Қазақстан өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігін көтеру резервтері

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1 ТАРАУ. ЕҢБЕК РЕСУРСЫ ҰҒЫМЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ..4
1.1 Еңбек ресурсының экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

2 ТАРАУ. ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.1 Еңбек нарығының экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.2 Еңбек нарығының қызмет ету ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.3 Еңбек нарығының негізгі құрамдастары және олардың өзара әрекеттесу тетігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2.4 Еңбек нарығының қазіргі түрлері мен үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ..12

3 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ... ...15
3.1 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының еңбек нарығы ... ... ... .15

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университеті

Экономика және менеджмент кафедрасы

РЕФЕРАТ
ПӘНІ: Кәсіпорын экономикасы
ТАҚЫРЫБЫ: Қазақстан өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігін
көтеру резервтері

ОРЫНДАҒАН: ф-21 ққ тобының

студенті Сулейменова З.Қ.
ТЕКСЕРГЕН: магистр
Бейсебаев А.С.

ҚАРАҒАНДЫ 2009

МАЗМҰНЫ

бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 ТАРАУ. ЕҢБЕК РЕСУРСЫ ҰҒЫМЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ..4
1.1 Еңбек ресурсының экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2 ТАРАУ. ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ
МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2.1 Еңбек нарығының экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.2 Еңбек нарығының қызмет ету
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.3 Еңбек нарығының негізгі құрамдастары және олардың өзара
әрекеттесу
тетігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
2.4 Еңбек нарығының қазіргі түрлері мен
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ...12

3 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ... ...15
3.1 Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының еңбек
нарығы ... ... ... .15

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..17

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18

КІРІСПЕ

Жұмыс күші болашақ тауар ретінде өзін еңбек рыногына өткізеді, өзінің
әлеуметтік-экономикалық қатынастар болып саналатын жалдауға беретін жұмыс
күші туралы және жұмыс беруші мен жұмыс күші арасындағы пайдалануды
көрсетеді. Рынокте еңбекақы мөлшері және жұмыспен қамтылу жағдайы
тіркеледі. Жұмыспен қамтылу — бұл еңбекақы алу (еңбек табысы) негізінде
жеке және қоғамдық мұқтаждықты қанағат-тандыруға байланысты адамдардың іс-
әрекеттері. Еңбек нарығының мөлшері қалай еңбек ресурстары, солай өндіріс
күшінің даму ауқымы арқылы анықталады. Кез келген тауарлы рынок өзіне тән
кез келген өзге тауарлы нарыққа қарағандағы өзгешелігінің өзгеше белгісі ол
жалдау және жұмыс күшін пайдалану негізінде қалай қызметкерлердің, солай
жұмыс беретіндердің еркіндігі, сонымен қатар мемлекет тарапынан әлөуметтік
кепілділікті қамтамасыз ету пайда болады.
Жұмыс күші нарығы инерциялық және қағида бойынша ол өндіріс сияқтанған
жылдамдықпен қайта құрылуға қабілетсіз. Кәсіпкерлік құрылымы, сыныптаманың
деңгейі және еңбек нарығының басқа да сипаттамасы біршама баяу өзгереді,
өндірістің қажеттілігінен артта қалады. Осының нәтижесінде институционалдық
жұмыссыздықтың ерекше алуан түрлілігі байқалады. Институционалдық бос жұмыс
орындары жөнінде жетілдірілмеген ақпараттың болуынан пайда болған
жұмыссыздықты айтуға болады.
Еңбек нарқы кез келген тауарлы нарық сияқты сұраныс пен ұсынысқа
негізделген. Сұраныс — бұл жағдайда қажеттілік нысаны ретінде бос жұмыс
орындары мен жұмыстың орындалуында бой көтереді, ал ұсыныс қамтылмаған
жұмыс күшінің немесе жұмыс орнын өзгерту тілектерінің болуы.
Сұраныс пен ұсыныс қызметкерлер арасында осы немесе басқа да жұмыс
істейтін жұмыс орындары және жұмыстарды орындау, сол сияқты жұмыс
берушілердің арасында керекті жұмыс күштерін жұмылдыру, қалай өзінің
сандық, солай сапалық құрамы жағынан бәсекелестік күрес арқылы іске асады.
Қазіргі кезде Қазаңстанның экономикасы әлі де болса аса күрделі өтпелі
кезеңді бастан кешіруде, бұл сөзсіз еңбек нарқына кері әсерін тигізуде.
Жұмыссыздық проб-лемасы, дер кезінде еңбекақыны төлеу және тағы басқалар
өте шиеленіскен жағдайда болып отыр. Міне, сондықтан да еңбек нарқы
жөніндегі мемлекеттік саясатты одан әрі жетілдіруді қажет етеді.

Еңбек нарғының негізгі мақсаты — еңбек ресурстарын жұмыспен тиімді және
нәтижелі қамту. Еңбекке жарамды адамдарды жұмыспен қамтамасыз ету аса
күрделі әрі мемлекеттік маңызды мәселе. Себебі, алға қойғңан саяси-
экономикалық және әлеуметтік қатынас негізінен туындаған оның
ерекшеліктерін бейнелейтін сапа белгісі. Жұмыспен тиімді қамту әрбір елдің
нақтылы даму кезеңдерінің деңгейіне сай жұмысқа жарамды адамдарды үнемді
және нәтижелі пайдаланып, оларды шаруашылық салалары және аймақ бойынша
бөлудің тепе-теңдік үлесімділігіне жету. Қорыта айтқанда, республикамызда
еңбек нарқын қалыптастыудың және дамытудың негізгі мақсаты осындай. Оның
мәні рентабельділігі төмен кәсіпорындардың бағытын өзгерту немесе мүлде
тарату, нарықтық жағдайға байланысты өндірісті қысқарту, сұраныстың кемуі,
өндірістердің салалық құрылымының өзгеруі және басқа да әлеуметтік-
экономикалық процестер салдарынан халықтың еңбекке жарамды бөлігінің
жұмыспен қамтамасыз етілмей отырғаны белгілі.
Қазіргі нарықтың экономика жағдайындағы жұмыссыздық
мынадай сипатқа ие. Біріншіден, болып жатқан технологиялық
жағдайлар мен компьютерлендіру жұмысшы күші мен жұмыс
уақытын ұтымды пайдалануға, жұмыс орны ғана емес, жұмыс
күшінде лайықты, орынды пайдаланып, қолдануға мүмкіндік
береді. Екіншіден, жұмыссыздық экономикалың өркендеу мен
халықты жұмыспен қамтудың арасындағы тікелей байланыссыз-ақ өсуді
көрсетеді.
Дегенмен, жұмыссыздықтың ауыр жүгімен қатар бағаның босатылуы және жеке
меншік пен кәсіпкерліктің пайда болуы жұмыссыздықтың бірте-бірте азая
бастауына себепкер болмақшы.

1 ТАРАУ. ЕҢБЕК РЕСУРСЫ ҰҒЫМЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Еңбек ресурсының экономикалық мәні

Еңбек- бұл тауар өндіру, қызмет көрсету кезінде
пайдаланылатын,ьадамадардың дене күші мкен ойлау қабілеттерін және сол
қабілеттерді іскеғ асыратын үдерісті білдіретін термин. Дәстүрлі саралануда
еңбекті α еңбегі және β еңбегі деп бөліп көрсету қарастырылған. Айтылға α
еңбегі белгіленген технология , нұсқау, үлгі бойынша атқарылатын, яғни
орындаушы өз тарапынан ешқандай жаңашылдықты енгізбейтін еңбекті айтамыз.
Бұл алғашқы белгілі бір тәртіппен орындалатын еңбек. β еңбегі термимні
жаңа рухани немесе материалдық игіліктерді, сонымен бірге жаңа өндіріс
әдістерін жасауға бағытталған еңбек. Еңбектің бұл түрін иновациялық,
шығармашылық еңбек деп те атайды.
α еңбегі басым болатын қызмет түрлері кең тараған. Мысалы, конвейерде
жинаушының белгіленген ырғақпен өндірістік операциялыларды орындауы осы
еңбектің түріне жатады. Белгілі бір тәртіппен тек қана мамандығы төмен қара
жұмыс қана орындалмайды. Соның ішінде, егер тек бұйрықтар мен нұсқауларды
орындаумен шектелетін болса, шенуіктің қызметтерін де жатқызуға да болады,
шын мәнінде ол да α еңбегіне жатады. Берілген тәртіп бойынша әрекеттерді
орындаудан бас тартуға рұқсат берілмейтінқызметтің күрделі түрлері де
кездеседі.
Жаңалық тапқыштардың, ғалымдардың, мұғаліидердің, дәрігерлердің,
инженерлердің, өндірісті ұйымдастырушылардың, кәсіпкерлердің еңбектері
шығармашылық түрге жатады. Шығармашылықтың жоғарға белгісі өнер болып
саналады, себебі онда қайталану болмайды және осы өрістегі шығармашылық
өнім жеке бастың, автор тұлғасының бейнесі болып табылмайды. Қазіргі
экономикада шығармашылық элементтер маңыздылығының бір белгісі-жұмыскердің
жалпы табысындағы қаламақы тү.рінде түсетін еңбекақы үлесіболуы мүмкін. Бұл
аспектіде әділ бәсекелестік пен құқықтық мемлекет жағдайында қызмет атқарып
жүрген кәсіпкерлердің пайдасы авторлық қаламақы түрінде болады.
Аталған еңбектің екі тypi де экономикалық үдерістерге затқа айналған
еңбек және нақты еңбектің нәтижесі түрінде қатысады. Дегенмен α еңбегінің
өнімі тек заттай түрінде емес, сонымен бipгe білім және тәрбие жүйесі
ретінде беріледі. Ережеге сай, β еңбегінің өнімi α еңбегіне қарағанда ұзақ
сақталады және көп жағдайларда уакытқа байланысты өседі. Еңбекті екі
құрамдасқа бөлу қажеттілігін олардың кәсіпорын табысына әр түрлі әсер
етуіне байланысты. Соңғы өнімнің α еңбегінің есебінен өcyi тек
жұмыскерлердің санын, еңбектің ұзақтығын және оның қарқындылығын ұлғайту
арқылы жүзеге асады. Бұған қарағанда β еңбегінің ece6iнен өнім көлемінің
өcyi тұрақты немесе жұмыс уақытының шығындары мен еңбек қарқындылығы азаю
кезінде де орын алады. Бұл жаңа техникалық, ұйымдастырушылық және
кәсіпкерлік идеялар негізінде өнімдердің жаңа түрлері жаса-лады, өнім мен
қызметтің пайдалы жағы көбейіп, нәтижесінде өндipic шығындары төмендейді.
Жаңа идеяларды жасау мүмкіндігі ерекше қасиетпен, шыармашылық қабылетпен
анықталады. Бұл жағдай әрбip адамда болуы мумкін, бірақ та сол қабілетті
ары қарай дамытуға әркімнің шамасы келе бермейді. Сондықтан персоналды
басқарудың маңызды мәселелерінің 6ipi – кәсіпорынныц әр қызметшісінің өз
шығармашылық қабылеттерін толық дамытуға жағдай жасау болып табылады.
Сонымен, енбек ресурстары - жеке кәсіпорын, халық шаруашылығының өpici
немесе онын территориялық бірлігi ауқымында қоғамдық өндіріске қатысатын
жеке жұмыскерлердің жиынтығы.

2 ТАРАУ. ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ МӘНІ
2.1 Еңбек нарығының экономикалық мәні
Еңбек нарығы жұмыскерді өндіpic құралдарынан, ең, бастысы жерден айыру
кезінде пайда болды. Алайда, ол заң түрінде еркін болғанымен, өндipic
кқұралдарынсыз өміp суруге қаражатсыз қалды. Аштан өлiп қалмау ушін ол
өзінің еңбекке қабылеттігін немесе жұмыс күшін сатуға мәжбүр болды.
Осылайша нарықта жаңа атау берген жаңа тауар пайда болды.
Алайда жаңа тауар және жаңа нарық атауы бойынша зерттеушілер арасында
келіспеушілік орын алды.
Ғаламат ағылшын экономистері, саяси зкономканың классиктері А. Смит
және Д. Рикардо қарастырып отырған нарықта тауар еңбек, еңбек өзінің
табиғи және нарықтық бағасына ие деп санады.
Осындай пікірді қазіргi уақытта экономикалық неоклассикалық өкілдері
ұстануда.
XIX ғасырда атақты неміс экономисі, философ және әлеуметтанушы К. Маркс
Капитал еңбегінде нағыз тауар еңбек емес, жұмыс күшi, еңбекке қабілеттік
болып табыла-тынын көрсеттi. Осыдан кейбір экономистер еңбек нарығы деп
атаса, К. Маркс ілімін жақтаушылар жұмыс күшінің нарығы деп атады. Кеңестік
экономикалық әдебиеттерде соңғы терминді көпшілік қабылдаған болатын.
Отандық экономикалық әдебиетте түбегейлі экономикалық реформалар
кезінде аталған нарықты қалай дұрыс айтуға болады деген сұрақ бойынша
пікірталас қайта басталды. Еңбек нарығы немесе еңбек күшінің нарығы?
Онда қандай тауар сатылады? Сонымен 6ipre экономикалық әдебиеттерде
(шетелдік және отандық) еңбек ресурстарының нарығы және еңбек қызметінің
нарығы деген терминдер пайда болды. Көп жағдайда аталған барлық терминдер
синоним ретінде қолданылады. Сонымен 6ipгe олардың әрқайсысының әр түрлi
экономикалық мағына беретінін аңғару қиын емес еді. Олардың негізінде
жатқан енбек күшi, еңбек, еңбектік қызмет, еңбек ресурстары
терминдері тең емес. Сонымен, жұмыс күшi - бұл еңбекке деген қабылеттік;
еңбек – адамның қажеттілгін қанағаттандыратын, табиғат затын өнімге
айналдыруға бағытталған мақсатты қызмет. Енбектік қызмет - бұл термин
еңбек терминіе жақын, алайда қызметтің бұл түpi қажеттілікті жүзеге асыру
барысында қолданылатынын көрсетеді, яғни игілікті заттай түрде емес, қызмет
түрінде, мысалы: оқу, ем алу, көлік, тұрмыстық қызмет көрсету және т.б.
түрінде көрінеді. Енбек ресурстары - бұл еңбекті жүзеге асыру үшін дене
күшi және рухани қабылеттерге ие болатын халықтың 6ip бөлігі. Біздің елде
еңбек заңына байланысты ерлер 16-63, жас аралығында, әйелдер - 16-58 жас
аралығында еңбекке қабілеті (I, II топтағы мүгедектерді қоспағандағы) болып
танылады. Шын мәнінде оған жұмыс icтeп журген зейнет-керлер мен
жасөспірімдер (16 жаска дейінгі) де кіреді.
Егер сату-сатып алу нысаны болып табылатын тауарды анығырақ бөліп
алсақ, аталған проблеманы дұрыс шешуге болады. Қaзip отандық экономикалық
әдебиетте екі көзқарас ба-сым. Бірiншіci тауар шығаруға әлеуетті еңбекке
қабылеттілер - жұмыскер күшi десе, eкiнiшici тауар деп еңбекті санайды.
Бipaқ оның жақтастары, еңбекті мақсатты қызмет үдерісінде тауар ретінде
қарастыру қиын екенін түсіне отырып, тауар ретінде әлеуетті еңбекті
санайды.
Қай көзқарас көбірек дәлелденген? Егер 6ipіншісi абстрактілі ұғым
еңбекке әлеуетті қабілеттілер шын мәнінде барлық тipi адам
организмдерінде бар болса, онда екіншісі абстрактілі ұғым әлеуетті еңбек
шын мәнінде жоқ. Сондықтан еңбек нарығында жұмыс күшіi тауар болып
табылады. Алайда неге аталған нарықты еңбек нарығы деп атайды?
Қaзipгi кезде адам көптеген қабілеттерге ие бола отырып, еңбек
үдерісінде олардың барлығын қолдана бермейді. Еңбек нарығы, біріншден,
еңбек күшіне сұранысымен, екіншіден адам қабілеттерінің 6ip бөлігін
қолданумен, үшіншіден жұмыс кушін қолдану уақытымен, төртіншіден жаңа пайда
болған құнды қайта бөлумен байланысты әлеуметтік еңбектің қатынастарын
