Қаланың функционалдық-экономикалық құрлымы туралы ұғым

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

1. 1 Қаланың функционалдық-экономикалық құрлымы туралы ұғым

Қала-бұл үлкен елді мекен, оның тұрғындары, әдетте, ауыл шаруашылығымен айналыспайды. Қаланың өзіндік экономикасы мен шаруашылығының дамыған кешені болады. Ал обьективті көз қараста қала тұрақты және уақытша тұрғындарының тіршілігін қамтамасыз ететін сәулет және инженерлік құрылыстардың жиынтығы болып табылады.

Қала-өзінің функционалдық белгілері ауылдық жерлерден ерекшеленетін аймақ. Қала ұғымына нақтырақ сипаттама берсек

«өзіндік өмір салты ауыл шаруашылығын жүргізетін адамдардар айырмашылығ бар адамдар қауымдастығы. жүргізетін адамдар қауымдастығы, және ірі ғимараттар мен құрылыстарды салу секілді антропгендік құрылымдар тән аймақ. »
«жұмыс істейтіндердің халықтың көпшілігі ауыл шаруашылығына жатпайтын қызметпен орталалық аймақ»
«халық саны мен олардың қамту аумағы үлкен, және басым көпшілігі бірдей типтегі жұмыс атқаратына адамдар ораналасқан аймақ»

Қаланың негізгі белгілері:

Аумақтың көптеген бөлігінде құрылыс жұмыстары жасалынған, табиғи обьектілерінде үлкен өзгергестер жүргізілген болуы;
Көп қабатты ғимараттың басым болуы ;
Өнеркәсіп кәсіпорындары мен қызмет көрсету саласының басым болуы;
Қоғамдық көліктің, жер үсті және жер асты коммуникацияларының дамыған жүйесінің болуы ;
Дамыған сауда желісінің болуы;
Қоршаған ортаның ластануының жоғары деңгейі тән (кейбір қалаларға) ;
Жалпы пайдаланудағы арнайы құрылған рекреациялық аумақтардың болуы;
Денсаулық сақтау және мәдениет, білім беру мекемелерінің көптеп орналасу;
Әлеуметтік таңдау бойынша діни ғимараттардың әр түрлі және көп болуы (ауылдық жерлермен салыстырғанда) ;

Қаланың негізгі қасиеттері:

көп функциялылық-әр түрлі ауыл шаруашылық формаларының қала ішіндегі үйлесімі
динамизм -қаланың функционалдық құрылымының өзгеруі
тарихи көпқабаттылық - сәулет құрлыстарының өзгеру нәтижесінде қала ішінде әртүрлі архетитуралық құрлыстардың көбейуі.

Қалалардың орталық коныстандырылған пункт және кішкене қала мен ауылдардан айырмашылығы онда діни, әскери-саяси, экономикалық және мәдени қызметтің жүзеге асырылу деңгейі жоғары және үлкен көлемде болады. Оның тоғыспалы күрделі мүмкіндігі қаланы қоршаған шағын ауылдарға бөліп басқаруға қолайлы болады.

Қалада қайткен күнде де біршама дамыған әкімшілік және мәдени орталық болады. Елді мекенді қала дәрежесіне көтеретін басты межелер - ондағы халықтың саны және олардың атқаратын қызметі (өнеркәсіп, мәдени, саяси-әкімшілік орталықтары) .

Тарихи тұрғыдан алғанда, бұл термин елді мекеннің айналасында қорғаныс қоршауының немесе қабырғаның пайда болуынан туындаған. Ерте кезеңдерде қалалар өнер мен қолөнерді, техникалық жетістіктерді дамытудың орталығы болды.

Қалалар Жер бетінде 6000 жыл бұрын құрыла бастаған еді. Ең алғашқы қала Орта шығыста пайда болған. Ол алғашында сауда жолы тоғысқан тораптарда, қолөнер орталықтарында, мемлекеттік билік орталықтарында пайда болды. Себебі, қала мағынасы - осы өңірде мекен еткен халықтың маңызды оқиғаларын суреттейді. Қала дегеніміз мәдениет, ғылым, білім және өндіріс орталығы болып, сауда-саттық дамыған жерлерде, керемет ғимараттар салынған жерде және ел басқару ыңғайлы жерлерде қалыптасу тез жүрді.

Барлық қалалар мен елді мекендердің тарихы олардың құрылуынан басталады, олардың аумағында алғашқы адамдар пайда болған сәттен бастап үздіксіз өмір сүрудің соңына дейін жүрді. Дәстүр бойынша, елді мекендердің тарихы көбінесе жазбаша дереккөздерде бірінші рет айтылған сәттен бастап жүзеге асырылады. Қаланың өмір сүру кезеңінде оның мәртебесі мен атауы бірнеше рет өзгеруі мүмкін. Бүгінгі таңда археологтар ашқан мыңдаған нақты ежелгі және ортағасырлық қалалар белгілі. Кейбіреулерінің аумағында жаңа қалалар салынды, ал кейбіреулерінде өмір үздіксіз жалғасын тапты.

Өсіп келе жатқан қалалар қалалық агломерацияларды құрайды. Елдер мен континенттер үшін әсіресе маңызды рөлді астаналар, сондай-ақ миллионер қалалар немесе миллионер агломерациялар (1 миллионнан астам халқы бар), соның ішінде мегалополистер мен жаһандық қалалар алады.

Қала құрылысы сәулет қойнауында дүниеге келді, бірақ уақыт өте келе қалалар үлкен бола бастады және оларды жоспарлау үшін гигиена, экономика, экология, көлік және тағы басқалар туралы қосымша білім қажет болды.

Заман өзгеріп, адами талаптар күшейген сайын әлемнің түкпір-түкпіріндегі қалалардың сәулеті өзгеріп, бір-бірінен асқан үлкенді-кішілі қалалар дүниеге келе бастады. Осындай принцептердің негізінде әр қаланың мемлекет ішінде, құрлық ішінде немесе белгілі бір аумақ ішінде атқаратын өзіндік қызметтері пайда болды. Қала санының көп болуы мен олардың жеке ерекшеліктерін себеп ретінде қарастыра отырып олардың функционалдық құрлымын талдауға үлкен мүмкіндіктер бар.

Қалалардың функционалдық құрылымын, олардың экономикалық-географиялық орналасуын, еңбек пен байланыстардың аумақтық бөлінісіндегі орнын зерттеу урбанизация эволюциясы және әр түрлі қызмет түрлерінің дамуы процесінде қалыптасатын әр түрлі типтегі және дәрежедегі қоныс аудару жүйелерінің тірек элементтері ретіндегі қалалардың рөлін түсінуге мүмкіндік береді. Қалалардың функционалдық құрылымын талдау қалалық елді мекендердің жеке кластарын немесе түрлерін бөлуден басталады, яғни оларды жіктеу немесе типологиялық саралаудан бастаған жөн.

Типология-бұл ең маңызды белгілерге сәйкес қалалардың жиынтығын (түрлерін) бөлу, және бұл түрлер міндетті түрде үздіксіз қатарды құрмайды, онда көрсеткіштердің мөлшері артып, елді мекендердің барлық түрлері ескеріледі. Типология-бұл қалаларды жан-жақты сипаттауға және осы негізде олардың даму стратегиясын сипаттауға мүмкіндік беретін жалпылаудың ең жоғары деңгейі. Оны түрі бойынша жіктеу деп атауға болады.

Генетикалық типология. Қаланың пайда болу уақыты осы типологиядағы тірек нүктесі ретінде қабылданады, бірақ онымен елді мекеннің одан әрі даму ерекшеліктерін байланыстыру өте қиын. Қаланың өміріне оның даму жағдайларын түбегейлі өзгертетін әртүрлі факторлар әсер етуі мүмкін. Бұл теміржол дәуірінің басталуымен болды. Құрдас немесе бірдей жас мөлшеріндегі қалалар әртүрлі көлік-географиялық жағдайға ие болды және олардың даму жолдары айтарлықтай өзгерді. Мысал ретінде Томск және Новониколаевск (Қазіргі Новосибирск) қалалары болады. 1897 жылы Ұлы Сібір темір жолының құрылысы аяқталғаннан кейін көп ұзамай Томск 52, 2 мың тұрғынға ие болды және Сібірде ең ірі қала болды. Бірақ темір жол Томск қаласын айналып өткендіктен он жыл өткен соң қалалардың халқы күрт өзгерді: Томск 92, 3 мың тұрғыны болса, және Новосибирск - 120, 1 мың тұрғын болды .

Қаланың генетикалық түрі-синтетикалық ұғым. Оған даму барысында қаланың сапалы белгілі бір түрінің қалыптасуын анықтайтын белгілер жиынтығы кіреді. Мысалы, қалалардың экономикалық даму жолдарын анықтау үшін олардың функцияларының генезисін - дамудың объективті заңдылықтары мен сапалы қайта құруларды білу маңызды. Жоспарлау мәселелерін шешу үшін қалалардың түрлерін олардың жоспарлау құрылымының эволюциясы мен қоныс аудару формаларына байланысты бөліп көрсету қажет.

Функционалдық типология. Бұл типология ең көп таралған. Ондағы басты рөл қала құраушы функцияларға жатады. Функционалды типологияларды құруда келесі белгілер маңызды: функционалды құрылымның даму дәрежесі, функциялардың аумақтық мазмұны, экономикалық және географиялық орналасуы.

Бірінші белгі бұл қаланың функционалды құрлымының даму дәрежесі . Олар өз кезегінде екі үлкен топқа бөлінеді: өндірістік функцияларға мамандандырылған қалалар (көбінесе өнеркәсіптік, көлік орталықтары) және өндірістік емес функциялар орталықтары (ғылым орталықтары, курорттар) .

Екінші белгісі-функциялардың аумақтық мазмұны - бұл қаланың белгілі бір аудандар мен орталықтармен негізгі байланыстарының көрінісі, оның ауданішілік, ауданаралық қатынастар жүйесіне кіруі, ал ірі орталықтар үшін-халықаралық маңызы.

Үшінші белгі- экономикалық географиялық орналасуы-өте маңызды типологиялық белгі. Оның экономикалық географиялық орны арқылы қаланың функцияларының сәйкестігі мен қаланың табиғи және үйлесімді дамып келе жатқандығының көрсеткіші болып табылады. Экономикалық географиялық орны қаланың типологиясын сипаттау үшін көліктік-географиялық орналасуы, яғни көлік жолдарына қатысты орналасуы, әр түрлі мамандандырылған аудандарға қаланың жақын орналасуы, сайып келгенде, шағын және орта қалалар үшін үлкен орталықтар мен көшбасшы қалаларға, ал үлкен қалалар үшін өзара жақын орналасу секілді жағдайлар маңызға ие.

Синтетикалық (интегралдық) функционалдық типология. Бұл типология ең күрделі және келесі негізгі белгілердің тіркесімен негізделген:қаланың өлшемі; жетекші, өзекті ерекшеліктермен функциялардың үйлесімі; функциялардың аумақтық мазмұны; экономикалық-географиялық орналасуы.

Қала әртүрлі функцияларды орындайды. Олар экономикалық(өнеркәсіптік, көліктік, сауда-бөлу, жабдықтау), экономикалық емес(әкімшілік-саяси, ұйымдастырушылық, мәдени, ғылыми) болып бөлінеді.

Қаланың фунциялары өз ішінде қала құраушы және қалалық қызмет етуші болып бөлінеді. Қаланың қаладан тыс байланыстарға қызмет көрсету жөніндегі қызметі - экономикалық, мәдени, әкімшілік, ғылыми және басқа да осы қаланың негізгі міндеттерін аудандық немесе жалпы мемлекеттік масштабта орындауға бағытталған, қала құраушы, ал қаланың өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыратын (оның ішінде өнеркәсіптік және көліктік) қалалық қызмет көрсетуші деп аталады.

Қалалар монофункционалды (бұл негізінен шағын елді мекендер курорттық, ғылыми, өнеркәсіптік профиль, сондай-ақ қалалар-аудандық орталықтар) полифункциональды қалалар (толық функциялар жиынтығы мен даму қуатты бар қалалар) болып бөлінеді

Монофункционалды қалалар Мәскеу мен Санкт-Петербургтен басқа, аймақаралық (мысалы, Самара, Екатеринбург, Новосибирск) және кейбір республикалық, облыстық және аймақтық орталықтармен ерекшеленеді. Қала экономикалық орталық ретінде неғұрлым үлкен болса, оның базасы мен ғылымды, мәдениетті, білім беруді дамыту мүмкіндіктері неғұрлым кең болса, соғұрлым ол қоршаған аумаққа әсер етіп, әртүрлі функциялар кешенін дамыта алады.

Функционалды құрылым қаланың көптеген ерекшеліктеріне, ең алдымен оның халқының саны мен динамикасына белсенді әсер етеді. Әдетте, көпфункционалды қалалар адам көп және халық санының тез өсуімен сипатталады. Қаланың функционалдық құрылымы халықтың жыныстық-жас және кәсіби құрамына, оның білім деңгейіне, өмір салтына және т. б. әсер етеді, мысалы, "ерлер" салалары басым қалаларда (металлургия, химия, тау-кен өнеркәсібі) халық арасында ерлердің үлесі жоғары; тоқыма орталықтарында, керісінше, әйелдер басым болады.

Сонымен нақтылайтын болсақ қаланын атқаратын негізі төрт функциясы

Экономикалық
Экономикалық емес
Қала құраушы функция
Қалалық қызмет көрсету функциясы

Қаланың экономикалық құрлымы. Қаланың жүйе ретіндегі үш негізгі ішкі жиынтығы:халық, өмірді қамтамасыз етуші сфера және экономикалық база болып табылады . Қаланың күрделі жүйе ретіндегі өзіндік үш ерекшелігі бар. Оған әлеуметтік, техникалық және табиғи элементтер кіреді.

Халық саны. Қала, ең алдымен, үлкен елді мекен. Халық-барлық басқа ішкі жүйелердің параметрлері мен ұйымдастырылуын анықтайтын қаланың негізгі ішкі жүйесі. Қаланың халық саны (тұрғындар саны) - барлық қала құрылысы есептері үшін және қаланы әртүрлі көзқарастардан сипаттайтын туынды көрсеткіштерді алу үшін базалық көрсеткіш болып табылады.

Қала халқы үш негізден қалыптасады:

а) табиғи өсім;

б) механикалық өсім;

в) ауылдық елді мекендерді әкімшілік қайта құру немесе оларды қала шегіне қосу.

Сонымен қатар халықтың табиғи және механикалық өсімінің арақатынасы қаланың түріне, оның" жасына " және мөлшеріне байланысты. Жаңа қалалар механикалық өсу арқылы өз халқын қалыптастырады. Сонымен бірге, туудың жоғары деңгейі мен өлімнің төмен болуына байланысты табиғи өсу көрсеткіштері де жоғары болады (жастардың басым болуы) . Үлкен қалалар, заңдылық бойынша адамдарды өзіне тартады, ал шағын қалалар болса сол халықты береді.

Халықтың жыныстық-жас құрамы қаланың еңбек әлеуетін сипаттауға мүмкіндік береді.

Ұлттық құрылымы бойынша қала халқы ауыл халқына қарағанда біркелкі емес болып келеді. Қалалар көші-қон ағындарының тораптары ретінде оның конфессиялық құрылымымен байланысты көп ұлтты халықты қалыптастыру үшін мүмкіндіктерге ие, яғни халықтың діни сенімі бойынша бөлінуі, бұл қаланың микрогеографиясында көрінуі мүмкін.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.