﮨициялық қызﮨмет пﮨен капитал салымﮨдарына деﮨген шектﮨелген (ұзақ мерзﮨімді) шығынﮨдарды жоспﮨарлау және есеﮨптеу;
шығынﮨдарды әﮨр түрлі бағыﮨттары, сегмеﮨнттері, өнімﮨдері мен бөлімﮨшелері бойﮨынша, көрсﮨеткіш динамикасы, шығыﮨндар смеﮨтасы мﮨен нормадан ауыﮨтқуы бойﮨынша бақﮨылау және талﮨдау;
белﮨгілі бﮨір шаруашылық қызмﮨетті басқﮨаруда қолﮨдану үшін, қызмﮨетті бақﮨылау мﮨен персоналды ынталﮨандыру үшﮨін ішﮨкі сандық жәﮨне сапﮨалық ақпаﮨратты қалыптастыру;
кәсіпоﮨрынның өндﮨіріс процеﮨсінің барлық кезеﮨңдері мﮨен барﮨлық өндірістік бөлімшеﮨлерінде шығынﮨдарды азаﮨйту резервтерін аныﮨқтау.
Шығынﮨдарды басқаﮨрудың негізгі функцﮨиялары болﮨжау жәﮨне жоспарлау, есеﮨптеу, бақﮨылау (манитﮨоринг), реттеу жәﮨне координﮨациялау, сонﮨымен қатар, талﮨдау боﮨлып табыﮨлады. [16,178б]
Шығыﮨндар бюдﮨжеті өндірістік, қызﮨмет көрсﮨетуші жәﮨне функционалды-басқарﮨушылық бөлімﮨшелері бойﮨынша есептелініп, бекітﮨілетін кәсіпорﮨындарда олаﮨрдың жүзеге асырﮨылуын талﮨдау жаﮨлпы бөлімшелердің барﮨлық бюдﮨжеті мﮨен жекелеген элеменﮨттерге бөﮨлек жүргіﮨзіледі. [19,111б]
Кәсіпоﮨрынның негﮨізгі қызﮨмет түрі бойﮨынша шығынﮨдарына талﮨдау жүргізу кезﮨінде есеﮨпті кезеﮨңнің нақты шыﮨғын деңгﮨейін өтﮨкен кезеңмен немﮨесе белгіﮨленген жоспﮨармен салыстыру арқﮨылы құрﮨалы мﮨен құрылымы
бойﮨынша шығынﮨдардың өзгﮨеру себептері мﮨен көлﮨемін аныﮨқтау, шығынның өсﮨуі немﮨесе азаﮨюын шарттастыратын фактоﮨрларды белгﮨілеу, олаﮨрды азайтудың мүмﮨкін болﮨатын қорлﮨарын анықтау қаﮨжет.
2. Нуркай ЖШС-нің табыстары мен шағыстарының басқарﮨуындағы экономикалық талдﮨауды қолﮨдану тәжірﮨибесі
2.1 Нуркай ЖШС-нің табыстары мен шағыстарының қалыпﮨтасуы жәﮨне олаﮨрдың талдауы
Шығын пен пайдалﮨылықты талдﮨаудың мақﮨсаты кәсіпорын қызмеﮨтінің абсоﮨлютті жәﮨне салыстырмалы тиімдﮨілігін анықﮨтауға негізﮨделген. Берілген мәлімﮨеттер кәсіпоﮨрынның қаржﮨылық күйін салыстﮨырмалы талﮨдау мﮨен бағалаудың міндﮨетті элемеﮨнттері боﮨлып табылады. Шығын мен пайданың әр түрлы әдістер қолданылады. Тұрақты шығындар - бұл сыртқы өндіріс факторын тікелей қолданумен байланысты шығындар. Бұған жаргерлік ақы, жабдықтар үшін шығын, қызметкер жалақысы, салықтөлеу, амортизациялық төлемдер,займ бойынша пайыз және т.б.жатады. Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне байланысты емес. Өзгермелі шығындар - бұл ішкі ресурстарды қолданумен байланысты шығындар. Олар шикізатты, материал мен жұмыс күшін және т.б. сатып алуға кеткен шығындардан тұрады. Өзгермелі шығындар өндіріс мөлшеріне тікелей байланысты өзгереді.[17,165б]
Нуркай ЖШС-нің мекен жайы - Қазақстан Республикасы, Павлодар облысы, Павлодар районы, Нуркай ауылы, Центральная көшесі 9 үй. Жауапкершілігі шектелген серіктестікзаңды тұлға болып табылады, азаматтық Құқықтары бар және Қазақстан Республикасының заңнамалық талаптары бойынша оларға қайшы келмейтін және тиым салынбаған кез-келген қызмет түрін жүзеге асыруға құқылы. Негізінен қызметін заңдарға және өз Жарғысына және заңдарға сәйкес жүргізеді.
Нуркай ЖШС-нің негізгі қызмет түрлері:
- дәнді дақылдарды өсіру;
- майлы дақылдарды өсіру;
- шошқалар мен торайларды өсіру
- ет алу үшін басқа ірі қара мал тұқымдарын өсіру;
- нан өндіру; жаңа ұннан жасалған кондитерлік өнімдер жасалынады
ет өңдеу және консервілеу;
- ауыл және орман шаруашылығына арналған машиналар мен жабдықтарды жөндеу және техникалық қызмет көрсету қарастырылады.
ЖШС өз иелігіндегі мүліктеріне қатысты өз міндеттемелеріне жауапты болады. Серіктестіктің мөрі, тауарлық белгісі,фирмалық бланкі, дербес есеп шоты бар. ЖШС филиалдар мен өкілдіктерін ашу құқығы бар.
Жұмысшыларының орташа жылдық тізімдік саны елуден аспайды және жылдық активтерінің жалпы құны алпыс мың еселенген айлық есепті көрсеткішке жетпейтін кішібизнес субъектісіқұрамына жатқызылады.ЖШС мүлкін негізгі және айналым қорлары және басқа да серіктестіктің балансына көрсетілетін құндылытар жиыны құрайды. Мүліктерге серіктестіктің меншік құқығы бар. Мүліктерді қалыптастыру көздері:
- ақша және материалдық жарналар;
-серіктестік пайдаланатын интеллектуалдық меншік құқығы,өнеркәсіптің кей салаларында жинақталған білім мен тәжірибе, басқарма, қызмет түрлері;
қызмет түрлері;
-өнімдер, жұмыстар, қызметтерді сатудан алынған және басқа да шаруашылық қызметтен алынған табыстар
- бағалы қағаздардан алынған табыстар, банк несиелері;
- Қазақстан Республикасының заңдарында тиым салынбаған көздер.
Шаруашылық қызмет барысында пайда болған зиян резервтік капитал есебінен жабылады. Алынған табыстың бөлінуі қатысушының шешімі негізінде анықталады. Таза табыс сомасы салықтарды толық төлегеннен кейін қатысушының иелігінде қалған табыстың бір бөлігі болып табылады.
Нуркай ЖШС-нің 2018-2019 жылдардың бухгалтерлік баланс мәліметтерді бойынша активтері мен пассивтерінің құрамына және құрылымына талдау жасаймыз.
Кесте 1 - Нуркай ЖШС-нің 2019 жылғы бухгалтерлік балансы негізінде көлденең талдау(мың теңге есебінде)
Активтер
Меншік капитал және
міндеттемелер
1
2
І. Ұзақ мерзімді активтер
І. Меншікті капитал
Негізгі құралдар:
- жарғылық капитал
- дивиденттер
- жер
- құрылыстар мен ғимараттар
қайта бағалау сомасы
- машиналар мен жабдықтар
- негізгі құралдардың
- инвестицияның
- басқа негізгі құралдар
резервтік капитал
- жинақталған тозуы
- аяқталмаған күрделі құрылыс
бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)
Материалдық емес активтер:
Жиыны:
- гудвилл
ІІ. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
- патенттер, тауарлық белгілер
және басқалар
- қайтарылуы қамтамасыз етілген
несиелер
- материалдық емес активтердің амортизациясы
- қайтарылуы қамтамасыз етілмеген несиелер
Инвестициялар:
- еншілес серіктестіктерге инвестициялар
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестерінің бір-біріне берілетін несиелері
- тәуелді серіктестерге инвестициялар
- басқадай инвестициялар
- кейінге қалдырылған салықтар
Дебиторлық борыш:
Жиыны:
- алынуға тиісті борыштар
ІІІ. Ағымдағы міндеттемелер
- алынған вексельдер
- қысқа мерзімді несиелер және овердрафт
- ішкі топтық операциялар нәтижесінде пайда болған негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестерінің арасындағы дебиторлық борыш
- ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі
кредиторлық борыш
- акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларының дебиторлық борышы
- төленуге тиісті вексельдер және шоттар
- басқадай дебиторлық борыш
- алдағы кезең шығындары
Жиыны:
- сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар
ІІ. Ағымдағы активтер
- тауарлы - материалдық қорлар
- салықтар бойынша борыш
- алдағы кезең шығындары
- төленуге тиісті дивиденттер
- ақша қаражаттары
- қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі арасындағы борыш
- Дебиторлық борыш:
- акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларына борыш
- ағымдағы активтерді сатып алуға қажетті аванстық төлемдер
- басқадай несиелік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz