Психология ғылымының даму тарихындағы таным процестерінің зерттелуі
33. Психология ғылымының даму тарихындағы таным процестерінің зерттелуі
Когнитивтік психология ( лат. Cognitio білім) - эксперимент пен ойлауды математикалық модельдеуге бағытталған психология . Филиалы психология сияқты барлау танымдық процестердің деп жад , көңіл , сезім , ақпаратты ұсыну , логикалық ойлау , қиял , шешім қабылдау қабілеті [1] [2] . Қазіргі психолингвистиканың негізінде когнитивтік психологияның көптеген ережелері жатыр... Когнитивті психологияның тұжырымдары психологияның басқа салаларында, атап айтқанда әлеуметтік психологияда, тұлға психологиясында, білім беру психологиясында, сонымен қатар жасанды интеллект жүйелерін құруда кеңінен қолданылады.
Когнитивті психологияның өкілдері: Джордж Миллер , Джером Брунер , Улрик Нейссер , Саймон Герберт , Аллен Ньюелл , Карл Прибрам , Роберт Солсо , Джордж Сперлинг , Борис Величковский [3] [4] .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ТарихӨңдеу
Когнитивтік психологияның ресми басталуы 1956 жылдың 11 қыркүйегінен бастап Массачусетс технологиялық институтында ақпарат теориясымен айналысатын Электротехника және электроника институтының арнайы тобы басталғаннан басталады. Бұл кездесу психологиядағы танымдық төңкерістің бастамасы болды деп есептеледі. Қатысқандар арасында Джордж Миллер , Герберт Саймон , Ньюелл Аллен , Ноам Хомский , Дэвид Грин және Джон Свитс болды.
Б.М.Величковский когнитивті психологияның тарихын келесі негізгі тезистерде баяндайды. [бес]
Когнитивті психология - бұл инженерлік психология және эргономика сияқты сабақтас техникалық пәндердегі жетістіктер психологиясына әсер ететін өнім . Когнитивті психологияның қалыптасуына оқу процестерін және балалардың интеллектуалды дамуын зерттеу кезінде психологиялық қолдау қажеттілігі үлкен әсер етті ( Бюллер , Выготский , Пиаже ). Бұл міндеттер 1960 жылдарға дейін ескірген шеңберде шешілмеді. жануарлармен жүргізілген эксперименттерге негізделген бихевиоризм және адамдардың өзін осылай ұстайды деген болжам.
Когнитивті психологияны гештальт психологиясының өкілдері және ескі модельдердің шектеулерін түсінетін және жаңа ашылуларды ескеретін мінез-құлыққа жат емес өкілдері құрды . Мысалы, Э.Ч. Толмандық когнитивті картаға түсіру . Когнитивті психологияның дамуына нейропсихология өкілдері ( А.Р. Лурия және басқалар) үлкен үлес қосты . Бұл модельдердің барлығы 20-ғасырдағы компьютерлік төңкерістің арқасында және лингвистиканың алгоритмдік модельдермен қысқартылатындығын дәлелдеген Н.Хомскийдің лингвистикалық еңбектерімен байланысты инновациялық түрге ие болды . Д. Бродбент ақпаратты сенсорлық қабылдаудың компьютерлік модельдерін жасады.Р. Аткинсон (ағыл.) Орыс. компьютердің ұқсастығы бойынша адамның есте сақтау процестерін модельдеу. Вюрцбург мектебінде жасанды интеллект бойынша жұмыс шеңберінде проблемаларды шешу процестерін практикалық компьютерлік модельдеу басталды . 1967 жылы В.Нейсер когнитивті психология бойынша алғашқы оқулық жазды.
МРТ сияқты құралдармен миды тікелей зерттеу мүмкіндігі болғандықтан, бір жағынан, когнитивті модельдер жақсартуға мүмкіндік алды, екінші жағынан, жасанды интеллект өзін адам сияқты ұстауы керек пе деген сұрақ туды
34. Д.Дидромен, К.А. Гельвецийдің психологиялық көзқарастары
ГЕЛЬВЕТИС (Гельвеций) Клод Адриан (31 қаңтар 1715, Париж - 26 желтоқсан 1771, сол жерде) - француз ағартушысы. Париждегі иезуиттік колледждердің бірінде білім алып, ежелгі және қазіргі философияны, әдебиет пен тілдерді оқыды. 1738 - 51 жылдары ол жалпы салық жинаушы қызметін атқарды. Оның варианттылық бойынша оқуы оның Кан қаласының көркем әдебиет академиясының мүшесі болып сайлануына себеп болды, Бақыт туралы поэмасын Вольтер жоғары бағалады. Соңғысының мақұлдауымен Гельвеций 1751 жылы мемлекеттік қызметтен кетіп, энциклопедистер шеңберіне қосылу үшін Парижге көшті. Энциклопедияны құру жұмысына қосыла отырып , ол өзінің үйінде Францияның ең танымал адамдары - Дидро , Гольбах , баратын салон ашады. Аббе де Райнал, министр д'Аргенсон және басқалар.
Гельвецийдің материалистік көзқарастары Ағартушылық идеяларының жалпы ағымында қалыптасты. Ол табиғатты ең ұсақ бөлшектер - атомдардың қосылуы мен бөлінуі нәтижесінде пайда болған материалдық денелердің жиынтығы деп түсінді. Табиғатқа қозғалыс, кеңістік-уақыт сипаттамалары, себеп-салдарлық және бірдей қажеттілік тән. Әлемде кейбір заттардың басқаларына, дәлірек айтсақ, табиғат айналымына айналуы үздіксіз жүреді. Гельвеций материяны субстанция ретінде анықтаудан аулақ болды, оны әртүрлі материалдық қасиеттердің жиынтығын сипаттайтын сөз ғана деп санады. Адамды, басқа табиғи жаратылыстар сияқты, Гельвеций тек тірі жан ретінде қарастырған; оның сезімдерінің, тілектері мен қажеттіліктерінің қайнар көзі - сенсация. Гельвеций сенсация тұрғысынан қиялды, есте сақтауды, пайымдауды, ойлауды сенсацияға дейін азайтты,
Бұл идеялардың барлығы Гельвецийдің Ақыл туралы 1-кітабында көрсетілген (1758; орысша аудармасы 1917), оның жарық көруі оның өміріндегі және бүкіл француз ағартушыларының тарихындағы оқиға болды. Очерк парламент пен діни қызметкерлердің шабуылын бірден бастайды. Гельвецийге 100-ге жуық түсініктеме беріп, Сорбонна автордан бас тартуды талап етті. Дұшпандардың шабуылдарының, сондай-ақ көптеген пікірлестердің қатал сындарының себебі Гельвеций үнемі ұстанған утилитаризм тұжырымдамасы болды. Адамды табиғи болмыс ретінде анықтай отырып, тек материалдық қызығушылықтарды қанағаттандыруға ұмтылып, физикалық ләззат алуға қол жеткізе отырып, Гельвеций бұдан өзін-өзі сүю адамның негізгі инстинкті деп тұжырымдайды. Осы позициялардан ол адамның барлық сезімдерін және оның мінез-құлқын, адамдар арасындағы қатынастар мен қоғам құрылымын түсіндірді. Жақыныңа деген сүйіспеншілік - бұл өзіне деген сүйіспеншіліктің нәтижесі, достық өзімшіл қызығушылыққа негізделген,
1772 жылы Гельвеций қайтыс болғаннан кейін оның достарының, сондай-ақ Ресейдің Голландиядағы өкілі князь Д.Голицынның күш-жігері арқылы оның екінші кітабы жарық көрді Адам туралы , онда білім беру проблемасы оның антропологиялық тұжырымдамасының орталығында: Адамдар да бейімділіксіз туады; немесе ең қарама-қайшы жаман қасиеттерге бейімділікпен. Демек, олар тек білім берудің өнімі (2 томдық шығармалар, 2-том. Москва, 1974, 185-бет).
Білім берудің құдіреттілігіне деген сенім Гельвецийді демократиялық қоғамдық-саяси бағдарлама жасауға итермеледі. Оның идеалы - Франция ұсақ республикалардың конфедерациясы ретінде, мұнда ағартылған монарх шын мәнінде мемлекет президентінің рөлін атқарады. Барлық азаматтар үшінші биліктің мүшесі болып, тең саяси құқықтарға ие болады. Олардың арасындағы мүліктік жағдайдағы айырмашылық барынша азайтылады. Заңдар мен әдет-ғұрыптарға қажетті өзгерістер енгізу арқылы ағартушы заң шығарушы әлеуметтік апаттардың себептерін жойып, халықтың тыныштығын және мемлекеттің тұрақты өмір сүруін қамтамасыз ете алды. Гельвецийдің көзқарастары материалистік философияның одан әрі дамуына әсер етті. Ол утилитаризмнің тұтас жүйесінің негізін қалады ; И.Бентам мен Дж.С.Милл оның ізбасарлары болды.
Дени Дидро (фр. Denis Diderot) (1713-1784)- француз философы, ағартушы, жазушы, өнер сыншысы, энциклопедияның редакторы және ұйымдастырушысы.[1]
Дени Дидро
Дени Дидро XVIII ғасырдағы француз ағартушы-материалисті. ''Ғылымдар, өнер және қолөнер энциклопедиясы'' авторы. Бұл еңбек француз буржуазиялық төңкерісінің идеологиялық дайындығына ықпал еткен. Дидро тәрбиеге көзкарасы Гельвецияның Адам кітабын жүйелі түрде жоққа шығару атты еңбегінде баяндалған.[2] Дени тұжырымы бойынша адамның өзін сүюі жақсы қасиет. Ол Гельвеций түжырымы бойынша, адамның өзін сүюі эгоизмнің бастауы деген шкфге қарсы тұрады. Дидроның ірі шығармалары: "Философиялық ойлар , Аллея немесе Скептиктің серуені" (1747), "Көзі көретіндерге сабық үшін соқырлар туралы хат" (1749), "Табиғатты тану турал ойлар", "Даламбердің Дидромен әңгімесі", "Даламбердің түсі", "Монахиня", "Рамоның жиені", "Жак-фаталист және оның қожайыны" және т.б.[3] Француз ағартушысы, жазушы, мәдениет қайраткері, энциклопедияшыфилософ. Қолөнершінің отбасында дүниеге келген. Жергілікті иезуиттер колледжінде білім алған, сосын Париждегі колледжді бітіріп шыққан. 1732 жылы өнер магистрі атағын алған. Оншақты жыл бойы жеке үйлерде сабақ беріп, кеңсе қызметіне көмектесіп, жұпыны ғана өмір сүрген. 1751 жылдан 1780 жылға дейін Францияда Энциклопедияның немесе ғылымдардың, өнердің және қолөнердің Түсіндірме сөздігінің 35 томдығы шығып тұрды. Дени Дидро француз Ағартушылығының және бүкіл Еуропа мәдениетінің дамуында орасан зор рөл атқарған Энциклопедияның Бас редакторы (1758 жылға дейін Д. Аламбермен бірге) болды. Дидроның қоғамдық саяси және әдеби қызметі 18 ғасырдың аяғындағы Ұлы француз революциясын рухани дайындауға үлкен ықпал етті, бірақ өзі соның аз ақ алдында қайтыс болды. Өзінің саяси көзқарастары жағынан ол феодалдық деспотиялық құрылысқа түбегейлі қарсы болды, амтериалістік және атеистік бағыт ұстады, сол үшін үкімет пен католиктік Шіркеу тарапынан ұдайы қуғынға түсіп отырды. Дидроның ғылыми, әдеби және қоғ саяси қызметі дүние жүзінде кеңінен танымал.
