Географиялық карталарды топтастыру
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Козыбаев атындағы
Солтүстік Қазақстан университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Петропавл қ.
2022 ж
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М.Козыбаев атындағы
Солтүстік Қазақстан университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі_________(Доскенова.Б.Б)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01507 (5В01507)-География және тарих мамандығы бойынша
Кажыкен Ж.Т
География және тарих сабақтарында карталардың әдістемелік маңызы
Орындаған: Кажыкен Ж.Т
Ғылыми жетекшісі
География аға оқытушы Байбусинова.С.Б
Петропавл 2022
КІРІСПЕ
Карта дегеніміз,1) жер бетінің, жұлдыздық аспанның немесе олардың жеке бөліктерінің кішірейтіліп, арнаулы деректер толық көрсетіліп жазықтық бетінде кескінделуі. 2) Белгілі бір ақпарлар тізбегі жазылған бланкалар 3) Шығыс халықтарының туындысы саналатын ойын карталары. 4) Ресторандағы тағамдар мен сусындар тізімі.5) Почталық ашық хат. Карта шығару үшін қалпын өзгертпейтін тегіс бетте (алюминийге жапсырылған ватманда, пластинада жасалған қара, ақ штрихты, немесе солғын реңді, не түсті бояулы баспа түп нұсқасы пайдаланылады. Кейінгі кезде жұқа мөлдір пластинкаларда қара, ақ диапозитивтер түрінде жасалған баспа түп нұсқалары кеңінен қолданылып келеді. Оларды пайдалану репродукция жасамай-ақ процестерді одан әрі жалғас-тыруға мүмкіндік береді. Сызылған түп нұсқа арнаулы фоторепродукциялық аппараттармен суретке түсіріледі. Негативтердің саны картадағы керекті штрихтық элементтердің бояуларының санындай болады. Картаның солғын реңді жерлерін кескіндеу (рельеф пен фотоиллюстрацияның бояуын жұқарту) авториптік не контактілі растрлардың көмегімен, ал түсті бояулы түп нұсқалар жарық фильтрі мен түсті бояулы корректрлеуші оптикалық аспаптармен репродукцияланады. Даяр негативтер техникалық және жіктегіш ретуштан өтеді, ол үшін карта мазмұнындағы әрбір штрихтың элементтерді ажыратуды оңайлататын ашық түсті арнаулы макет пайдаланылады.
Зерттеудің көкейкестілігі.Қазіргі таңда білім беру жүйесін реформалаудың маңызды бағыттары қатарынан білім сапасын көтеру мәселесі жетекші орын алады.Жалпы білім беретін мектептерде білім сапасын арттыру,білім беру мазмұнын жетілдіру,оқыту үрдісін жаңа сапалық деңгейге көтеру мұғалімдердің әдістемелік шеберліктерін арттыру сияқты факторлармен байланысты.
Соңғы жылдарда педагогикалық процесті ізгілендіру тенденцияларын күшейтуі математика пәндерін оқытуға аса көңіл бөлініп,болашақ ұрпақтың техникалық білімдерінің терең болуын талап етіп отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында:
Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі.
Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет.
Жоғары білім беру саласында техникалық білім беруді дамытуға ерекше назар аудара отырып,Жоғары оқу орындары желісінде оңтайландыру жүргізілуге тиіс.Осы заманғы мемлекеттік мамандар даярлау үшін Мемлекеттік басқару академиясының негізінде шетелдік серіктестіктердің қатысуымен ең жоғарғы стандарттарға сәйкес келетін ұлттық басқару мектебі құрылуы қажет.
Білім беру жүйесін дамытуды ынталандыру мақсатында және сектор мен мемлекет арасындағы серіктестікті нығайту мемлекеттік жекеменшілік білім беруге кредиттер бөлу жүйесін жетілдіру қажет,-делінген.
Зерттеудің мақсаты:География мен тарих пәнінде карталардың әдістемелік маңызын анықтау.Карталар мен пландарда ашық кен, үйінді, бөгет, қорымдар және т. с. с. объектілер арнайы шартты белгілермен көрсетіледі. Горизонтальдар мен шартты белгілерге қосымша ретінде картада төбелердің ұшар басындағы, суайрықтарының бұрылыстарындағы, ойпаң жерлердегі өзіне тән нүктелердін биіктіктері жазылады.[1] Картографияның жетістіктері карталарда, атластар мен глобус-тарда материалданған. Картографиялық зерттеулер Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясында жоғары оқу орындары мен Картографиялық кәсіпорындарында жүргізіледі. Әрбір географиялық картаның атқаратын қызметі болады. Оны білім мен өндірістің белгілі бір салаларындағы мамандар, туристік танымжорықтың жетекшілері, оқушылар біліммен маңызды ақпарат көзі ретінде қолданады.
Зерттеудің міндеті. Картаны құрушылар кескіндейтін аумақты терең зерттеп оқып үйреніп,сол аумақта орналасқан нысандар мен құбылыстардың ерекшеліктерін айқындап ашып көрсетеді. География мен тарих пәндерінде картаның маңыздылығын түсінеді.Картография құрылымы жағынан күрделі пәндер жүйесін құрайды. Оның маңызды құрамды бөліктеріне - картатану, картографиялық ақпараттану, математикалық картография, картометрия жатады.Картаны жобалау және құру, картаны безендіру, картаны жасау және картаны пайдалану әдістемесі кіреді.
Зерттеудің объектісі.Мектептердегі география мен тарих пәнінің оқыту процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы.
- Егер жоғары сыныпта тарих пен география сабағында карталарда талдай алса,сабақта тиімді қолдану арқылы оқушылардың ой-өрісі дамытылатын болса,онда олардың география мен тарих сабағында білім деңгейі жоғарылайды,өйткені пәнге деген қызығушылығы нәтижелі қалыптасады.
Картографиялық ақпараттану - картаны жүйелеу және оларды талдау, бағалау, сақтау, тарату мәселелерін қарастырады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы - География мен тарих пәндерінде карталарды үйретудің және оны оқытудағы әдістемелік тәсілдердің мүмкіндіктерін ашып,қолдану жолдарын білімгер өзі әдістерін құру арқылы ұсынады.
Зерттеудің теориялық мәні - Картаның жалпы даму тарихына, жоғары сыныпта география мен тарихта оқытудың әдістемелік тәсілдеріне,картаның ерекшеліктеріне шолу жасалынды.
Зерттеудің методологиялық негізі - Жоғары сыныптардағы картаны үйрету,сабағын жүргізудің қажеттілігі мен пайдасын анықтап көрсетті.
Курстық жұмысымда зерттеу әдістерінің келесі түрлері қолданылды:
Әдістемелік және психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді зерделеу және талдау;
Педагогикалық жұмыста озық тәжірибені талдау және қорыту;
Жоғары сыныптың география мен тарих сабағына бақылау және талдау жасау.
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1. География сабағында карталардың әдістемелік маңызы.
1.1 География сабағында карталардың әдістемелік маңызы. География сабағындағы картаның атқаратын маңызды рөлі.
1.2 Географиялық карталарды топтастыру.
1.3 Оқушыларды жаңа картамен таныстыру
2. Тарих сабақтарында картамен жұмыс істеу әдістемесі.
2.1 Тарих сабақтарында картамен жұмыс істеу әдістемесі.Тарихи карталармен жұмыс істеу әдіс-тәсілдері.
2.2 Оқушылардың тарихи картамен жұмыс істеу кезіндеалатын білімдері мен іскерліктері
2.3 Тарихи карталардың сабақта тиімді қолданылуы.
Тәжірибелік бөлім 58
Қорытынды 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 66
Қосымшалар 68
1.1. География сабағында карталардың әдістемелік маңызы.География сабағындағы картаның атқаратын маңызды рөлі.
Географиялық карталардың атқаратын рөлі. Карта географиялық ұғымдардың басы мен аяғы. Картасыз кішігірім экскурсия, экспедицияға да шығу мүмкін емес.Карта - көмекші құралдың рөлін атқарып қана қоймай, сонымен бірге географиялық білімді тереңдетуге және кеңейтуге өз үлесін қосады.Карта - географиялық ұғымдар арасындағы байланысты меңгерудің көмекші құралы.Карта -- географиялық заңдылықтарды жоғары дәрежеде анықтауға мүмкіндік береді, яғни кеңістікте орналасу заңдылықтарын және Жер шары бетіндегі құбылыстардың арақатынасын, жиынтығын және баиланысын анықтайды. Қартамен жұмыс жасаудың төмендегі негізгі әдістерін атауға болады:Картаны оқу (географиялық жағдайын, шекарасын анықтау, әр елдер бойынша табиғат жағдайын сипаттау).
Бірнеше карта түрлерін алып салыстырмалы анализ жасау. Оларды глобуспен салыстыру.Кескін картамен жұмыс жасау.(Кескін картаға түсіру техникасын меңгеру) Жазбаша берілген географиялық ұғымдарды өз бетімен карта сызба құрастыру дағдысында қалыптастыру. Оқушылар кескін картамен сыныпта жаңа тақырыпты өткенде, бекіту мен сарамандық жұмыстар арқылы білім тексергенде және үй тапсырмасын орындағанда жұмыс жасайды. Көп кезеңдерде бұл жұмысты оқушылар атласпен салыстыра отырып, кескін картада қажетті нысандардың орнын тауып, оларды белгілеп жазады.Кескін карта жер бедері, жер беті сулары, елді мекендер және пайдалы қазба кен орындарына байланысты географиялық атауларды есте сақтауға үлкен көмегін тигізеді. Жоғары сыныптарда кескін карта күрделі картографиялық жұмыстар жасауға, яғни, картограмма құрастыру, карта диаграммамен экономикалық картосхема жасауға пайдаланылады. Мысалы, шаруашылық салаларының орналасуын өткенде оқушылар кескін картадан шартты белгілерді пайдаланып, шикізаттардың орналасқан аудандарын, ескі және жаңа өнеркәсіп аудандарын, көрсетеді. Мұғалім кескін картамен барлық оқушыларды жұмыс жасауға үйіруге мүмкіндігі бар. Ең ақыры, кескін картамен жұмыс, оның күрделі түрлері, оқушыларды қарапайым карта жасауға үйретеді. Қазіргі уақытта кескін картамен мектепте барлық сыныптар жұмыс жасайды: жылдан - жылға география пәнін оқығанда ол бірте - бірте күрделене түседі. Сонымен бірге оқушылар өз бетімен жұмысты кескін карта арқылы орындай алады.География сабағы бойынша жүргізілетін практикалық жұмыстар арқылы географиялық және топографиялық карталармен жұмыс істей білу, тұрғылықты жердің планын құру және т.б. біліктілігі қалыптасады. Оқытудың бастапқы сатысында практикалық жұмыстар жалықтырушы сипатта болады. Жұмыстың күрделілігі біртіндеп өзгереді: оқушылар көп уақыт алмайтын күрделі тапсырмаларды орындауға көшеді. Тиісті дағдыларды меңгергеннен кейін оқушылар практикалық жұмысты өз бетімен жүргізулеріне болады.
Жергілікті жерде бағдарлау мен қарапайым түсірілімдер жасау;
белдеулік уақытты, жергілікті уақытты анықтау;
табиғатқа бақылау жүргізу, ауа райын болжау ,бақылау;
Мектептен алған географиялық білімдерін оқушылар өлкетану жұмысында кеңінен пайдаланып, тереңдетіп отырады. Мысалы, табиғатқа саяхатқа шыққанда түрлі практикалық жұмыстар жасап, өз беттерімен жұмыс істеу дағдыларын кеңейтіп, дамыта түседі. Әр түрлі практикалық жұмыстарды жүргізу арқылы олардың іскерлігі жетіле түседі, теориялық білімдерін іс жүзінде асыруға үйренеді. Мұның өзі географиялық білімін тереңдете түсуіне, географиялық құралдарды пайдалана білуді үйретеді. Ал, кейбір қарапайым құралдарды өздері жасап алуға үйренеді. Бұлар мектепте жүргізілетін жұмыстардың жалғасы болып табылады. Ал, кейбіреулерін өлке зерттеу кезінде жүргізетін болады. Қалай болғанда да географиялық білімді іс жүзіне, тәжірибеге асыру болып табылады. Мысалы: Табиғатқа саяхатқа шыққанда келген жерінің географиялық координатасын білу; Күннің биіктігін өлшеу; Азимут арқылы жол табу; жан-жақты бағдарлау; Кез келген заттың биіктігін және қашықтығын арнаулы құралсыз-ақ өлшеу білу;Топографиялық картамен бағдарлау; Жергілікті заттарға қарап бағдарлау т.б .
Практикалық жұмыстар коммуникативтік, ақпараттық және проблемаларды шешу сияқты түйінді құзіреттіліктерді шешуді қамтиды. Сондықтан практикалық жұмыстарды өз мәнінде ұйымдастыру оқушы білімінің сапасын көтеруге көмектеседі және шығармашылықпен, ғылыми жұмыстармен айналысатын оқушылардың дараланып шығуына ықпал жасайды. Қорыта келгенде георгафия сабақтарында практикалық жұмыстарды орындатуды түрлендіріп өткізуге әртүрлі бағытта ұйымдастыруға болады.
Қазіргі кезде географиядан практикалық жұмыстар жүргізуге арналған жұмыс дәптерлері шығарылып, пайдаланылып жүр.
Практикалық есептер мен тапсырмаларды оындауға оқушылардың мүмкіндіктері жеткілікті. Кейбір логикалық ойлауы мен сөйлеу қабілеттері төмен дамыған оқушылар үшін ауызша жауаптардан қарағанда практикалық есептер мен тапсырмаларды орындау тиімдірек. Олар өздерінің теориялық білім деңгейлерін практикада жақсы дәлелдеп жақсы бағаларға қол жеткізе алады. Бұл арқылы оқушылар өз қабілеттеріне сенімін арттырып , пәнге қызығушылығын арттырып, білімдерін тереңдетуге қол жеткізеді.
география пәнінің мұғаліміКартографиялық үлгінің қатарына жататын географиялық карталардың өзіне тән ерекшеліктері бар, біріншіден, географиялық картада жер қыртысының көп бөлігін, гидросфера мен атмосфера биосфераны қамтитын географиялық қабықтағы барлық құбылыстар мен нысандар кірген.
Екіншіден географиялық картада адамның өмірі мен қызметіне байланысты әлеуметтік құбылыстар қамтылған жер бетіне жақын орналасқан барлық құбылыстар картографиялық үлгіде үйлестірілгендіктен картадан кез келген нысанның географиялық орнын, алып жатқан ауданын анықтауға береді. Картографиялық үлгілердің бірінші маңызды қасиеті, онда қамтылған нысандардың орны жоғары математикалық дәлдікпен нақты көрсетіледі. Екінші маңызды қасиеті көрнекілігі мен шолулығы. Картографиялық өнімнің шолулық қасиеті арқылы географиялық картада қамтылған аумақты оқырман бір көргеннен шолып өте алады. Көрнекілік қасиетіне сүйеніп дайындалған оқырманның шартты белгілердің көмегімен картада қамтылған аумақтағы нысандар мен құбылыстардың ерекшеліктерін ой елегінен өткізіп, жылдам анықтай алады. Ол үрдісті кез келген картадағы құбылыстар мен нысандардың сан-дық және сапалық қасиеттерінің іріктеліп жинақталып алынуы жеңілдетеді. Жоғарыда айтылған бірде-бір географиялық карта мен глобустарға тән қасиеттер, жер бетінің ешбір үлгісінде кездеспейді (Аэрофото кескіндеу, ғарыштық кескіндеу, суреттер, математикалық үлгілер).
Сондықтан, карталардың географиялық шындықты танып білуде маңызы зор. Картографиялық үлгі ретінде карталар коммуникативтілік, жеделдік, танымдық, болжамдық қызметімен ерекшеленеді. Географиялық картаны дерек көзі ретінде пайдалана отырып, ақпараттық берілуінің жүзеге асырылуын географиялық картаның коммуникативтілік қызметі дейміз. Географиялық картаның көмегімен навигациялық жол құрылысын салу, басқа да практикалық есептер шығару мүмкіндігін, жеделдік қызметі дейміз. Оқып үйренетін құбылыстардың болашақтағы дамуын анықтау мүмкіндігін географиялық картаның болжамдық қызметі дейміз. Карта -- табиғат пен қоғамның құбылыстарын географиялық карта мен басқа да картографиялық өнімдерді кескіндеу және оларды құру, пайдалану әдістемелері туралы ғылым.
Картометрия - картадағы әр түрлі географиялық нысандардың сандық сипатының мазмұнын айқындайтын (ауданы, көлемі, биіктігі, ұзындығы, бұрышы) өлшеу жұмыстарын жүргізу әдістерін жасап шығарады.
Картаны безендіру - картаны көркем және графиктік безендірудің әдістері мен құралдарын жасап, оны басып шығаруға даярлауды оқытып үйретеді. Зерттейтін нысандары жағынан картографияның ерекше саласына топография жатады.[2]Картографияның міндеті - халықты шаруашылықпен мәдени қажеттілігін өтейтін заман талабына сай, сапасы жоғары географиялық карталар мен атластар, глобустар және басқа да картографиялық өнімдермен қамтамасыз ету. Қазіргі талап географиялық білімнің құзіреттілігін арттыру. Яғни практикалық жұмыстардың санын арттыру емес, географияны оқытудың дәстүрлі әдістемесінен басқа оны өмірде өз қажеттілігіне жарата білу біліктілігін қалыптастыру. Алған білімді практикада пайдаланбаса артық жүк болып қала беретіні бар.
Әрбір сынып бойынша орындалатын практикалық жұмыстардың өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы: 6 сыныпта оқушылары көкжиек тұстарын анықтау, азимут, географиялық координаталарды анықтау, сызба сызу, шартты белгілермен жұмыс тәрізді жұмыстарды орындаса, 9 класс оқушылары Қазақстанның шаруашылық құрылымы сызбасын құрастыру, халықтар тығыздығын анықтау, статистикалық мәліметтерді пайдалана отырып диаграмма құру тәрізді күрделенген тапсырмаларды орындайды. Практикалық жұмыстарды орындау барысында оқушылар мерзімдік баспасөз материалдарын, әлемдегі өзгерістер жүйесін де меңгереді. Табиғат пен қоғамның өзара әсерлесуіне өзіндік көзқарастарын қалыптастырады.
Практикалық жұмыстарды ұйымдастыру кезінде бұрыннан келе жатқан сабақ жоспарының модельі сақталғанымен, сабақ барысында әр ұстаз өзінің шығармашылық даму деңгейіне қарай мүмкіндігінше түрлендіріп отырады. Практикалық жұмыстар оқушылардың әртүрлі проблемаларды шешу жолдарын іздестіруіне мүмкіншілік туғызып, олардың логикалық ойлау қабілетін дамытады, оқуға қызығушылығын арттырады.
Сабақтарда ұйымдастырылатын практикалық жұмыстар сол тарауда өтілген барлық материалдарды қамтитындай етіп алынса, оқушылардың білім деңгейін анықтауға да мүмкіндік туады. Сабақ барысында қатынаспаған немесе өз білімін көрсете алмаған оқушылар практикалық жұмыста материалды қаншалықты меңгергенін анық көрсетеді және оқушы білімін бағалауда да талас тумайды.
Географияны оқытуда практикалық жұмыстардың маңызы ерекше. Оқушыларды еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, өздігінен жұмыс істеу белсенділігін арттырады, алған білімін практикада қолдануды қалыптастырады.
Бағдарламада қарастырылған сарамандық жұмыстар оқушылардың өмірде маңызы бар іскерлік пен танымдылыққа қаруландырады: әртүрлі тақырыптық карта, диаграмма, график, кесте, бақылау жұмыстарын жүргізеді.
Мекетептегі географияның еркшелігі тақырыпты жақсы меңгеру үшін түрлі географиялық ақпарат көздерін пайдалана білуі қажет: картографиялық, статистикалық, мәтінді талдау, оқу жұмысында әртүрлі тәсілдерді меңгеру. Туған жер табиғатын оқытуда оқушылардың ойлау, есте сақтау қабілетін жетілдіріп, пәнге деген қызығушылығын арттырады.
Топография - географиялық және геометриялық әдістерді пайдалана отырып жергілікті жерді оқып-үйрену негізінде ірі масштабты карталарды құру жолдарын зерттейді. Картографияның басқа ғылымдармен байланысының ауқымы өте кең қоғамдық ғылымдардың ішінде тарих, экономикалық география мен жаратылыстану ғылымдарының ішінде физикалық география, ландшафтану, геология, климотология, топырақтану, өсімдіктану, жануартану ғылымдарымен тығыз байланысты. Астрономиялық, геодезиялық өлшеу жұмыстарының нәтижесінде картография жердің пішіні мен мөлшері, ауданы, белгілі бір нүктенің географиялық орны жөнінде деректер алады. Жер бетінде жүргізілетін әр түрлі кескіндеу жұмыстарының нәтижесінде жер бетін оқып үйренуге негіз болатын ірі масштабты карталар құрылады.
Географиялық карталар еліміздің аумағын қамтып, табиғатын қайта түлетіп, шаруашылықты дамытуға қажетті ақпараттар сақтаған қуатты құрал болып табылады. Картография және топография негіздері курсын оқытудың мақсаты картографияның ғылыми негізі болып саналатын картатану, математикалық картография, картометрия және топографияның теориялық негіздерімен таныстыру арқылы студенттердің географиялық картаны біліп, түсініп оқи білу дағдыларын қалыптастыру.
Жер бетінің белгілі бір масштабпен кішірейтіліп алынған кескінін карта дейміз.
Географиялық карта жер бетінің толық немесе белгілі бір бөлігінің үлгісі (моделі) болып табылады. Болашақта зерттелетін нысанның қасиеттерін жан-жақты ашып көрсетуге мүмкіндік беретін кішірейтіліп алынған жасанды кескінін үлгі (модель) дейміз. Белгілі бір себеппен нысанды зерттеу мүмкіндігі болмай немесе қиын болғанда оның үлгісі жасалады. Географиялық карталар шындықтың бейнелі - шартты белгілі үлгісіне жатады.[3]
Өндіріс пен ғылымның әр түрлі салаларында және мектеп оқушылары мен студенттердің білім алу мақсатында пайдалануды географиялық картаның танымдық қызметі дейміз. Белгілі бір құбылыстарды картаға талдау жасау негізінде оқып үйренуді картографиялық зерттеу әдісі дейміз. Қазіргі кезде географиялық карталар ғылыми зерттеу ретінде кеңінен қолдануда. Білімнің көптеген саласында құбылыстарды оқып үйрену бұрынғы картаға талдау жасап, ондағы деректерді бақылау жүргізу нәтижесінде анықталған құбылыстардың ерекшеліктерімен салыстырулар арқылы жаңа карта құрылады. Қоршаған ортаның шындығын анықтауда оның аясы кең, алуан түрлі.
Білімнің көптеген салаларында құбылыстарды оқып үйрену бұрын жасалған алғашқы картаға талдау жасалудан басталып, іс жүзінде жүргізген бақылаулармен салыстырып беттестіру кезеңіне өтеді де, жұмыс жаңа картаны құрумен аяқталды. Танымның мұндай жолы, негізінен, жаратылыстану ғылымдарының ішіндегі жер туралы ғылымға тән. Олар: геология, физикалық география, геоморфология, зоогеография, өсімдіктер географиясы, топырақ географиясы. Географиялық картаның белгілі бір аймақтағы әр түрлі құбылыстардың арасындағы бірізді себеп-салдарлы байланысын анықтау бағытындағы кешенді зерттеулерде де маңызы зор.[4]
Мысалы, ғалымдар жер сілкінуді болжауға ұмтылғанда геотермальды сулардың геохимиялық құрамының өзгеруі мен жер қыртысында басталмақ қозғалыстың арасында байланыс барын анықтады.
Картографиялық әдістерді пайдалана отырып табиғат құбылыстарын зерттегенде жүйелік кешендік принциптерін кеңінен қолдануға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде картографиялық әдіспен жүргізілетін зерттеулер әлеуметтік ғылымдарда да кеңінен қолданады.
Картасыз өндірісті дамытуға қажетті географиялық жағдайға баға беріп, қоршаған ортаны қорғап жағдайын жақсарту, өндіргіш күштерді тиімді орналастыру мүмкін емес. Жергілікті жерде карта бағдарлау қызметін атқарса, көлікте темір жол, автомобиль жолдарын салып, құбыр төсеуге, кеме қатынасы мен аэронавигация кеңінен қолданылады.[4] Географиялық карталардың атқаратын рөлі.
Карта географиялық ұғымдардың басы мен аяғы. Картасыз кішігірім экскурсия, экспедицияға да шығу мүмкін емес.
Карта -- саяхат, жррықтарда көмекші құралдың рөлін атқарып қана қоймай, сонымен бірге географиялық білімді тереңдетуге және кеңейтуге өз үлесін қосады.
Карта -- географиялық ұғымдар арасындағы байланысты меңгерудің көмекші құралы.
Карта -- географиялық заңдылықтарды жоғары дәрежеде анықтауға мүмкіндік береді, яғни кеңістікте орналасу заңдылықтарын және Жер шары бетіндегі құбылыстардың арақатынасын, жиынтығын және баиланысын анықтайды. Яғни, карта 7 географияның тілі.
Қорыта айтқанда, карта оқушының ойы мен көзқарасын ары қарай дамытып жетілдіретін көмекші құрал болуы тиіс.
Қартамен жұмыс жасаудың төмендегі негізгі әдістерін атауға болады:
Картаны оқу (географиялық жағдайын, шекарасын анықтау, әр елдер бойынша табиғат жағдайын сипаттау).
Бірнеше карта түрлерін алып салыстырмалы анализ жасау. Оларды глобуспен салыстыру.
Кескін картамен жұмыс жасау. (Кескін картаға түсіру техникасын меңгеру.)
Жазбаша берілген географиялық ұғымдарды өз бетімен карта сызба құрастыру дағдысында қалыптастыру.
Міне, сонда ғана оқушының география пәніне деген қызығушылығы артып, өз бетінше терең білім алуына жол ашылады.
Енді Карталарды мазмунына және масштабына қарай жіктеу тақырыбын оқытудың әдістемелік үлгісіне тоқталайық.
Сабақтың мақсаты.
Картаға түсірілетін әрбір құбылыстар, нақты нысандар оның мазмұнын құрайтынын, масштабына қарай бірнөше топқа бөлінетіні жөнінде түсінік беру. Пландар мөн карталарды құрастыруда ғарыштан түсірілетін суреттің кеңінен қолданылатынын, олардың жер бетін егжей-тегжей бейнелейтінін түсіндіру.
Оқушыға өз бетімен карта сызба жасату арқылы логикалық ойлау қабілетін дамыту. Оқушының картамен, кескін картамен жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру.
Карта -- маңызды географиялық ақпарат көзі. Ал картографиялың әдіс географияда маңызды орын алады. 6-сыныпта карталардың міндеті мен жіктелуі, картада жердің беткі қабатын бейнелеу тәсілдері оқытылады. Сендер шартты белгілер жүйесінің көмегімен географиялық карталарды оқуды үйрендіңдер. Картаның көмегімен кез келген жердің және кез келген нысанның географиялық координаттарын анықтай аласыңдар.
Бұл дағдылар басқа адамдар құрастырған карталарды дұрыс пайдалануына байланысты. Географиялық зерттеулерде картаны пайдаланып қана қоймай, оларды құрастыра білген де маңызды. Математикалық дәлдігі жоғары кәсіби карталарды кәсіпқой картографтар құрастырады. Карта жер бетінің жазықтықтағы бейнесі ғана емес, ол бойынша қашықтықты дәл есептеуге, кеңістікті бағдарлауға, ыңғайлы жолдар салуға болады. Мұндай карталар көптеген жаңа тәсілдерді, негізгі бөлігі ГАЖ-технологиялар (геоақпараттық жүйе -- технологиялар) деп аталатын озық технология мен техниканы пайдаланумен арнайы кәсіпорындарда құрастырылады.
Соншалықты дәлдікті талап етпейтін және кеңістікте географиялық нысандарды, құбылыстар мен үдерістерді шамамен көрсетуге арналған карталарды көпшілік құрастыра алады. Тек оларды картасызбалар деп атайды.
Күнделікті тәжірибеде көптеген маман иесі картасызба құрастыра алады. Олар: жерге орналастырушы, құрылысшы, геолог, тергеуші, жол полициясының қызметкері, метеоролог, эколог, сәулетші, туризм жөніндегі мамандар және басқалар.
Картасызба қолмен орындалуы мүмкін, мәселен, далалық зерттеулер кезінде қойындәптеріне жасалады. Оны құрастыруда көбінесе кескін карталар қолданылады. Әдетте картасызбаның картографиялық торы болмайды, онда масштаб үнемі сақтала бермейді. Сондықтан картасызбаның көмегімен есептеу жүргізе алмайсың. Бірақ ол ненің қайда орналасатынын немесе орналасқанын, географиялық нысанда не болғанын ұзақ ауызша және жазбаша түсіндірусіз көрсету үшін маңызды. Картасызбаның басты міндеті -- белгілі бір жердегі элемент, құбылыстар мен үдерістер арасындағы өзара байланысты көрсету. Жай картасызба нысандардың географиялық орналасуын көрсетеді.
Картасызбада құбылыстар мен үдерістерді көрсетіп үйренген маңызды. Құбылыстар -- географиялық нысандармен болатын өзгерістер; үдеріс -- құбылыстардың біртіндеп ауысуы, географиялың нысанның дамуындағы жағдай. Бұл параграфта сендерге географиялық нысандарға тән қасиет, құбылыс және үдерістерге қатысты мәлімет ұсынудың түрлі тәсілдері түсіндіріледі. Ал осы параграфта географиядағы Қайда? деген басты сұраққа жауап беруді үйренеміз. Сондықтан бір географиялық материалда қасиетті, құбылыс пен үдерісті емес, оған қоса олар қайда және қалай байқалатынын да көрсетуді білмекпіз. Мұның ең оңтайлы жолы -- картасызба жасау.
Құрылым -- нысан элементтерінің өзара орналасуы мен олардың арасындағы байланысты көрсететін сызба. Көп жағдайда мәтіндерде қолданылады. Картасызбаларда нысан, құбылыс және үдерістердің аумақтық қөрылымы, яғни олардың элементтері аумақта қалай таралғаны көрсетіледі.
Құрылым -- графикалың үлгі түрлерінің бірі. Оны құрылымдық сызба ретінде көрсетеді. Мұндай сызбааралық байланысы сызықтар немесе меңзерлер түрінде көрсетілген бірнеше блоктан тұрады. Сызба бірыңғай, тұтас нәрсенің құрылымын көрсетеді. Бір-бірімен байланысты элементтерден тұратын, біртұтас нәрсе құрайтын мұндай нысандар кешен, жүйе деп аталады.
Қозғалыс -- бір нәрсенің кеңістікте және уақытта орнын өзгертуі. Картасызбада қозғалыс бағыты мен сипаттамасы меңзермен көрсетіледі.
Қартасызбалар қалай рәсімделеді?
Картасызбаларды ресімдеудің тұрақты ережелері жоқ. Бұл параграфта тек ұсыныстар беріледі. Картасызбаларды мұқият ресімдеу қажет. Осының арқасында картасызбаны оның авторы ғана емес, мұғалім де, оқушылар да, ата-аналар да оқи алатын болады. Мәтіндер мен географиялық нысан атаулары міндетті түрде оқылатын болуы тиіс. Сондықтан картасызбадағы барлық жазулар қара түсті баспа әріптерімен, қатесіз және қысқартусыз беріледі.
Картасызбаны құрастыру үшін қара және түрлі түсті қарындаштар, қара және түсті сия пайдалану қажет. Қағазды бүлдірмеу үшін және жазуды немесе таңбаны өзгерту мүмкіндігін сақтау үшін қарындашты қатты батырмау керек. Фломастер, маркер, акварель бояуы пайдаланылмайды. Бояу тым ашық болмауы тиіс. Өйткені қала, өзен-көлдер, сауда жолдары және т.б. атаулары көрінбей қалады. Әрбір картасызбада сол бөліктің жоғарғы жағына немесе ортаға жазылатын атауы болуы тиіс. Атау қысңа және аралатын тақырыпқа сәйкес болуы керек. Картасызбаның төменгі оң бұрышына орындаушының аты-жөні мен сыныбын жазуға болады.
Картографиялық нысандар картаға географиялық орналасуына сәйкес жазылуы тиіс. Картасызбаларда кескін жеңілдетіледі, контурлар біріктіріледі немесе мүлде жүргізілмейді. Маңызды, бірақ кіші нысандар кейде ірілеу етіп көрсетіледі. Барлық географиялық атаулар бас әріппен жазылады. Географиялық атауларды бұрмалаудан аулақ болу керек. Бұл үшін орындалған картасызбаны географиялық картамен салыстырған жөн. Географиялық нысан атауы бүкіл нысан бойымен бірдей орналасады. Нысанның атауы нысан шеңберінен шықпауы тиіс. Олардың ішінде бұл картасызбаның масштабына жазу үшін көлемі жеткілікті емес нысандарға бұл ереже жүрмейді.
Мұндай жағдайда жазуды аталмыш нысанның қасына орналастыруға болады. Картасызбаға атауы сыймайтын географиялық нысандар масштабтан тыс белгілермен (сандар, әріптер) таңбаланады және олардың атауы түсінік сөздерге (легенда) жазылады. Нысанға қатаң таңылмаған географиялық атаулар кескін картаның жоғарғы және төменгі шегіне қатар жазылуы тиіс. Кейбір жағдайда атаулардың жалпыға бірдей қысқартулары берілуі де мүмкін. Географиялық нысандардың белгілері мен атаулары бір-бірін жауып тастамауы керек. Географиялық нысандардың кеңістіктегі орналасу ерекшеліктеріне сәйкес картада атауы көлденеңінен де, тігінен де орналасуы мүмкін. Көлемі үлкен географиялық нысандар (жазық жерлер, қыраттар және мемлекет өлшемі бойынша айтарлықтай ауқымды т.б. жерлер) көлденеңінен жазылады. Картамен жұмыс
Оқушылардың кеңістік туралы түсінігін қалыптастыру. Картамен жүмыс істеудің алғашқы дағдыларын оқушылар бастауыш сыныптарда меңгереді. Олар көлбеу жазықтықта шартты түрде жөне масштабпен елді мексндер картаға түсірілгенін біледі. Жер жағдайының рельефі, тау, озен, келдің шартты белгілеріи жәме олармен жүмыс істеудіц бастапқы дагдыларын игсреді. Елді мекендёрді көрсетім, мемлеійеттердщ шекарасын ажырата алгап
оқушыларда тарихи және географиялық карталардың айырмашылыіъі туралы түсіиіктер қалыптаса бастайды. Сонымен бірге олар картамен бағдарлау (оңтүстік, солтүстік, батыс, шығыс) дағдыларын да меңгеріп шығады. Негізгі мектепте осы білімдерді одан әрі дамыту жэне терендету талап етіледі..
Негізгі мекгсптің алғашқы сабақтарында оқуілылардың картографиялық ептілігі мен дағдылары, ең алдымен картаньщ шартты белгілерін (ол картаның аңызы деп аталады) пайдалана алуы, нысандарды бағдарлай білуі анықталады. Мүғалім картадан шартты бслгіні корсетіп, аңыз бойынша оньщ мазмүнын анықтауды сүрайды. Немесе сабақты түсіндіру барысында картадағы шартты белгілер жиынына оқушьілардьщ назарын аударады. Тарихи картаны оқу барысында қабырғалық карта жэне үлестірме материал түріңдегі оның кішірейтілген көшірмесі бір мезгілде қолданылады.
Картографиялық білім тарихи біліммен тығыз бірлікте болады. Сондықтан тарихи картаны пайдалануды меңгеру аясы тар мақсат емсс, тарихи оқиғалар мен қүбылыстарды барынша терең үғынудың қүралы болуы керек. Ол үшін тарих кабинетінде сонымен бірге дәлізде де тарихи картаньщ үнемі болуы шарт. Сабақтан тыс уақытта да картаны пайдалана алу мүмкіндігі оқушылардың ондағы белгілерді игеруіне көмектеседі. Сабақ үстіндегі мүғалімнің өңгімесі немесе тарихи оқиғаны суреттеуі әркез картадан көрсетумен бірге жүруі тиіс. тақырыбындағы мемлексттің Жер шары картасында орналасқан орны мен кеңістігі туралы барынша ксң түсінік қалыптастыру үшін бір мезгілде тарихи және географиялық (физикалық), тақырыптық жөне жалпы карталарды қолдануға болады. Бір нысан олардыд өрқайсында өр түрлі масштабта бейнеленеді. Осындай проблемалық ахуал оқушыны терең танымдық ізденістерге жетелейді.
Оқуілылардың кеңістік туралы үғымдарын дамытуда оқу карталары мен каршналары бір мазгілде қодданылады. Картиналар . картадағы шартты белгілердің мәнін ашып, белгілі бір жер мен кщістік туралы нақты үғым қальштастыруға көмекгеседі. Мысапы, Ежелгі Қазақстан каргасы бойъшша Атасуқонысы картииасын көрсету сол кезеңнің табиғатынан айқын керініс береді.
Маңызды деректердің географиялық бағдарын есте сақтауға уйрету үшін негізгі мектеп оқушыларына физикалық карта бойыиша басты тарихи оқигаларды көрсстуге тапсырма бсругс болады. Бүл төсіл оқушылардың түрлі картадан бір нысанды жанамалай табу дағдысын қалыптастырады. Осы жерде өскери мамандардың картаны есте сақтау өдісімен таныстыру орынды (олар картаны ойша шаршыларға бөліп, солдан оңға қарай әрбір шаршыны талдаудан өткізеді, өсіресе шаршылардың қосылғап жерлеріне ерекше назар аударады).
Жоғары сыныптарда өзгермелі және түрақты үғымдардың арақатынасыи ажырата білу оқушыларға бір маспгтаб, бір аумақта, бірақ әр түрлі тарихи жағдайда берілген бірнеше тарихи картаны салыстыруьша мүмкіндік береді. Оқушылардьщ тарихи оқиғаларды бейнелейтін картографиялық өдіс төсідцердің болатындығына көзі жетуі керек. Карталар белгілі бір адамдар тобының немесе түтас халықтардың, мемлекетгердің тарихқа деген көзқарасын білдіреді.
Оқу нысанын жақсы есте сақтап, тез тауып алу үшін ірі жер массивтерінің географиялық кескінін үқсас бейнелермен салыстыру тиімді. Шындығында, Апенин түбегі -- етікті, Скандинавия -- созылып жатқан арыстанды, Пириней -- күлпәрә киген бастың кескіні, