Шығындар есебінің мәні мен жіктеудуің табиғаты

Жоспар

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

1. Шығындар есебінің мәні мен жіктеудуің табиғаты.
2. Табыс пен шығысты аңықтау үшін өндірістік шығындарының жіктемесі.

3. Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындардың жіктемесі

4. Бақылау және реттеу үшін жасалған шығындар жіктемесі
5. Экономикалық элементтер мен өнімнің өзіндік құның калькуляциялаудың
мақсаты мен шығындарды жіктеу.

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ

Қазіргі заманда мемлекеттің дамуы үшін бухгалтерлік басқарушылық
есепке үлкен мән беріледі.Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә. Назарбаев
кәсіпкерлерге үндеуінде есепті, есеп беруді жетілдіріп, халықаралық
стандартқа көшудің маңыздылығына тоқталды. Ол өзінің бұл үндеуінде
қаржылық есеп беруді жасауды және ұсынуды ғана білдіріп қойған жоқ,
сондай-ақ әр түрлі экономикалық шешімдерді қабылдай білуге шақырды.
Сонымен байланысты басқарушылық есептің негізгі мақсаттарының,яғни
жоспарлау, бақылау, шығындарды есепке алу және шешім қабылдаудың бұл жерде
алатын орны өте зор.
Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы (қарқыны) туралы айту
қабылданғанмен, бірақта шығындардың әрекетті термині, біздің пікірімізше,
тек қарқынды ғана емес, сондай-ақ осы немесе басқа шығыстардың мүмкін
болатын статикалық (тұрақты қалыпты) жағдайын көрсететін, өте ауқымды ұғым
болып көрінеді. Шешім қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік
қызметтің деңгейлерінен тәуелді “шығындардың әрекетті(қылығы)” қалай
өзгеретінін көрсету өте маңызды роль атқарады.
Сондықтан осыдан мынандай мәселелер туады:
- Келесі жылға өңдірістік қызметтің қандай көлемін жоспарлау
қажет?
- Сатылатын тауарлардың көлемі өсуіне байланысты сату бағасын
азайту керек пе?
- Өнімді сатумен айналысатын қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай
нысанда болу керек: тек комиссиондық сыйақы, тек жалақы немесе
олардың комбинациясы?
- Өнім шығарудың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал жабдықтар сатып алу
керек пе?
Бұндай құбылыстарды(объектілерді) ұғыну үшін осы немесе басқа
белгілер бойынша шығындарды топтастыру жүргізіледі.Объектілерді жіктеу
(классификациялау) белгілері көп болған сайын, оның зерттеліну деңгейі
де жоғары болады. Бұл, өз кезегінде объектінің басқарушылық деңгейін
арттырады.
Курстық жұмыс барысында жоғарыда айтылып өткен мәселелер толық
қарастырылып,яғни басқару жүйесіндегі құбылыстарды ұғыну үшін арнайы
белгілер бойынша шығындарды топтастыру арқылы өнінің өзіндік құның анықтау
басты мақсат болып табылады. Өнімнің өіндік құны жайлы мәселе көтерілгенде
әр шығынның өзіндік ерекшелігі мен сипатқа ие екені көрініс табады,
сондықтан олардың әр қайсысына жете тоқталу өз алдына талап қояды.
Бұл курстық жұмысты жазу барысында алға қойған мақсатым өзіндік
шығындарды дұрыс ұйымдастыру үшін оның ғылыми-негізделген жіктелімі
туралы жетік ақпарат беру, яғни шығындардың жіктелуін толық әрі объективті
түрде көрсету болып табылады. Теориялық материалдарды мазмұндау барысында
сызбанұсқалармен көрсетуге көп көңіл бөлінді.
1. Шығындар есебінің мәні мен жіктеудің табиғаты.

Шығындарды жіктеудің осы немесе басқа жүйелерін таңдауда, алдымен
“шығын” деген ұғымның өзін жете түсіну қажет, яғни оның терминологиялық
мәнін, шығындарды топтастырудың қағидаларын және есебін түсіндіру керек.
“Шығындар, деп жазады Лисович Г.М., Ткаченко И.Ю.-
бұл қолдағы бардың сатып
алуға жұмсалғанын және оны шаруашылық субъектінің балансында актив
ретінде көрсетілетін, келешекте табыс әкелуге қабілетті қаражаттар”.
Бірақта, кәсіби әдебиеттерде осы ұғымның басқалай да трактовкасы(немесе
түсіндірулері) кездеседі. Мәселен, проф. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. оны
келесідей түрде тұжырымдайды: ”Әдетте, шығындар –тауарларға немесе
қызметтерге төленуі қажет болатын, тұтынатын ресурстар (ақшалар) деп
түсіндіреді”
Тура осындай мазмұндағы анықтаманы сәл кейінрек проф. Шеремет А.Д
және басқа да авторлар берді.
Осы ұғымдардан “шығындар” тұжырымдамасының абстрактілі деңгейде екені
көрініп тұр. Дәл сондықтан, осы күнге дейін экономикалық әдебиеттерде осы
мәселе бойынша көзқарастардың біртұтастығы жоқ. Отандық
тәжірибеде,”шығындар”, ”шығыстар”, ”жұмсалған қаражат” ұғымдары бірдей деп
теңдестіріледі немесе ұқсас болып келеді және “өндіріс шығындары”, не
”өндіріске жұмсалған шығын” терминдері қолданылады. Біздің пікірімізше,
“шығын” деген сөздің табиғаты, әр қилы ахуалға байланысты әр түрлі мәндерге
ие болып келетін сияқты. Басқару есебінде шығында әр түрлі мақсаттар үшін
әр түрлі әдістермен жіктеледі, яғни ол бір мағыналы емес. Шығын факторы
– бұл шығындардың пайда болуына әкелетін кез келген оқиғалар немесе
жағдайлар.
Сондықтан мұндағы шығындардың ой өзегі, “әр түрлі мақсаттағы шығындар
әр түрлі топтастырылуы ” мүмкін.
“Шығындар”ұғымына өндіріс шығындарының пайда болумен байланысты
активтердің азаюы (материалдар,ақшалай қаражаттар)немесе міндеттемелердің
артуы (әсіресе, кредиторлық қарыз)енеді. Бухгалтерлік есеп стандарттары
бойынша “актив” келешекте одан табыс әкелінеді деп күтілетін және өткен
оқиғалар нәтижесі ретінде, субъект бақылайтын ресурстар тұрғысынан
қарастырылады.”Шығындар” мен “шығыстар” ұғымдарын толық деңгейде ұқсас
деуге болмайды. “Шығыстар”- бұл ағымдағы есептік кезеңге жатқызылатын
шығындар баптары. Шығыстар ағымдағы кезең бойында табыс табу үшін
пайдаланылған ресурстарды көрсетеді.
Бухгалтерлік есептін стандарттары бойынша “шығыстар” есепті кезеңде
активтерді пайдалану немесе еспеғтен шығару жағдайында табыстын азаюын,
сондай-ақ капиталдың азаюына әкелетін және соған сәйкес міндеттеиелердің
пайда болуы мүмкін.
Енді біз “шығындардың” мәнің түсіну үшін ( бұдан былай“өзіндік құн”
ретінде бірақ түпкілікті дәлелді ұғым емес), оны үш жақты қарастыру керек.
Біріншіден, шығындар ресурстарды пайдаланумен анықталады. Екіншіден,
шығындар ақшалай өлшеммен көрсетілген, пайдаланылған ресурстардың санын
көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез келген бөлімшенің қызметі,өнімді
өндіруді, яғни олардың іске асырылу жайын (мақсатын) салыстырады.
Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда (өйткені шығының кейбір
түрлері өзіндік құнға қосылмайды) едәуір кең және бір мезгілде белгілі
мақсаттарға ақшалай (кейде натуралды немесе материалды емес) көріністе
ресурстарды пайдалану деңгейін көрсетеді .
Осыдан барып, есептің мақсаты, атқаратын қызметі және мазмұндары
өзгереді. Осыдан, “шығындарды” өздігінше есепте көрсету, оның соңғы
өнімі болып табылмайды, ал ол мақсатқа жетудің құралы ретінде көрінеді.
“Шығынның” мұндай әрекетін көре тұра, шетелдік әдебиеттерде әсіресе
бухгалтерлік есеп бойынша теориялық еңбектерінде “шығыстардың әрекетті
(қылығы)” деген терминді өте жиі қолданады (cost behaviour). Қазақстандық
тәжірибеде шығындар динамикасы (қарқыны) туралы айту қабылданғанмен,
бірақта шығындардың әрекетті термині, біздің пікірімізше, тек қарқынды
ғана емес, сондай-ақ осы немесе басқа шығыстардың мүмкін болатын
статикалық (тұрақты қалыпты) жағдайын көрсететін, өте ауқымды ұғым болып
көрінеді. Шешім қабылдау үшін іскерлік белсенділік пен өндірістік
қызметтің деңгейлерінен тәуелді “шығындардың әрекетті (қылығы)” қалай
өзгеретінін көрсету өте маңызды роль атқарады.
Сондықтан осыдан мынандай мәселелер туады:
- Келесі жылға өңдірістік қызметтің қандай көлемін жоспарлау
қажет?
- Сатылатын тауарлардың көлемі өсуіне байланысты сату бағасын
азайту керек пе?
- Өнімді сатумен айналысатын қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай
нысанда болу керек: тек комиссиондық сыйақы, тек жалақы немесе
олардың комбинациясы?
- Өнім шығарудың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал жабдықтар сатып алу
керек пе?
Бұндай құбылыстарды(объектілерді) ұғыну үшін осы немесе басқа
белгілер бойынша шығындарды топтастыру жүргізіледі.Объектілерді жіктеу
(классификациялау) белгілері көп болған сайын, оның зерттеліну деңгейі
де жоғары болады. Бұл, өз кезегінде объектінің басқарушылық деңгейін
арттырады.
Бухгалтерлік ақпараттарды жіктеу схемасының (сызбасының) көптігіне
қарамастан, эталон ретінде олардан6 қандай да біреуін бөліп алу мүмкін
болмай отыр. Кез келген классификациялау схемасы ақпараттың арналымына
(мақсатына) тәуелді.Сондықтан, шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін
оларды ғылыми негізде жіктеудің үлкен мағыналық мәні бар ( ол кестеде
көрсетілген ).Өңдірілген өнімнің өзіңдік құнын анықтау үшін өңдірістік
шығындарды классификациялау мәселесін қарастырғанда, шығынның осы түрін
талқылауға тағыда оралуға тура келіп отыр.
Топтастырылатын белгілеріне байланысты жасалатын шығындар жіктемесі
(классификациялау) . (8.(

№ Жіктеудің белгілері Шығын түрлері
1 Мазмұны бойынша Негізгі және үстеме
2 Өнімнің өзіндік құнына Тікелей және жанама
енгізу әдісі бойынша
3 Өндіріс көлемінің өзгерісінеАйнымалы және тұрақты
қатысы бойынша

Одан басқа, бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру үшін
басқарушы есебінде реттелетін және реттелмейтін шығындар тобы да
ажыратылып көрсетіледі.
Демек, менің пікірімше, шығындардың жіктемесі басқару мәселелерін
шешу үшін құрал ретінде, яғни шешімді қабылдайтын және оның зардаптарын
анықтайтын процесіне қатысады.Дұрыс шешім қабылдау үшін оның қандай
шығындар мен олжаға жетелейтінін білу керек.Релевантты(мәнді, мағыналы)
шығындар деп тек шешімді қабылдау барысында ғана өзгеретін, болашақ
шығындарды есептеуге болады
Шығындарды жіктеудің мақсаты - жалпы массадан тек релевантты
шығындарды бөліп көрсету( оның өзгеруіне ықпал етуге болатын бөлігіне
қатысты ).Сондықтан жіктеудің әдістері ( немесе жіктеу бағыттары )басшының
алдыңда тұрған нақты мәселелерден тәуелді болып келеді.Басқарушы есебінің
осындай негізгі мәселелеріне (немесе бағыттарына ) мыналар жатады:
1.Бірінші бағыт- жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді
сатудан күтілетін табыс (қызметтерден, тасымалдаудан, сатудан)және
өнімнің(жұмыс, қызмет) өзіндік құнын анықтау үшін жұмсалған шығындар
(тікелей және жанама) туралы есептік мәліметтерді алу болып табылады;
2.Екінші бағыт.-өзіндік құн туралы есеп берулер мен нақты шығындар
туралы алынған ақпараттарды болашақ өндірістік шығындар мақсатында
пайдалану және дұрыс шешімдер қабылдау үшін барлық деңгейдегі
басшыларды(цехтардың,өндірістің,ШС) осы ақпараттармен қамтамасыз ету;
3. Үшінші бағыт- шығу орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу
мақсатында шығындар орталықтары бойынша да, жауапкершілік орталықтары
бойынша да есепті ұйымдастыру.
Осы келтірілген мәселенің әрқайсысын шешуде шығындардың
өзіндік жіктелуі жасалады(ол төменде берілген кестеде келтірілген).

Басқару есебінің мақсатына сай жасалған шығындардың жіктемесі (мүмкін
болатын варианттар). (6,8,5.(

Міндеттері Шығындардың жіктелуі
Өндірілген өнімнің өзіндік құнынКіретін және шығатын; тікелей
есептеу, қорлардың құның және және жанама; негізгі және
алынған табыстарды бағалау. үстеме; өзіндік құнға кіретін
және есепті кезең шығындары; бір
элементтік және кешенді;
ағымдағы және бір жолғы;
Шешім қабылдау және жоспарлау. Тұрақты(шартты-тұрақты) және
айнымалы; бағалау кезінде
есепке алынатын және алынбайтын;
қайтарымы жоқ шығындар;
ескерілмеген ситуациялық
шығындар; шекті және өсімді;
жоспарлы және жоспарланбаған;
Бақылау және реттеу Реттелетінжәне реттелмейтін;

Қарастырылып отырған жіктемемен сәйкес есепті жүргізу –отандық
өндірістік шығындар есебінде жаңа құбылыс.Нарықтық қатынастарды
жоспарлауда, нормалауда, болжауда және жалпы өндірісті басқару жүйесінде
басқарушы есебінің (оның ішінде өндірістік есепте ) ролі күшейіп отыр.
Баптар бойынша шығындарды топтау “Негізгі өндіріс” шотында
аяқталған көрінісі бойынша бейнеленеді, бірақта осы мәліметтер бойынша
ШС әрбір өнім түрлерінің өтелуі жөнінде, оларда қабылданған шешімнің
тиімділігі және қабылданатын шешімнің табыс пен шығыс деңгейіне әсері
туралы қорытынды жасауға болмайды.Көп жағдайда осы мәселелерді шешу
қолданылатын шығындар топтастырылуымен анықталады.Басқару мақсатын
қанағаттандыратын шығындардың жіктемесі, өндірістік шығындар туралы
ақпараттарды талдау және өңдеу әдісі,өндірістік қызметінде басқарушы
есепті ұйымдастырудың басты қағидасы болып табылады.
Басқарушы есептің аясында шығындарды жіктеудің көптеген
белгілері туралы қызу пікірталастың арқасында, шығындарды анықтаумен
қатар, оның болашақтағы тенденцияларын анықтайды.
Осыдан келіп, есеп тәжірибесінде ШС-нің шығындарын тиімді
басқаруға жаңа тәсілдерді дайындау және пайдалану мәселелері отандық
және шетелдік экономикалық әдебиеттерде кеңінен талқыланып жатыр. Шығындар
есебінің жалпы қабылданған мәнің анықтау деп , бұл “ шығындар есебі-
белгілі бір уақытша кезеңде оларды сандық өлшеу(натуральды және құндық
көрсеткіштер) арқылы жабдықтау, өндіру, олардың еңбегінің өнімін сату ,
дайын өнімдердің өзіндік құндарын қалыптастыру , тіркеу, топтастыру және
жіктеп(кескінінде) талдау бойынша ШС-гі өтіп жатқан процестерді
көрсетуге бағытталған саналы іс-әрекеттердің жиынтығы ”.Мұндай көрініс ШС
басқаруға қажет толық ақпаратты алуды және қаржылық нәтижелерді шығару
арқылы оның қызметін бағалауды қамтамасыз етеді.
Бірақта,дамыған өндірістік есеп теориясы мен басқару есебінің
бастапқы даму жағдайында мұндай тәсілдің пайдалану бағыттары бойынша
шектелген. Менің пікірімше , техникалық жағынан басқа өндіріс шығындарының
есептік мәнің анықтау, өндірістік қызметін басқарушы есебін ұйымдастыруға
немесе өңдіріс шығындары есебін трансформациялауға әдістін әр түрлі
тәсілдерін қамту қажет. Сайып келгенде, шығындар есебінің мазмұның анықтау,
ШС-де оны ұйымдастыру моделдерінің нақты алғы шарттарын жасайды. Дәл,
басқару процесіне кері ақпараттық ағын ретінде, есеп тек шындықты ғана
көрсетіп қоймай, сондай-ақ ШС-тісінің болашақтағы экономикасын модельдеу
үшін ақпаратты дайындайды, демек мұндай есеп жүйесі өзіндік күнді
басқарудың жоғарыда аталған негізгі мәселелеріне сәйкес келеді. Ықшамдалған
қолданыстағы басқарушы есеп жүйесі келесі суретте белгіленген.
Табыс пен шығысты анықтау үшін өндірістік шығындарының жіктемесі.
Басқару есебінің (БЕ-нің) маңызды мәселелерінің бірі - ШС-ның
табыстарын басқару, сондықтан БЕ-нің тура осындай тұрғыда шығындардың да
осындай проблемасы басты назарда болады: олардың түрлері, шығу орындары,
өндірістік шығындар элементтері және оларды басқару қағидалары. Сондықтан
БЕ-тің маңызды объектілері болып, шығындар, жауапкершілік орталықтары
саналады.
БЕ-і тек нормативтік құжаттарда алдын ала белгіленген, құндық
көрсеткіштердегі өндіріс шығындарының есебімен шектелмейді. Оның мазмұны
анағұрлым кең және олар мыналардан тұрады:
• Басқару мақсатында сандық өлшемде өндірістік процестерінен
бейнелеу және олардың табысын анықтау;
• Есеп объектісі ретінде шаруашылық процестерді және олармен
байланысты шығындарды таңдау;
• ШС-нің шеңберінде есеп объектісінің шектелуі;
• Шығындардың үдей түсу процесін, өндіріс процестерінің
барысымен тығыз байланыста бейнелеу үшін әдістердің
элементтерін (жоспарлау, нормалау, өлшеу, тіркеу, бағалау,
топтастыру, талдау, бақылау) жүйелі пайдалану
• Бақылау және реттеу процесін жүзеге асыру; шешім қабылдау және
жоспарлау; табыс алу және өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін
оларды басқару мақсаттарымен сәйкес шығындарды жіктеу;
• Қажет болған жағдайда ішкі есеп беру көрсеткіштерін сыртқы
есеп беру көрсеткіштеріне өңдеу және оны кәсіпорынға қабылдау,
бұл кезде басқару деңгейлері бойынша ішкі есеп беруін
қалыптастыру.
Менің пікірімше, осы және басқа факторлар ең алдымен келесі
жағдайлармен байланысы бар сияқты, атап айтсақ: біріншіден, өндіріс жағдайы
оның тиімділігімен, психологиялық параметрлермен, ҒТП жетістіктерін
пайдалану деңгейімен, өндіріс процесіндегі қызметкерлердің алатын орны және
атқаратын рөлдерімен сипатталады; екіншіден, ресурстарды шектеу мен
жоспарланған тиімділікке жету барысында алынған табыстар мен шығындарды
үнемі салыстыруды талап етеді; үшіншіден, жоғарыда келтірілген екі жағдай
инфляцияның әсер ету ықпалын күшейте түседі, сондықтан өндіріс шығындары
туралы мәліметтерді тұрақты түрде келешек шығындарды салыстырып отыруды
талап етеді, себебі осы соңғы қомақты деңгейде сыртқы ортаның әсеріне
тәуелді; төртіншіден, шығындар мен табыстарды басқару мақсатында әкімшілік
әрбір бөлімшенің жұмыс тиімділігін, өнімнің әрбір түрін өндіруден алынған
нәтижелерін бақылайды; бесіншіден, есепте қолданылатын шығындар
топтамасының аналитикалығын ұлғайту негізінде, өндірістік бөлімшелердің
өнімдерінің өзіндік құнын бақылау жүйесін кәсіпорындар үшін дайындау
қажеттілігі мен өндірістік қызметтерінің шығындары жөніндегі себінің
әдістемелерін зерттеуде басқарудың жаңа тәсілдер мен механизмдерін талап
етеді.
Табыс пен шығындарды анықтау үшін барлық осы ақпараттарды алуда әр
түрлі белгілер бойынша шығындарды топтарға жіктеу қажет.
Оларды былайша ажыратамыз:
• кіретін және шығатын (өткен кезең шығындары);
• тікелей және жанама;
• негізгі және үстеме;
• өнімнің өзіндік құнына кіретін жіне өндірістік емес сипаттағы
шығындар;
• бір элементті және кешенді.
Бір мезгілде бірнеше белгілер бойынша шығындарды осылайша жіктеу тек
біздің отандық тәжірибеде, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың,
өндірістік шығындарды талдаудың және оның есебін ұйымдастырудың негізін
құрайды, ал батысты олардың барлығы үш элементтен немесе номенклатуралық
шығындар баптарынан (өйткені калькуляциялау баптпры мен элементтері бойынша
шығындар құрамын белгілейтін толық сыныптама жоқ) тұрады:
• тікелей материалдар;
• тікелей еңбек ақы;
• үстеме шығындар.
Бұл кезде бастапқы екеу өндіріс шығындарының негізін құрайды.
Мұндай бөлудің мақсаты – бұл алынған табыс пен қорлардың құнын
анықтау. Бұл мәселені талқылауға төменде қайта ораламыз.
Алдымен кіретін және шығатын шығындардың талдауын бастайық, өйткені
олар дайын өнімді бағалау мен калькуляциялау кезінде маңызды рольге ие
болады, бірақта бұл олардың толығымен шығарылған өнім құнына
трансформацияланады деген сөз емес. Шығарылған өнім құнына тек өндірістік
шығындар қосылады. Кіретін шығындар – бұл болашақта табыс көзі болатын
бұрыннан алынып қойған және қолда бар ресурстар. Баланста олар актив
ретінде көрсетіледі.
Егер бұл қаражаттар есеп беру кезеңі бойында табыс алу үшін жұмсалса
және бұдан былай табыс әкелу қабілетін жоғалтса, онда олар шығатын шығындар
қатарына өтеді.

Кіретін және шығатын шығындардың топтамасы. (6.(

Өнімнің кейбір түрлерін өзіндік құнға жатқызу әдістеріне байланысты
шығындар тікелей және жанамаға бөлінеді. Тікелей деп өнімнің нақты түрлерін
өндірумен байланысты шығындар есептелінеді, және де олар өнімнің өзіндік
құнына тікелей енгізіледі (толтырылған бастапқы қаражаттар бойынша, жиынтық
ведомостерінің мәліметтері бойынша). Жанама деп бірнеше өнім түрлерін
өндіру үшін жалпы сипатта болатын және олар өнімнің өзіндік құнына тарату
әдістерінің көмегімен (ставка, пайыз, коэффциент) жанама түрде есептелінеді
(үстеме шығындар, құрал-жабдықтарды пайдалану мен ұстап күту шығындары).

Тікелей және жанама немесе олардың комбинациялары бойынша жасалған
шығындардың топтамасы (көлеміне, сегменттеріне немесе белгілі бір өнім
түрлеріне тәуелді етіп жасаған) (6,3,7(

Шығындардың келесі топтау түрі негізгі және үстеме болып табылады.
Өзінің мазмұндылығы жағынан мұндай топтастыру - өзіндік құндық басқарудың
қолайлы құралы болып көрінеді (немесе проф. Шеремет А.Д. оны өндіріс
процесіндегі экономикалық рөлі бойынша топтастырылғаны деп санаса, ал проф.
Безрукихтің П.С., есептеуінше ол технологиялық процеске қатысы бойынша деп
санайды).
Арналымы (немесе мазмұны) бойынша классикалық жіктемесі тек бізде
ғана емес, сондай-ақ батыстың да есеп жүйесінде кездеседі. Бірақта бізде
арналымы бойынша жіктеме бес немесе одан да көп элементтермен жіктелсе, ал
оларда бар болғаны үш элемент немесе үш номенклатуралық шығындар баптар
бойынша жіктеледі.
Батыста тікелей материалдар мен тікелей еңбек ақы негізгі шығыстарды
білдірсе, бізде өнімді шығарумен байланысты тұтынылатын ресурстардың барлық
түрлері (шикізат, материалдар, сатып алынатын жартылай фабрикаттар
түріндегі еңбек құралдары; негізгі өндірістік жұмысшылардың оларға
есептелген еңбек ақылары) негізгі шығыстарға жатады. Кез-келген ШС-де олар
шығындардың маңызды бөлігін құрайды.
Бізге осы шығыстармен бірге, әлі де үстеме шығыстарға өндірісті
ұйымдастыру функциясы мен өндірістік функциядан ерекшеленетін, өзіндік
сипаты, арналымы және рөлі бойынша өндірісті басқарумен байланысты шығыстар
жатқызылады. Бұл шығыстар ШС шеңберінде пайда болады және оларды: 7210
Жалпы және әкімшілік шығыстар шотында, 811 Тауарларды сату бойынша
шығыстар шотында есепке алынады.
Бүгіндері негізгі және үстеме белгілері бойынша шығындарды
топтастырудың мәнділігі де, мазмұны да, сондай-ақ калькуляциялау объектісі
ретінде де біршама тереңдетілгені байқалады.
Табыстар мен шығыстарды анықтау үшін қазіргі кезде шығындарды
топтастырудың негізгі және үстеме белгілеріне тікелей жанасатын шығындарды
топтастырудың негізгі және үстеме белгілеріне жанасатын шығындарды
топтастырудың басқа да әдістері бар. Шығындарды топтастырудың қатарына
өндірістік және кезеңдік жіктеуі жатады. Шығындар жіктемесінің осы әдісінің
артықшылығы туралы проф. Хорнгерн Ч.Т., Фостер Дж. Былайша түсіндіреді:
Шығындарды тәтпіштеп жіктегенде, онда басшының қалауы мен экономикалық
мақсатқа сәйкестігі сақталғаны жөн. Қандай да шығындар элементтенрінің
үлесі аз болса, оны бөлу мағынасыз. Мысалы автоматтандырудың жоғары
деңгейімен ШС-де өндірістік жұмысшылардың еңдек ақылары әдетте жалпы
шығындар сомасының шамамен 5% бөлігін ғана құрайды. Мұнда ШС-де еңбек ақы
тікелей шығындар ретінде көрсетілмейді.
Қазақстанда есеп жүйесі үшін жіктеменің бұл қағидасы жаңа, бірақта,
әсіресе табыс деңгейін оптималдандыруда оның маңызды әдістеме екенінде дау
жоқ. Өнім шығындары өнімнің өзіндік құнына кіреді, олар физикалық
бірліктермен байланысты, сондай-ақ олардың ішінара бөлігі қоймадағы дайын
өнімге немесе сатып алушыларға жіберілген тауарларға жатқызылуы мүмкін және
табысты есептеудің процесі толығымен аяқталған соң бір ай кешігіп барып
қатысады. Кезең шығындары дайын өнімнің физикалық көлемімен бірдей
қозғалыста болмайды, тек ол бірден сату шотының дебетіндегі шығындарға
жатқызылады да табысты азайтады.
Осы аталған шығындардың жіктемесін іске асыру үшін Қазақстанда 1997
жылдың 1 қаңтарынан бастап жаңа есеп Шоттар жоспарын енгізді, ал бұл өз
кезегінде шығындар жіктемесі қағидасын белсенді түрде жүргізуге
мүмкіндіктерді ашты.
Баяндалған шығындарды топтау вариантына дербес өндірістік қызметті
жүзеге асырумен байланысты, оған тек өндірістік шығындар кіреді. Олардың
халықаралық бухгалтерлік есеп беру стандарттымен сәйкестігі осыдан шығады
және одан былай деп айтылады өндірістік өнім қорларын бағалау үшін тек
өндірістік шығындар ғана өнімнің өзіндік құнына кіруі керек. Сондықтан БЕ-
де шығындарды келесідей жіктейді:
• өнімнің өзіндік құнына кіретін (өндірістік);
• өндірістен тыс (есепті кезең шығындары немесе кезеңдік
шығындар).
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар – бұл материалданған шығындар
және сондықтан инвентаризациялауға болады. Олар үш элементтен тұрады:
• тікелей материалдық шығындар;
• тікелей еңбек ақы шығындары;
• жалпы өндірістік шығындар (жанама шығындар).
Аталған үш элемент өндірістік шығындарының белгілі бір кезеңге арналған
немесе өнім сериясын шығаратын шығындардан тұрады.

Өнімге жұмсалған шығынды анықтау. (3.(
Осы өндірістік шығындар қоймаға берілген дайын өнім, яғни кезең
кезіндегі өндіру процесінің аяқталғанын көрсетеді, олар дайын өнімнің
өндірістік өзіндік құнын қалыптастырады, сондай-ақ аяқталмаған өндіріске,
яғни басталған, бірақ осы кезеңде аяқталмаған бұйымдары жатады. Өндірілген
өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеу үшін өндірістік дайын өнімнің өзіндік
құнын осы өндірілген өнімнің сандық көлеміне бөледі.
Жоғарыда айтқанымыздай, БЕ-де оларды көбінесе қор сыйымды деп те
атайды, өйткені олар қорларды және табыстарды есептеуге қатысатын ағымдағы
шығындар көлеміне байланысты таратылады. Оларды қалыптастыру шығындары деп
санайды, яғни кіретін шығындар деп есептелінеді, сондай-ақ олар болашақ
есеп беру кезеңінде олжа әкелетін, ШС-тісінің активтері болып табылады.
Өндірістен тыс шығындар, немесе есеп беру кезеңінің шығындары
(кезеңдік шығындар) – бұл инвентаризациялауға болмайтын шығындар. БЕ-де осы
шығындарды кейде белгілі бір кезең шығындары деп атайды, өйткені олардың
көлемі өндіріс көлемінен емес, олар кезеңнің ұзақтығына тәуелді. Бұл
шығындар есеп беру кезеңі бойында тиісті көрсетілетін қызметтерді алумен
байланысты. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес олар дайын
өнімнің өзіндік құнын есептеу барысында қолданылмайды. Сондықтан оларды
кейде қор сыйымды емес деп те атайды. Кезеңдік шығыстар тікелей өндіріс
процесімен байланыссыз өндірістік емес сипаттағы шығындармен көрсетілген.
Олар коммерциялық және әкімшілік шығыстарынан тұрады. Коммерциялық
шығыстар, өнімді сатуға дайындау және сатуды жүзеге асырумен байланысты, ал
әкімшілік – ШС басқару бойынша шығыстар.
Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес табыстар мен зиян
туралы есеп беруде, олар өндірістік қорларды бағалау мен калькуляциялау
проціесінде қарастырылмайды, тек субъектінің пайдаланатын түсімінен шығыс
ретінде шегеріледі.

Нақты өнімнің (ішнара) құны болып табылады
----------------------------------- -------------------------------
Нақты өнімнің толық құны боп табылады

Нақты өнімнің өзіндік құнын анықтау. (3.(

Сөйтіп, мұндай шығындар топтастыруын прагматизмді деп есептеуге
болмайды, өйткені әлі бірде-бір елді үйлесімді жүйесін немесе жіктемесін
жасауда жолы болған емес. Ұзақ уақыт бойындағы отандық тәжірибеде,
экономиканың барлық салалары үшін шығындардың жалғыз жіктемесі болып ең
әуелі экономикалық элементтері бойынша, сосын осының негізінде калькуляция
баптары бойынша топтамасы жасалады. Менің пікірімше, қазіргі кезде ШС-де
экономикалық элементтер бойынша жүйелі есеп жүргізілмейді, бірақ олар
бойынша есеп беру нысаны сақталатын сияқты.
Экономикалық элементтер бойынша шығындар жіктемесінен ерекшеленбейді,
тек қана біріншісі – іріленген позиция бойынша, ал құрылымын анықтау мен
талдауға мүмкіндік беретін, өнімнің жекелеген түрлерін өндірумен тығыз
байланысты, сондай-ақ олардың бөліп көрсетілуін қамтитын және тікелей
олардың өзіндік құнына енгізілетін шығындардың тәптіштелген түрінде
танылды.
Шешім қабылдау және жоспарлау үшін шығындардың жіктемесі
Нарықтық экономиканың даму деңгейімен және мемлекеттік кәсіпорынды
жекешелендірумен пайда болған әр түрлі меншік нысандары, яғни шаруашылық
етуші субъектілердің даралануына түсуіне және олардың өздері шығаратын
өнімді дербес жоспарлауына, оған қоса өндірілген өнімге өз еркіндігінше
баға белгілеуіне, басқаша айтсақ, болып жатқан құбылысқа біртіндеп жаңаша
танудың әдістемесін іздестіруге, шығын жіктемесін бөліп және олардың
арасындағы заңдылыққа тән байланыстарын сақтай отырып зерттеуге қажеттілік
өсті, демек келешекте есептің экономикалық тиімділігі жоғарыда
айтылғандарға тәуелді екені сезіледі.
Басқарушылықтың үлкен мәселелер тобын шешу барысынлда, шығындар туралы
ақпараттарды қолданады, сол мәселелердің қатарына, шығарылатын өнім
түрлерін жаңарту мәселелерін шешу, ассортиментті жоспарлаумен байланысты
мәселелер кіреді.
Шығындар туралы ақпаратты пайдалану нәтижесінде, өндіріс көлемінің
өзгерісі немесе өндірістік қуаттылықтардың жұмыс істеуімен байланысты
болатын есептегі тұрақты және айнымалы болып бөлінген шығындар,
кәсіпорындарды басқаруда әр түрлі шешімдерді негіздеу мен олардың
нәтижелерін және шығындарды талдаудың мүмкіншіліктерін біршама ұлғайтады
және тереңдетеді. Осыған байланысты БЕ-де шешімдерді қабылдаумен байланысты
есептеулерді орындауда, келесі шығындар жіктемесінің түрлері бөлініп
көрсетілуі мүмкін:
• айнымалы және тұрақты;
• баламалы шығындар;
• кері қайталанбайтын шығындар;
• ескерілмеген ситуациялық шығындар.
Осы шығындардың әрбір түрлерін жеке қысқаша қарастырайық. Айнымалы
шығындар термині біз үшін жаңа термин емес. Мәселен, проф. Шеремет А.Д.
оны келесідей түсіндіреді: Айнымалы шығындар сомасы өндіріс көлемінің
өзгеруіне тікелей қатынасты пропорцияда өзгереді, бірақ өнім бірлігіне
есептелетіндері тұрақты болып қалады деп жазды
Айнымалыға мына шығындар жатады, деп жазады Лисович Л.М., Ткаченко
И.Ю., - өндіріс көлеміне тікелей тәуелді өзгеретін шығындар сомасы, яғни
олар кәсіпорынның іскерлік белсенділік деңгейіне тәуелді
Сапалы жаңа құбылыс ретінде айнымалы шығындар терминінің мәнін
анықтауға тым жақын келген Николаева А.С. былайша топшылайды: Айнымалы деп
өндіріс көлемі немесе өндіріс қуаттылығының өз дәрежесінде қамтылумен
өзгеретін шығындардеңгейін түсіндіреді.
Оларға мыналар жатады, мысалы: шикізат пен негізгі материалдар
шығындары, негізгі өндірістік жұмысшылардың еңбек ақылары, технологиялық
энергия шығындары, т.б. (6,7(

Суретте айнымалы шығындар динамикасы көрсетілген.

5000 Айнымалы
шығындардың
4000 жиынтығы,аб
3000
2000
1000

100 200 300 400 500
Өндірістік қызметтік
деңгейі (өнім бірлігі)

Айнымалы
шығындардың
өнім бірлігі , мың
аб

10

100 200 300 400 500
Өндірістік қызметтік
деңгейі (өнім бірлігі)

Айнымалы шығындар.
Тұрақты
шығындардың
жиынтығы, мың аб

Өндірістік қызметтің деңгейі Тұрақты шығындар

Жоғарыда айтылғандай, тәжірибеде, ШС-нің іскерлік белсенділігінен
тәуелді: пропорционалды шығындарда болуы мүмкін.
Өндіріс көлемінің өзгерісіне байланысты болып келетін шығындарды
тұрақты және айнымалыға бөлу идеясын қарастыруды аяқтай келе, осы идеяның
даму кезеңінен және оның БЕ жүйесі түрінде әр түрлі елдердегі оның
тәжірибелік қолданысынан, біз осы мәселеге қатысты өзіміздің
болжамдарымызды қалыптастырамыз:
Біріншіден, БЕ өзі қызмет етіп отырған қоршаған ортамен әртүрлілігі
әр түрлі идеяларды туғызады және олардың теориялық та, практикалықта жүзеге
асуын қиындатады. Есеп жүйесі белгілі бір мақсатқа жету үшін жасалады, бұл
мәселе орындалмайынша, нақты есеп жүйесінің мәліметтеріне кіргізілген
негізгі қағидалар өзгеріссіз қалады:
Екіншіден, бүгінгі бухгалтерлік ескішілдікке негізделген шоттық
операцияларға аз уақытын жұмсап, көп уақытын жұмсап, көп уақытын жоспарлау,
бақылау, талдау сияқты кең ауқымды мәселелер бойынша басқарушылық
шешімдерін қабылдау үшін нұсқауларды дайындауға арнайды. Мәселенің екінші
бөлігін бухгалтердің екінші дәрежедегі мақсаты деуге болмайды. Компьютерлік
және ұйымдастырушылық техникасы осы жоғарыда аталған жұмыстың әдістемелік
жағынан да, техникалық жоспары жағынан да жеңілдетеді. Осыдан, бизнестің
қалыптасуы мен дамуында БЕ рөлі мен мүмкіндігінің қомақты екенін көреміз.
Бұл бағыттағы үрдісті тоқтату мүмкін емес;
Үшіншіден, қазіргі кезде Қазақстанда осы жүйені қолдану үшін алғы
шарттар жасалып жатыр, оның тұрақты және айнымалы шығындарға жіктемесінің
одан әрі даярламасын не үшін қажет екені айқындалуда. Қазақстандық есеп пен
талдауда батыстыққа ұқсас шығындардың тұрақты және айнымалы жіктемесінің
жасала бастауы – директ-костингті қолдану үшін жақсы теориялық базасы және
оны мойындаудың белгілері болып танылады. Сондықтан, біздің міндетке батыс
есебіндегі тәжірибеде қолданылатын барлық шығындарды тұрақты және
айнымалыға бөлу әдістерін баяндау кірмейді. Олар жақсы зерттелген, оларға
көптеген кітаптар арналған. Мен тек ең жай және қолайлыларына тоқталдық.
Ал олар сенімді мәліметтерге алдын ала сапалық талдау жүргізу арқылы
қамтамасыз етіледі.
Директ-костингті басты қиыншылықтың бірі болып шығындарды тұрақты және
айнымалыға бөлу мәселесі тығырыққа тірейді. Бірақта бұл қиыншылықты ешуге
қарқынды талпыныстар жасалып жатыр, сондықтан да бұл жолда кемшіліктерге
қарағанда, жетістіктер басым, дегенмен де шығындардың шектік аясын ажырату
және шығындарды өз қарқынында тану да оңай емес;
Төртіншіден, шығындардың тұрақты және айнымалы бағытта жіктелуі сөз
болғанда, оны қолдаушылары мынадай жағдайда, қарастырғанды қалайды, бұндағы
мәселе бөлу барысында пайда болатын жаңылыстармен шарттылықтарында емес,
оны жоққа шығарудың немесе ескермеудің салдарынан болатын ақпараттардың
зардабы, шығындарды бөлу барысында кеткен кемшіліктерге қарағанда, едәуір
басым болатындығында. Бірақта тіптен осы тәсілді пайдалануда жартылай
айнымалы сипатқа ие шығындардың, яғни көптеген аралас сандық тобының
қолданыста жүргенін ескермеуге болмайды. Сондықтан, батыстағы БЕ-нің
теориясы мен тәжірибесіндегі бухгалтерлік тәсілдер шеңберінде шығындарды
тұрақты және айнымалы шығындарға бөлу процесін жүргізуімізді мықтап қолға
алуымыз керек.
Менің ойымша, іс жүзінде, идеялды жүйелер мен идеалды әдістердің
жоқтығы жөнінде аз жазылып жүрген жоқ және бұндай пікірде болудың да себебі
жоқ емес.
Суретте баламалы шығындар және экономикалық цикл сатысынан тәуелді
нарықтағы орта кәсіпорындар үшін дәстүрлі анықталатын шығындар арасындағы
өзара байланыс көрсетілген.

Баламалы шығындар үшін шешім қабылдау алгоритмі(3.(

Жоғарыда қарастырылғанданрдан басқа және де шығындардың біршама басқа
да түрлері бар, бірақ олар шешім қабылдауда елеулі роль атқармайды.
Кері қайталанбайтын шығындар – бұл жасалынған шығындар қандай шешім
қабылданса да өзгермейтін шығындар (мысалы, құрал-жабдықтардың баланстық
құны немесе жинақталған тозу сомасы);
Ескерілмеген ситуациялық шығындар - әр түрлі ахуалға байланысты орын алған
шығындар, бірақ бухгалтерлік есепте олар есепке алынбайды.

Бақылау және реттеу үшін жасалған шығындар жіктемесі
Өндіріс шығындарын - өнім өндіру бойынша жасалатын өндірістік
ресурстардың шығысы ретінде танылады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.