35. И. Кант идеясы
Иммануил Кант (1724-1804)Қарапайым отбасының түлегі, әкесі теріден ер-тұрман, жүген, шідер жасайтын шаруа болған. Канттың гимназияға, кейін Кенигсберг университетіне түсіп, білім алуына Шульц деген пастор қол ұшын берген. Университетте Кант философия мен қатар жаратылыстану ғылымдарын (математиканы, физиканы, астрономияны, географияны және меднцинаны) тиянақты оқып, меңгереді. Белгілі грузин, кеңес философы М.К. Мамардашвилидің жазғанындай, біз үшін Канттың ілімімен, еңбектерімен бірге оның өзі, оның өмірі - сабақ аларлық. Бір қызық жәйт - Канттың өмірінде, дейді Мамардашвили, назар аударарлық ешқандай оқиғалар болмаған деуге болады. Өмір бойы бір қалада - Кенигсбергте тұрған. Шығыс Пруссия жерінен ешқайда шықпаған. Басқа жерлерден оны көруге, онымен сөйлесуге атақты адамдар оған келіп тұрған (Фихте, Карамзин т.б.), ал өзі ешқайда, ешкімге бармаған. Сөйткен адам, оқымысты кейін университетте өне бойы географиядан сабақ беріп, Физикалық география деген үш томдық еңбек жазған. Еш жерде болмаған адам калайша мұхиттар, теңіздер, кұрлықтар, таулар, жан - жануарлар жөнінде, әр түрлі халықтар, елдер, олардың салт-дәстүрлері, әдет - ғұрыптары, мәдениеті жөнінде мамандар күмән келтірмейтіндей мағлұматтар береді?! Ғажап емес пе? Канттың не нәрсені болса да көзімен көргендей, сол жерге, сол елге, өзі арнай барғандай көз алдына келтіре алатын, сол жерді, сол елді, сол нәрсені сонда тұрған адамдардай суреттей алатын ойлау қабілеті болған. Кант ойлау, киял қабілеті жөнінде кеп жазды, терең пікірлер айтты. Тектен тек емес екен. Канттың априорлық (латынша аргіогі-бұрынғыдан) ұғымдар, априорлық түсінік жөніндегі ілімі бар: адам санасында тәжірибеден тыс пайда болатын түсінік.Кант өмір бойы үйленбеген, бала - шағасы болмаған. Бірақ бала оқыту, тәрбиелеу жөнінде аса құнды пікірлерге толы Педагогика деген еңбек жазған.Кант жасынан шалағай, әлсіз, әлжуаз болып, бала кезінде көп ауырған. Тума - туысқандары, көршілері бұл бала көп тұрмайтын шығар деген ойда болған. Жоқ, Кант творчестволық табысқа толы ұзақ ғұмыр кешкен; ержеткен соң еш те бір ауырмаған. Бұл күйге ол өзінің табандылығымен, еңбекқорлығымен, езін-өзі шынықтырып, жетілдіруімен, қатаң тәртіппен (режиммен) жеткен. Ұзақ жылдар бойы бір мезгілде жатып, бір мезгілде тұрып, бір мезгілде серуенге шығуды әдетке айналдырған. Қала тұрғындары Канттың аскан ұкыптылығын, дәлдігін ескеріп, ол серуенге шыққанда, айталық, кешкі сағат 5-те, сағаттарын түзей бастайтын болған. Кант жөнінде біз: ол өзін өзі жасады деп айта аламыз.Канттың өмірбаянын зерттеушілер оның асқан еңбекқорлығын атап көрсетеді. Күн сайын (Кант демалыс, мереке күндерін білмеген) 10-12 сағат студенттерге дәріс оку және ғылыммен айналысу Кант үшін үйреншікті әдет болған. Демалғанда шаршатқан бір пәнді (ғылымды), мысалы, математиканы қоя тұрып, баска пәнмен (логикамен), философиямен, физикамен т.т. мен айналысады екен.Кант - жан-жақты ғұлама. Ол университетте жыл сайын 5-6 паннен сабақ беріп, әртүрлі ғылым салаларынан күрделі еңбектер жазған. Өзінін ерен еңбекқорлығының, дарындылығының арқасында қарапайым отбасында дүниеге келген Кант әлем таныған философ, ғалым, ұстаз болды, үш академияның толық мүшесі болды.Әдебиетте Кант шығармашылығын екі кезеңге бөліп қарастыру дәстүрге айналды: 1770 жылдарға - сыни кезеңге дейінгі (докритический) және одан кейінгі сыни кезең (критический период). Алғашқы кезеңде Кант өз еңбектерінде жаратылыстанушы - ғалым ретінде танылады және объективтік дүние жөнінде материалистік тұжырымдар жасайды. Оның әйгілі бағдарламалық пікірі мынадай: маған материяны беріндер, мен одан дүниені калай құру керек екендігін көрсетейін. Бізді қоршаған дүние, Канттың пікірінше, адамға тәуелсіз өз алдына объективтік реалдылық ретінде өмір сүреді. Бұл, - әрине, материалистік түсінік.Кант өзінің аспан әлемінің механикалық заңдарға сай табиғи жолмен пайда болуы жөніндегі ғылыми тұжырымын Аспанның жалпы табиғи тарихы және теориясы (1755) деген еңбегінде жария қылады. Аспандағы планеталар бір кезде табиғи жолмен заңды түрде пайда болған, бір кезде олар жоқ болуы мүмкін; Күн де мәңгі жанып тұрмайды, түбі сөнеді; табиғат құбылыстарына тарихи тұрғыдан қарау керек деген диалектикалық тұжырым жасайды. 1754 жылы Кант бір еңбегінде Жер физикалық тұрғыдан картая ма? - деген мәселе көтереді. Кант жаратылыстану саласындағы еңбектерімен, дейді Энгельс, метафизикалық көзқарасқа түңғыш соқкы берді. Ағылшын философы А.Н. Уайтхед Кант жөнінде: егерде Кант барлық күш-жігерін философияға жұмсамағанда, ол аты әлемге жайылған ұлы физик болар еді - деп жазды. (Қара: Уайтхед А. Избранные работы по философии. М.:Прогресс, 1990, с. 199)Кант бірақ ғылымда жаратылыстану саласымен шектеліп калмады. Оны қызықтырған тағы бір ғылым саласы философия болды. Философтың өзінің айтқаны бар: өмір бойы мені екі нәрсе таңдандырумен келеді: төбемдегі жүлдызды аспан мен бойымдағы моральдық заң (Кант И. Соч. в 6-т. М., Мысль 1965 ч. 1. с.499)1770 жылдан бастап Канттың шығармашылық өмірінің екінші -сыни кезеңі басталады. Кант философиясын әдебиетте сыни философия деп атайды. Әңгіме неміс ойшылының өзіне дейінгі болмаса өз заманындағы философтарды, философиялық көзқарасты сынауы жөнінде емес: Кант теориялық және практикалык зердені, таным теориясын, адам санасында орын алып келе жатқан түсініктерді, бәрін де танып білуге болады деген оптимистік көзқарасты талдап, сын елегінен өткізеді. Осы екінші кезеңде Кант өзінің философиялық жүйесін құраған атақты сыни кітаптарын жазады: Таза зердеге сын (1781), Практикалық зердеге сын (1788) және Пікір кабілеттеріне сын (1790).Кант ғылымда ғана емес, философия саласында да іргелі жаңалықтар ашты, өзі айтқандай, коперниктік төңкеріс жасады. Бұлай деп мәлімдеуге оның толық құқы болды.Канттың философиядағы таным мәселесіКант таным мәселелерін жаңаша қойды және жаңаша шешті. Ең алдымен ол таным процесінін аумағын, шекарасын анықтады: бұл-субъект пен объектің ара - қатынасы, өзара әрекеті. Субъект және объект жөнінде Кантқа дейінгі таным теориясында әңгіме болмады: таным процесінде қайдағы бір абстракты адам кайдағы бір абстракты дүниені қалай болса солай тануға тырысады. Кантқа дейін тіпті философияда субъект жоғалып кетті. Субъекті философияға енгізген Кант және оның ізбасары И.Г. Фихте болды. Адам мен сыртқы дүниенің қарым-қатынасында бұрынғы түсінік бойынша, белсенді рөлді сыртқы дүниедегі құбылыстар атқарады деп есептелді. Адам санасы, адам (субъект) сыртқы дүниенің әсерін қабылдаушы ғана. Сыртқы дүниенің (Кант ілімінде объектің) әсерімен адам ол жөнінде мағлұматтар ала алады. Объектпен қарым-қатынас жасап, объект субъектіге әсер еткенше адам санасында ешқандай мәлімет жоқ (таза тақта). Кант осы түсінікті қатал сынады. Оның ойынша. объект субъектіге тәуелді: объекті анықтайтын, объект ретінде қарастыратын субъект. Субъект болмаса объект жоқ.Таным процесі,- деп атап көрсетеді неміс философы, жай пайымдау, бейнелеу емес, белсенді әрекет. Сананың, ойлаудың, танымның, субъектің белсенділігі, жасампаздығы жөніндегі идея, сөйтіп, Канттаң бастау алады. Адам кез келген объектіні тани бермейді, өзіне қажет, өзін қызықтырған объектіні ғана таниды. Кант философияда алғаш рет практика жөнінде мәселе қойып, практиканы адамның іс - әрекетімен байланыстырып, танымның негізі практика болып табылатынын болжап білді.Таным процесін жай бейнелеу деп тану жеткіліксіз екендігін ескерткенде Кант мына жәйтты естерімізге салып отыр: таным процесінде субъект объектіні сырттан жай бақылап қоймайды, оның ішкі құрылымын, байланыстарын ашады, объектіні өзгертеді.Кант таным субъекті және таным объекті деген ұғымдарды жаңаша қарастырды. Таным субъекті - өзімен өзі өмір сүретін, дара адам, аралдағы Робинзон емес; Ол - басқа адамдармен әр алуан қарым-қатынаста болатын, әлеуметтік ортада тәрбиеленіп жетілген қоғам өкілі; таным субъекті -- бүкіл қоғам. Субъект бүкіл адамзат игілігіне -- мәдениетіне, ғылымына, біліміне, техникасына арқа сүйеді. Таным процесінде, ғылымда, философияда қоғам алға тартқан мәселелер қойылып, шешімін табады. Таным объектін де Кант жаңаша түсінеді: бұл - бүкіл объективтік реалдылық емес, онымен субъект қарым-қатынас жасай алмайды. Объективтік дүние - шексіз. Таным объекті сол шексіз дүниенің бір жағы, бөлшегі (фрагменті) ғана. Сондықтан философиядағы дәстүрлі мәселе: дүние таныла ма? деген мәселе - абстракты қойылған мәселе. Ол жөніндегі әдеттегі түсінікте: дүние танылады деген тұжырым - абстракты. Дәұрысында - дүние таныла ма? - деген сұраққа: - Жок, танылмайды - деп жауап беру орынды. Әрине, Кант-ғалым дүниенің танылатынына күмән келтірмейді, бірақ дүние шексіз болғандықтан, ол ешкашан да бұратала танылмайды. Канттың кезінде де, одан кейінде де Кантты агностик деп айыптау Канттын ұстанымын түсінбеуден туған. Кант таным процесіне нақты, тарихи тұрғыдан карауды талап етеді. Формальды тұрғыдан дүние танылмайды деген пікір агностицизмді білдіреді. Бірақ Канттың пікірі таным процесінін күрделілігін, дүниенің шексіздігін, ал субъект пен объектің тарихи, нақты кұбылыстар екендігін түсінуден туған.Кант объективтік реалдылық ретіндегі шексіз дүние мен белгілі бір кезеңде таным объектіне айналған нақты дүниені (құбылыстарды) ажыратады. Алғашқысын өзіндік зат деп атайды; ол жөнінде біздің санамызда нақты түсінік жоқ, біз онымен қарым-қатынасқа енген жоқпыз. Сондықтан ол дүние танылмайды. Ал объект - бұл біздік зат, бізді қызықтырған, біз танығымыз келетін дүние. Объект, сөз жоқ, ерте ме, кеш пе танылады. Өзіндік зат та, дейді Ленин, бүгін танылмағанмен кейін бара-бара танылады, біздік затқа айналады. Болашақта қойылатын осындай сұрақтарға жауап ретінде Кант мынаны ескертеді: таным объектері үнемі өзгеріп, күрделеніп отырады, жаңа объектер пайда болады, бірақ қай кезде де әлі таным объектіне айналмаған, сондықтан танылмаған өзіндік заттар болады.Кант философияда тұңғыш рет таным ерекшелігі жөніндегі мәселені қойды. Нақты таным процесіне кіріспестен бұрын, дейді Кант, таным дегеніміз не?, таным қалай жүзеге асады?, танитын кім және танылатын не?, танымның шегі бар ма? деген сияқты мәселелерді шешіп алу керек. Таным процесімен барлық ғылымдар айналысады, бірақ жаңағыдай мәселелерді шешу тек философияның ғана қолынан келеді. Өйткені, философияны таным нәтижесі ғана қызықтырмайды, сол нәтижеге, яғни объект жөніндегі ақиқат білімге апаратын жол да қызықтырады. Философияның гносеологиялық тұжырымдары басқа ғылымдар үшін методологиялық нұсқау болып табылады. Сонымен, философия, Канттың ойынша, нақты таным процесінен тыс, оған дейін таным жайын, мүмкіндігін анықтап алуы керек. Ұстазының бұл идеясын кейін Гегель келеке кылады: Кант бұл арада суға түспей тұрып, суда жүзуді үйренбек болған схоластка ұқсап кеткен - дейді. Гегель сөзінің де жаны бар: суда жүзуді үйрену үшін суға түсу керек, әлденеше рет батып шығу керек. Сол сияқты танымның мәні, мүмкіндігі таным процесінде ғана анықталады. Оған дейін оны қалай білесің?Сонымен бірге Канттың ойында да терең мағына жатыр: танымның өзіндік ерекшеліктері бар, таным жайын объект арқылы да, субъект арқылы да тиянақты біліп алу мүмкін емес. Адамға салсаң, ол бәрін де танып білгісі келеді, ал бұл мүмкін емес. Кантқа дейінгі материалистер танымды сыртқы дүниедегі заттардың айнадағыдай бейнесі деп танып, таным жайын сыртқы дүние арқылы түсіндірмек болды. Мұндай әрекеттен бірақ ештеңе шықпады. Субъективтік идеалистер, керісінше, таным процесін субъектің іс-әрекеті деп, ал субъекті Менге, ойлауға, санаға теңеп, таным мәнін субъект арқылы түсіндіруге тырысты. Бұдан да нәтиже шықпады. Таным күрделі кұбылыс болып шықты.Кант ілімінде осы кезге дейін мәнін жоймаған құнды идеялар жетерлік. Мына бір идеяға назар аударып көрейік: адам кімге, неге болса да құрал болмауы керек; керісінше, өзіне де, басқаға да, қоғамға да мақсат болғандай дәрежеге жетуі керек (Қара: Кант И. Соч. в 6 т. Т.4,4.1, с. 209-270) Нағыз гуманистік, адами идея! Өкінішке орай, бұл идея әлі де еш елде, еш жерде жүзеге аса қойған жоқ. Барлық жерде адам өзін де, басқаларды да құрал ретінде пайдаланып келеді және басқаға да, қоғамға да өзін құрал етіп пайдалануға мүмкіндік беріп келеді.Бұрынғы кеңес кеністігінде соңғы кезге дейін Кантты дұрыс түсініп, орынды бағалау деген болған жоқ. Кеңес философтары, маркстік-лениндік философияның өкілдері Канттың алдында үлкен қарыздар. Ол жөнінде сөз бола қалса, еститініміз бір сарын еді: Кант - агностик, Кант - субъективтік идеалист, Кант - дуалист т.т.; Кант танымның өрісін тарылтып жіберді; тұтас дүниені танылатын затқа және танылмайтын затқа бөліп тастады; мән мен құбылыстың арасына өтпестей шек қойды; Кант білімнің, ұғымнын субъект пен объектің әр алуан қарым-қатынасынан, тәжірибеден туғанын көре тұра, априоризмге бой ұрды, яғни, тәжірибеден тыс, тәжірибеден бұрын пайда болатын білім бар деген пікірге келді; материализм мен идеализмнің арасында ауытқып, дәйексіздік танытқанмен, Кант негізінде субъективтік идеализмді жақтайды деген сияқты алып-қашпа пікірлер келтірілетін еді.Кант ілімінде дүниенің, өмірдің қайшылықты сипаты терең ашылған. Осының салдарынан таным да қайшылыққа, антиномияларға кездесіп отырады. Мысалы, дүние шекті ме, әлде шексіз бе? Бұл сұраққа бір мағынада - шекті не шексіз деп - жауап бере алмайсың; шекті де, шексіз де деп жауап беруге тура келеді. Адам қашан да дүниенің шегіне жете алмайды. Сонымен қатар дүние шегі бар, шекарасы бар заттардан тұрады. Басқаша айтқанда, дүниенің шексіздігі шекті заттардың болуымен байланысты. Бірінсіз бірі болмайды, қарама-қарсылықтар (шектілік және шексіздік) бірін бірі керек етіп тұрады.ҚорытындыӨмірінің соңғы кезінде Кант кейінгі адамзатқа аманат етіп, Мәңгі бейбіт өмірге деген кішігірім трактат жазып қалдырды. Оны оқи отырып, тап осы кезде - XXI - ғасырдын басында жазылған ба деп қаласың. Дүниедегі ең қымбат қазына Кант үшін - адам өмірі. Адам өмірін сақтау үшін халықтар арасында бейбітшілік орнау керек. Өздерінің әлеуметтік құрылымының, нәсілінің, дінінің. тілінің, мәдениетінің айырмашылығына қарамастан халықтар өзара келісіп, тату - тәтті өмір сүруі керек. Саясаттағы ең басты мәселе - жер бетіндегі өмірді сақтау. Осы мақсатта Кант дүниежүзі халықтары әр халықтың, ұлттың, әр адамның құқықтарын мойындайтын халықаралық келісімді қабылдауы керек деген идеяны ұсынды. (Қара: Кант Соч. Т.6., М., 1966, с. 260-289)Ешкімнің де ар-ұжданы, сенімі, еркіндігі, қалауы аяққа басылмауы керек. Көптеген философтар сияқты Кант - утопист. XVIII- ғасыр түгіл, ХХ-ғасырда да оның бұл идеясы жүзеге аса қойған жоқ. Бірақ осыған қарап, оның ойы құр сандырақ деуге бола ма?Біз Кант іліміндегі өміршен, жаңашыл идеяларды, пікірлерді, шешімдерді түгел қамтып шықтық деп айта алмаймыз. Біз солардың кейбір үлгілеріне ғана тоқталып өттік. Бірақ осының өзі философия жайынан хабардар адамдарға ой салар деген үміттеміз.XX- ғасырдың басында Батыста философтар арасында Кейін, Кантқа карай! деген қозғалыс өріс алды. Жаңакантшылдық деген беделді ағым пайда болды. Олардың түсінігінде Кант ілімі ескірген жоқ, керісінше, ХХ-ғасыр Кант сияқты ойшылдарды керек етіп жатыр. Кантқа қайта оралу XXI - ғасырдың басында да орынды. Өйткені Кант-болашақтың ғұламасы.Кант жөнінде көрнекті неміс филологы және философы З.Гумбольдтің мына сөзімен аяқтағымыз келеді: Канттың даңқы жөнінде әңгіме болғанда үш нәрсе күмән туғызбайды... Ол қиратқан нәрсе қайтадан қалпына келмейді: ол құрған нәрсе ешқашанда қирамайды; ең бастысы, - дейді Гумбольдт, - оның философияда жасаған төңкерісіне ойлау тарихында ешнәрсе тең келмейді.
36. Жюльен Ламетри идеясының даму шарттары
11. 4. Ж. ДЕ ЛАМЕТРИ МЕН Д. ДИДРО МАТЕРИАЛИЗМІ
:: Ж. де Ламетридің (1709-1751 жж.) басты еңбегі Адам - машина деп аталады.Адамды машина - жоғары дамыған интеллект деп санап, ол адам мен машинаарасындағы ұқсастықты қарастырып, аналогия жүргізді. Ол органикалық емесдүниеден органикалық өмір, одан өсімдік, одан жануарлар, одан адам жаралған деді.Ламетри қозғалысқа келтіру материяның ажырамас қабілеті (атрибуты)екеніне ерекше көңіл аударды. Кез келген дененің, тыныштық жағдайында болса да,барлық уақытта ішкі қозғаушы қуаты болады.Ламетридің айтуынша, қозғалыстың бастауы материяның,субстанцияның өз ішінде, оның барлық бөліктерінің өз бетінше қозғалатынқабілетке иелігінде.Материя қозғалысының негізі болатын күш немесе субстанцияның оданайырмашылығы болады және одан тысқары жатады. Бірақ, оған (материяға) әсерететін ешқандай басқа субстанцияны көзге елестетуге де, дәлелдеуге де болмайды.Сондықтан сірә, материя өз ішінде жандандыратын және қозғаушы күштіұстайды. Материяны белгісіз бір материалдық емес қозғалысқа келтірді дегендідәріптеу қисынға келмейді.::Этикада Ламетри утилитаризм теориясын ұстанды. Оған сәйкес адам өмірініңмақсаты - адамның өз басының бақытқа жетуі.
12. ЖЮЛЬЕН ДЕ ЛАМЕТРИ
13. 4. Ж. ДЕ ЛАМЕТРИ МЕН Д. ДИДРО МАТЕРИАЛИЗМІ
::Д. Дидроның (1713-1784 жж.) басты еңбектері: Философиялық принциптер,Материя және қозғалыс туралы, Даламбер мен Дидро әңгімесі.1751-1780 жылдар арасында ол 35 томдық Энциклопедияны басқарып құрастырды.Энциклопедияны діни көзқарастан бос, табиғи мен әлеуметтік ғылымдар, өнер,өнеркәсіп идеяларын қамтыды.Оның құрастыруына (1-35 Т.; 1751-1780 жж.) мынадай белгілі философтар үлес қосты:Вольтер, Монтескье, Кондильяк, Гольбах т.б.Ол қозғалысты - материяның маңызды қасиеті, абсолютті тыныштықты - табиғатта болмайтын абстрактылы түсінік ретінде қарастырады.Қозғалысқа ұзындық, ендік, тереңдік тәрізді ақиқат қасиеттерді жатқызады.:: Материяның ішкі белсенді қасиетінің қозғалыспен тығыз байланысын қарастыраотырып, Д. Дидро қозғалыс түрлерінің сапалық айырмашылықтары түсінігін көрсетеалған жоқ. Қозғалыстың барлығын қарапайым түрге, механикалық қозғалысқаапарып теліді, сапалық ауысуларды, секіріс түрлерін теріске шығарды, үздіксіздіктібарлық ғалам қозғалысының заңы деп пайымдады. Дидроның ойынша, адам - текфизикалық, басқа денелерден ойлау қабілетімен ғана ерекшеленетін тіршілік иесі.Мысалы, ол адамды сезімталдық пен жадыға ие болған құрал, сайманға ұқсатты.:: Дидро түсіндірмесіндегі орта дегеніміз - бәрінен бұрын саяси орта, тек осықоғамда ғана жұмыс істейтін құқық заңдары. Егер заңдар жақсы болса, онда әдетғұрып та жақсы, егер заңдар жаман болса, онда әдет-ғұрып та жаман, - деді ол.
Ла Меттри Францияда бірінші болып механикистік материализм жүйесінің дәйекті экспозициясын ұсынды . Ла Меттридің айтуынша, тек бір ғана зат бар; оның сезінуге және ойлауға тән қабілеттері ұйымдасқан денелерде кездеседі; дененің күйі сезімнің қабылдау ортасы арқылы жан күйін толығымен анықтайды. La Mettrie пікірін жоққа Р. Декартсезу қабілетінен айырылған қарапайым автоматтар сияқты жануарлар туралы. Ла Меттридің пікірінше, адам мен жануарларды табиғат бір саздан жаратады және адам жануарлардан тек қажеттіліктердің көп болуымен, демек, ақыл-ойдың үлкендігімен ерекшеленеді, өйткені Ла Меттри дененің қажеттіліктерін ақылдың өлшемі деп таныды. La Mettrie адам денесін сағат тіліне ұқсас өздігінен оралатын машина ретінде қарастырады.
Соңғы еңбектерінде Ла Меттри өсімдіктер мен жануарлар әлемінің шығу тегі бірлігі туралы, материя мен жануарлар әлемінің біртіндеп жақсаруы туралы ойларын білдіре отырып , эволюция идеяларына жақындады . Ламетрие зоофиттер - жануарлар өсімдіктері деген болжамды алға тартты , оны кейінірек ғылым растады. Ла Меттри сенсацияизм көзқарасын дамыта отырып , сыртқы әлем ми экранында көрінеді деп санады. Жылы этика , лауазымдарының сүйене гедонизма , сол уақытта қоғамдық мүдделерге елеулі рөл тағайындалған. Оның идеялары бойынша қоғамның дамуы көрнекті адамдардың қызметі мен білім берудің жетістігімен анықталады; Ла Меттри ағартушылық абсолютизмнің жақтаушысы болды, Оның философиялық идеялары елеулі әсерін тигізді Д. Дидро , П. Holbach , Қ Гельвеция Жорж құм ( графиня Рудольштадт) бойынша - көркем.
Ла Меттри сенсация іздерінің сақталуы толығымен органикалық күйге байланысты. Сондықтан сезінетін нәрсе материалдық болуы керек. Локк Жаратушының даналық идеясы оның ойлау материясын жаратқан деген болжамды толық мойындайды, дегенмен, ол жеке өзі жанның материалды еместігін қолдауға бейім болғанын айтты. Вольтер Декарттың Ойлау дегеніміз - мен деген сөзінен айырмашылығы: Мен - менмін, және менің ойымша, - деп тұжырымдайды және осыдан кейін дене ойлау үшін де қажет деген тұжырым жасады. Ла Меттри одан әрі қарай жүрді және сезімнің және ойлаудың қасиеті бар материя екендігіне тікелей сенімін білдірді. Ла Меттри өзінің материалистік философиясын осы уақытқа дейін қабылдайды, сондықтан ол кейбір жануарларды, әсіресе маймылдарды адамша сөйлеуге және ойлауға үйретуге мүмкіндік береді (Ланге).
La Mettrie Адам-машина - түйіндеме
Ламетрие Адам-машина (Л'омме машинасы) очеркінде одан да радикалды идеяларға келіп, оны анонимді түрде жариялап, онда алғашқы жұмыста баяндалған өзіндік формалар туралы ілімімен дәлелдейді. Машина адамы - өте құмарлықпен жазылған полемикалық эссе. Онда автордың материалистік көзқарастарын насихаттауға бағытталған жаңа жаңалықтар көп емес.
Бұл жұмыста Ла Меттри екі зат туралы декарттық доктринаға күрт шабуыл жасайды(материалдық және идеалды, кеңейту және ойлау), ол оны толығымен ерікті деп санайды. Декарттың өзі оларды көріп, есептегендей, - деп айқайлайды және өзін тек бір ғана материалдық принциптің болуын жақтаушымын деп ашық жариялайды. Ламетрие тек медицинаны адам білімінің көзі деп санайды. Эксперименттер мен бақылаулар (рухани өмірдің табиғаты туралы мәселені шешу үшін) дәрігерлердің жылнамаларында көптеген дәрігерлер бар, олар философтар емес, олар дәрігерлер емес, - дейді Ла Меттри. Адам - машина соншалықты күрделі, - деп жалғастырады ол, - ол туралы бірден нақты түсінік қалыптастыру және оны анықтау мүмкін емес; сондықтан рух философиясында мәселені шешуде алға ұмтылуға негізделген барлық ұлы философтардың барлық теориялық зерттеулері нәтижесіз болды. Сіз белгілі бір нәтижеге қол жеткізе аласыз тек іс жүзінде жанды бөлшектеуге тырысу арқылы - дене мүшелері бөлшектелген сияқты ... Содан кейін Ламетрие физикалық жағдайлардың психикалық өмірге әсері туралы айтады - ауру мен денсаулықтың әсері туралы, апиынның, шараптың, кофенің және басқа заттардың жанына әсері туралы - сонымен бірге тамақ. Британдықтар дөрекі және ашкөз, өйткені олар шикі етті жейді. Ол кейбір ақымақтық, кейбір кішкентай талшықтар, - дейді ол, ең нәзік анатомия таба алмайтын нәрсеErasmus дураков және Fontenelle. Сондықтан, Ла Меттридің пікірінше, адамның бірінші еңбегі - оның ұйымы. Білім - екінші артықшылық немесе артықшылық. Адамдардың барлық таланттары мен моральдық жетілуі осы көздерден шығады.
Адамгершіліктің негіздерін талдай отырып, Ла Меттри оған діни қолдау көрсету қажеттілігін жоққа шығарады. Ол жоғары болмыстың болуын сөзсіз жоққа шығармайды, бірақ соған қарамастан атеизм, оның пікірінше, адамгершілікті жоққа шығармайды. Кейбір өрнектерге сәйкес, Ла Меттри тек атеист емес, сонымен қатар әлем атеистік болмаса бақытты болмайды деп ойлады деп ойлауға болады. Бессмертность Ламетрия материя мен оның қозғалысының өлмейтіндігін мойындайды, өйткені материя мен қозғалыстан басқа ол Адам-машинада ешнәрсе танымайды. Қозғалыс пен тіршілік рухтың әрекетіне емес, организмге, материяға тиесілі екенін Ла Меттри таза физиологиялық эксперименттерге сілтеме жасай отырып дәлелдейді: жануарлардың еті өлгеннен кейін де қалтырайды; денеден бөлінген бұлшықеттер жиырыла береді; жүрек денеден бөлінгеннен кейін ұзақ қозғалады; жануарлар, мысалы, қораздар, бастары кесілгеннен кейін жүгіруді жалғастырады және т.б.Гюйгенс - қарапайым сағатқа .
Бұл менің жүйем, - дейді Ла Меттри Машина адамы деп қорытындылай келе, - дәлірек айтсақ, қателеспесем, шындықтың өзі. Бұл қысқа әрі қарапайым және оған кез-келген адам қарсылық білдірсін .
Этика La Mettrie
Басқа жазбаларда, мысалы, Ләззат алу өнері (Л'арт де джуир) кітабында Ла Меттри өзін-өзі сүюге негізделген этиканы қолдайды және өмірдің мақсаты - рахат, ал оның кімге қол жетімділігі туралы ойлаумен байланысты нәрселер ең жоғарғы рахат деп саналады. Бақыттың табиғаты және адамға ләззат беретін нәрсе тәрбиеге байланысты, сондықтан Ламетри қызғанышты да, өкінуді де ақылға қонымсыз деп санайды. Басқа жеке тұлғалардың қарай моральдық, этикалық көзқарастарын үшін ғана негіз болып табылады қатар өмір сүруі ғанибет, қайғы-қасірет, қайғы және т.б. олармен
37. Христиан Вольф идеясының ерекшелігі
Кедей отбасында дүниеге келген.
Йена университетінде математика, физика және философия оқыды .
1703 жылы ол Лейпциг университетінде ассистент атағын алды , онда 1706 жылға дейін дәрістер оқыды, сол кезде оған Галледе математика және натурфилософия профессоры лауазымы ұсынылды (1723 жылға дейін). Атеизмге тағылған айыптың салдарынан ғалым өз орнын тастап, Пруссиядан кетуге мәжбүр болды. Ол барып Гессен 1724-1740 жылы оқытылатын, Марбург университетінің , философия профессоры. 1736-1739 жылы Марбург жылы Х. Қасқыр студенттері болды М.В. Ломоносов және DI Виноградов . 1740 жылы король Фредерик IIфилософты Пруссияға қайта шақырды, ол қайтадан Галле университетінде сабақ бере бастады. 1743 жылы Вульф университеттің ректоры болды, ол осы лауазымда күндерінің соңына дейін болды.
Философ ретінде Вольф Лейбництің үлкен ықпалында болды , онымен ол жеке танысқан және хат жазысқан. Қасқырдың сіңірген еңбегі - Лейбниц философиясының орталық бөлімдерін жүйелеу. Сонымен қатар, рационализм дәстүріне де әсер етті . Ол өзінің еңбектерінде лейбницианстваның бір тармағы болып табылатын Вольфий ( англ . Wolffianism ) онтоологиялық теологиялық тұжырымдамасын дамытып , өте айқын жолға қойды , ол XVIII ғасырдың ортасында Джоахим Ланге сияқты қарсыластарға қарсы көптеген шабуылдарға қарамастан Германиядағы басым философиялық жүйе болып табылады . Кейіннен оны Иммануил Кант қатты сынға алды .
Кристиан Вульф Берлин (1711) [7] , Париж (1733) [8] және Петербург Ғылым академияларының (1725, құрметті) [9] шетелдік мүшесі, сонымен қатар Лондон Корольдік қоғамының мүшесі (1710) болды [10] . Көзі тірісінде ол академияда атақ пен беделге ие болды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚұруӨңдеу
Қасқыр нағыз төл ойшыл және ғалым бола тұра, шын мәнінде энциклопедиялық білімімен, тұжырымдамасының айқындылығымен, талдаулардың мұқияттығымен және педантиясымен ерекшеленді.
Х.Вольфтың математикадан бірнеше оқулықтары бар, олар Германия мен Ресейде осы пәнді оқытуды ұйымдастыруға қатты әсер етті . Ол 1716 жылы Лейпцигте шығарған Mathematisches Lexikon ерекше маңызға ие болды . Мамандандырылған математикалық сөздіктер 17 ғасырдың соңғы үштен бірінде пайда болғанымен (итальяндық Г.Виталийдің Математикалық лексикасы, 1668 ; Қол жетімді математика немесе математикалық сөздік ағылшын Дж. Моксон, 1679 ; француз Дж. Озанамның Математикалық сөздігі , 1690)), олардың барлығы ауқымы жағынан өте шектеулі және үзінді ақпарат берді. Қасқырдың жұмысы алғашқы математиканың энциклопедиялық сөздігі болды.
Кристиан фон Вульф 19-ғасырдағы табиғи құқықтың ірі өкілі және заң ғылымының негізін қалаушы болып саналады (яғни құқықтық тәртіп тұйық нормалар жүйесінен тұрады деген тұжырымға негізделген заң ғылымы). Неміс тілінің философиялық терминологиясының негізін қалаған - Қасқыр; ол анықтаған неміс тілінің көптеген сөздері, мысалы, Бедеутунг (мағынасы) , Ауфмеркскамкеит (зейін) , сих (өздігінен, өзі) , кейінірек күнделікті тілге енді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Іс жүргізуӨңдеу
Қасқыр туып-өскен Вроцлавтағы үйдегі ескерткіш тақта , 1679-1699 жж
1720 Vernünftige Gedanken von Gott, der Welt und des Menschen ( Құдай, әлем және адам туралы ақылға қонымды ойлар )
1721 Vernünftige Gedanken von dem gesellschaftlichen Лебен дер Меншен ( Адамдардың әлеуметтік өмірі туралы ақылға қонымды ойлар )
1728 Philosophia rationalis sive logica
1732 психология Empirica
1737 Theologia naturalis
Iuris Naturae et Gentium мекемелері
1746 ж. Вольфия эксперименттік физикасы неміс тіліндегі латын тіліндегі түпнұсқадан қысқартылды, одан Михаил Ломоносов орыс тіліне аударды , Императорлық Ғылым Академиясының мүшесі және химия профессоры
Христиан Қасқыр және оның ізбасарлары.
Неміс ағарту философиясының ең маңызды өкілі, ал мәні бойынша Германиядағы философиялық ағартудың әкесі немесе атасы Хр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Когнитивтік психология ( лат. Cognitio білім) - эксперимент пен ойлауды математикалық модельдеуге бағытталған психология . Филиалы психология сияқты барлау танымдық процестердің деп жад , көңіл , сезім , ақпаратты ұсыну , логикалық ойлау , қиял , шешім қабылдау қабілеті [1] [2] . Қазіргі психолингвистиканың негізінде когнитивтік психологияның көптеген ережелері жатыр... Когнитивті психологияның тұжырымдары психологияның басқа салаларында, атап айтқанда әлеуметтік психологияда, тұлға психологиясында, білім беру психологиясында, сонымен қатар жасанды интеллект жүйелерін құруда кеңінен қолданылады.
Когнитивті психологияның өкілдері: Джордж Миллер , Джером Брунер , Улрик Нейссер , Саймон Герберт , Аллен Ньюелл , Карл Прибрам , Роберт Солсо , Джордж Сперлинг , Борис Величковский [3] [4] .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ТарихӨңдеу
Когнитивтік психологияның ресми басталуы 1956 жылдың 11 қыркүйегінен бастап Массачусетс технологиялық институтында ақпарат теориясымен айналысатын Электротехника және электроника институтының арнайы тобы басталғаннан басталады. Бұл кездесу психологиядағы танымдық төңкерістің бастамасы болды деп есептеледі. Қатысқандар арасында Джордж Миллер , Герберт Саймон , Ньюелл Аллен , Ноам Хомский , Дэвид Грин және Джон Свитс болды.
Б.М.Величковский когнитивті психологияның тарихын келесі негізгі тезистерде баяндайды. [бес]
Когнитивті психология - бұл инженерлік психология және эргономика сияқты сабақтас техникалық пәндердегі жетістіктер психологиясына әсер ететін өнім . Когнитивті психологияның қалыптасуына оқу процестерін және балалардың интеллектуалды дамуын зерттеу кезінде психологиялық қолдау қажеттілігі үлкен әсер етті ( Бюллер , Выготский , Пиаже ). Бұл міндеттер 1960 жылдарға дейін ескірген шеңберде шешілмеді. жануарлармен жүргізілген эксперименттерге негізделген бихевиоризм және адамдардың өзін осылай ұстайды деген болжам.
Когнитивті психологияны гештальт психологиясының өкілдері және ескі модельдердің шектеулерін түсінетін және жаңа ашылуларды ескеретін мінез-құлыққа жат емес өкілдері құрды . Мысалы, Э.Ч. Толмандық когнитивті картаға түсіру . Когнитивті психологияның дамуына нейропсихология өкілдері ( А.Р. Лурия және басқалар) үлкен үлес қосты . Бұл модельдердің барлығы 20-ғасырдағы компьютерлік төңкерістің арқасында және лингвистиканың алгоритмдік модельдермен қысқартылатындығын дәлелдеген Н.Хомскийдің лингвистикалық еңбектерімен байланысты инновациялық түрге ие болды . Д. Бродбент ақпаратты сенсорлық қабылдаудың компьютерлік модельдерін жасады.Р. Аткинсон (ағыл.) Орыс. компьютердің ұқсастығы бойынша адамның есте сақтау процестерін модельдеу. Вюрцбург мектебінде жасанды интеллект бойынша жұмыс шеңберінде проблемаларды шешу процестерін практикалық компьютерлік модельдеу басталды . 1967 жылы В.Нейсер когнитивті психология бойынша алғашқы оқулық жазды.
МРТ сияқты құралдармен миды тікелей зерттеу мүмкіндігі болғандықтан, бір жағынан, когнитивті модельдер жақсартуға мүмкіндік алды, екінші жағынан, жасанды интеллект өзін адам сияқты ұстауы керек пе деген сұрақ туды
34. Д.Дидромен, К.А. Гельвецийдің психологиялық көзқарастары
ГЕЛЬВЕТИС (Гельвеций) Клод Адриан (31 қаңтар 1715, Париж - 26 желтоқсан 1771, сол жерде) - француз ағартушысы. Париждегі иезуиттік колледждердің бірінде білім алып, ежелгі және қазіргі философияны, әдебиет пен тілдерді оқыды. 1738 - 51 жылдары ол жалпы салық жинаушы қызметін атқарды. Оның варианттылық бойынша оқуы оның Кан қаласының көркем әдебиет академиясының мүшесі болып сайлануына себеп болды, Бақыт туралы поэмасын Вольтер жоғары бағалады. Соңғысының мақұлдауымен Гельвеций 1751 жылы мемлекеттік қызметтен кетіп, энциклопедистер шеңберіне қосылу үшін Парижге көшті. Энциклопедияны құру жұмысына қосыла отырып , ол өзінің үйінде Францияның ең танымал адамдары - Дидро , Гольбах , баратын салон ашады. Аббе де Райнал, министр д'Аргенсон және басқалар.
Гельвецийдің материалистік көзқарастары Ағартушылық идеяларының жалпы ағымында қалыптасты. Ол табиғатты ең ұсақ бөлшектер - атомдардың қосылуы мен бөлінуі нәтижесінде пайда болған материалдық денелердің жиынтығы деп түсінді. Табиғатқа қозғалыс, кеңістік-уақыт сипаттамалары, себеп-салдарлық және бірдей қажеттілік тән. Әлемде кейбір заттардың басқаларына, дәлірек айтсақ, табиғат айналымына айналуы үздіксіз жүреді. Гельвеций материяны субстанция ретінде анықтаудан аулақ болды, оны әртүрлі материалдық қасиеттердің жиынтығын сипаттайтын сөз ғана деп санады. Адамды, басқа табиғи жаратылыстар сияқты, Гельвеций тек тірі жан ретінде қарастырған; оның сезімдерінің, тілектері мен қажеттіліктерінің қайнар көзі - сенсация. Гельвеций сенсация тұрғысынан қиялды, есте сақтауды, пайымдауды, ойлауды сенсацияға дейін азайтты,
Бұл идеялардың барлығы Гельвецийдің Ақыл туралы 1-кітабында көрсетілген (1758; орысша аудармасы 1917), оның жарық көруі оның өміріндегі және бүкіл француз ағартушыларының тарихындағы оқиға болды. Очерк парламент пен діни қызметкерлердің шабуылын бірден бастайды. Гельвецийге 100-ге жуық түсініктеме беріп, Сорбонна автордан бас тартуды талап етті. Дұшпандардың шабуылдарының, сондай-ақ көптеген пікірлестердің қатал сындарының себебі Гельвеций үнемі ұстанған утилитаризм тұжырымдамасы болды. Адамды табиғи болмыс ретінде анықтай отырып, тек материалдық қызығушылықтарды қанағаттандыруға ұмтылып, физикалық ләззат алуға қол жеткізе отырып, Гельвеций бұдан өзін-өзі сүю адамның негізгі инстинкті деп тұжырымдайды. Осы позициялардан ол адамның барлық сезімдерін және оның мінез-құлқын, адамдар арасындағы қатынастар мен қоғам құрылымын түсіндірді. Жақыныңа деген сүйіспеншілік - бұл өзіне деген сүйіспеншіліктің нәтижесі, достық өзімшіл қызығушылыққа негізделген,
1772 жылы Гельвеций қайтыс болғаннан кейін оның достарының, сондай-ақ Ресейдің Голландиядағы өкілі князь Д.Голицынның күш-жігері арқылы оның екінші кітабы жарық көрді Адам туралы , онда білім беру проблемасы оның антропологиялық тұжырымдамасының орталығында: Адамдар да бейімділіксіз туады; немесе ең қарама-қайшы жаман қасиеттерге бейімділікпен. Демек, олар тек білім берудің өнімі (2 томдық шығармалар, 2-том. Москва, 1974, 185-бет).
Білім берудің құдіреттілігіне деген сенім Гельвецийді демократиялық қоғамдық-саяси бағдарлама жасауға итермеледі. Оның идеалы - Франция ұсақ республикалардың конфедерациясы ретінде, мұнда ағартылған монарх шын мәнінде мемлекет президентінің рөлін атқарады. Барлық азаматтар үшінші биліктің мүшесі болып, тең саяси құқықтарға ие болады. Олардың арасындағы мүліктік жағдайдағы айырмашылық барынша азайтылады. Заңдар мен әдет-ғұрыптарға қажетті өзгерістер енгізу арқылы ағартушы заң шығарушы әлеуметтік апаттардың себептерін жойып, халықтың тыныштығын және мемлекеттің тұрақты өмір сүруін қамтамасыз ете алды. Гельвецийдің көзқарастары материалистік философияның одан әрі дамуына әсер етті. Ол утилитаризмнің тұтас жүйесінің негізін қалады ; И.Бентам мен Дж.С.Милл оның ізбасарлары болды.
Дени Дидро (фр. Denis Diderot) (1713-1784)- француз философы, ағартушы, жазушы, өнер сыншысы, энциклопедияның редакторы және ұйымдастырушысы.[1]
Дени Дидро
Дени Дидро XVIII ғасырдағы француз ағартушы-материалисті. ''Ғылымдар, өнер және қолөнер энциклопедиясы'' авторы. Бұл еңбек француз буржуазиялық төңкерісінің идеологиялық дайындығына ықпал еткен. Дидро тәрбиеге көзкарасы Гельвецияның Адам кітабын жүйелі түрде жоққа шығару атты еңбегінде баяндалған.[2] Дени тұжырымы бойынша адамның өзін сүюі жақсы қасиет. Ол Гельвеций түжырымы бойынша, адамның өзін сүюі эгоизмнің бастауы деген шкфге қарсы тұрады. Дидроның ірі шығармалары: "Философиялық ойлар , Аллея немесе Скептиктің серуені" (1747), "Көзі көретіндерге сабық үшін соқырлар туралы хат" (1749), "Табиғатты тану турал ойлар", "Даламбердің Дидромен әңгімесі", "Даламбердің түсі", "Монахиня", "Рамоның жиені", "Жак-фаталист және оның қожайыны" және т.б.[3] Француз ағартушысы, жазушы, мәдениет қайраткері, энциклопедияшыфилософ. Қолөнершінің отбасында дүниеге келген. Жергілікті иезуиттер колледжінде білім алған, сосын Париждегі колледжді бітіріп шыққан. 1732 жылы өнер магистрі атағын алған. Оншақты жыл бойы жеке үйлерде сабақ беріп, кеңсе қызметіне көмектесіп, жұпыны ғана өмір сүрген. 1751 жылдан 1780 жылға дейін Францияда Энциклопедияның немесе ғылымдардың, өнердің және қолөнердің Түсіндірме сөздігінің 35 томдығы шығып тұрды. Дени Дидро француз Ағартушылығының және бүкіл Еуропа мәдениетінің дамуында орасан зор рөл атқарған Энциклопедияның Бас редакторы (1758 жылға дейін Д. Аламбермен бірге) болды. Дидроның қоғамдық саяси және әдеби қызметі 18 ғасырдың аяғындағы Ұлы француз революциясын рухани дайындауға үлкен ықпал етті, бірақ өзі соның аз ақ алдында қайтыс болды. Өзінің саяси көзқарастары жағынан ол феодалдық деспотиялық құрылысқа түбегейлі қарсы болды, амтериалістік және атеистік бағыт ұстады, сол үшін үкімет пен католиктік Шіркеу тарапынан ұдайы қуғынға түсіп отырды. Дидроның ғылыми, әдеби және қоғ саяси қызметі дүние жүзінде кеңінен танымал.
35. И. Кант идеясы
Иммануил Кант (1724-1804)Қарапайым отбасының түлегі, әкесі теріден ер-тұрман, жүген, шідер жасайтын шаруа болған. Канттың гимназияға, кейін Кенигсберг университетіне түсіп, білім алуына Шульц деген пастор қол ұшын берген. Университетте Кант философия мен қатар жаратылыстану ғылымдарын (математиканы, физиканы, астрономияны, географияны және меднцинаны) тиянақты оқып, меңгереді. Белгілі грузин, кеңес философы М.К. Мамардашвилидің жазғанындай, біз үшін Канттың ілімімен, еңбектерімен бірге оның өзі, оның өмірі - сабақ аларлық. Бір қызық жәйт - Канттың өмірінде, дейді Мамардашвили, назар аударарлық ешқандай оқиғалар болмаған деуге болады. Өмір бойы бір қалада - Кенигсбергте тұрған. Шығыс Пруссия жерінен ешқайда шықпаған. Басқа жерлерден оны көруге, онымен сөйлесуге атақты адамдар оған келіп тұрған (Фихте, Карамзин т.б.), ал өзі ешқайда, ешкімге бармаған. Сөйткен адам, оқымысты кейін университетте өне бойы географиядан сабақ беріп, Физикалық география деген үш томдық еңбек жазған. Еш жерде болмаған адам калайша мұхиттар, теңіздер, кұрлықтар, таулар, жан - жануарлар жөнінде, әр түрлі халықтар, елдер, олардың салт-дәстүрлері, әдет - ғұрыптары, мәдениеті жөнінде мамандар күмән келтірмейтіндей мағлұматтар береді?! Ғажап емес пе? Канттың не нәрсені болса да көзімен көргендей, сол жерге, сол елге, өзі арнай барғандай көз алдына келтіре алатын, сол жерді, сол елді, сол нәрсені сонда тұрған адамдардай суреттей алатын ойлау қабілеті болған. Кант ойлау, киял қабілеті жөнінде кеп жазды, терең пікірлер айтты. Тектен тек емес екен. Канттың априорлық (латынша аргіогі-бұрынғыдан) ұғымдар, априорлық түсінік жөніндегі ілімі бар: адам санасында тәжірибеден тыс пайда болатын түсінік.Кант өмір бойы үйленбеген, бала - шағасы болмаған. Бірақ бала оқыту, тәрбиелеу жөнінде аса құнды пікірлерге толы Педагогика деген еңбек жазған.Кант жасынан шалағай, әлсіз, әлжуаз болып, бала кезінде көп ауырған. Тума - туысқандары, көршілері бұл бала көп тұрмайтын шығар деген ойда болған. Жоқ, Кант творчестволық табысқа толы ұзақ ғұмыр кешкен; ержеткен соң еш те бір ауырмаған. Бұл күйге ол өзінің табандылығымен, еңбекқорлығымен, езін-өзі шынықтырып, жетілдіруімен, қатаң тәртіппен (режиммен) жеткен. Ұзақ жылдар бойы бір мезгілде жатып, бір мезгілде тұрып, бір мезгілде серуенге шығуды әдетке айналдырған. Қала тұрғындары Канттың аскан ұкыптылығын, дәлдігін ескеріп, ол серуенге шыққанда, айталық, кешкі сағат 5-те, сағаттарын түзей бастайтын болған. Кант жөнінде біз: ол өзін өзі жасады деп айта аламыз.Канттың өмірбаянын зерттеушілер оның асқан еңбекқорлығын атап көрсетеді. Күн сайын (Кант демалыс, мереке күндерін білмеген) 10-12 сағат студенттерге дәріс оку және ғылыммен айналысу Кант үшін үйреншікті әдет болған. Демалғанда шаршатқан бір пәнді (ғылымды), мысалы, математиканы қоя тұрып, баска пәнмен (логикамен), философиямен, физикамен т.т. мен айналысады екен.Кант - жан-жақты ғұлама. Ол университетте жыл сайын 5-6 паннен сабақ беріп, әртүрлі ғылым салаларынан күрделі еңбектер жазған. Өзінін ерен еңбекқорлығының, дарындылығының арқасында қарапайым отбасында дүниеге келген Кант әлем таныған философ, ғалым, ұстаз болды, үш академияның толық мүшесі болды.Әдебиетте Кант шығармашылығын екі кезеңге бөліп қарастыру дәстүрге айналды: 1770 жылдарға - сыни кезеңге дейінгі (докритический) және одан кейінгі сыни кезең (критический период). Алғашқы кезеңде Кант өз еңбектерінде жаратылыстанушы - ғалым ретінде танылады және объективтік дүние жөнінде материалистік тұжырымдар жасайды. Оның әйгілі бағдарламалық пікірі мынадай: маған материяны беріндер, мен одан дүниені калай құру керек екендігін көрсетейін. Бізді қоршаған дүние, Канттың пікірінше, адамға тәуелсіз өз алдына объективтік реалдылық ретінде өмір сүреді. Бұл, - әрине, материалистік түсінік.Кант өзінің аспан әлемінің механикалық заңдарға сай табиғи жолмен пайда болуы жөніндегі ғылыми тұжырымын Аспанның жалпы табиғи тарихы және теориясы (1755) деген еңбегінде жария қылады. Аспандағы планеталар бір кезде табиғи жолмен заңды түрде пайда болған, бір кезде олар жоқ болуы мүмкін; Күн де мәңгі жанып тұрмайды, түбі сөнеді; табиғат құбылыстарына тарихи тұрғыдан қарау керек деген диалектикалық тұжырым жасайды. 1754 жылы Кант бір еңбегінде Жер физикалық тұрғыдан картая ма? - деген мәселе көтереді. Кант жаратылыстану саласындағы еңбектерімен, дейді Энгельс, метафизикалық көзқарасқа түңғыш соқкы берді. Ағылшын философы А.Н. Уайтхед Кант жөнінде: егерде Кант барлық күш-жігерін философияға жұмсамағанда, ол аты әлемге жайылған ұлы физик болар еді - деп жазды. (Қара: Уайтхед А. Избранные работы по философии. М.:Прогресс, 1990, с. 199)Кант бірақ ғылымда жаратылыстану саласымен шектеліп калмады. Оны қызықтырған тағы бір ғылым саласы философия болды. Философтың өзінің айтқаны бар: өмір бойы мені екі нәрсе таңдандырумен келеді: төбемдегі жүлдызды аспан мен бойымдағы моральдық заң (Кант И. Соч. в 6-т. М., Мысль 1965 ч. 1. с.499)1770 жылдан бастап Канттың шығармашылық өмірінің екінші -сыни кезеңі басталады. Кант философиясын әдебиетте сыни философия деп атайды. Әңгіме неміс ойшылының өзіне дейінгі болмаса өз заманындағы философтарды, философиялық көзқарасты сынауы жөнінде емес: Кант теориялық және практикалык зердені, таным теориясын, адам санасында орын алып келе жатқан түсініктерді, бәрін де танып білуге болады деген оптимистік көзқарасты талдап, сын елегінен өткізеді. Осы екінші кезеңде Кант өзінің философиялық жүйесін құраған атақты сыни кітаптарын жазады: Таза зердеге сын (1781), Практикалық зердеге сын (1788) және Пікір кабілеттеріне сын (1790).Кант ғылымда ғана емес, философия саласында да іргелі жаңалықтар ашты, өзі айтқандай, коперниктік төңкеріс жасады. Бұлай деп мәлімдеуге оның толық құқы болды.Канттың философиядағы таным мәселесіКант таным мәселелерін жаңаша қойды және жаңаша шешті. Ең алдымен ол таным процесінін аумағын, шекарасын анықтады: бұл-субъект пен объектің ара - қатынасы, өзара әрекеті. Субъект және объект жөнінде Кантқа дейінгі таным теориясында әңгіме болмады: таным процесінде қайдағы бір абстракты адам кайдағы бір абстракты дүниені қалай болса солай тануға тырысады. Кантқа дейін тіпті философияда субъект жоғалып кетті. Субъекті философияға енгізген Кант және оның ізбасары И.Г. Фихте болды. Адам мен сыртқы дүниенің қарым-қатынасында бұрынғы түсінік бойынша, белсенді рөлді сыртқы дүниедегі құбылыстар атқарады деп есептелді. Адам санасы, адам (субъект) сыртқы дүниенің әсерін қабылдаушы ғана. Сыртқы дүниенің (Кант ілімінде объектің) әсерімен адам ол жөнінде мағлұматтар ала алады. Объектпен қарым-қатынас жасап, объект субъектіге әсер еткенше адам санасында ешқандай мәлімет жоқ (таза тақта). Кант осы түсінікті қатал сынады. Оның ойынша. объект субъектіге тәуелді: объекті анықтайтын, объект ретінде қарастыратын субъект. Субъект болмаса объект жоқ.Таным процесі,- деп атап көрсетеді неміс философы, жай пайымдау, бейнелеу емес, белсенді әрекет. Сананың, ойлаудың, танымның, субъектің белсенділігі, жасампаздығы жөніндегі идея, сөйтіп, Канттаң бастау алады. Адам кез келген объектіні тани бермейді, өзіне қажет, өзін қызықтырған объектіні ғана таниды. Кант философияда алғаш рет практика жөнінде мәселе қойып, практиканы адамның іс - әрекетімен байланыстырып, танымның негізі практика болып табылатынын болжап білді.Таным процесін жай бейнелеу деп тану жеткіліксіз екендігін ескерткенде Кант мына жәйтты естерімізге салып отыр: таным процесінде субъект объектіні сырттан жай бақылап қоймайды, оның ішкі құрылымын, байланыстарын ашады, объектіні өзгертеді.Кант таным субъекті және таным объекті деген ұғымдарды жаңаша қарастырды. Таным субъекті - өзімен өзі өмір сүретін, дара адам, аралдағы Робинзон емес; Ол - басқа адамдармен әр алуан қарым-қатынаста болатын, әлеуметтік ортада тәрбиеленіп жетілген қоғам өкілі; таным субъекті -- бүкіл қоғам. Субъект бүкіл адамзат игілігіне -- мәдениетіне, ғылымына, біліміне, техникасына арқа сүйеді. Таным процесінде, ғылымда, философияда қоғам алға тартқан мәселелер қойылып, шешімін табады. Таным объектін де Кант жаңаша түсінеді: бұл - бүкіл объективтік реалдылық емес, онымен субъект қарым-қатынас жасай алмайды. Объективтік дүние - шексіз. Таным объекті сол шексіз дүниенің бір жағы, бөлшегі (фрагменті) ғана. Сондықтан философиядағы дәстүрлі мәселе: дүние таныла ма? деген мәселе - абстракты қойылған мәселе. Ол жөніндегі әдеттегі түсінікте: дүние танылады деген тұжырым - абстракты. Дәұрысында - дүние таныла ма? - деген сұраққа: - Жок, танылмайды - деп жауап беру орынды. Әрине, Кант-ғалым дүниенің танылатынына күмән келтірмейді, бірақ дүние шексіз болғандықтан, ол ешкашан да бұратала танылмайды. Канттың кезінде де, одан кейінде де Кантты агностик деп айыптау Канттын ұстанымын түсінбеуден туған. Кант таным процесіне нақты, тарихи тұрғыдан карауды талап етеді. Формальды тұрғыдан дүние танылмайды деген пікір агностицизмді білдіреді. Бірақ Канттың пікірі таным процесінін күрделілігін, дүниенің шексіздігін, ал субъект пен объектің тарихи, нақты кұбылыстар екендігін түсінуден туған.Кант объективтік реалдылық ретіндегі шексіз дүние мен белгілі бір кезеңде таным объектіне айналған нақты дүниені (құбылыстарды) ажыратады. Алғашқысын өзіндік зат деп атайды; ол жөнінде біздің санамызда нақты түсінік жоқ, біз онымен қарым-қатынасқа енген жоқпыз. Сондықтан ол дүние танылмайды. Ал объект - бұл біздік зат, бізді қызықтырған, біз танығымыз келетін дүние. Объект, сөз жоқ, ерте ме, кеш пе танылады. Өзіндік зат та, дейді Ленин, бүгін танылмағанмен кейін бара-бара танылады, біздік затқа айналады. Болашақта қойылатын осындай сұрақтарға жауап ретінде Кант мынаны ескертеді: таным объектері үнемі өзгеріп, күрделеніп отырады, жаңа объектер пайда болады, бірақ қай кезде де әлі таным объектіне айналмаған, сондықтан танылмаған өзіндік заттар болады.Кант философияда тұңғыш рет таным ерекшелігі жөніндегі мәселені қойды. Нақты таным процесіне кіріспестен бұрын, дейді Кант, таным дегеніміз не?, таным қалай жүзеге асады?, танитын кім және танылатын не?, танымның шегі бар ма? деген сияқты мәселелерді шешіп алу керек. Таным процесімен барлық ғылымдар айналысады, бірақ жаңағыдай мәселелерді шешу тек философияның ғана қолынан келеді. Өйткені, философияны таным нәтижесі ғана қызықтырмайды, сол нәтижеге, яғни объект жөніндегі ақиқат білімге апаратын жол да қызықтырады. Философияның гносеологиялық тұжырымдары басқа ғылымдар үшін методологиялық нұсқау болып табылады. Сонымен, философия, Канттың ойынша, нақты таным процесінен тыс, оған дейін таным жайын, мүмкіндігін анықтап алуы керек. Ұстазының бұл идеясын кейін Гегель келеке кылады: Кант бұл арада суға түспей тұрып, суда жүзуді үйренбек болған схоластка ұқсап кеткен - дейді. Гегель сөзінің де жаны бар: суда жүзуді үйрену үшін суға түсу керек, әлденеше рет батып шығу керек. Сол сияқты танымның мәні, мүмкіндігі таным процесінде ғана анықталады. Оған дейін оны қалай білесің?Сонымен бірге Канттың ойында да терең мағына жатыр: танымның өзіндік ерекшеліктері бар, таным жайын объект арқылы да, субъект арқылы да тиянақты біліп алу мүмкін емес. Адамға салсаң, ол бәрін де танып білгісі келеді, ал бұл мүмкін емес. Кантқа дейінгі материалистер танымды сыртқы дүниедегі заттардың айнадағыдай бейнесі деп танып, таным жайын сыртқы дүние арқылы түсіндірмек болды. Мұндай әрекеттен бірақ ештеңе шықпады. Субъективтік идеалистер, керісінше, таным процесін субъектің іс-әрекеті деп, ал субъекті Менге, ойлауға, санаға теңеп, таным мәнін субъект арқылы түсіндіруге тырысты. Бұдан да нәтиже шықпады. Таным күрделі кұбылыс болып шықты.Кант ілімінде осы кезге дейін мәнін жоймаған құнды идеялар жетерлік. Мына бір идеяға назар аударып көрейік: адам кімге, неге болса да құрал болмауы керек; керісінше, өзіне де, басқаға да, қоғамға да мақсат болғандай дәрежеге жетуі керек (Қара: Кант И. Соч. в 6 т. Т.4,4.1, с. 209-270) Нағыз гуманистік, адами идея! Өкінішке орай, бұл идея әлі де еш елде, еш жерде жүзеге аса қойған жоқ. Барлық жерде адам өзін де, басқаларды да құрал ретінде пайдаланып келеді және басқаға да, қоғамға да өзін құрал етіп пайдалануға мүмкіндік беріп келеді.Бұрынғы кеңес кеністігінде соңғы кезге дейін Кантты дұрыс түсініп, орынды бағалау деген болған жоқ. Кеңес философтары, маркстік-лениндік философияның өкілдері Канттың алдында үлкен қарыздар. Ол жөнінде сөз бола қалса, еститініміз бір сарын еді: Кант - агностик, Кант - субъективтік идеалист, Кант - дуалист т.т.; Кант танымның өрісін тарылтып жіберді; тұтас дүниені танылатын затқа және танылмайтын затқа бөліп тастады; мән мен құбылыстың арасына өтпестей шек қойды; Кант білімнің, ұғымнын субъект пен объектің әр алуан қарым-қатынасынан, тәжірибеден туғанын көре тұра, априоризмге бой ұрды, яғни, тәжірибеден тыс, тәжірибеден бұрын пайда болатын білім бар деген пікірге келді; материализм мен идеализмнің арасында ауытқып, дәйексіздік танытқанмен, Кант негізінде субъективтік идеализмді жақтайды деген сияқты алып-қашпа пікірлер келтірілетін еді.Кант ілімінде дүниенің, өмірдің қайшылықты сипаты терең ашылған. Осының салдарынан таным да қайшылыққа, антиномияларға кездесіп отырады. Мысалы, дүние шекті ме, әлде шексіз бе? Бұл сұраққа бір мағынада - шекті не шексіз деп - жауап бере алмайсың; шекті де, шексіз де деп жауап беруге тура келеді. Адам қашан да дүниенің шегіне жете алмайды. Сонымен қатар дүние шегі бар, шекарасы бар заттардан тұрады. Басқаша айтқанда, дүниенің шексіздігі шекті заттардың болуымен байланысты. Бірінсіз бірі болмайды, қарама-қарсылықтар (шектілік және шексіздік) бірін бірі керек етіп тұрады.ҚорытындыӨмірінің соңғы кезінде Кант кейінгі адамзатқа аманат етіп, Мәңгі бейбіт өмірге деген кішігірім трактат жазып қалдырды. Оны оқи отырып, тап осы кезде - XXI - ғасырдын басында жазылған ба деп қаласың. Дүниедегі ең қымбат қазына Кант үшін - адам өмірі. Адам өмірін сақтау үшін халықтар арасында бейбітшілік орнау керек. Өздерінің әлеуметтік құрылымының, нәсілінің, дінінің. тілінің, мәдениетінің айырмашылығына қарамастан халықтар өзара келісіп, тату - тәтті өмір сүруі керек. Саясаттағы ең басты мәселе - жер бетіндегі өмірді сақтау. Осы мақсатта Кант дүниежүзі халықтары әр халықтың, ұлттың, әр адамның құқықтарын мойындайтын халықаралық келісімді қабылдауы керек деген идеяны ұсынды. (Қара: Кант Соч. Т.6., М., 1966, с. 260-289)Ешкімнің де ар-ұжданы, сенімі, еркіндігі, қалауы аяққа басылмауы керек. Көптеген философтар сияқты Кант - утопист. XVIII- ғасыр түгіл, ХХ-ғасырда да оның бұл идеясы жүзеге аса қойған жоқ. Бірақ осыған қарап, оның ойы құр сандырақ деуге бола ма?Біз Кант іліміндегі өміршен, жаңашыл идеяларды, пікірлерді, шешімдерді түгел қамтып шықтық деп айта алмаймыз. Біз солардың кейбір үлгілеріне ғана тоқталып өттік. Бірақ осының өзі философия жайынан хабардар адамдарға ой салар деген үміттеміз.XX- ғасырдың басында Батыста философтар арасында Кейін, Кантқа карай! деген қозғалыс өріс алды. Жаңакантшылдық деген беделді ағым пайда болды. Олардың түсінігінде Кант ілімі ескірген жоқ, керісінше, ХХ-ғасыр Кант сияқты ойшылдарды керек етіп жатыр. Кантқа қайта оралу XXI - ғасырдың басында да орынды. Өйткені Кант-болашақтың ғұламасы.Кант жөнінде көрнекті неміс филологы және философы З.Гумбольдтің мына сөзімен аяқтағымыз келеді: Канттың даңқы жөнінде әңгіме болғанда үш нәрсе күмән туғызбайды... Ол қиратқан нәрсе қайтадан қалпына келмейді: ол құрған нәрсе ешқашанда қирамайды; ең бастысы, - дейді Гумбольдт, - оның философияда жасаған төңкерісіне ойлау тарихында ешнәрсе тең келмейді.
36. Жюльен Ламетри идеясының даму шарттары
11. 4. Ж. ДЕ ЛАМЕТРИ МЕН Д. ДИДРО МАТЕРИАЛИЗМІ
:: Ж. де Ламетридің (1709-1751 жж.) басты еңбегі Адам - машина деп аталады.Адамды машина - жоғары дамыған интеллект деп санап, ол адам мен машинаарасындағы ұқсастықты қарастырып, аналогия жүргізді. Ол органикалық емесдүниеден органикалық өмір, одан өсімдік, одан жануарлар, одан адам жаралған деді.Ламетри қозғалысқа келтіру материяның ажырамас қабілеті (атрибуты)екеніне ерекше көңіл аударды. Кез келген дененің, тыныштық жағдайында болса да,барлық уақытта ішкі қозғаушы қуаты болады.Ламетридің айтуынша, қозғалыстың бастауы материяның,субстанцияның өз ішінде, оның барлық бөліктерінің өз бетінше қозғалатынқабілетке иелігінде.Материя қозғалысының негізі болатын күш немесе субстанцияның оданайырмашылығы болады және одан тысқары жатады. Бірақ, оған (материяға) әсерететін ешқандай басқа субстанцияны көзге елестетуге де, дәлелдеуге де болмайды.Сондықтан сірә, материя өз ішінде жандандыратын және қозғаушы күштіұстайды. Материяны белгісіз бір материалдық емес қозғалысқа келтірді дегендідәріптеу қисынға келмейді.::Этикада Ламетри утилитаризм теориясын ұстанды. Оған сәйкес адам өмірініңмақсаты - адамның өз басының бақытқа жетуі.
12. ЖЮЛЬЕН ДЕ ЛАМЕТРИ
13. 4. Ж. ДЕ ЛАМЕТРИ МЕН Д. ДИДРО МАТЕРИАЛИЗМІ
::Д. Дидроның (1713-1784 жж.) басты еңбектері: Философиялық принциптер,Материя және қозғалыс туралы, Даламбер мен Дидро әңгімесі.1751-1780 жылдар арасында ол 35 томдық Энциклопедияны басқарып құрастырды.Энциклопедияны діни көзқарастан бос, табиғи мен әлеуметтік ғылымдар, өнер,өнеркәсіп идеяларын қамтыды.Оның құрастыруына (1-35 Т.; 1751-1780 жж.) мынадай белгілі философтар үлес қосты:Вольтер, Монтескье, Кондильяк, Гольбах т.б.Ол қозғалысты - материяның маңызды қасиеті, абсолютті тыныштықты - табиғатта болмайтын абстрактылы түсінік ретінде қарастырады.Қозғалысқа ұзындық, ендік, тереңдік тәрізді ақиқат қасиеттерді жатқызады.:: Материяның ішкі белсенді қасиетінің қозғалыспен тығыз байланысын қарастыраотырып, Д. Дидро қозғалыс түрлерінің сапалық айырмашылықтары түсінігін көрсетеалған жоқ. Қозғалыстың барлығын қарапайым түрге, механикалық қозғалысқаапарып теліді, сапалық ауысуларды, секіріс түрлерін теріске шығарды, үздіксіздіктібарлық ғалам қозғалысының заңы деп пайымдады. Дидроның ойынша, адам - текфизикалық, басқа денелерден ойлау қабілетімен ғана ерекшеленетін тіршілік иесі.Мысалы, ол адамды сезімталдық пен жадыға ие болған құрал, сайманға ұқсатты.:: Дидро түсіндірмесіндегі орта дегеніміз - бәрінен бұрын саяси орта, тек осықоғамда ғана жұмыс істейтін құқық заңдары. Егер заңдар жақсы болса, онда әдетғұрып та жақсы, егер заңдар жаман болса, онда әдет-ғұрып та жаман, - деді ол.
Ла Меттри Францияда бірінші болып механикистік материализм жүйесінің дәйекті экспозициясын ұсынды . Ла Меттридің айтуынша, тек бір ғана зат бар; оның сезінуге және ойлауға тән қабілеттері ұйымдасқан денелерде кездеседі; дененің күйі сезімнің қабылдау ортасы арқылы жан күйін толығымен анықтайды. La Mettrie пікірін жоққа Р. Декартсезу қабілетінен айырылған қарапайым автоматтар сияқты жануарлар туралы. Ла Меттридің пікірінше, адам мен жануарларды табиғат бір саздан жаратады және адам жануарлардан тек қажеттіліктердің көп болуымен, демек, ақыл-ойдың үлкендігімен ерекшеленеді, өйткені Ла Меттри дененің қажеттіліктерін ақылдың өлшемі деп таныды. La Mettrie адам денесін сағат тіліне ұқсас өздігінен оралатын машина ретінде қарастырады.
Соңғы еңбектерінде Ла Меттри өсімдіктер мен жануарлар әлемінің шығу тегі бірлігі туралы, материя мен жануарлар әлемінің біртіндеп жақсаруы туралы ойларын білдіре отырып , эволюция идеяларына жақындады . Ламетрие зоофиттер - жануарлар өсімдіктері деген болжамды алға тартты , оны кейінірек ғылым растады. Ла Меттри сенсацияизм көзқарасын дамыта отырып , сыртқы әлем ми экранында көрінеді деп санады. Жылы этика , лауазымдарының сүйене гедонизма , сол уақытта қоғамдық мүдделерге елеулі рөл тағайындалған. Оның идеялары бойынша қоғамның дамуы көрнекті адамдардың қызметі мен білім берудің жетістігімен анықталады; Ла Меттри ағартушылық абсолютизмнің жақтаушысы болды, Оның философиялық идеялары елеулі әсерін тигізді Д. Дидро , П. Holbach , Қ Гельвеция Жорж құм ( графиня Рудольштадт) бойынша - көркем.
Ла Меттри сенсация іздерінің сақталуы толығымен органикалық күйге байланысты. Сондықтан сезінетін нәрсе материалдық болуы керек. Локк Жаратушының даналық идеясы оның ойлау материясын жаратқан деген болжамды толық мойындайды, дегенмен, ол жеке өзі жанның материалды еместігін қолдауға бейім болғанын айтты. Вольтер Декарттың Ойлау дегеніміз - мен деген сөзінен айырмашылығы: Мен - менмін, және менің ойымша, - деп тұжырымдайды және осыдан кейін дене ойлау үшін де қажет деген тұжырым жасады. Ла Меттри одан әрі қарай жүрді және сезімнің және ойлаудың қасиеті бар материя екендігіне тікелей сенімін білдірді. Ла Меттри өзінің материалистік философиясын осы уақытқа дейін қабылдайды, сондықтан ол кейбір жануарларды, әсіресе маймылдарды адамша сөйлеуге және ойлауға үйретуге мүмкіндік береді (Ланге).
La Mettrie Адам-машина - түйіндеме
Ламетрие Адам-машина (Л'омме машинасы) очеркінде одан да радикалды идеяларға келіп, оны анонимді түрде жариялап, онда алғашқы жұмыста баяндалған өзіндік формалар туралы ілімімен дәлелдейді. Машина адамы - өте құмарлықпен жазылған полемикалық эссе. Онда автордың материалистік көзқарастарын насихаттауға бағытталған жаңа жаңалықтар көп емес.
Бұл жұмыста Ла Меттри екі зат туралы декарттық доктринаға күрт шабуыл жасайды(материалдық және идеалды, кеңейту және ойлау), ол оны толығымен ерікті деп санайды. Декарттың өзі оларды көріп, есептегендей, - деп айқайлайды және өзін тек бір ғана материалдық принциптің болуын жақтаушымын деп ашық жариялайды. Ламетрие тек медицинаны адам білімінің көзі деп санайды. Эксперименттер мен бақылаулар (рухани өмірдің табиғаты туралы мәселені шешу үшін) дәрігерлердің жылнамаларында көптеген дәрігерлер бар, олар философтар емес, олар дәрігерлер емес, - дейді Ла Меттри. Адам - машина соншалықты күрделі, - деп жалғастырады ол, - ол туралы бірден нақты түсінік қалыптастыру және оны анықтау мүмкін емес; сондықтан рух философиясында мәселені шешуде алға ұмтылуға негізделген барлық ұлы философтардың барлық теориялық зерттеулері нәтижесіз болды. Сіз белгілі бір нәтижеге қол жеткізе аласыз тек іс жүзінде жанды бөлшектеуге тырысу арқылы - дене мүшелері бөлшектелген сияқты ... Содан кейін Ламетрие физикалық жағдайлардың психикалық өмірге әсері туралы айтады - ауру мен денсаулықтың әсері туралы, апиынның, шараптың, кофенің және басқа заттардың жанына әсері туралы - сонымен бірге тамақ. Британдықтар дөрекі және ашкөз, өйткені олар шикі етті жейді. Ол кейбір ақымақтық, кейбір кішкентай талшықтар, - дейді ол, ең нәзік анатомия таба алмайтын нәрсеErasmus дураков және Fontenelle. Сондықтан, Ла Меттридің пікірінше, адамның бірінші еңбегі - оның ұйымы. Білім - екінші артықшылық немесе артықшылық. Адамдардың барлық таланттары мен моральдық жетілуі осы көздерден шығады.
Адамгершіліктің негіздерін талдай отырып, Ла Меттри оған діни қолдау көрсету қажеттілігін жоққа шығарады. Ол жоғары болмыстың болуын сөзсіз жоққа шығармайды, бірақ соған қарамастан атеизм, оның пікірінше, адамгершілікті жоққа шығармайды. Кейбір өрнектерге сәйкес, Ла Меттри тек атеист емес, сонымен қатар әлем атеистік болмаса бақытты болмайды деп ойлады деп ойлауға болады. Бессмертность Ламетрия материя мен оның қозғалысының өлмейтіндігін мойындайды, өйткені материя мен қозғалыстан басқа ол Адам-машинада ешнәрсе танымайды. Қозғалыс пен тіршілік рухтың әрекетіне емес, организмге, материяға тиесілі екенін Ла Меттри таза физиологиялық эксперименттерге сілтеме жасай отырып дәлелдейді: жануарлардың еті өлгеннен кейін де қалтырайды; денеден бөлінген бұлшықеттер жиырыла береді; жүрек денеден бөлінгеннен кейін ұзақ қозғалады; жануарлар, мысалы, қораздар, бастары кесілгеннен кейін жүгіруді жалғастырады және т.б.Гюйгенс - қарапайым сағатқа .
Бұл менің жүйем, - дейді Ла Меттри Машина адамы деп қорытындылай келе, - дәлірек айтсақ, қателеспесем, шындықтың өзі. Бұл қысқа әрі қарапайым және оған кез-келген адам қарсылық білдірсін .
Этика La Mettrie
Басқа жазбаларда, мысалы, Ләззат алу өнері (Л'арт де джуир) кітабында Ла Меттри өзін-өзі сүюге негізделген этиканы қолдайды және өмірдің мақсаты - рахат, ал оның кімге қол жетімділігі туралы ойлаумен байланысты нәрселер ең жоғарғы рахат деп саналады. Бақыттың табиғаты және адамға ләззат беретін нәрсе тәрбиеге байланысты, сондықтан Ламетри қызғанышты да, өкінуді де ақылға қонымсыз деп санайды. Басқа жеке тұлғалардың қарай моральдық, этикалық көзқарастарын үшін ғана негіз болып табылады қатар өмір сүруі ғанибет, қайғы-қасірет, қайғы және т.б. олармен
37. Христиан Вольф идеясының ерекшелігі
Кедей отбасында дүниеге келген.
Йена университетінде математика, физика және философия оқыды .
1703 жылы ол Лейпциг университетінде ассистент атағын алды , онда 1706 жылға дейін дәрістер оқыды, сол кезде оған Галледе математика және натурфилософия профессоры лауазымы ұсынылды (1723 жылға дейін). Атеизмге тағылған айыптың салдарынан ғалым өз орнын тастап, Пруссиядан кетуге мәжбүр болды. Ол барып Гессен 1724-1740 жылы оқытылатын, Марбург университетінің , философия профессоры. 1736-1739 жылы Марбург жылы Х. Қасқыр студенттері болды М.В. Ломоносов және DI Виноградов . 1740 жылы король Фредерик IIфилософты Пруссияға қайта шақырды, ол қайтадан Галле университетінде сабақ бере бастады. 1743 жылы Вульф университеттің ректоры болды, ол осы лауазымда күндерінің соңына дейін болды.
Философ ретінде Вольф Лейбництің үлкен ықпалында болды , онымен ол жеке танысқан және хат жазысқан. Қасқырдың сіңірген еңбегі - Лейбниц философиясының орталық бөлімдерін жүйелеу. Сонымен қатар, рационализм дәстүріне де әсер етті . Ол өзінің еңбектерінде лейбницианстваның бір тармағы болып табылатын Вольфий ( англ . Wolffianism ) онтоологиялық теологиялық тұжырымдамасын дамытып , өте айқын жолға қойды , ол XVIII ғасырдың ортасында Джоахим Ланге сияқты қарсыластарға қарсы көптеген шабуылдарға қарамастан Германиядағы басым философиялық жүйе болып табылады . Кейіннен оны Иммануил Кант қатты сынға алды .
Кристиан Вульф Берлин (1711) [7] , Париж (1733) [8] және Петербург Ғылым академияларының (1725, құрметті) [9] шетелдік мүшесі, сонымен қатар Лондон Корольдік қоғамының мүшесі (1710) болды [10] . Көзі тірісінде ол академияда атақ пен беделге ие болды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚұруӨңдеу
Қасқыр нағыз төл ойшыл және ғалым бола тұра, шын мәнінде энциклопедиялық білімімен, тұжырымдамасының айқындылығымен, талдаулардың мұқияттығымен және педантиясымен ерекшеленді.
Х.Вольфтың математикадан бірнеше оқулықтары бар, олар Германия мен Ресейде осы пәнді оқытуды ұйымдастыруға қатты әсер етті . Ол 1716 жылы Лейпцигте шығарған Mathematisches Lexikon ерекше маңызға ие болды . Мамандандырылған математикалық сөздіктер 17 ғасырдың соңғы үштен бірінде пайда болғанымен (итальяндық Г.Виталийдің Математикалық лексикасы, 1668 ; Қол жетімді математика немесе математикалық сөздік ағылшын Дж. Моксон, 1679 ; француз Дж. Озанамның Математикалық сөздігі , 1690)), олардың барлығы ауқымы жағынан өте шектеулі және үзінді ақпарат берді. Қасқырдың жұмысы алғашқы математиканың энциклопедиялық сөздігі болды.
Кристиан фон Вульф 19-ғасырдағы табиғи құқықтың ірі өкілі және заң ғылымының негізін қалаушы болып саналады (яғни құқықтық тәртіп тұйық нормалар жүйесінен тұрады деген тұжырымға негізделген заң ғылымы). Неміс тілінің философиялық терминологиясының негізін қалаған - Қасқыр; ол анықтаған неміс тілінің көптеген сөздері, мысалы, Бедеутунг (мағынасы) , Ауфмеркскамкеит (зейін) , сих (өздігінен, өзі) , кейінірек күнделікті тілге енді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Іс жүргізуӨңдеу
Қасқыр туып-өскен Вроцлавтағы үйдегі ескерткіш тақта , 1679-1699 жж
1720 Vernünftige Gedanken von Gott, der Welt und des Menschen ( Құдай, әлем және адам туралы ақылға қонымды ойлар )
1721 Vernünftige Gedanken von dem gesellschaftlichen Лебен дер Меншен ( Адамдардың әлеуметтік өмірі туралы ақылға қонымды ойлар )
1728 Philosophia rationalis sive logica
1732 психология Empirica
1737 Theologia naturalis
Iuris Naturae et Gentium мекемелері
1746 ж. Вольфия эксперименттік физикасы неміс тіліндегі латын тіліндегі түпнұсқадан қысқартылды, одан Михаил Ломоносов орыс тіліне аударды , Императорлық Ғылым Академиясының мүшесі және химия профессоры
Христиан Қасқыр және оның ізбасарлары.
Неміс ағарту философиясының ең маңызды өкілі, ал мәні бойынша Германиядағы философиялық ағартудың әкесі немесе атасы Хр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz