ҚР ислам банктерінің операциялары мен қызмет ету принцптері
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І.КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1. Коммерциялық банктер қаржы делдалдары ретінде экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары ... ... ... ... ... ... .. 7
1.3.Комерциялық банктердің қызмет ету принцптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
II. ҚР ИСЛАМ БАНКТЕРІНІҢ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУ ПРИНЦПТЕРІ
2.1.Ислам банктердің тарихы мен қызмет ету принцптерін талдау ... ... ... ... . 14
2.2.Ислам банктердің операцияларына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3. Ислам банктерінің қызметтерінің әлсіз және күшті жақтарын бағалау ... 21
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОММЕРИЯЛЫҚ БАНКТЕРІ МЕН ҚАРЖЫ НАРЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1.ҚР исламдық банкингті дамытудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2.ҚР Еуропалық Одақ елдерінің қатарына қосылудағы қаржы нарығының даму перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І.КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1. Коммерциялық банктер қаржы делдалдары ретінде экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Коммерциялық банктердің қызметтері мен операциялары ... ... ... ... ... ... .. 7
1.3.Комерциялық банктердің қызмет ету принцптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
II. ҚР ИСЛАМ БАНКТЕРІНІҢ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУ ПРИНЦПТЕРІ
2.1.Ислам банктердің тарихы мен қызмет ету принцптерін талдау ... ... ... ... . 14
2.2.Ислам банктердің операцияларына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3. Ислам банктерінің қызметтерінің әлсіз және күшті жақтарын бағалау ... 21
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОММЕРИЯЛЫҚ БАНКТЕРІ МЕН ҚАРЖЫ НАРЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1.ҚР исламдық банкингті дамытудың жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2.ҚР Еуропалық Одақ елдерінің қатарына қосылудағы қаржы нарығының даму перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
h3ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І.КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1. Коммерциялық банктер қаржы делдалдары ретінде экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Коммерциялық банктердің қызметтері мен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3.Комерциялық банктердің қызмет ету
принцптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 10
II. ҚР ИСЛАМ БАНКТЕРІНІҢ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУ ПРИНЦПТЕРІ
2.1.Ислам банктердің тарихы мен қызмет ету принцптерін
талдау ... ... ... ... . 14
2.2.Ислам банктердің операцияларына
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3. Ислам банктерінің қызметтерінің әлсіз және күшті жақтарын
бағалау ... 21
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОММЕРИЯЛЫҚ БАНКТЕРІ МЕН ҚАРЖЫ НАРЫҒЫН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1.ҚР исламдық банкингті дамытудың жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2.ҚР Еуропалық Одақ елдерінің қатарына қосылудағы қаржы нарығының даму
перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
h3
h4КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің
Қазақстан–2030 атты халыққа жолдауында үшінші ұзақ мерзімді басымдық
ретінде шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсуді көрсетеді. Бұл басымдықты жүзеге
асыру үшін инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып, стра-тегиялық күшті
ілгерілуге бағытталу көрсетіледі. Бұл орайда, таяудағы жылдарда біз
назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды және
монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа
аударамыз деп көрсетілген [4]. h4
Коммерциялық банктер өзімен өзі құрастырыла салмайды. Олардың барлығы
да белгілі принцптерге сәйкес ұйымдастырылып,соған сәйкес қызметтерін
белгілейді. Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс
базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарылату
үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге
ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы
клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін
көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды
білдіреді .
Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен
ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты
өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере
алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр
[11,15 бет].
Қазіргі дамып жатқан ақпараттық технологиялар заманында өз шаруашылығын
жалғастыру үшін, қызмет ауқымын кеңейтіп, жоғары пайдаға қол жеткізу үшін
көптеген кәсіпорындар тауардың жаңа түрін шығаруға, жаңа қызметтерді
ұсынуға ұмтылуда. Осыған орай банктер де жаңа қызметтерді ендіруге және
бұрынғы қызметтерді жетілдіруге үлкен назарын аударып отыр. Жаңа
қызметтерге пластикалық карточкалар, банкаралық электрондық есеп-
айырысулар, әлемдік Интернет байланыс жүйесіндегі қаржы нарығының құрылуы
жатады.
Халыққа қызмет көрсетіп жүрген банктер ролін жандандырудың мәні мынада:
шығынды азайта отырып, барынша жоғары нәтижеге қол жеткізуге, банктік
қызмет көрсетуінде клиенттер қажеттіліктерін толықтай қанағаттандыруға,
жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету сапасын жақсартуға, банктік
қызметтер спектрін кеңейтуге және олардың өзіндік құнын төмендетуге жағдай
жасау.
h4 Жоғарыда аталған көптеген мәселелердің шешу жолдарын табу үшін
оған терең үңіліп,барлық тақырыпшаларға жеке – жеке тоқталып, ашатындай
етіп, кешенді түрде қарастыру қажет. Банктік қызметтердің дамуы мен
перспективалары – біздің еліміздегі арнайы ғылыми түрде аз зерттелген
мәселе болса да, банк саласында қызмет атқарып жүрген көптеген
экономисттердің көкейінде жүрген маңызды сұрақтардың бірі.
Курстық жұмыстың басты мақсаты: ҚР-сының коммерциялық банктерінің
қызмет ету принцптерін қарастыра отырып,осыған сәйкес функцияларын және
дамуын талдап мәселесін ашу. Осы мақсатын ашу үшін мына міндеттемелерді
орындау керек:
- Коммерциялық банктің мәнін ашу;
- Коммерциялық банктердің қызмет ету принцптерін талдау;
- Банктің активті және пассивті операцияларын қарастыру;
- Банктің фукнцияларынның және операцияларының дамуын талдау;
- Коммерциялық банктердің қызметтерін жетілдіру жолдарын қарасытыру.
Тақырыптың өзектілігі. Коммерциялық банктердің принцптері мен
қызметтерін талдап,зерттеу жүргізу өзекті мәселе болып табылады. Бүгінгі
таңда Елбасының бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу стратегиясын
орындау барысында коммерциялық банктердің жаңа заманға сәйкес қызметтерін
талқылау, шетел тәжірибелерін қолдану аса маңызды жұмыс болып отыр.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні - мемлекетіміздің екінші деңгейлі
банктерінің жағдайын талдау, атап айтса,олардың қызмет ету принцптерін
анықтап,олардың жетілдіру жолдарын қарастыру
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының
екінші деңгейлі банктері,бүгінгі таңдағы экономикалық жағдайы, жүргізілетін
шаралар топтамасы, операцияларының көрсеткіштері алынған.
Курстық жұмысты жазу барысында ҚР заңдары, шетелдік және отандық
әдебиеттер, мерзімді басылымдағы мәліметтер, статистикалық ақпарат көздері,
интернет желісінен алынған ақпараттар, нормативті актілер қолданылды.
4 І. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕГІЗІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
1. 1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕР ҚАРЖЫ ДЕЛДАЛДАРЫ РЕТІНДЕ
Коммерциялық банк жеке және заңды тұлғалар үшін универсальді банктік
операцияларды жүзеге асыратын мемлекттік емес несиелік мекеме. Банкті
қазіргі кезде коммерциялық эпитетпен атаудың себебі оның ең басты мақсаты
болып пайда табуға ұмтылуында. Әлемдегі ең алғаш әрі танымал банкі
болып,Генуе қаласында 1407 жылы ашылған Әулие Георгия банкі табылады. Ал
әлі күнге шейін жұмыс жасап келетін ең ежелгі банк 1472 жылы ашылған
итальян банкі Монте дей Паски ди Сиена [25].
Ғалымдардың пікірінше, банк тауар шаруашылығының ерекше институты
ретінде тауар ақша қатынасының дамуына байланысты,ақша айналысын реттеу
үшін пайда болды. Ал кейбір мамандар банктерді одан да ертерек,феодалдық
кезеңде пайда болған деп есептейді. Дегенмен,деректерге сүйене отырып
банктердің екі мыңжылдық тарихы бар екенін білеміз. Банктер пайда болардың
алдында ақша сауда капиталының өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын
қабылдап,оларды әр түрлі елдердің ақшаларына айырбастауға маманданып
отырған. Уақыт өте келе,айырбастаушылар бұл салымдарды,сондай-ақ өздерінің
ақша қаражаттарын ссудаға беріп,пайыз алу үшін пайдалана бастады. Сөйтіп,
саудагерлер біртіндеп банкирлерге айналды. Алғашқы банктердің Италияда
пайда болу себептері,оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы
болғандығын ескеріп,әр елдің ақшалары мен тауарлары сол елге
ағылып,банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты
түсіндіріледі. Сонымен,алғашқы банктік операцияларды жүргізген кімдер?
Тарихшылардың пікірінше,бұл жеке тұлғалар мен қолдарына ақшалай қаражаттары
бар шіркеу мекемелері екен. Шіркеулер құндылықтарды сақтайтын ең сенімді
орындар болған. Сол уақыттардағы ірі шіркеулер (Дельфа,Само,Эфсе) ақша
сақтаумен айналысқан. Эфседегі Артемид шіркеуінде Азия жағалауындағы
елдердің салымдары, Дельфадағы Аполлон шіркеуінде Грецияның бос ақшалай
қаражаттары сақталыпты. Алғашқы банктер жиналған зор ақша байлықтарының
қозғалыссыз жатуға болмайтындығын,оларды уақытша пайдалануға беріп,пайда
табу қажеттігін түсінді. Банк қызметтерінің қолайлығы адамдар назарынан тыс
қалмады,клиенттері біртіндеп ұлғая түсті. Банктер клиенттер арасында сенім
қызметтерін көрсетіп,сауда саттықта делдал қызметін атқарды. Есеп
айырысуларды жеңілдету мақсатында,ежелгі банктер өздерінің билеттерін
шығарды. Олар толыққұнды ақшалармен қатар айналыста жүрді. Әрине,мұның бәрі
алғашқы банктердің капитализмнің мануфактура жағдайында,банкирлер үйі
ретінде пайда болғаны куәландырмайды. Мұндағы несие берушілермен қарыз
алушылардың болуы банктердің пайда болуының тек алғышартын ғана сипаттайды
[8,128 бет].
Еліміздегі банктік жүйе екі деңгейлі екенін білеміз,яғни соның екінші
деңгейіндегі коммерциялық банктер халық пен Ұлттық банк арасындағы негізгі
қаржы делдалы болып табылады. Қазіргі кезде коммерциялық банктер өз
клиенттеріне 200-ге жуық әр алуан қызметтер көрсете алады.Мұндай кең
көлемді операциялар коммерциялық банктерге қолайсыз жағдайдың өзінде
клиенттерін сақтай отырып,пайдалы қызмет жасауға септігін тигізе алады.
Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет
көрсететін және коммерциялық негізінде қаржылық қызмет жасайтын дербес
банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар коммерциялық,кооперативтік жеке
банктер,банктік заңдылықтарда коммерциялық банктер деген жалпы атпен
біріктіріледі.Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму
кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне
қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер
болған сондықтан коммерциялық банк деген атауға ие болды. Бірақ,
өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономикалық өзге де
салаларына қызмет көрсете бастағандықтан, да банктің коммерциялық деген
атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын
білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет
көрсету олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Коммерциялық
банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін
несиелік мекемелердің тобын білдіреді. Бір операциялардан болған зиян,
екінші бір операциялардан түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық
экономикасы дамыған барлық елдердің коммерциялық банктері несие жүйесінің
негізгі операциялық буыны болып қалуы кездей-соқтық емес. Олар өзгермелі
ақша-несие нарығының жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете
алады. Депозиттік-қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып коммерциялық
банктер қаржы делдалдары ролін орындайды. Банктің бұл қызметі екі жаққа да
пайда әкеледі. Салымшылар үшін өздерінің депозиттері айналыс құралы қызметі
мен өтімді активтер қызметін атқара отырып, кей жағдайда оның үстіне пайыз
әкеледі. Қарыз алушылар кейде көптеген ұсақ қарызды пайдаланады. Бұл кейде
көптеген ұсақ қарапайым клиенттердің банкке аз ғана соманы қысқа мерзімге
салғанның өзінде де мүмкін болады. Мұндай кезде коммерциялық банктер
ретінде іскерлік операциялар жүргізіп, уақытша бос ақша қаражатын тарту
мүмкін емес. Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға
қолайлы әртүрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан өтімділікке деген
клиенттерінің қажеттілігін қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін
облигацияға немесе акцияға жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау
формасы тиімді болып табылады.4Банктік несие - ең қолайлы және көптеген
жағдайда орны ауыстырылмай қаржылық қызметтердің формасы ретінде ол нақты
қарыз алушының қажеттілігін ескереді және олардың қарыз алу жағдайына
көндігуіне мүмкіндік береді.
Несиелік жүйені функционалдау механизмінде коммерциялық банктер маңызды
орын алады. Олар депозиттік,сатып - сатып алу және бағалы валюталарды
сақтау,шетел валютасы және т.б секілді клиенттерге толық қаржылық қызметтер
комплексін көрсетеді. Негізгі жарғылық капиталының құрылуына байланысты
банктер аралас, мемлекеттік, жеке, коопертивтік,акционерлік болып бірнеше
түрге бөлінеді. Жалпы,коммерциялық банк пайда табу мақсатында ссудалық
капиталдың қозғалысын ұйымдастырып отыратын мекеме болып табылады [7,360
бет].h4
Сонымен,коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар:
депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге
асыру, несие беру. Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарынан
айырмашылығы және ерекше бір қабілеті ол ақша жасауы мен жоюында б.т. Бұл
жерде ақша деп тек қолма-қол ақшалар ғана емес, сондай-ақ талап етуге
дейінгі салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика
үшін өте маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың
өсуіне қажетті жағдай туғызады. Коммерциялық банктер өздерінің депозиттік
және несиелік операцияларының көмегімен олар уақытша бос ақша қаражаттарын
жинақтайды және несие түрінде оларды бере отырып, халық шаруашылығының
қажеттілігін қанағаттандырады, яғни жаңа төлем құралдарын жасайды.
1.2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТЕРІ МЕН ОПРЕАЦИЯЛАРЫ
Банк қызметін банк пен клиент мүддесі үшін белгілі бір іс-әрекеттерін
сипаттауға болады. Коммерциялық банктер желісі ақша нарығының қалыптсуына
ықпал етеді,ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетке уақытша бос ақша
қаражаттарының болуы және экономика мен халықтың қысқа мерзімдік
қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының эономикалық
негізі болып табылады. Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің
шаруашылық қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу
және қаржылық операциялардың барлық түрімен айналысады [12].
Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметтері туралы
заңына сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
• Ақылы негіздерде депозиттерді тарату;
• Клиенттер мен банк корреспонденттерінің банк шоттарын жүргізу және
оларға кассалық қызмет ету;
• Тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
• Инвестицияланатын қаржы иелерінің тапсырмалары бойынша капиталдық
жұмсалымдарды қаржыландыру;
• Заңда көрсетілген тәртіп бойынша бағалы қағаздарды шығару;
• Төлем құжаттарын сатып алу,сату және сақтандыру және олармен басқа да
оперцияларды жүргізу,клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері
ретінде әрекет ету;
• Коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру;
• Клиенттердің тәуекелдері бойынша сенімгерлік операцияларды ,
• (қаражаттарды қарау,орналастыру және бағалы қағаздарды басқару);
• Лизингтік,факторингтік операциялар [2].
Коммерциялық банктердің операциясын екі түрге жіктеуге болады:активті
және пассивті операциялар (1 кесте).
1 кесте. Екінші деңгейлі банктердің операциялары
Активті операциялар Пассивті операциялар
Несиелік операциялар Бағалы қағаздарды алғашқы
эмиссиялауы
Инвестициялық операциялар Банк пайдасынан капиталдарды немес
қорларды ұлғайту және құру
Қаржылық операциялар Заңды тұлғалардан несие алу
Басқа да операциялар Депозиттік операциялар
Ескерту:автормен құрастырылған
Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары жинақталады.
Сондықтанда пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметінде маңызы
жоғары. Пассивтік операциялар бұл несиелік және активті операцияларды
жүзеге асыруға арналған банктің өз ресурсын құру операциялары. Пассивтік
операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды сатып алады.
Пассивтік операциялар айналыстағы ақша қаражаттарды банктерге тартуға
мүмкіндік береді. Кестедегі алғашқы пассивтік операциялардың екі формасы
негізінде банктік ресурстардың бірінші ірі тобы-меншікті ресурстары
құрылады. Келесі екі формасы негізінде екінші ірі топ-тартылған ресурстар
құрылады [8,181 бет].
Активтік операциялар бұл банктердң табыс алу және өзінің өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатында,иелігіндегі бар ресурстарды орналастыру жүзеге
асыратын операцияларды білдіреді. Активтік банктік операциялар өзінің
формасына және тағайындалуына қарай әр түрлі болып келеді. Банктің активтік
операцияларының ең көп тараған түрлерін жоғарыдағы кестеден көруге болады.
Банктің активтік операцияларының маңызды бөлігін банктік несиелік
операцялар негізінде алады. Несие бұл несие беруші мен қарыз алушы арасында
пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға берілетін ссудалық
капитал қозғалысы.
Банктің инвестициялық операциялары-несиелік операциядан кейінгі
банкке табыс әкелетін операциялар. Банктің инвестициялық операциялары
негізінде бағалы қағаздар портфелі қалыптасады. Банктің бағалы қағаздар
қалыптастыруының екі мақсаты бар:біріншісі-банкке табыс әкелу,екіншісі-
өтімді активтер қатарын толықтыру.
Банктің активтік депозиттік операциалары өтімділікті қолдау және
банктермен корреспонденттік қатынастар орнату негізінде дамиды. Мұндағы
корреспонденттік қатынас банктердің бір бірінде ашатын корреспонденттік
шоттары арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар банктер активтік депозиттік
операциялар негізінде банкаралық несиенің дамуына мүмкіндік жасайды.
Банктік қаржылық операциялар несиелік операциялар типтес,яғни банкке табыс
әкелетін активті операцияларды сипаттайды. Оларға
лизинг,факторинг,форфейтинг операциялары жатады.
Лизингтік операциялар. Лизинг ағылшын тілінен аударғанда жалға беру
деген ұғымды білдіреді. Лизингтік операция деп ұзақ мерзімді пайдаланатын
заттарды (ғимарат, машина, ұшақ, автомобиль, компьютерлерді) жалға беру.
Лизинг бірнеше қызмет атқарады. Біріншіден, ол негізгі қорларға ақша
жұмсау, яғни қаржыландыру формасы. Лизинг алушының өз қаражаттарын бір
уақыттық жұмылдыруынсыз, немесе тартылған қаражатсыз өзіне керекті мүлікті
пайдалануға мүмкіндігі болады. Ол мүліктің құнын бір жолғы төлеуден
босатылады. Екіншіден, бұл өндірісті жаңа құрал – жабдықпен, алдыңғы
техникамен материалдық – техникалық қамтамасыз етудің анағұрлым прогресивті
формасы.
Факторингтік операциялар – клиентпен төленбеген қарыздық талаптар
бойынша төлемді талап ету құқын басқаға беру. Факторингтің мәні – банктер
өз клиенттерінен төлем құжаттарды пайыздық ақы үшін сатып алу. Бұндай
мәміле келісімшартпен жүзеге асады. Ол келісімшартта сатып алынған қарыздың
сомасы және пайыз көрсетіледі. Бұл пайыз көрсетілген қызмет үшін қарыздың
қандай мөлшері алынатынын көрсетеді.
Халықаралық факторинг туралы Конвенцияға сәйкес, келесідей төрт белгі
қанағаттандырылғанда ғана факторинг операциясы болып саналады.
- қарыздық талаптарды алдын ала төлеу формасында несиелеудің болуында;
- жабдықтаушымен бухгалтерлік есеп жүргізу мен өткізу есебінен;
- жабдықтаушы қарызын инкассалау;
- несиелік тәуекелден жабдықтаушыны сақтандыру;
Форфейтинг операциясы форфейтордың,яғни коммерциялық банктің
экспортерге төлеуге тиісті импортердің берген төлем құжатын сатып алуы.
Трасталық операциялар. Коммерциялық банктер өздеріне сенімді тұлғаның
қызметтерін қабылдап, өздерінің жеке және корпаративті клиенттері үшін әр
түрлі қызметтер орындайды. Траст - сенім дегенді білдіреді. Капитал иесі
өз капиталын басқа тұлғаға оның мүддесін қорғап отырып, иелік етуге сенім
білдіріп тапсырады, яғни траст деп банктердің, басқа қаржылық
институттардың мүлікті және капиталды басқарумен байланысты көрсетуін
айтады. Бұл операциялар келісім негізінде жүзеге асады, ол келісім
трасталық деп аталады. Коммерциялық банктер трасталық операциялармен
қосымша табыс алу үшін айналысады. Сол сияқты корпарациялар, фирмалар және
олардың ақша қаражаттарын басқару үшін, ірі клиенттермен байланыс орнату
үшін айналысады.
Кеңес беру қызметі. Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне
банктік мекеменің ерекшеліктеріне байланысты, экономика және қаржы,
инвестициялау, несиелеу, есеп айырысу, есеп жүргізу және есеп беруге
байланысты кеңес беру қызметін көрсетеді. Бұл қызмет көрсетулер банктер
тарапынан пайда табу мақсатында ғана емес, сондай-ақ клиенттерге банк
ісінің қырларын білу үшін, жаңа қызмет түрлеріне қатысты толық
түсіндірмелер беру арқылы жаңа клиенттерді тартуға да байланысты
көрсетіледі.
Ақпараттық қызмет көрсету. Қазіргі кездегі телекоммуникациялар,
компьютерлік байланыстарды игере отырып, банктер жеткілікті түрде
коммерциялық немесе коммерциялық емес ақпараттарды да иеленеді. Сонымен
қатар, банктер клиенттерге әр түрлі қызметтер көрсете отырып, олардан түрлі
мәліметтер алады. Ақпарат алудың басты көзі басқа банктермен және ірі
ақпараттық агенттіктермен өзара ақпараттар алысу болып табылады [8,192
бет].
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда барлық міндеттемелер коммерциялық
банктерге меншікті капиталдың тартылған ресурстарға өзара қатынасында өз
міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне мүмкіндік береді. Ең
алдымен меншікті капитал банк қызметін бастау үшін қажет. Сонымен қатар,
офисті, жабдықтарды сатып алу және еңбекақыны төлеу, сондай-ақ банктің
қорғаныс кепілдік қоры, осы сипатты меншікті капитал маңызды, сөзсіз
міндетті қор болып табылады, банктің тұрақтылығы мен оның жұмысының
тиімділігін қамтамасыз ету үшін банктік қаражаттар құрылымында оның ролі
өте жоғары .
Сонымен,екінші деңгейлі банктер Қазақстан Ресспубликасының
коммерциялық банктері туралы заңына сәйкес халыққа 200-ден астам қызмет
көрсете алады екен.
1.3. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ПРИНЦПТЕРІ
Банктік қызметті жүзеге асыратын ұйымдар қалауы бойынша құрыла
бермейді. Банкілік іс өзге сфералармен салыстырғанда толық қарастырылады.
Банктердің қызмет ету принцптері деп осыған негізделіп ұйымдардың және
шаруашылық субъектілердің қызметтері анықталатын ережелер жиынтығын айтамыз
(1 сурет).
1 сурет. Коммерциялық банктердің қызмет ету принцптері
Ескерту: автормен құрастырылған
Коммерциялық банктерінің қызметінің ең басты және негізгі
принцптерінің бірі - иелігіндегі қаржы ресурстары шегінде қызмет етуі болып
табылады. Иелігіндегі ресурстар шегінде қызмет ету дегеніміз коммерциялық
банк меншігіндегі ресурстар,несиелік салымдар және өзге де банкілік
активтерінің арасындағы сандық және сапалық сәйкестіткі қадағалап қана
қоймай,банк ресурстарынан мобильденген жеке иелігіндегі активтерді
қадағалап отыру керек дегенді білдіреді. Ең алдымен,бірінші принцпі -
банкпенен ақша қаражаттарының тартылуы мен берілуінің мерзімділігі болып
табылады. Яғни,егер коммерциялық банк депозитерді қысқа уақытқа тартып,ұзақ
уақытқа берсе сәйкесінше банктің төлеуқабілеттілігі мен өтімділігі
айтарлықтай төмендейді. Қызметі негізделген банктің екінші басым сипаттағы
принцпіне - экономикалық еркіндік жатады. Экономикалық еркіндік банктердің
экономикалық жауапкершілігін білдіреді. Экономикалық еркіндік,бұл
банктердің өз иелігіндегі және клиенттерінің қаржылық ресурстарын еркін
орналастыру,заем жинаушылар мен салымшыларын еркін таңдауы,түскен пайдасын
еркін орналастыруы болып табылады. Қазақстан Республикасының заңнамасында
банктерге өз пайдаларын еркін орналастыруын жүзеге асыруға толық мүмкіндік
берілген. Регламенттелген салықтарды өтеп болғаннан кейінгі банктердің
табысы банк акционерлерінің келісілген шешімімен орналастырылады.
Акционерлер әр түрлі банктердің қорында есептелген қаржылық ресурстардың
сомасына,сонымен қатар акция бойынша дивиденттерге байланысты шешім
қабылдайды. Коммерциялық банк меншігіндегі активтер мен пассивтердің
міндеттемесі үшін жауапты болады. Коммерциялық банктердің қызмет етуінің
үшінші принцпі - банк пен клиент арасындағы қарым қатынастың нарықтық
қатынастарға сай құрылуын білдіреді. Банк өз клиенттеріне несие беруде
мүмкін болатын пайдалылық,тәуекелділік және өтімділігін басшылыққа алып
отырады. Енді осыларға толығымен тоқталып өтейік [9,10 бет].
1. Қызмет етудің негізгі принцпі - коммерциялық банк:
• Несиелік салымдар мен өз иелігіндегі ресурстары арасында сандық
және сапалық сәйкестік;
• Активті және пассивті операциялардың мерзімдік және сомалық
сәйкестіктерін ;
қамтамасыз ететін болғандықтан нақты тартылған ресурстар шегінде қызмет
ету. Коммерциялық есеп табыстар шығындардың орнын толтырып отырады,дұрыс
ұйымдастырылған тәуекел нәтижесінде пайда алу. Пайда табудың негізгі көзі
банктік пайыз. Мұндағы банктің пайдасы банкпен берілген несие мен
клиенттердің төлеген жарна пайыздарының жалпы сомалары арасындағы айырма.
2. Қызметінің нәтижелігіне толығымен экономикалық жауаптылығына сәйкес
экономикалық еркіндіктің жоғары дәрежелігін үйлестіру. Экономикалық
еркіндік мынаны білдіреді:
• Иелігіндегі қаражаттарды орналастырудағы еркіндік;
• Тартылған ресурстарды орналастырудағы еркіндік;
• Салықтарды өтеп болғаннан кейінгі табысты орналастырудағы
еркіндік ;
• Салымшылар мен клиенттерін таңдаудағы еркіндік;
Өз қызметтерінің нәтижелігіне толық жауапкершілік деген банктердің өз
иелігіндегі ресурстар мен мүліктер үшін жауптылығын білдіреді,яғни,табыстар
ғана емес,сонымен қатар капитал осылай барлық өзі жасаған қызметтерінен
болуы мүмкін тәуекелдерді банк өз мойнына алады.
3. Автономиялық. Қаржылық ресурстар нарығына бағыттала
отырып,несиелік,пайыздық және депозиттік саясатты өз бетінше дербес
жүргізуі. Қызметінің нәтижесіне толық жауапкершілікті жүзеге асыра алу
үшін,коммерциялық банк ресустарын еркін орналастыруы секілді мерзімді
белгілеуде,ссудаларды беру және басқада операцияларда шарттарын
белгілеуде,несиелер үшін пайыз белгілеуде,кассалық есеп айырысудағы
тарифтерді анықтауда т.с.с еркін болу керек. Коммерциялық банк Қазақстан
Республикасының заңнамасына негізделе отырып,өзінің саясатын еркін
анықтайды.
4. Коммерциялық банктер нарықтың басқа субъектілер арасындағы қарым
қатынасты коммерциялық негізбен тұрғызу,яғни пайда алу мақсатымен банктер
клиенттеріне өз қызметтерін ұсынады
5. Алдымен міндеттерін салымшылар алдында орындау,кейін облигация
иелері соңғы кезекте өзінің акционерлері алдында.
6. Пайда алуға ұмтылуы,көрсетілген операциялардан максималды түрде
табыс алу. Коммерциялық банк кәсіпорын категорияларының арасындағы Арзанға
сатып алу - қымбатқа өткізу қағидасымен жұмыс жасайтын қаржы делдалы болып
табылады. Осыған сәйкес коммерциялық банкті алыпсатар кәсіпорын деуге
болады. Бірақ банк тарапынан алыпсатарлықтың шегі бар,кім кімнің де сауда
саттыққа құқы бар,бірақ ол мәдениетті характерде сипатталуы қажет. Яғни
заңнамаларға сүйене отырып,оған қайшы келмеу керек,әрбір банк коммерциясын
жүзеге асыру үшін нарықтың конъюнктурасы жайында толық ақпараттанған болуы
керек.Осындай шарттарда алыпсатарлық қылмыстылық реңкін
жойып,кәсіпкерліктің нормасы кейпін алады. Банктің саудасының сәтті жүруіне
оның табыстылығы мен қызметінің эффектифтілігі тәуелді.
7. Тәуеклділіктен аулақ болу,яғни көрсетлетін операциялардағы
тәуекелділіктің минималды деңгейі
8. Банктің барлық қаражаттары мен барлық ресурстары масималды түрде
жұмыс жасап отыруы қажет,яғни үнемі қозғалыста болуы қажет. Коммерция
тұрғысына бос жатырған ресурстар болмайды. Дегенмен шындыққа сай
қаражаттардың қандай да бір бөлігі жай темппен айналып отыратын немесе
мүлдем айналмайтын резервте жатады,резервте қаражат неғұрлым көп
болуы,пайданың жоғары мөлшерде екенін білдіреді
9. Банкілік сауда барлығы да клиенттер үшін деген қағида бойынша
жұмыс істеу керек. Бұл банк клиент үшін толық жауапта болатыны,оған табысты
қамтамасыз ететіндігін білдіреді. Бір жағынан осы қағида банктің өзінің
табыстылығы қағидасына қайшы келетін сияқты. Дегенмен екеуінің арасында
ешқандай да қарама-қайшылық жоқ. Практикада бәрі де бір - бірімен өзара
сәйкестікте болуы шарт: алдымен клиенттің пайдасы,кейін банктің пайдасы.
Клиенттің пайдасы мақсат емес,ол банктің өзі пайда табуындағы негіз болып
табылады. Клиентке табыстылықты қамтамасыз ете отырып,банк өзінің жеке
қызығушылығын іске асырып отырады
10. Мемлекетпен бекітілген және ҚР банк қызметтерін реттейтін
заңнамалық нормалардың,экономикалық нормативтердің және өзге де ережелердің
сақталу қажеттілігі [25] .
Қорыта келгенде,коммерциялық банктер қызметтері мен міндеттерін
принцптерге сәйкес белгілеп,принцптер бойынша жүзеге асырып отырады.
II. ҚР ИСЛАМ БАНКТЕРІНІҢ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУ ПРИНЦПТЕРІ
2.1.ИСЛАМ БАНКТЕРІНІҢ ТАРИХЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУ ПРИНЦПТЕРІН ТАЛДАУ
Бүгінгі күндері Ислам әлемінің банк жүйесі әлемнің қаржы
институттары мен БАҚ-ты, сонымен қатар, қарапайым салымшы жұртшылықты да
өзінің ерекшелігімен қызықтырып отыр. Банк ісі саласын тілге тиек ететін
баспасөз құралдары да Ислами банктер жайлы жарыса жазуда.
Исламдық банк жүйесі — Шариғат (Ислам дінінің қағидалары) рұқсат еткен
істерді атқару арқылы банктік қызметтерді көрсету жүйесі. Ислам дінінде
пайыз алу-беруге тыйым салынған. Сол себептен де Исламдық банк жүйесінде
қарапайым банктердегідей өсімқорлық жоқ. Пайыздық өсімсіз қызмет етуіне
қарамастан Ислам қаржы жүйесі ең жылдам өсуші сегмент болып табылады.
Жылына 15 пайызға өсетін исламдық негіздегі активтердің жиынтығы 800
миллиард АҚШ долларын құрайды.
Әлемдік банкинг саласында жаңадан өзгерістер енгізіп, өздерінің қаржылық
активтерін жыл өткен сайын молайтып жатқан, шариғат заңдарын қатаң ұстаған
банктердің дамуы күн санап жылдам қарқынмен өсіп жатыр, экономикалық
алпауыт елдердің де нарығына етене енуде. Бәсекелестікке бейім, бірақ
тұтынушысын сүліктей соруға құмар, пайыздық несиелер арқылы дамитын банктер
өздері қызмет етіп жатқан қаржы секторында жаңа жүйенің белсенді түрде нық
қадам басып келе жатқанын аңғарды.
Исламдық банк жүйесі жоқ елдерде тұратын мұсылмандар үшін Шариғат заңдарын
сақтауда үлкен қиындықтар болады. Несие беруші банк пен несие алатын
мұсылмандардың негізгі прициптері бір-біріне қайшы келетін. Бұны несие алу,
банкте депозит ашу және ипотекалық қызметтерді пайдалану кезіндегі
жағдайлардан білуге болады [14].
Біздің заманымыздың VIII – XIII ғ.ғ. аралығы Ислам әлемінің алтын
ғасыры кезеңі болып саналады. Ол кездері Ислам әлемі Халифаттық басқару
жүйесінде болды. Нарықтық экономика, саудагерлік пен айырбас жасау кеңінен
тарады. Нарықта қарызға алу қатынасы дами түсті. Міне, осындай экономикалық
белсенді өмір ислами банктің негізі болатын. Адамдар арасында экономикалық
серіктестіктер орнады. Мысалыға: Муфауада – қатысушалар санына шектеу
қойылмайтын, бір мақсатқа жұмылған әріптестердің серіктесуі. Бұдан бөлек
Мудараба деген серіктестіктің түрі болды. Мудараба бойынша әріптестердің
санына шектеу қойылады. Әл-Мал деген ислами негіздегі капитал пайда болды.
Ортағасырлық Ислам қоғамында жетілген қаржылық институттар мен экономикалық
негіздер ортағасырлық Еуропаға ауысып (XIII ғ. бастап), ол жерде одан әрі
дами түсті. Қазіргі заманның ислами банктерінің тарихы XX ғ. 60-жылдарынан
бастау алады. 1963 жылы Египетте жергілікті экономист Ахмад әл-Наджардың
бастамасымен құрылады. Банк шариғат заңдылықтарының негізінде құрылып,
мақсаты халықтың жинақтаған қаржыларын пайдалана отырып табыс әкелетін
жобаларды қаржыландырудың арқасында пайда табу болды. 1967 жылы банк
исламдық радикализмге қарсы күрестің құрбаны болып, жабылып қалады. Бірақ
банктің негізін қалаушы Ахмад әл-Наджар болашақта мұндай қаржылық
институттардың сәтті қызмет ететініне сенімді болды. Ол Сауд Арабиясына
көшіп кетеді. 70-жылдары мұнайдың бағасы қарқынды түрде өскен болатын. Бұл
жағдай исламдық негізде банк құру үшін оңтайлы кез болатын. Алдымен 1975
жылы Ахмад әл-Наджардың қатысуымен Ислам Даму Банкі құрылды (ИДБ). Соңынан
Біріккен Араб Әмірлектерінде (БАӘ) ”Dubai Islamic Bank” атты ислами банк
дүниеге келді. Олардың соңынан Faisal Islamic Bank (Египет, 1977 ж.),
Faisal Islamic Bank (Судан, 1977 ж.) және Bahrain Islamic Bank (Бахрейн,
1979 ж.) банктері өз қызметтерін бастап кетті. Алғашқы кездегі скептицизм
(күдік) бірте-бірте жойылып, банктердің жарқын болашағына деген сенім арта
түсті. Осылайша, ислами банк жүйесіне деген байсалды қатынас орнай бастады.
Аз уақыттың ішінде Ислам банк ісінің сенімді әрі болашағы бар банк жүйесі
екендігі түсінікті болды [13].
Шариғат заңдарын орындау – Исламдық банктердің айнымас, ажырамас
қағидасы. Бұл қағидалар өздеріне тиісті принциптер бойынша іске асады.
Исламдық банктердің негізгі шариғаттық принцптеріне тоқталамыз:
• Ысырап жасамау;
• Заңсыз және ретсіз монополияға тиым салу;
• Тауарға қойылатын бағаның шектен тыс қымбат болмауы;
• Шариғат пайдалануға тыйым салатын заттар мен тауарларды жасауға және
сатуға тыйым салу;
• Ұрланған және ұқыпсыз заттарды сатуға тиым салу;
• Алдап-арбамау, алаяқтық жасамау;
• Бастыпқы капиталдың шариғат үкімдеріне сай адал жолмен келуі; [20]
Шариғат принцптеріне сәйкес келмейтін келісімдер:
• Дәстүрлі қаржы институттарының пайыздық қойылымға негізделген
қызметтері;
• Брокерлік,диллерлік операциялар;
• Халал стандартына сай емес дивиденттерді инвестициялау(алкогольді
сусындар,шошқа еті,Исламға сай емес жолмен сойылған мал еті,темекі
т.с.с);
• Азарт ойындары,қару-жарақ шығару;
• Отельдер мен кинотеатр қызметі;
• Музыкамен байланысты барлық қызмет түрлері мен аморальді көңіл көтеру
орталықтары;
Исламдық инвесторлар елімізде кен қазба саласы,инфраструктуралық
жобаларына қызығушылық білдіруде. Сонымен қатар,Қазақстанда халал
тауарлар индустриясын дамытуға керекті шикізаттар мен ресурстар,барлық
мүмкіншіліктер бар дейді. Мұндағы халал елімізде үйреншікті тек ет
өнімдері ғана емес,оған қоса сағыздан бастап кетчуптерге дейінгі аса мол
ассортименттер болмақ [20].
Осы күндері бүкіл әлем бойынша 50-ден астам елде 400-ге жуық ислами
банк қызмет етеді. Олардың активтері шамамен 700 млрд. — 1 трлн. АҚШ
долларына тең, қызмет ету аумағы тек қана араб елдерінде ғана емес, сондай-
ақ, АҚШ, Канада, Ұлыбритания және Австралияда таралған. Олардың
тұтынушылары мен клиенттері тек қана мұсылмандар емес, ірілі-ұсақты
батыстың компаниялары бар. Әлемдегі алдыңғы қатарлы банктер – JP Morgan,
Deutsche Bank, ABN Amro, IAG, Citibank Chase Manhattan және Hong Kong &
Shanghai Banking Corporation – өздерінің құрылымында ислами банкке арналған
арнайы бөлімдерін ашқан.
Қаржы дағдарысына дейінгі Исламдық банктердің жылдық даму динамикасы
қарқынды түрде артып, 10-15% құрады. 2012 жылы ислами банктерге тиесілі
активтердің құны 1,6 трлн. АҚШ долларына жетеді деп күтілуде.
Ислам банктерінің ең үлкен орталықтары Иранда ($235 млрд.), Сауд
Арабиясында ($92 млрд.), және Малайзияда ($67 млрд.) орналасқан. MENA
ақпараттық агенттігінің мәліметтерінше ислам негізіндегі қаржылардың 56%
Таяу Шығыста шоғырланған [19].
Ислам банкингінің ерекшеліктері:
• Банк пен салымшылардың пайдасы қаражатты тауар өндіретін жобаларға салу
шотынан есептеледі;
• Банк те,салымшы да жобалардан түскен пайда мен шығынды алдын ала
жүргізілген келісім бойынша бөліп алады және жобаның табысқа кенелуіне бар
күштерін салады;
• Жоғары тәуекелді жобаларға қарағанда бірқалыпты пайда әкеліп отыратын
тәуекелі аз жобаларды қалайды;
• Әр Ислам банкінде банктің исламдық қаржыландыру принцптеріне сәйкес
жасалған келісімдерін қадағалап отыратын Кеңесі болады;
Ислам банкінің тауарлары көп ,соның негізгілері төменде берілген (2 сурет).
2 сурет. Ислам банкінің негізгі тауарлары
Ескерту: автормен құрастырылған
Сонымен,исламдық банктердің ең басты мақсаты басқа банктердегідей -
пайда табу болғанымен,қызмет ету принцптерінің дәстүрлі банктердің қызмет
ету принцптерінен едәуір айырмашылықтары бар.
2.2. ҚР ИСЛАМ БАНКТЕРІНІҢ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
Исламдық қаржыландыу әлем нарығында жыл сайын 15% өсіп және
дүниежүзінде ең тез өсімі бар болып есептеледі. Исламдық банкинг
тәжірибесінде 400-ден астам қаржылық институттары бар және оның жылдық
айналымы 750 млрд. АҚШ долларын құрайды [18].
Пайда табу құралы ретінде пайыздар болмаған жағдайда Ислам банктері
қалай пайдаларын іске асырады? Алла соңғы пайғамбары Мұхаммедке (Алланың
нұры жаусын) : "...Алла саудаға рұқсат берді және өсім алуға тыйым
салды..." (Құран, 2:275) жіберген. Бұдан туындайтыны, Ислам банктері
пайызсыз қаржыландырумен ғана айналыса алады және мұны ойдағыдай жүргізеді.
Заманауи Ислам банктері клиенттеріне жылжымайтын мүлік пен жабдықтарды
қаржыландыруға, құрылыс және ауыл шаруашылық жобаларын, шағын және орта
бизнес және тағы басқаларын қаржыландыруға мүмкіндік береді, және мұны
сатып алу-сату (بيع), лизинг (إجارة), немесе жобаға үлестік қатысу (مضاربة
مشاركة) арқылы жасайды [16].
Қазақстандағы тұңғыш ислам банкі-Al Hilal ағымдағы жылы Қазақстанға
шамамен $250 млн. инвестициялады. Біздің банк экономиканың қазіргі банктер
жұмыс істеп жатқан салаларын да басатын болады. Корпоративтік секторға,
өнеркәсіп пен тау-кен өндіру секторына қатысу жоспарлануда. Банк тұтастай
ҚР $1 млрд инвестициялауға ниет білдіруде, - деп хабарлады Al Hilal
басқармасының төрағасы Прасад Абрахам. Және бұл ҚР экономикасына жалғыз
салмақты салым болып табылады,- дейді Ислам даму банкісінің Ислам зерттеу
және тренинг институтының аға экономисі Мохаммад Обайдуллах. Оның айтуы
бойынша, Қазақстанға тартылатын ықтимал капиталдың көлемі
$2 млрд. да артпайды [22].
Абу-Даби қаласының Аль-Хилаль Бэнк 1 сәуірде Қазақстан
Республикасында исламдық банк ашуға шешім қабылдаған болатын. Сауд
Арабиясында 2008 жылдың шілдесінен бері қызмет етіп келетін бұл банктің
шет елде банк ашудағы ең алғашқы иннициативасы еді. Қазақстанда Аль-
Хилаль Банк 2010 жылдың 17-ші наурызында қызметін бастауға лицензия алған
болатын. Бұл банктің 14 филиалы,61 банкоматы бар. Сауд Арабиасындағы 29
банктің арасында Аль-Хилаль банкі клиенттерді қанағаттандыру бойынша 10
орында,2008 жылы Ең мықты жаңа банк премиясына ие болған еді. Исламдық
банктер қаржылық қатынастарда келесідей модельдерді пайдаланады:
• Белгілі бір объектке инвестициялағаннан кейін қызметінің пайдасы мен
шығынын бөлісудегі капиталға қатысу моделі;
• asset based financing model –саудалық қаржыландыру моделі. Клиенттің
базалық активін құрудағы саудалық қаржылық делдал болу;
Алғашқы модель ислам банктерінің пассивті операцияларының негізін
қалайды. Келесі модельде керекті қаражаты бар фининститут клиенттің
тапсырысы бойынша базалық актив құрап,кейін оған толықтай пайдалануға
немесе төлемін кейінге қалдыру шартымен береді. Исламдық банктердің бұл
характері дағдарыс кезінде тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал еткен
болатын. Банктің бастапқы жарғылық капиталы 27 млн.долларды құрады,барлығын
араб инвесторлары жабдықтады. ҚР ҚҚА мен бірлесе отырып банк төлемі кейінге
қалдырылған төлемдерді сатып алу,лизингтік операциялармен,корпоративті
сектордағы пайданы бөлісіп алумен айналысып келеді. Эксперттердің болжамы
бойынша 2013 жылы исламдық қаржылық иституттардың активтерінің өсімі 1
трлн.долларды құрайды [26]. Аль-Хилаль банктің өтімділігі мен тұрақтылығын
сипаттайтын негізгі қаржылық көрсеткіштерін төмендегідей сипаттап жазуға
болады:
2 кесте.Аль Хилаль Банктің 01.08.2010 ж. қаржылық көрсеткіштері
Көрсеткіш Мәні,теңгемен
Активтер 4 916 448
Міндеттемелер 167 461
Негізгі капитал 4 748 987
Физ.тұлғалардың жедел депозиттері 0
Ескерту: www.аlhilalbank.kz сайтынан алынған
Төменде 2010 жылдың соңғы алты айына Аль-Хилаль банкінің активтерінің
көрстекіштері берілген. Байқап отырғанымыздай банктің активі 4 970 194 пен
4 916 448 сандық көрсеткіштер арасында ауытқып отырған (1 диаграмма).
1 диаграмма- Аль-Хилаль банкінің 2010 ж.6 айына активтерінің
көрсеткіштері
Ескерту: www.аlhilalbank.kz сайтынан алынған [23].
ҚР исламдық банктерінің бірі-ЭкоИсламикБанк-тің 2010 жылы қарашада
исламдық депозитер бойынша табысы 3,02%-дан 16,92%-ды құрады. Шектеусіз
Мудараба келісімі бойынша исламдық принцптерге сәйкес қаржыландырылған
жобалардан әсіресе мол табыс түскен (3 кесте).
3 кесте.ЭкоИсламикБанк-тің 2010 жылғы тездетілген исламдық депозиттерінің
табыстылығы
Исламдық Соңғы айдағы исламдық
Салым мерзімі депозит депозиттердің орташа
түсімі
АҚШ доллары бірлігімен АҚШ доллары бірлігімен
1 ай 3,02 2,06
3 ай 6,64 6,82
6 ай 9,66 9,29
9 ай 10,87 11,16
12 ай 12,08 12,4
15 ай 13,29 13,63
18 ай 14,49 14,87
24 ай 16,91 17,35
Ескерту: www.Bnews.kz сайтынан алынған [21].
Қаржы дағдарысы батыс қаржыландыру нарығын жалаңаштатып,милиардтаған
шығындар шектіріп отырғанда,исламдық қаржыландыру 15-20% қызығарлық өсім
алып отыр [18].
2010 жылы Қазақстанда 500 млн.доллар сомасына исламдық сукук бағалы
қағаздары шыққан болатын. ҚР Қаржы Министрлігімен министрліктің егемен
бағалы қағаздары(сукук) шығуына мүмкіндік болу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І.КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТТЕРІ
1.1. Коммерциялық банктер қаржы делдалдары ретінде экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2. Коммерциялық банктердің қызметтері мен
операциялары ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3.Комерциялық банктердің қызмет ету
принцптері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 10
II. ҚР ИСЛАМ БАНКТЕРІНІҢ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУ ПРИНЦПТЕРІ
2.1.Ислам банктердің тарихы мен қызмет ету принцптерін
талдау ... ... ... ... . 14
2.2.Ислам банктердің операцияларына
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3. Ислам банктерінің қызметтерінің әлсіз және күшті жақтарын
бағалау ... 21
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОММЕРИЯЛЫҚ БАНКТЕРІ МЕН ҚАРЖЫ НАРЫҒЫН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1.ҚР исламдық банкингті дамытудың жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... 26
3.2.ҚР Еуропалық Одақ елдерінің қатарына қосылудағы қаржы нарығының даму
перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
h3
h4КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің
Қазақстан–2030 атты халыққа жолдауында үшінші ұзақ мерзімді басымдық
ретінде шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсуді көрсетеді. Бұл басымдықты жүзеге
асыру үшін инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып, стра-тегиялық күшті
ілгерілуге бағытталу көрсетіледі. Бұл орайда, таяудағы жылдарда біз
назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды және
монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа
аударамыз деп көрсетілген [4]. h4
Коммерциялық банктер өзімен өзі құрастырыла салмайды. Олардың барлығы
да белгілі принцптерге сәйкес ұйымдастырылып,соған сәйкес қызметтерін
белгілейді. Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс
базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарылату
үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге
ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы
клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін
көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды
білдіреді .
Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен
ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты
өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере
алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр
[11,15 бет].
Қазіргі дамып жатқан ақпараттық технологиялар заманында өз шаруашылығын
жалғастыру үшін, қызмет ауқымын кеңейтіп, жоғары пайдаға қол жеткізу үшін
көптеген кәсіпорындар тауардың жаңа түрін шығаруға, жаңа қызметтерді
ұсынуға ұмтылуда. Осыған орай банктер де жаңа қызметтерді ендіруге және
бұрынғы қызметтерді жетілдіруге үлкен назарын аударып отыр. Жаңа
қызметтерге пластикалық карточкалар, банкаралық электрондық есеп-
айырысулар, әлемдік Интернет байланыс жүйесіндегі қаржы нарығының құрылуы
жатады.
Халыққа қызмет көрсетіп жүрген банктер ролін жандандырудың мәні мынада:
шығынды азайта отырып, барынша жоғары нәтижеге қол жеткізуге, банктік
қызмет көрсетуінде клиенттер қажеттіліктерін толықтай қанағаттандыруға,
жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету сапасын жақсартуға, банктік
қызметтер спектрін кеңейтуге және олардың өзіндік құнын төмендетуге жағдай
жасау.
h4 Жоғарыда аталған көптеген мәселелердің шешу жолдарын табу үшін
оған терең үңіліп,барлық тақырыпшаларға жеке – жеке тоқталып, ашатындай
етіп, кешенді түрде қарастыру қажет. Банктік қызметтердің дамуы мен
перспективалары – біздің еліміздегі арнайы ғылыми түрде аз зерттелген
мәселе болса да, банк саласында қызмет атқарып жүрген көптеген
экономисттердің көкейінде жүрген маңызды сұрақтардың бірі.
Курстық жұмыстың басты мақсаты: ҚР-сының коммерциялық банктерінің
қызмет ету принцптерін қарастыра отырып,осыған сәйкес функцияларын және
дамуын талдап мәселесін ашу. Осы мақсатын ашу үшін мына міндеттемелерді
орындау керек:
- Коммерциялық банктің мәнін ашу;
- Коммерциялық банктердің қызмет ету принцптерін талдау;
- Банктің активті және пассивті операцияларын қарастыру;
- Банктің фукнцияларынның және операцияларының дамуын талдау;
- Коммерциялық банктердің қызметтерін жетілдіру жолдарын қарасытыру.
Тақырыптың өзектілігі. Коммерциялық банктердің принцптері мен
қызметтерін талдап,зерттеу жүргізу өзекті мәселе болып табылады. Бүгінгі
таңда Елбасының бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылу стратегиясын
орындау барысында коммерциялық банктердің жаңа заманға сәйкес қызметтерін
талқылау, шетел тәжірибелерін қолдану аса маңызды жұмыс болып отыр.
Курстық жұмыстың зерттеу пәні - мемлекетіміздің екінші деңгейлі
банктерінің жағдайын талдау, атап айтса,олардың қызмет ету принцптерін
анықтап,олардың жетілдіру жолдарын қарастыру
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстан Республикасының
екінші деңгейлі банктері,бүгінгі таңдағы экономикалық жағдайы, жүргізілетін
шаралар топтамасы, операцияларының көрсеткіштері алынған.
Курстық жұмысты жазу барысында ҚР заңдары, шетелдік және отандық
әдебиеттер, мерзімді басылымдағы мәліметтер, статистикалық ақпарат көздері,
интернет желісінен алынған ақпараттар, нормативті актілер қолданылды.
4 І. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ НЕГІЗІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
1. 1. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕР ҚАРЖЫ ДЕЛДАЛДАРЫ РЕТІНДЕ
Коммерциялық банк жеке және заңды тұлғалар үшін универсальді банктік
операцияларды жүзеге асыратын мемлекттік емес несиелік мекеме. Банкті
қазіргі кезде коммерциялық эпитетпен атаудың себебі оның ең басты мақсаты
болып пайда табуға ұмтылуында. Әлемдегі ең алғаш әрі танымал банкі
болып,Генуе қаласында 1407 жылы ашылған Әулие Георгия банкі табылады. Ал
әлі күнге шейін жұмыс жасап келетін ең ежелгі банк 1472 жылы ашылған
итальян банкі Монте дей Паски ди Сиена [25].
Ғалымдардың пікірінше, банк тауар шаруашылығының ерекше институты
ретінде тауар ақша қатынасының дамуына байланысты,ақша айналысын реттеу
үшін пайда болды. Ал кейбір мамандар банктерді одан да ертерек,феодалдық
кезеңде пайда болған деп есептейді. Дегенмен,деректерге сүйене отырып
банктердің екі мыңжылдық тарихы бар екенін білеміз. Банктер пайда болардың
алдында ақша сауда капиталының өкілдері саудагерлердің ақшалай салымдарын
қабылдап,оларды әр түрлі елдердің ақшаларына айырбастауға маманданып
отырған. Уақыт өте келе,айырбастаушылар бұл салымдарды,сондай-ақ өздерінің
ақша қаражаттарын ссудаға беріп,пайыз алу үшін пайдалана бастады. Сөйтіп,
саудагерлер біртіндеп банкирлерге айналды. Алғашқы банктердің Италияда
пайда болу себептері,оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы
болғандығын ескеріп,әр елдің ақшалары мен тауарлары сол елге
ағылып,банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты
түсіндіріледі. Сонымен,алғашқы банктік операцияларды жүргізген кімдер?
Тарихшылардың пікірінше,бұл жеке тұлғалар мен қолдарына ақшалай қаражаттары
бар шіркеу мекемелері екен. Шіркеулер құндылықтарды сақтайтын ең сенімді
орындар болған. Сол уақыттардағы ірі шіркеулер (Дельфа,Само,Эфсе) ақша
сақтаумен айналысқан. Эфседегі Артемид шіркеуінде Азия жағалауындағы
елдердің салымдары, Дельфадағы Аполлон шіркеуінде Грецияның бос ақшалай
қаражаттары сақталыпты. Алғашқы банктер жиналған зор ақша байлықтарының
қозғалыссыз жатуға болмайтындығын,оларды уақытша пайдалануға беріп,пайда
табу қажеттігін түсінді. Банк қызметтерінің қолайлығы адамдар назарынан тыс
қалмады,клиенттері біртіндеп ұлғая түсті. Банктер клиенттер арасында сенім
қызметтерін көрсетіп,сауда саттықта делдал қызметін атқарды. Есеп
айырысуларды жеңілдету мақсатында,ежелгі банктер өздерінің билеттерін
шығарды. Олар толыққұнды ақшалармен қатар айналыста жүрді. Әрине,мұның бәрі
алғашқы банктердің капитализмнің мануфактура жағдайында,банкирлер үйі
ретінде пайда болғаны куәландырмайды. Мұндағы несие берушілермен қарыз
алушылардың болуы банктердің пайда болуының тек алғышартын ғана сипаттайды
[8,128 бет].
Еліміздегі банктік жүйе екі деңгейлі екенін білеміз,яғни соның екінші
деңгейіндегі коммерциялық банктер халық пен Ұлттық банк арасындағы негізгі
қаржы делдалы болып табылады. Қазіргі кезде коммерциялық банктер өз
клиенттеріне 200-ге жуық әр алуан қызметтер көрсете алады.Мұндай кең
көлемді операциялар коммерциялық банктерге қолайсыз жағдайдың өзінде
клиенттерін сақтай отырып,пайдалы қызмет жасауға септігін тигізе алады.
Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет
көрсететін және коммерциялық негізінде қаржылық қызмет жасайтын дербес
банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар коммерциялық,кооперативтік жеке
банктер,банктік заңдылықтарда коммерциялық банктер деген жалпы атпен
біріктіріледі.Коммерциялық банк термині банк ісінің ертеректегі даму
кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне
қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер
болған сондықтан коммерциялық банк деген атауға ие болды. Бірақ,
өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономикалық өзге де
салаларына қызмет көрсете бастағандықтан, да банктің коммерциялық деген
атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын
білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет
көрсету олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Коммерциялық
банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін
несиелік мекемелердің тобын білдіреді. Бір операциялардан болған зиян,
екінші бір операциялардан түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық
экономикасы дамыған барлық елдердің коммерциялық банктері несие жүйесінің
негізгі операциялық буыны болып қалуы кездей-соқтық емес. Олар өзгермелі
ақша-несие нарығының жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете
алады. Депозиттік-қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып коммерциялық
банктер қаржы делдалдары ролін орындайды. Банктің бұл қызметі екі жаққа да
пайда әкеледі. Салымшылар үшін өздерінің депозиттері айналыс құралы қызметі
мен өтімді активтер қызметін атқара отырып, кей жағдайда оның үстіне пайыз
әкеледі. Қарыз алушылар кейде көптеген ұсақ қарызды пайдаланады. Бұл кейде
көптеген ұсақ қарапайым клиенттердің банкке аз ғана соманы қысқа мерзімге
салғанның өзінде де мүмкін болады. Мұндай кезде коммерциялық банктер
ретінде іскерлік операциялар жүргізіп, уақытша бос ақша қаражатын тарту
мүмкін емес. Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға
қолайлы әртүрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан өтімділікке деген
клиенттерінің қажеттілігін қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін
облигацияға немесе акцияға жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау
формасы тиімді болып табылады.4Банктік несие - ең қолайлы және көптеген
жағдайда орны ауыстырылмай қаржылық қызметтердің формасы ретінде ол нақты
қарыз алушының қажеттілігін ескереді және олардың қарыз алу жағдайына
көндігуіне мүмкіндік береді.
Несиелік жүйені функционалдау механизмінде коммерциялық банктер маңызды
орын алады. Олар депозиттік,сатып - сатып алу және бағалы валюталарды
сақтау,шетел валютасы және т.б секілді клиенттерге толық қаржылық қызметтер
комплексін көрсетеді. Негізгі жарғылық капиталының құрылуына байланысты
банктер аралас, мемлекеттік, жеке, коопертивтік,акционерлік болып бірнеше
түрге бөлінеді. Жалпы,коммерциялық банк пайда табу мақсатында ссудалық
капиталдың қозғалысын ұйымдастырып отыратын мекеме болып табылады [7,360
бет].h4
Сонымен,коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар:
депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге
асыру, несие беру. Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарынан
айырмашылығы және ерекше бір қабілеті ол ақша жасауы мен жоюында б.т. Бұл
жерде ақша деп тек қолма-қол ақшалар ғана емес, сондай-ақ талап етуге
дейінгі салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика
үшін өте маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың
өсуіне қажетті жағдай туғызады. Коммерциялық банктер өздерінің депозиттік
және несиелік операцияларының көмегімен олар уақытша бос ақша қаражаттарын
жинақтайды және несие түрінде оларды бере отырып, халық шаруашылығының
қажеттілігін қанағаттандырады, яғни жаңа төлем құралдарын жасайды.
1.2. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТЕРІ МЕН ОПРЕАЦИЯЛАРЫ
Банк қызметін банк пен клиент мүддесі үшін белгілі бір іс-әрекеттерін
сипаттауға болады. Коммерциялық банктер желісі ақша нарығының қалыптсуына
ықпал етеді,ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетке уақытша бос ақша
қаражаттарының болуы және экономика мен халықтың қысқа мерзімдік
қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының эономикалық
негізі болып табылады. Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің
шаруашылық қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу
және қаржылық операциялардың барлық түрімен айналысады [12].
Қазақстан Республикасының банктер және банктік қызметтері туралы
заңына сәйкес банктер мынадай операцияларды орындай алады:
• Ақылы негіздерде депозиттерді тарату;
• Клиенттер мен банк корреспонденттерінің банк шоттарын жүргізу және
оларға кассалық қызмет ету;
• Тұлғаларға қысқа мерзімдік несиелер беру;
• Инвестицияланатын қаржы иелерінің тапсырмалары бойынша капиталдық
жұмсалымдарды қаржыландыру;
• Заңда көрсетілген тәртіп бойынша бағалы қағаздарды шығару;
• Төлем құжаттарын сатып алу,сату және сақтандыру және олармен басқа да
оперцияларды жүргізу,клиенттердің тәуекелі бойынша олардың агенттері
ретінде әрекет ету;
• Коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру;
• Клиенттердің тәуекелдері бойынша сенімгерлік операцияларды ,
• (қаражаттарды қарау,орналастыру және бағалы қағаздарды басқару);
• Лизингтік,факторингтік операциялар [2].
Коммерциялық банктердің операциясын екі түрге жіктеуге болады:активті
және пассивті операциялар (1 кесте).
1 кесте. Екінші деңгейлі банктердің операциялары
Активті операциялар Пассивті операциялар
Несиелік операциялар Бағалы қағаздарды алғашқы
эмиссиялауы
Инвестициялық операциялар Банк пайдасынан капиталдарды немес
қорларды ұлғайту және құру
Қаржылық операциялар Заңды тұлғалардан несие алу
Басқа да операциялар Депозиттік операциялар
Ескерту:автормен құрастырылған
Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары жинақталады.
Сондықтанда пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметінде маңызы
жоғары. Пассивтік операциялар бұл несиелік және активті операцияларды
жүзеге асыруға арналған банктің өз ресурсын құру операциялары. Пассивтік
операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды сатып алады.
Пассивтік операциялар айналыстағы ақша қаражаттарды банктерге тартуға
мүмкіндік береді. Кестедегі алғашқы пассивтік операциялардың екі формасы
негізінде банктік ресурстардың бірінші ірі тобы-меншікті ресурстары
құрылады. Келесі екі формасы негізінде екінші ірі топ-тартылған ресурстар
құрылады [8,181 бет].
Активтік операциялар бұл банктердң табыс алу және өзінің өтімділігін
қамтамасыз ету мақсатында,иелігіндегі бар ресурстарды орналастыру жүзеге
асыратын операцияларды білдіреді. Активтік банктік операциялар өзінің
формасына және тағайындалуына қарай әр түрлі болып келеді. Банктің активтік
операцияларының ең көп тараған түрлерін жоғарыдағы кестеден көруге болады.
Банктің активтік операцияларының маңызды бөлігін банктік несиелік
операцялар негізінде алады. Несие бұл несие беруші мен қарыз алушы арасында
пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға берілетін ссудалық
капитал қозғалысы.
Банктің инвестициялық операциялары-несиелік операциядан кейінгі
банкке табыс әкелетін операциялар. Банктің инвестициялық операциялары
негізінде бағалы қағаздар портфелі қалыптасады. Банктің бағалы қағаздар
қалыптастыруының екі мақсаты бар:біріншісі-банкке табыс әкелу,екіншісі-
өтімді активтер қатарын толықтыру.
Банктің активтік депозиттік операциалары өтімділікті қолдау және
банктермен корреспонденттік қатынастар орнату негізінде дамиды. Мұндағы
корреспонденттік қатынас банктердің бір бірінде ашатын корреспонденттік
шоттары арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар банктер активтік депозиттік
операциялар негізінде банкаралық несиенің дамуына мүмкіндік жасайды.
Банктік қаржылық операциялар несиелік операциялар типтес,яғни банкке табыс
әкелетін активті операцияларды сипаттайды. Оларға
лизинг,факторинг,форфейтинг операциялары жатады.
Лизингтік операциялар. Лизинг ағылшын тілінен аударғанда жалға беру
деген ұғымды білдіреді. Лизингтік операция деп ұзақ мерзімді пайдаланатын
заттарды (ғимарат, машина, ұшақ, автомобиль, компьютерлерді) жалға беру.
Лизинг бірнеше қызмет атқарады. Біріншіден, ол негізгі қорларға ақша
жұмсау, яғни қаржыландыру формасы. Лизинг алушының өз қаражаттарын бір
уақыттық жұмылдыруынсыз, немесе тартылған қаражатсыз өзіне керекті мүлікті
пайдалануға мүмкіндігі болады. Ол мүліктің құнын бір жолғы төлеуден
босатылады. Екіншіден, бұл өндірісті жаңа құрал – жабдықпен, алдыңғы
техникамен материалдық – техникалық қамтамасыз етудің анағұрлым прогресивті
формасы.
Факторингтік операциялар – клиентпен төленбеген қарыздық талаптар
бойынша төлемді талап ету құқын басқаға беру. Факторингтің мәні – банктер
өз клиенттерінен төлем құжаттарды пайыздық ақы үшін сатып алу. Бұндай
мәміле келісімшартпен жүзеге асады. Ол келісімшартта сатып алынған қарыздың
сомасы және пайыз көрсетіледі. Бұл пайыз көрсетілген қызмет үшін қарыздың
қандай мөлшері алынатынын көрсетеді.
Халықаралық факторинг туралы Конвенцияға сәйкес, келесідей төрт белгі
қанағаттандырылғанда ғана факторинг операциясы болып саналады.
- қарыздық талаптарды алдын ала төлеу формасында несиелеудің болуында;
- жабдықтаушымен бухгалтерлік есеп жүргізу мен өткізу есебінен;
- жабдықтаушы қарызын инкассалау;
- несиелік тәуекелден жабдықтаушыны сақтандыру;
Форфейтинг операциясы форфейтордың,яғни коммерциялық банктің
экспортерге төлеуге тиісті импортердің берген төлем құжатын сатып алуы.
Трасталық операциялар. Коммерциялық банктер өздеріне сенімді тұлғаның
қызметтерін қабылдап, өздерінің жеке және корпаративті клиенттері үшін әр
түрлі қызметтер орындайды. Траст - сенім дегенді білдіреді. Капитал иесі
өз капиталын басқа тұлғаға оның мүддесін қорғап отырып, иелік етуге сенім
білдіріп тапсырады, яғни траст деп банктердің, басқа қаржылық
институттардың мүлікті және капиталды басқарумен байланысты көрсетуін
айтады. Бұл операциялар келісім негізінде жүзеге асады, ол келісім
трасталық деп аталады. Коммерциялық банктер трасталық операциялармен
қосымша табыс алу үшін айналысады. Сол сияқты корпарациялар, фирмалар және
олардың ақша қаражаттарын басқару үшін, ірі клиенттермен байланыс орнату
үшін айналысады.
Кеңес беру қызметі. Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне
банктік мекеменің ерекшеліктеріне байланысты, экономика және қаржы,
инвестициялау, несиелеу, есеп айырысу, есеп жүргізу және есеп беруге
байланысты кеңес беру қызметін көрсетеді. Бұл қызмет көрсетулер банктер
тарапынан пайда табу мақсатында ғана емес, сондай-ақ клиенттерге банк
ісінің қырларын білу үшін, жаңа қызмет түрлеріне қатысты толық
түсіндірмелер беру арқылы жаңа клиенттерді тартуға да байланысты
көрсетіледі.
Ақпараттық қызмет көрсету. Қазіргі кездегі телекоммуникациялар,
компьютерлік байланыстарды игере отырып, банктер жеткілікті түрде
коммерциялық немесе коммерциялық емес ақпараттарды да иеленеді. Сонымен
қатар, банктер клиенттерге әр түрлі қызметтер көрсете отырып, олардан түрлі
мәліметтер алады. Ақпарат алудың басты көзі басқа банктермен және ірі
ақпараттық агенттіктермен өзара ақпараттар алысу болып табылады [8,192
бет].
Басқа кәсіпорындармен салыстырғанда барлық міндеттемелер коммерциялық
банктерге меншікті капиталдың тартылған ресурстарға өзара қатынасында өз
міндеттерін жүзеге асыруға және дұрыс қызмет етуіне мүмкіндік береді. Ең
алдымен меншікті капитал банк қызметін бастау үшін қажет. Сонымен қатар,
офисті, жабдықтарды сатып алу және еңбекақыны төлеу, сондай-ақ банктің
қорғаныс кепілдік қоры, осы сипатты меншікті капитал маңызды, сөзсіз
міндетті қор болып табылады, банктің тұрақтылығы мен оның жұмысының
тиімділігін қамтамасыз ету үшін банктік қаражаттар құрылымында оның ролі
өте жоғары .
Сонымен,екінші деңгейлі банктер Қазақстан Ресспубликасының
коммерциялық банктері туралы заңына сәйкес халыққа 200-ден астам қызмет
көрсете алады екен.
1.3. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ПРИНЦПТЕРІ
Банктік қызметті жүзеге асыратын ұйымдар қалауы бойынша құрыла
бермейді. Банкілік іс өзге сфералармен салыстырғанда толық қарастырылады.
Банктердің қызмет ету принцптері деп осыған негізделіп ұйымдардың және
шаруашылық субъектілердің қызметтері анықталатын ережелер жиынтығын айтамыз
(1 сурет).
