Жыныстық циклдің қалыптастыратын факторлар

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

2. 1 Жыныстық және физологиялық жетілу

2. 2 Жыныстық циклдің қалыптастыратын факторлар

2. 3 Жыныстық циклдің көріну түрлік ерекшеліктері.

ІІІ. Қорытынды

IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

І. Кіріспе

Ветеринарлық акушерлік (француз тілінен аударғанда accoucher-туу, туғызу) жануарлардың жыныстық жүйесінің қалыпты және патологиялық үрдістерін зерттеумен (ұрықтану, буаздық, туу және туғаннан кейінгі кезең), сондай-ақ, жаңа туған төл мен сүт безі ауруларымен айналысатын клиникалық пән. Ветеринариялық гинекология (грек тілінде gyneәйел, ұрғашы, logos-ілім, ) - бұл ұрғашы малдың жыныстық және басқа да органдарында, физиологиялық жетілгеннен кейін немесе туғаннан кейінгі кезеңде туындайтын, бедеулікке әкеп соқтыратын, патологиялық үрдістерді зерттейді.

Кейбір малдардың жыныстық жетілуі бойынша ерте (7-8 айда), кейбірінде кеш (9-10 айда) жетіледі. Ол мал тұқымына, климатқа және азықтануына байланысты, олардың жыныстық жетілуі және өсуі қанға бөлінетін гипофиз гормонымен реттеледі. Малдың жас кезінде гипофиз гормоны өсуді тездетеді. Өсуі баяулағанда, гипофиз жыныстық мүшелердің дамуын үдететін гормондар бөле бастайды.

Қойларды жыныстық жетілу өсуден бірінші дамиды, сондықтан оларды жыныстық жетілсе де, ұрықтандыру тиімсіз. Ерте ұрықтандыру малдың қалыпты өсуін тежейді, оның өсуіне қажет барлық қоректік заттар төлдің өсуіне жұмсалады, ал төлдегеннен кейін сүттің түзілуіне кетеді. Сонымен қатар өте кеш ұрықтандыру да зиян. Мұндай жағдайда төлді азықтандыруға кететін қорек мал организмінде май қорын түзеді. Саулықтың аналық безіне жиналған май өсіп-өну қызметіне кері әсерін тигізеді.

Кейбір биязы қой тұқымдарын өсіретін асыл тұқымды шаруашылықтарда ең бірінші ұрықтандыруды 2, 5 жаста жүргізуді ұсынады. Мұндай жаста алғаш ұрықтандырылғандарды тұсақ (переярка) деп атайды. 2, 5 жаста алғаш ұрықтандыруға барған малдар тек өмірінің бірінші жылында дұрыс азықтанбағаннан немесе ауырғаннан дұрыс өспей қалу жағдайына байланысты болады. Ал барлық басқа жағдайларда жыныстық-жастық топқа тұсақтар тиімсіз.

Барлық тұқымдар үшін ұрғашы тоқтыларды алғаш ұрықтандыруға 12-18 айлық жаста жіберу ұсынылады. Және олардың тірі салмағы ересек саулық салмағының 70-80 %-ын құрауы тиіс.

ІІ. Негізгі бөлім

2. 1 Жыныстық және физологиялық жетілу

Малдың өсіп-өну, төл беру қабілеті тек қана жыныстық жетілген кезеңнен басталады. Бұл кезде жыныс мүшелерінде, эндокринді жүйесінде, бүкіл ағзада өте күрделі морфологиялық, физологиялық өзгерістер болады. Атап айтқанда ұрық безінде фолликулдер өсіп жетіле бастайды, аналық ұрық безінде жыныстық гормондар пайда болады.

Бұл гормондардың әсерінен (эстрон, эстрадиол) ұрғашы малдың өзіне тән ерекше белгілері айқындала бастайды, жыныстық мүшелері өсіп жетіледі мал күйлейді, яғни жыныстық цикл қалыптасады. Осы кезден бастап ұрық безіндегі овогенез үдерісі белгілі бір мерзімде, әрдайым қайталанып отырады да, мал қартайғанға дейін жалғаса береді. Сүт бездері де өсіп дами береді.

Жыныстық жетілудің мерзімі әртүрлі факторларға байланысты, яғни малдың түлігі, тұқымы, жынысы, климат, азықтандыру, бағып-күту, күйіттеуші еркек малмен қатынаста болу дегеннің бәрі де әсер етеді. Неғұрлым өмірі қысқа болса, оның жыныстық жетілуі ерте дамып, бағып-күтімі жақсы малдың жыныстық жетілуі де тезірек болады. Жыныстық жағынан жетілген малды сол кезден бастап-ақ қашыруға ұрықтандыруға болмайды, себебі бұл кезде организм әлі толық жетілмеген, жамбас сүйектері тар. Мұндай жас малдың буаздығ анасының организміне де (өспей қалады), іштегі төлдің дұрыс дамуына да үлкен зиян келтіреді.

2. 2 Жыныстық және физиологиялық жетілуі, оны негіздейтін акторлар

Қабілеті ұрғашы және еркек жаңғырта ұрпақ. Сперматогенез және оогенездің күрделі процестерінің пайда болуымен сипатталады. Жыныстық жетілу басталғаннан бастап жануарлардың жыныс бездері аналықтарда ерекше құбылыстардың пайда болуына себепші болатын гормондарды шығарады:ағулар, жыныстық қозу, аң аулау және овуляция, ал еркектерде коитус қабілеттеріне. Жануарлар еркек немесе әйел адамға тән сипатқа ие болады (сыртқы түрі, дене пішіні және т. б. ) . Жыныстық жетілу мерзімдері көптеген факторларға, ең алдымен жануарлардың түріне, тұқымына, жынысына, климатына, азықтандыру, күту және ұстау жағдайларына, нейросексуалды тітіркендіргіштердің болуына (әртүрлі жынысты жануарлар арасындағы қарым-қатынас) байланысты. Қандай да бір түрдегі өкілдердің өмірі қысқа болса, олардың жыныстық жетілуі соғұрлым ерте болады. Үй жануарлары жабайы қарағанда ерте жыныстық жетілуге жетеді. Жыныстық жетілу жануардың өсуі мен дамуы аяқталғаннан бұрын басталады. Мәселен, жылқының жыныстық жетілуі 18 ай, ІҚМ - 6-10, қой - 7-8, шошқада-5-8 ай болады. Жыныстық жетілудің басталуы ағзаның ұрпағын қалпына келтіруге дайындығын куәландырады. Мұндай аналықтарда жыныс жүйесі, сүйек миы, сүт бездері жеткіліксіз дамыған. Алғашқы жыныстық циклдар, әдетте, толық емес, аритмикалық. Жыныстық жетілу уақытын және жыныстық циклдердің ырғағын есепке алу практикалық маңызы зор. Олар жануарлардың құнарлылығын сипаттайды, ұрғашыны еркектерінен дер кезінде бөліп, оларды асыл тұқымды пайдалануға дұрыс дайындауға мүмкіндік береді. Жас жануарларды белгілі бір жасқа жеткен кезде (биелер - 3 жас, сиырлар - 16-18 ай, шошқалар - 9-12, қой мен ешкілер - 12-18 ай) физиологиялық жетілуіне жеткен кезде төл алу үшін пайдаланады. Бұл ретте еркектердің жыныстық қызметін алдымен шектейді.

Жыныстық жетілген жануарлар деп ұрықтандыруға немесе жүкті (ұрғашы) қабілетті әр адам деп аталады. Барлық жануарларда жыныстық жетілу ағзаның өсуі мен жалпы дамуына қарағанда әлдеқайда ерте келеді. Физиологиялық жетілу деп ағзаның қалыптасуын аяқтау процесін, экстерьерьерді және 65-70% салмақ алуды, ересек жануарларға тән Дайн тұқымдары мен жынысын түсінеді.

Сондықтан өсімін молайту үшін дененің физиологиялық жетілуіне қол жеткізген жануарлардың денелерін ғана пайдаланады; жануарлардың бақылаусыз ұйықтауын болдырмау үшін аналықтарынан жыныстық жетілгенге дейін бөліп алу қажет.

Жыныс циклі деп жыныстық аппараттағы және ұрғашылықтың барлық ағзасындағы, қозудың бір кезеңінен екіншісіне дейін өтетін физиологиялық үдерістер кешені түсініледі. Жыныстық цикл үш кезеңнен тұрады - қозу, тежеу және тепе-теңдік. Бұл кезеңдердің ауысуы жыныстық жетілуге жеткен сүтқоректілердің барлық аналықтарының биологиялық қасиеті болып табылады.

Қозу сатысы аналықтың жалпы қозуымен, ағу белгілерінің болуымен, аң аулауға оң реакциямен және овуляциямен сипатталады. Ағу, аң аулау және овуляция ең көп практикалық маңызы бар.

Ағу-аналық жыныс аппаратының морфологиялық өзгерістері нәтижесінде жыныс мүшелерінен шырышты бөлу. Ағу кезінде жыныс мүшелерінің қатты гиперемиясы, шырышты қабықтың ісінуі және бездерінің, жатыр мойны мен жұмыртқа қызметінің жоғарылауы байқалады. Жатыр мойны ашылған және ол арқылы шырышты. Бұл кезеңде аналық сынаққа теріс жауап береді.

Аң аулау-ұрғашының еркекке оң реакциясы, яғни ұрғашының жыныс рефлексінің көрінісі. Аң аулау кезінде әйел еркекке жақындауға ұмтылады, жыныстық қатынас үшін позаны қабылдайды.

Овуляция-жетілген фолликулдың жарылуы және одан жетілген жұмыртқа жасушасының шығуы. Биелер мен шошқаларда овуляция аң аулау кезінде, сиыр мен қойда бірнеше сағаттан кейін жүреді.

Жыныстық қозған кезде ұрғашысы өте мазасыз, азықтан бас тартады, кейде агрессивті, сүт өнімділігі төмендейді, сүт сапасы өзгереді және т. б.

Тежелу сатысы-жыныстық қозу белгілерінің әлсіреуі. Жарылған фолликулдың орнында сары дене пайда болады. Жыныстық мүшелерде гиперемия жоғалады, шырыштың бөлінуі тоқтатылады, еркекке қатысты немқұрайлылық пайда болады. Малдың тәбеті мен өнімділігі қалпына келтіріледі.

Тепе-теңдеу сатысы-тежелу сатысынан кейін басталатын және қозу сатысына дейін жалғасатын жыныстық процестердің әлсіреу кезеңі. Бұл кезең ұрғашы әйелінің тыныш жағдайымен, ұрғашылыққа теріс көзқараспен, ағу және аң аулау белгілерінің болмауымен сипатталады.

2. 3 Жыныстық циклдің көріну түрлік ерекшеліктері.

Сиырдың жыныстық циклі, орташа 21 күн. Қозу сатысы екі күннен 12 күнге дейін, ағу - екі күннен 10 тәулікке дейін, аң аулау - 10 сағаттан 20 сағатқа дейін созылады. Овуляция аң аулау аяқталғаннан кейін 10-15 сағаттан кейін басталады.

Биелердің жыныстық циклі 10-37 күн, орташа есеппен 20-22 күн. Босанғаннан кейін қозу сатысы 7-12-ші тәулікке көрінеді, ағу 2-3 күн созылады, аң аулау екіден 12 тәулікке дейін. Овуляция аң аулаудың соңында, әдетте, оның аяқталуына 24-36 сағат қалғанда болады

Шошқаның жыныстық циклінің ұзақтығы 20-21 күн. Босанғаннан кейін қозу сатысы l, 5 - 2 айдан кейін басталады, қозу сатысының ұзақтығы 1-6 тәулік, аң аулау - 1-2 күн. Овуляция аң аулау басталғаннан кейін екінші күні бір мезгілде жүреді. Сыртқы ортаның қолайсыз факторларында және эндокриндік бездердің функциялары бұзылғанда толық емес циклдар пайда болуы мүмкін. Соңғылары бір немесе бірнеше компоненттер түскен кезде ағып кетуі мүмкін. Мысалы, ағыссыз жыныстық циклді анестральды, аң аулаусыз - алибидті, овуляциясыз - ановуляторлы, жалпы реакция жоқ - ареактивті деп атайды.

Жыныстық жағынан жетілген малды сол кезден бастап-ақ қашыруға ұрықтандыруға болмайды, себебі бұл кезде организм әлі толық жетілмеген, жамбас сүйектері тар. Мұндай жас малдың буаздығ анасының организміне де (өспей қалады), іштегі төлдің дұрыс дамуына да үлкен зиян келтіреді. Сондықтан ұрықтандыру үшін малдың жыныстық жетілуімен қатар, организмнің физологиялық, яғни толық жетілуін күту керек. Физиологиялық тұрғыдан толық жетілген малдың сыртқы пішіні және тірілей салмағы ересек малдың 65-70% құрайды.

Жыныстық цикл дегеніміз жыныстық жетілген малдың организмінде әсіресе жыныс жүйесінде белгілі бір уақыт аралығында қайталанып отыратын,

Жыныстық цикл дегеніміз жыныстық жетілген малдың организмінде әсіресе жыныс жүйесінде белгілі бір уақыт аралығында қайталанып отыратын, өте күрделі морфологиялық, физиологиялық құбылыс. Бұл өзгерістер гипотолямус - гипофиз, ұрық безі мен басқа да эндокринді жүйелердің арақатнастық жағдайына байланысты, әрі орталық жүйке жүйесінің тікелей басшылығымен іске асады. Осы құбылыстардың белгілі бір тәртіппен қайталанып отыруын жыныстық цикл деп атайды. Жыныстық циклді жан-жақты зерттеп, оны ілім ретінде қалыптастырған профессор А. П. Студенцов. Оның анықтамасы бойынша жыныстық цикл 3 сатыдан тұрады:

1. қозу сатысы,

2. тежелу сатысы,

3. теңелу сатысы.

Қозу сатысын 4 феноменнің көрінісін сипаттайды, олар:

1. шылым ағу (эструс) феномені,

2. жалпы реакция (жыныстық қозу) феномені,

3. күйлеу (lлибидосексуалис) феномені

Қозу сатысында малдың организмінде оның шағылысуына, ұрықтануына, эмбрионның пайда болуына қажетті жағдай туады. Жыныстық цикл синхронды немесе асинхронды, ырғақты және ырғақсыз, жарамды және жарамсыз болып өтеді. Синхронды жыныстық циклде барлық феномендер бір-біріне ілесіп, әр қайсысы белгілі бір уақыт аралықтарында көрінеді. Мысалы: шылым ағу 24-36 сағат болса қалған феномендерде сондай уақыт аралықтарында байқалады. Қозу сатысы тез қалыптасып өте айқын көрінеді. Жарамды жыныстық цикл деп барлық феномендері түгел байқалған жыныстық циклді атайды.

Жарамсыз жыныстық циклде бір немесе екі феномендер дұрыс көрінбей қалады. Мысалы, анэстралды реактивті-жалпы реакция қозу феномені болмайды. Альбидті - күйлеу феномені жоқ. Ановуляторлы жыныстық цикл овуляция феномені болмайды. Жарамсыз цикл кезінде мал ұрықтанбайды.

Шырыш ағу феноменінде жатырдың кілегейі қабатындағы эпителий торшалары көбейіп, бірнеше қабат болып өседі, олар сөл бөліп шығарады. Малдың сарпайынан созылмалы ақ сұйық шырыш бөлінеді. Шылым ағу феноменінен кейін 1-1, 5 тәулік ішінде малдың мінез-құлқы өзгеріп, келесі, екінші феномен басталады.

Жыныстық қозу (жалпы реакция) феноменінде сиыр мазасызданып, азыққа тәбеті өзгереді, сүті азаяды және оның сапасы өзгереді. Басқа сиырға артылып, шағылысуға әрекет жасайды. Бірақ бұқаны жолатпайды, бұл феномен 15-24 сағатқа созылады кейде байқалмайды да.

Күйелеу (либидосексуалис) Ұрғашы малдың шағылысуға, ұрықтануға дайын екенін көрсетеді. Аталық мал асылғанда, қозғалмай тұрып қалады. Сиырда күйлеу орта есеппен 20 сағатқа дейін созылады, қыстың күндері 10-13 сағатқа, ал жазда 24 сағатқа дейін созылуы мүмкін. Малдың күйелегенін күйіттеуші мал (пробник) арқылы анықтаған дұрыс.

Овуляция-деп пісіп жетілген фолликулдың жарылып, ішінен сұйықпен бірге аналық ұрық торшасының бөлініп шығу үрдісін айтады. Бұл қозу сатысының соңғы феномені. Аталған үрдістің алдында жұмыртқалықта өте күрделі, овогенез үрдісі өтеді. Овуляцияның өткенін тік ішек арқылы тексеріп, жарылған фолликулдың орнында шұңқыр пайда болғанынан сипап біледі. Кейін ол орын қанға толып, ол ішкі секреция безі сары денеге айналады -ол прогестерон деген гормон бөледі.

Тежелу сатысында барлық феномендер бәсеңдеп, соңына қарай мүлдем жойылады, сөйтіп овуляциямен аяқталады. Мал бұрынғы қалпына келіп, тәбеті қалыптасады. Тежелу сатысында жатырдың кілегейлі қабатында эпителий қалыптасады.

Жыныстық циклдің теңдесу сатысында- жатыр мойнының секреторлық торшалары қою, полисахаридті шырыш бөледі. Егер малдың жыныс циклі ұрықтанумен аяқталса аталған шырын жатыр мойнында тығын түзейді, оны кейін, қынаптық айнаның көмегімен көруге болды. Ұрғашы малдың ұрықтанғанға дейінгі уақытын сервис кезеңі дейді.

Арық немесе ауру малдың овуляциясы көп кешігіп өтеді, 30и пайыз жағдайда овуляция болмай қалады. Овуляциядан кейін аналық ұрық безінің көлемі кішірейіп, жұмсарады. Жарылған фолликулалардың орны шұңқыр, оған қан толып, ұйиды, фолликулярлық эпителийдің жасушалармен араласа өсіп, оған лютеинді фермент сіңіп, сары денеге айеалады.

Овуляциядан кейін 4-5 күн өткен соң сары дене аналық ұрық безінің үстінен бұлтиып, біліне бастайды.

Овогенез деп аналық ұрық безінде аналық ұрық жасушасының пайда болып, өсіп-даму үрдісін айтады. Ұрық жасушасы аналық ұрық безінің сыртқы қыртысты қабатында примордиалдық фолликулалардың арасында пайда болады. Овоцитті сыртынан бір қабат фолликулярлық жасушалар қоршап тұрады. Бұл алғашқы фолликула. Овоциттер эмбрионалдық кезеңде- ақ пайда бола бастайды.

Көп төлді жануарлардың аналық ұрық безінде бір мезгілде бірнеше фолликулалар пісіп жетіледі де, овуляция үрдісі ұзаққа созылады.

Жыныстық циклдің қайталануы барлық малда, жануарларда бірдей емес. Сондықтан жыныстық цикліне өтуіне қарай барлық жануарларды полициклды және моноциклды жануарлар деп екіге бөледі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.