көрсетеді. Тек осы жағдайда ғана еңбек нарығы, еңбек ресурстарынын нарығы,
еңбек қызметтерінің нарығы, жұмыскер күшінің нарығы терминдерін синоним
өзара тең ұғымдар ретінде пайдалануға болады. Сонымен бipгe еңбек нарығы
термині әлемдік экономикалық әдебиеттерде кең қолданылып жүргенін атап өту
керек.
Егер нақтырақ айтар болсақ, онда еңбек нарығы ұғымы жұмыс кушін
пайдалану құқығын белгілі бip уақытқа жұмыс берушіге берумен, еңбекақы
көлемін, жұмыс күнінің ұзақтығын, еңбек жағдайын, төленетін демалыс
ұзақтығын, ауру немесе мугедектік алу жағдайында өтелім көлемін анықтаумен,
өндірісті белгілі 6ip уакытқа тоқтатумен байла-нысты әлеуметтік еңбектің
қатынастарын көрсетеді.
Сонымен қатар, нарық ұғымына оны өткізу тетігі жатады, ол сұраныс-
ұсыныс үлгісі түрінде болып, бағалары өзгеріп тұратын ақпараттар мен
бәсекелестік негізінде қызмет істейді.
Сонымен, еңбек нарығы - бұл жұмыс күшін пайдалану мен жалға алу
шарттары бойынша сатып алушы мен сатушы арасындағы әлеуметтік еңбек
қатынастарының жиынтығы. Аталған жиынтықтың негізін білдретін орталық
қатынас жұмыс кушін өмірлік қаражаттарға айырбастау арқылы қатынас
орнатады. Бұл қатынас жұмыс күші ретіндегі тауар мен өмірлік қаражаттарға
сұраныс-ұсыныс тетігi негізінде жүзеге асады. Бұл үдеріске мемлекет те
қатысады. Ол еңбекақысынын ең аз мөлшерін, жұмыс күнінің ұзактығын,
жұмыссыздық бойынша жәрдемнің көлемін және басқа да көрсеткіштерді
тағайындайды. Жалпы алғанда әлеуметік еңбек қатынастары мемлекеттік-
нарықтық үдеріс ретінде жүзеге асады. Нәтижесінде еңбектенушілер, жұмыс
берушілер мен мемлекет арасындағы мүдделердің тепе-теңдігі орнайды.
Нарықтық қатынастар жүйесінде еңбек ресурстары маңызды орынға ие. Бұл
нарықта мемлекеттік ұйым және жеке ұйымдардағы жұмыс бepyшiлep мен еңбекке
қабілетгі тұрғындардың мүдделері түйіседі. Еңбек нарығының тетіктері арқылы
тұрғындардың жұмысбастылық денгейі мен еңбекақысы анықталады. Тұрғындардың
жұмысбастылығы, оның ұлғайымы өңдірістің қажетті жағдайын қалыптастырады.
Тұрғындардың өмip сүру денгейі, мамандарды ipiктey, дайындау және қайта
дайындау, оларды жұмысқа орналастыру мен материалдық көмекке кететін қоғам
шығындарының барлығы тұрғындардың жұмысбастылығымен тығыз байланысты.
Сондықтан тұрғындардың жұмысбастылығы жұмыссыздық және оларды әлеуметтік
қорғау, еңбек нарығын талдау кезінде негізгі мәселе болып табылады.
Еңбек нарығы - бұл жұмыс кушін, адамның еңбек ету қабілетін тауар
түрінде сатуға және сатып алуға байланысты болатын экономикалық қатынастар
жүйесі. Еңбек нарығы жоғары мамандықты талап ететін еңбектің беделінің
cөзciз көтерілуіне әсер етеді. Осынын арқасында әp6ip жұмыс орнының бағасы
артады. Жұмыскерлерге және олардың еңбегіне, сапасына деген талап кушейеді.
Еңбек нарығына барынша қaбiлeттi және іскер жұмыскерлерді ынталандыру аса
маңызды орын алады. Ол жалқауларды, әлсіздерді және еңбек етуге
қабілетсіздерді аямайды. Еңбек нарығы жұмыс күшін толық бағалауды
қамтамасыз етеді. Оның күшті дамуына себепші болады, іскерлік пен
бeлceндiлiккe ынталандырады.
Экономикада үнемі тұрақты экономикалық өcim бола бермейді. Кейде
экономикалық тұрақсыздық, яғни жұмыссыздық, инфляция, өндіріс деңгейінің
төмендеуі, бағанын, өcyi орын алады. Еңбек нарығында жұмыссыздық айқын
білінеді.
Жұмыссыздық - қоғамдағы аса ауыр экономикалық және әлеуметтік қайшылық.
Егер жұмыс кушінің ұсынысы сураныстан көп болса, онда жұмыссыздық көбейеді
дегенді білдіреді. Жұмыссыздық нарықтық экономикаға тән құбылыс болып
табылады. Бірақ оның әр елдің жағдайына байланысты бeлгiлi 6ip шамасы
болады. Егер жұмыссыздар саны сол шамадан асып кетсе, онда ол нарықтық
экономикаға зардабын тигізеді, ал қажетті деңгейде тұрса, онда экономиканың
тиімді дамуына қолайлы жағдай жасайды.
Нарықтық экономика сөзсіз жұмыссыздыққа алып келеді. Ce6e6i, нарықтық
экономикаға жұмысқа қабілеті бар қызметкерлер ғана қажет.
Халықты жұмыспен қамту өте өткір проблеманың 6ipi болып отыр. Оның түп
негізі елімізде жаңа жұмыс орындарын құрудың экономикалық және құқықтық
тетіктері әлі толыққанды жазылып, жасалмағанында жатыр. Өйткені жұмыспен
қамту туралы заң өкіметті қанағаттандырмайды. Сондықтан жаңа заң қабылдау
күн тәртібінде тұруы тиіс.
Қазақстанда еңбек нарығы енді қалыптасып келеді, сондықтан онда
көптеген құрамдас жоқ. Ол өзіне жұмыс күшінің қозғалысын бақылау қызметін
жүктейді. Халықты жұмыспен қамтуды өсірудің жаңа мүмкіндіктерін қарастыру
қажет.
Дамыған елдерде соңғы 20-25 жыл ішінде жұмыссыздық деңгейін айтарлықтай
өсіп отыр (8-12%), бұл өз кезегінде біліктілігі жоқ жұмысшылардың жұмысқа
орналасу мүмкіндігін төмендетеді, нәтижесінде біліктілігі жоқ мамандар
арасындағы төлемақының, көлемі төмендейді.
Көптеген дамушы және дамыған елдерде жасалған тәжірибе кейнсиандық
теорияның нәтижесін мойындатады, яғни бұл теория капитализм тұсында толық
жұмыспен қамтуға кепілдік беретін тетіктің жоқ екенін дәлелдейді. Бірақ
жұмыс орнының аса көп болуына ұмтылу кез келген елдің жұмысбастылықты
реттеудегі негізгі саясаты болып табылады. Мысалы, Швеция үкіметі
жумыссыздык мәселесін шешу үшін басым секторларды несиелендіру туралы
белсенді өнеркәсіптік саясатты жүргізеді. Ал, Корей Республикасы-ның,
Гонконг және Тайваньның тәжірибелері үздіксіз өсу нәтижесінде
жұмысбастылықты (2-6%-га) арттыруға, жылына жұмыссыздықты (2,5%-га дейін)
төмендетуге, еңбек өнімділігін арттыру мен енбекақыны өcipyгe болатындығын
көрсетеді. Мұндай өсу шағын шаруашылық өнеркәсібіне негізделеді, ол
экспортқа бағытталады.
Әміршілік-әкімшілік кезеңде, нарықтық реформаларға дейін Қазакстанда
жапондық жұмысбастылық міндеттеліп, қоғамдық өндіріс саласында заңмен
қамтамасыз етілген еді. Еңбекке деген сұраныс аймақтың экономикалық және
әлеуметтік-демографиялық даму epeкшeлiктepiн ескермей icкe асырылды. Мұндай
саясаттың нәтижесі төмен еңбек өнімділігімен, еңбек әлеуетін тиімсіз
пайдаланумен, жұмысбастылыктың ұтымды емес құрылымымен, бос жұмыс орны бола
тұрып жоғары біліктi мамандардың тапшылығымен сипатталады.
Бұрынғы өндірісті реттеу жуйесінен бас тартy жұмысбастылықтық құрылымын
қайта құруға жол береди. Егер XX ғасырдың 90-жылдарының басына дейін
республикадағы жұмыспен қамтылғандардын басым бөлігі ipi өңдірістік
кәсіпорындар мен мемлекеттік ұйымдарға шоғырланса, одан кейін мемлекеттік
меншіктің азаюына және жеке кәсіпорындардың пайда болуына байланысты еңбек
нарығындағы жағдай күрт өзгерді.
Қазакстанның экономикасын қайта құру кезінде бірнеше күрделі
мәселелерді шешу керек екендігі байқалды. Ол негізінен халықтың өмip
cүpyiнің төмен деңгейі негізіндегі жоғары еңбек белсенділігімен және енбек
тиімділігімен, кадрлардын аумактық, салалық икемділгінің жеткшісіздігінен,
нарықтық экономикаға сай бола бермейтін мамандарды даярлау мен қайта
даярлаудың нашарлығымен, еңбек нарығы бойынша инфрақұрылымның
дамымағандығымен байланысты болып отыр.
Қазақстандағы еңбек нарыгының, басты мәселесшінің бipi және әлеуметтік
мәнге ие болатыны жасырын жумыссыздык немесе толык емес жұмысбастылық. Ол
өндірютен еңбек өнімділігінің төмендігіне, әр түрлі экономикалық және
қаржылық жағдайларга байланысты болып отыр. Айта кететін болсак 1998 жылы
Казакстандагы жасырын жумыссыздык денгейі 3,2% болды. Мысалы: 1998 жылы
мемлекетік жумыспен қамту кызметіне 537,2 мын адам гана тіркелген.
Жумысбасты азаматтар саны 105,3 мын. адам (тіркелгендердің 19,6%-ы ғана),
соның ішінде 16-23 жас аралыгындагы жастар - 3 5,4%-ды құрайды .
Республикадағы еңбек нарығында соңғы жылдары белең алып келе жаткан
курделі мәселе ресми емес жумысбастылық, яғни заңды түрде ресімделмеген
катынастар болып отыр. Ресми емес жумысбастылык әлеуметтік амортизатор
рөлін атқарып, халыктың өмip суру деңгейін төмен көрсетуге себеп болып
отыр. Сонымен катар ол әлеуметтік және құқықтық қорғау шеңберін кенейтіп,
қылмыстык кубылыстардың орын алуына жағдай жасап отыр. Осыган байланысты
карсылык және құқыктық саясат көптеген кәсіпорындардың екі жақты
бухгалтерия жургізуіне наразылық танытады. Алайда жағдайдың күрделене түcyi
нәтижесінде жалпы еңбек қатынастарының жүйесін еңбек туралы заңға
бағынбайды және өзіндік жеке мөлшерлермен реттеледі, ол көп жағдайда
қылымысты жағдайлармен сипатталады. Бұл жумыстың жағдайын айтарлықтай
нашарлатып, еңбек нарығын қылмыстық топтардың басқаруына жол ашып отыр. Бұл
жағдай көптеген өндірістердің уакытша тоқтап, ондағы жумыскерлердің
мәжбурлі түрде демалысқа шығуымен және еңбекпен қамтамасыз етілмегендігімен
байланысты елде мәжбурлі миграцияны тудырып отыр. Осылайша, жумыс кунін
біртіндеп босату, артық жумыс орындарын сақтау, оның екінші peтi, бейресми
түрлерін азайту Қазакстандағы еңбек нарығының қалыптасу үлгісін сипаттайды.
Ол экономика және қоғамның реакциясы ретінде өтпелі кезеңдегі әлеуметтік
және экономикалық тиімділігі арасындағы байланысты турактандыратын,
экономиканын қайта құрылуы мен адам әлеуетін сақтаудың қажеттілігін
қамтамасыз ететін институттардын жоктыгымен сипатталады.
Жұмыспен қамтамасыз ету адам әлеуетін сақтау мен дамытудың негізгi
факторлары болып табылады. Сондықтан, мемлекеттің жұмыспен қамту
саласындағы саясатын өңдеу мен жүзеге асыру, әcipece өтпелі кезең тұсында
өте маңызды әpi күрделі мәселе. Осыған орай, жалпы ұлттық көлемде бос жұмыс
орындарын және олар жайлы ақпараттық жуйенің, жұмыс кушін қайта даярлауды,
сонымен 6ipгe жаңа жұмыс орындарын құру қызметіне салықтың төмен болуын
өмірдің өзi талап етіп отыр. Еңбек нарығынын қажеттігіне сай кәсіпорындық
құрылымдардагы басқару және қаржыландыру жүйені жақсарту болып табылады.
Егер жумысты жогалту өндірістін циклдік төмендеуінің нәтижесінде орын
алған болса, онда жұмыссыздык бойынша жәрдемакы тиімді деп саналар еді.
Бipaқ жeткiлiктi жумыс орнының болмауы жуйелі трансформациямен байланысты
болса, оған жана тиімді шаралар қолдану керек болады.
Тұрғындар жұмысбастылыгы дегенміз – азаматтардың конституциясына,
зандары мен өзге де нормативтік-құкыктык актілеріне қайшы келмейтін жеке
қажеттіліктерін қана-ғаттандыруға байланысты және оларга табыс немесе кipic
әкелетін қызмет деп КР Жумыспен қамту туралы Заңында атап көрсетілген.
Жумысбастылық саясаты мәселесімен бұрын жумысбастылыктың әлеуметтік
және экономикалык тургыдагы мәнін аныктап алу керек.
Экономикалық тұрғыдан жұмысбастылық - тұргындардың қоғамдық өнімді
немесе ұлттық табысты өңдірудгі қызметі, ал қоғамдық өндірісте - жұмыс
істеуге жарамды немесе ынталы адамдарга жумыс тауып беру жаппай
жумысбастылыкка алып келеді.
Әлеуметтік тұргыдан жұмысбастылыктың мынадай турлер бар: жалпы білім
6epeтін және арнайы оку орындарында оку, әскер қатарындагы кызметі, уй
шаруашылыгы, балаларды тәрбиелеу, қарттар мен ауруларды багып-куту,
қоғамдық уйымдардың жумысына катысу.
Қоғамның дамуы тұрғысынан алғанда қоғамдық өндіpicтен жумысбастылык
оның негізі болып табылады. Ол қогамның экономикалық әлеуетімен қатар,
тұтастай тұрғындардын өмip суру сапасы мен деңгейін және жеке азаматтардын
турмысын сипаттайды.
Еңбек нарығындағы бұл түсімдердің қандай мәні бар?
Біріншіден, олар улттык табысты куруга катысатын когамдык енбек
әлеуетін неғұрлым дәл аныктауға мумкіндік береді.
Екіншіден, олар еңбек әлеуетінің көлемі және оның елдегі және оның
аймақтарындағы қолданылуын неғұрлым дәл болжауға мүмкіндік береді.

2.2 Еңбек нарығынын қызмет ету ерекшеліктері

Тауарлық нарықтың 6ip бөлігі ретінде еңбек нарығы негізгі тауарлар
нарығы секілді бірыңғай заңдармен жұмыс icтейді.
Ерекшеліктердің бірінші тобы еңбек нарығы мен тауар нарығының өзара
әрекетімен байланысты. Оның мәні, жұмыс күшіне сұранысы негізгі өнімнің
сұранысына байланысты болып табылады. Осыдан, кәсіпорын тауарына сұраныс
жоғары болған сайын, кәсіпорын тарапынан жұмыс күшіне сұраныс арта түседі
және керісінше, кәсіпорын тауарына сұраныс төмен болған сайын, оның
тарапынан жұмыс күшіне сұранысы төмен болады.
Алайда бұл жалпы тікелей тәуелдікке 6ipнешe факторлар әсер етеді ғылыми-
техникалық серпіліс, тауар нарығындағы бәсекелестік пен монополияның
қатынасы және сұраныстың бағаға қатысты икемділігі. Бұл факторлар жоғарыда
аталған тікелей тәуелдікті өзгертіп, оны қарама-қайшылықта болуына ықпал
жасайды. Жеке адамның еңбек ұсынысы оның еңбекакы көлеміне байланысты. Тепе-
тендік немесе оған жақын еңбек бағасы еңбек ұсынысына тікелей әсер етсе,
жоғары ақы кезінде - еңбекақы мен еңбек ұсынысы арасында кepi байланыс
пайда болады. Ол табыс нәтижесі мен алмастыру нәтижесіне байланысты болады.
Еңбек нарығы бойынша қызмет ерекшеліктерінің екінші тобы тауар болатын
жұмыс күшінің ерекшеліктеріне байланысты. Олардың арасынан келесілерді атап
айтуға болады:
тауар түріндегі жұмыс күнінің иесімен ажырамауы. Еңбек нарығында сатып
алушы белгілі 6ip уакыт аралығында жұмыс күшін пайдалануға құқық алады.
Алайда сатып алушы жұмыскердің құқығын бұзбауы тиic. Оларды бұзғаны үшін
жұмыс беруші заң бойынша жауапқа тартылуы мүмкін. Сонымен 6ipгe,
жұмыскердің кәсіпорынға деген ниеті түзу болуы тиіс, ce6e6i оның жоғалуынан
кәсіпорын экономикалық зардап шегyi. Мүмкін жұмыскер ереже бойынша жұмыс
аткара отырып, қайтарымы әр түрлі жұмыс icтeyi мүмкін;
кәсіподақ, жұмыс берушілер бірлестігі, тармактанған заңнама жүйелерін
әлеуметтік-экономикалық бағдарламалар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.