1 сурет. Коммерциялық банктердің қызмет ету принцптері
Ескерту: автормен құрастырылған
Коммерциялық банктерінің қызметінің ең басты және негізгі
принцптерінің бірі - иелігіндегі қаржы ресурстары шегінде қызмет етуі болып
табылады. Иелігіндегі ресурстар шегінде қызмет ету дегеніміз коммерциялық
банк меншігіндегі ресурстар,несиелік салымдар және өзге де банкілік
активтерінің арасындағы сандық және сапалық сәйкестіткі қадағалап қана
қоймай,банк ресурстарынан мобильденген жеке иелігіндегі активтерді
қадағалап отыру керек дегенді білдіреді. Ең алдымен,бірінші принцпі -
банкпенен ақша қаражаттарының тартылуы мен берілуінің мерзімділігі болып
табылады. Яғни,егер коммерциялық банк депозитерді қысқа уақытқа тартып,ұзақ
уақытқа берсе сәйкесінше банктің төлеуқабілеттілігі мен өтімділігі
айтарлықтай төмендейді. Қызметі негізделген банктің екінші басым сипаттағы
принцпіне - экономикалық еркіндік жатады. Экономикалық еркіндік банктердің
экономикалық жауапкершілігін білдіреді. Экономикалық еркіндік,бұл
банктердің өз иелігіндегі және клиенттерінің қаржылық ресурстарын еркін
орналастыру,заем жинаушылар мен салымшыларын еркін таңдауы,түскен пайдасын
еркін орналастыруы болып табылады. Қазақстан Республикасының заңнамасында
банктерге өз пайдаларын еркін орналастыруын жүзеге асыруға толық мүмкіндік
берілген. Регламенттелген салықтарды өтеп болғаннан кейінгі банктердің
табысы банк акционерлерінің келісілген шешімімен орналастырылады.
Акционерлер әр түрлі банктердің қорында есептелген қаржылық ресурстардың
сомасына,сонымен қатар акция бойынша дивиденттерге байланысты шешім
қабылдайды. Коммерциялық банк меншігіндегі активтер мен пассивтердің
міндеттемесі үшін жауапты болады. Коммерциялық банктердің қызмет етуінің
үшінші принцпі - банк пен клиент арасындағы қарым қатынастың нарықтық
қатынастарға сай құрылуын білдіреді. Банк өз клиенттеріне несие беруде
мүмкін болатын пайдалылық,тәуекелділік және өтімділігін басшылыққа алып
отырады. Енді осыларға толығымен тоқталып өтейік [9,10 бет].
1. Қызмет етудің негізгі принцпі - коммерциялық банк:
• Несиелік салымдар мен өз иелігіндегі ресурстары арасында сандық
және сапалық сәйкестік;
• Активті және пассивті операциялардың мерзімдік және сомалық
сәйкестіктерін ;
қамтамасыз ететін болғандықтан нақты тартылған ресурстар шегінде қызмет
ету. Коммерциялық есеп табыстар шығындардың орнын толтырып отырады,дұрыс
ұйымдастырылған тәуекел нәтижесінде пайда алу. Пайда табудың негізгі көзі
банктік пайыз. Мұндағы банктің пайдасы банкпен берілген несие мен
клиенттердің төлеген жарна пайыздарының жалпы сомалары арасындағы айырма.
2. Қызметінің нәтижелігіне толығымен экономикалық жауаптылығына сәйкес
экономикалық еркіндіктің жоғары дәрежелігін үйлестіру. Экономикалық
еркіндік мынаны білдіреді:
• Иелігіндегі қаражаттарды орналастырудағы еркіндік;
• Тартылған ресурстарды орналастырудағы еркіндік;
• Салықтарды өтеп болғаннан кейінгі табысты орналастырудағы
еркіндік ;
• Салымшылар мен клиенттерін таңдаудағы еркіндік;
Өз қызметтерінің нәтижелігіне толық жауапкершілік деген банктердің өз
иелігіндегі ресурстар мен мүліктер үшін жауптылығын білдіреді,яғни,табыстар
ғана емес,сонымен қатар капитал осылай барлық өзі жасаған қызметтерінен
болуы мүмкін тәуекелдерді банк өз мойнына алады.
3. Автономиялық. Қаржылық ресурстар нарығына бағыттала
отырып,несиелік,пайыздық және депозиттік саясатты өз бетінше дербес
жүргізуі. Қызметінің нәтижесіне толық жауапкершілікті жүзеге асыра алу
үшін,коммерциялық банк ресустарын еркін орналастыруы секілді мерзімді
белгілеуде,ссудаларды беру және басқада операцияларда шарттарын
белгілеуде,несиелер үшін пайыз белгілеуде,кассалық есеп айырысудағы
тарифтерді анықтауда т.с.с еркін болу керек. Коммерциялық банк Қазақстан
Республикасының заңнамасына негізделе отырып,өзінің саясатын еркін
анықтайды.
4. Коммерциялық банктер нарықтың басқа субъектілер арасындағы қарым
қатынасты коммерциялық негізбен тұрғызу,яғни пайда алу мақсатымен банктер
клиенттеріне өз қызметтерін ұсынады
5. Алдымен міндеттерін салымшылар алдында орындау,кейін облигация
иелері соңғы кезекте өзінің акционерлері алдында.
6. Пайда алуға ұмтылуы,көрсетілген операциялардан максималды түрде
табыс алу. Коммерциялық банк кәсіпорын категорияларының арасындағы Арзанға
сатып алу - қымбатқа өткізу қағидасымен жұмыс жасайтын қаржы делдалы болып
табылады. Осыған сәйкес коммерциялық банкті алыпсатар кәсіпорын деуге
болады. Бірақ банк тарапынан алыпсатарлықтың шегі бар,кім кімнің де сауда
саттыққа құқы бар,бірақ ол мәдениетті характерде сипатталуы қажет. Яғни
заңнамаларға сүйене отырып,оған қайшы келмеу керек,әрбір банк коммерциясын
жүзеге асыру үшін нарықтың конъюнктурасы жайында толық ақпараттанған болуы
керек.Осындай шарттарда алыпсатарлық қылмыстылық реңкін
жойып,кәсіпкерліктің нормасы кейпін алады. Банктің саудасының сәтті жүруіне
оның табыстылығы мен қызметінің эффектифтілігі тәуелді.
7. Тәуеклділіктен аулақ болу,яғни көрсетлетін операциялардағы
тәуекелділіктің минималды деңгейі
8. Банктің барлық қаражаттары мен барлық ресурстары масималды түрде
жұмыс жасап отыруы қажет,яғни үнемі қозғалыста болуы қажет. Коммерция
тұрғысына бос жатырған ресурстар болмайды. Дегенмен шындыққа сай
қаражаттардың қандай да бір бөлігі жай темппен айналып отыратын немесе
мүлдем айналмайтын резервте жатады,резервте қаражат неғұрлым көп
болуы,пайданың жоғары мөлшерде екенін білдіреді
9. Банкілік сауда барлығы да клиенттер үшін деген қағида бойынша
жұмыс істеу керек. Бұл банк клиент үшін толық жауапта болатыны,оған табысты
қамтамасыз ететіндігін білдіреді. Бір жағынан осы қағида банктің өзінің
табыстылығы қағидасына қайшы келетін сияқты. Дегенмен екеуінің арасында
ешқандай да қарама-қайшылық жоқ. Практикада бәрі де бір - бірімен өзара
сәйкестікте болуы шарт: алдымен клиенттің пайдасы,кейін банктің пайдасы.
Клиенттің пайдасы мақсат емес,ол банктің өзі пайда табуындағы негіз болып
табылады. Клиентке табыстылықты қамтамасыз ете отырып,банк өзінің жеке
қызығушылығын іске асырып отырады
10. Мемлекетпен бекітілген және ҚР банк қызметтерін реттейтін
заңнамалық нормалардың,экономикалық нормативтердің және өзге де ережелердің
сақталу қажеттілігі [25] .
Қорыта келгенде,коммерциялық банктер қызметтері мен міндеттерін
принцптерге сәйкес белгілеп,принцптер бойынша жүзеге асырып отырады.
II. ҚР ИСЛАМ БАНКТЕРІНІҢ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУ ПРИНЦПТЕРІ
2.1.ИСЛАМ БАНКТЕРІНІҢ ТАРИХЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУ ПРИНЦПТЕРІН ТАЛДАУ
Бүгінгі күндері Ислам әлемінің банк жүйесі әлемнің қаржы
институттары мен БАҚ-ты, сонымен қатар, қарапайым салымшы жұртшылықты да
өзінің ерекшелігімен қызықтырып отыр. Банк ісі саласын тілге тиек ететін
баспасөз құралдары да Ислами банктер жайлы жарыса жазуда.
Исламдық банк жүйесі — Шариғат (Ислам дінінің қағидалары) рұқсат еткен
істерді атқару арқылы банктік қызметтерді көрсету жүйесі. Ислам дінінде
пайыз алу-беруге тыйым салынған. Сол себептен де Исламдық банк жүйесінде
қарапайым банктердегідей өсімқорлық жоқ. Пайыздық өсімсіз қызмет етуіне
қарамастан Ислам қаржы жүйесі ең жылдам өсуші сегмент болып табылады.
Жылына 15 пайызға өсетін исламдық негіздегі активтердің жиынтығы 800
миллиард АҚШ долларын құрайды.
Әлемдік банкинг саласында жаңадан өзгерістер енгізіп, өздерінің қаржылық
активтерін жыл өткен сайын молайтып жатқан, шариғат заңдарын қатаң ұстаған
банктердің дамуы күн санап жылдам қарқынмен өсіп жатыр, экономикалық
алпауыт елдердің де нарығына етене енуде. Бәсекелестікке бейім, бірақ
тұтынушысын сүліктей соруға құмар, пайыздық несиелер арқылы дамитын банктер
өздері қызмет етіп жатқан қаржы секторында жаңа жүйенің белсенді түрде нық
қадам басып келе жатқанын аңғарды.
Исламдық банк жүйесі жоқ елдерде тұратын мұсылмандар үшін Шариғат заңдарын
сақтауда үлкен қиындықтар болады. Несие беруші банк пен несие алатын
мұсылмандардың негізгі прициптері бір-біріне қайшы келетін. Бұны несие алу,
банкте депозит ашу және ипотекалық қызметтерді пайдалану кезіндегі
жағдайлардан білуге болады [14].
Біздің заманымыздың VIII – XIII ғ.ғ. аралығы Ислам әлемінің алтын
ғасыры кезеңі болып саналады. Ол кездері Ислам әлемі Халифаттық басқару
жүйесінде болды. Нарықтық экономика, саудагерлік пен айырбас жасау кеңінен
тарады. Нарықта қарызға алу қатынасы дами түсті. Міне, осындай экономикалық
белсенді өмір ислами банктің негізі болатын. Адамдар арасында экономикалық
серіктестіктер орнады. Мысалыға: Муфауада – қатысушалар санына шектеу
қойылмайтын, бір мақсатқа жұмылған әріптестердің серіктесуі. Бұдан бөлек
Мудараба деген серіктестіктің түрі болды. Мудараба бойынша әріптестердің
санына шектеу қойылады. Әл-Мал деген ислами негіздегі капитал пайда болды.
Ортағасырлық Ислам қоғамында жетілген қаржылық институттар мен экономикалық
негіздер ортағасырлық Еуропаға ауысып (XIII ғ. бастап), ол жерде одан әрі
дами түсті. Қазіргі заманның ислами банктерінің тарихы XX ғ. 60-жылдарынан
бастау алады. 1963 жылы Египетте жергілікті экономист Ахмад әл-Наджардың
бастамасымен құрылады. Банк шариғат заңдылықтарының негізінде құрылып,
мақсаты халықтың жинақтаған қаржыларын пайдалана отырып табыс әкелетін
жобаларды қаржыландырудың арқасында пайда табу болды. 1967 жылы банк
исламдық радикализмге қарсы күрестің құрбаны болып, жабылып қалады. Бірақ
банктің негізін қалаушы Ахмад әл-Наджар болашақта мұндай қаржылық
институттардың сәтті қызмет ететініне сенімді болды. Ол Сауд Арабиясына
көшіп кетеді. 70-жылдары мұнайдың бағасы қарқынды түрде өскен болатын. Бұл
жағдай исламдық негізде банк құру үшін оңтайлы кез болатын. Алдымен 1975
жылы Ахмад әл-Наджардың қатысуымен Ислам Даму Банкі құрылды (ИДБ). Соңынан
Біріккен Араб Әмірлектерінде (БАӘ) ”Dubai Islamic Bank” атты ислами банк
дүниеге келді. Олардың соңынан Faisal Islamic Bank (Египет, 1977 ж.),
Faisal Islamic Bank (Судан, 1977 ж.) және Bahrain Islamic Bank (Бахрейн,
1979 ж.) банктері өз қызметтерін бастап кетті. Алғашқы кездегі скептицизм
(күдік) бірте-бірте жойылып, банктердің жарқын болашағына деген сенім арта
түсті. Осылайша, ислами банк жүйесіне деген байсалды қатынас орнай бастады.
Аз уақыттың ішінде Ислам банк ісінің сенімді әрі болашағы бар банк жүйесі
екендігі түсінікті болды [13].
Шариғат заңдарын орындау – Исламдық банктердің айнымас, ажырамас
қағидасы. Бұл қағидалар өздеріне тиісті принциптер бойынша іске асады.
Исламдық банктердің негізгі шариғаттық принцптеріне тоқталамыз:
• Ысырап жасамау;
• Заңсыз және ретсіз монополияға тиым салу;
• Тауарға қойылатын бағаның шектен тыс қымбат болмауы;
• Шариғат пайдалануға тыйым салатын заттар мен тауарларды жасауға және
сатуға тыйым салу;
• Ұрланған және ұқыпсыз заттарды сатуға тиым салу;
• Алдап-арбамау, алаяқтық жасамау;
• Бастыпқы капиталдың шариғат үкімдеріне сай адал жолмен келуі; [20]
Шариғат принцптеріне сәйкес келмейтін келісімдер:
• Дәстүрлі қаржы институттарының пайыздық қойылымға негізделген
қызметтері;
• Брокерлік,диллерлік операциялар;
• Халал стандартына сай емес дивиденттерді инвестициялау(алкогольді
сусындар,шошқа еті,Исламға сай емес жолмен сойылған мал еті,темекі
т.с.с);
• Азарт ойындары,қару-жарақ шығару;
• Отельдер мен кинотеатр қызметі;
• Музыкамен байланысты барлық қызмет түрлері мен аморальді көңіл көтеру
орталықтары;
Исламдық инвесторлар елімізде кен қазба саласы,инфраструктуралық
жобаларына қызығушылық білдіруде. Сонымен қатар,Қазақстанда халал
тауарлар индустриясын дамытуға керекті шикізаттар мен ресурстар,барлық
мүмкіншіліктер бар дейді. Мұндағы халал елімізде үйреншікті тек ет
өнімдері ғана емес,оған қоса сағыздан бастап кетчуптерге дейінгі аса мол
ассортименттер болмақ [20].
Осы күндері бүкіл әлем бойынша 50-ден астам елде 400-ге жуық ислами
банк қызмет етеді. Олардың активтері шамамен 700 млрд. — 1 трлн. АҚШ
долларына тең, қызмет ету аумағы тек қана араб елдерінде ғана емес, сондай-
ақ, АҚШ, Канада, Ұлыбритания және Австралияда таралған. Олардың
тұтынушылары мен клиенттері тек қана мұсылмандар емес, ірілі-ұсақты
батыстың компаниялары бар. Әлемдегі алдыңғы қатарлы банктер – JP Morgan,
Deutsche Bank, ABN Amro, IAG, Citibank Chase Manhattan және Hong Kong &
Shanghai Banking Corporation – өздерінің құрылымында ислами банкке арналған
арнайы бөлімдерін ашқан.
Қаржы дағдарысына дейінгі Исламдық банктердің жылдық даму динамикасы
қарқынды түрде артып, 10-15% құрады. 2012 жылы ислами банктерге тиесілі
активтердің құны 1,6 трлн. АҚШ долларына жетеді деп күтілуде.
Ислам банктерінің ең үлкен орталықтары Иранда ($235 млрд.), Сауд
Арабиясында ($92 млрд.), және Малайзияда ($67 млрд.) орналасқан. MENA
ақпараттық агенттігінің мәліметтерінше ислам негізіндегі қаржылардың 56%
Таяу Шығыста шоғырланған [19].
Ислам банкингінің ерекшеліктері:
• Банк пен салымшылардың пайдасы қаражатты тауар өндіретін жобаларға салу
шотынан есептеледі;
• Банк те,салымшы да жобалардан түскен пайда мен шығынды алдын ала
жүргізілген келісім бойынша бөліп алады және жобаның табысқа кенелуіне бар
күштерін салады;
• Жоғары тәуекелді жобаларға қарағанда бірқалыпты пайда әкеліп отыратын
тәуекелі аз жобаларды қалайды;
• Әр Ислам банкінде банктің исламдық қаржыландыру принцптеріне сәйкес
жасалған келісімдерін қадағалап отыратын Кеңесі болады;
Ислам банкінің тауарлары көп ,соның негізгілері төменде берілген (2 сурет).
2 сурет. Ислам банкінің негізгі тауарлары
Ескерту: автормен құрастырылған
Сонымен,исламдық банктердің ең басты мақсаты басқа банктердегідей -
пайда табу болғанымен,қызмет ету принцптерінің дәстүрлі банктердің қызмет
ету принцптерінен едәуір айырмашылықтары бар.
2.2. ҚР ИСЛАМ БАНКТЕРІНІҢ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
Исламдық қаржыландыу әлем нарығында жыл сайын 15% өсіп және
дүниежүзінде ең тез өсімі бар болып есептеледі. Исламдық банкинг
тәжірибесінде 400-ден астам қаржылық институттары бар және оның жылдық
айналымы 750 млрд. АҚШ долларын құрайды [18].
Пайда табу құралы ретінде пайыздар болмаған жағдайда Ислам банктері
қалай пайдаларын іске асырады? Алла соңғы пайғамбары Мұхаммедке (Алланың
нұры жаусын) : "...Алла саудаға рұқсат берді және өсім алуға тыйым
салды..." (Құран, 2:275) жіберген. Бұдан туындайтыны, Ислам банктері
пайызсыз қаржыландырумен ғана айналыса алады және мұны ойдағыдай жүргізеді.
Заманауи Ислам банктері клиенттеріне жылжымайтын мүлік пен жабдықтарды
қаржыландыруға, құрылыс және ауыл шаруашылық жобаларын, шағын және орта
бизнес және тағы басқаларын қаржыландыруға мүмкіндік береді, және мұны
сатып алу-сату (بيع), лизинг (إجارة), немесе жобаға үлестік қатысу (مضاربة
مشاركة) арқылы жасайды [16].
Қазақстандағы тұңғыш ислам банкі-Al Hilal ағымдағы жылы Қазақстанға
шамамен $250 млн. инвестициялады. Біздің банк экономиканың қазіргі банктер
жұмыс істеп жатқан салаларын да басатын болады. Корпоративтік секторға,
өнеркәсіп пен тау-кен өндіру секторына қатысу жоспарлануда. Банк тұтастай
ҚР $1 млрд инвестициялауға ниет білдіруде, - деп хабарлады Al Hilal
басқармасының төрағасы Прасад Абрахам. Және бұл ҚР экономикасына жалғыз
салмақты салым болып табылады,- дейді Ислам даму банкісінің Ислам зерттеу
және тренинг институтының аға экономисі Мохаммад Обайдуллах. Оның айтуы
бойынша, Қазақстанға тартылатын ықтимал капиталдың көлемі
$2 млрд. да артпайды [22].
Абу-Даби қаласының Аль-Хилаль Бэнк 1 сәуірде Қазақстан
Республикасында исламдық банк ашуға шешім қабылдаған болатын. Сауд
Арабиясында 2008 жылдың шілдесінен бері қызмет етіп келетін бұл банктің
шет елде банк ашудағы ең алғашқы иннициативасы еді. Қазақстанда Аль-
Хилаль Банк 2010 жылдың 17-ші наурызында қызметін бастауға лицензия алған
болатын. Бұл банктің 14 филиалы,61 банкоматы бар. Сауд Арабиасындағы 29
банктің арасында Аль-Хилаль банкі клиенттерді қанағаттандыру бойынша 10
орында,2008 жылы Ең мықты жаңа банк премиясына ие болған еді. Исламдық
банктер қаржылық қатынастарда келесідей модельдерді пайдаланады:
• Белгілі бір объектке инвестициялағаннан кейін қызметінің пайдасы мен
шығынын бөлісудегі капиталға қатысу моделі;
• asset based financing model –саудалық қаржыландыру моделі. Клиенттің
базалық активін құрудағы саудалық қаржылық делдал болу;
Алғашқы модель ислам банктерінің пассивті операцияларының негізін
қалайды. Келесі модельде керекті қаражаты бар фининститут клиенттің
тапсырысы бойынша базалық актив құрап,кейін оған толықтай пайдалануға
немесе төлемін кейінге қалдыру шартымен береді. Исламдық банктердің бұл
характері дағдарыс кезінде тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал еткен
болатын. Банктің бастапқы жарғылық капиталы 27 млн.долларды құрады,барлығын
араб инвесторлары жабдықтады. ҚР ҚҚА мен бірлесе отырып банк төлемі кейінге
қалдырылған төлемдерді сатып алу,лизингтік операциялармен,корпоративті
сектордағы пайданы бөлісіп алумен айналысып келеді. Эксперттердің болжамы
бойынша 2013 жылы исламдық қаржылық иституттардың активтерінің өсімі 1
трлн.долларды құрайды [26]. Аль-Хилаль банктің өтімділігі мен тұрақтылығын
сипаттайтын негізгі қаржылық көрсеткіштерін төмендегідей сипаттап жазуға
болады:
2 кесте.Аль Хилаль Банктің 01.08.2010 ж. қаржылық көрсеткіштері
Көрсеткіш Мәні,теңгемен
Активтер 4 916 448
Міндеттемелер 167 461
Негізгі капитал 4 748 987
Физ.тұлғалардың жедел депозиттері 0
Ескерту: www.аlhilalbank.kz сайтынан алынған
Төменде 2010 жылдың соңғы алты айына Аль-Хилаль банкінің активтерінің
көрстекіштері берілген. Байқап отырғанымыздай банктің активі 4 970 194 пен
4 916 448 сандық көрсеткіштер арасында ауытқып отырған (1 диаграмма).
1 диаграмма- Аль-Хилаль банкінің 2010 ж.6 айына активтерінің
көрсеткіштері
Ескерту: www.аlhilalbank.kz сайтынан алынған [23].
ҚР исламдық банктерінің бірі-ЭкоИсламикБанк-тің 2010 жылы қарашада
исламдық депозитер бойынша табысы 3,02%-дан 16,92%-ды құрады. Шектеусіз
Мудараба келісімі бойынша исламдық принцптерге сәйкес қаржыландырылған
жобалардан әсіресе мол табыс түскен (3 кесте).
3 кесте.ЭкоИсламикБанк-тің 2010 жылғы тездетілген исламдық депозиттерінің
табыстылығы
Исламдық Соңғы айдағы исламдық
Салым мерзімі депозит депозиттердің орташа
түсімі
АҚШ доллары бірлігімен АҚШ доллары бірлігімен
1 ай 3,02 2,06
3 ай 6,64 6,82
6 ай 9,66 9,29
9 ай 10,87 11,16
12 ай 12,08 12,4
15 ай 13,29 13,63
18 ай 14,49 14,87
24 ай 16,91 17,35
Ескерту: www.Bnews.kz сайтынан алынған [21].
Қаржы дағдарысы батыс қаржыландыру нарығын жалаңаштатып,милиардтаған
шығындар шектіріп отырғанда,исламдық қаржыландыру 15-20% қызығарлық өсім
алып отыр [18].
2010 жылы Қазақстанда 500 млн.доллар сомасына исламдық сукук бағалы
қағаздары шыққан болатын. ҚР Қаржы Министрлігімен министрліктің егемен
бағалы қағаздары(сукук) шығуына мүмкіндік болу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz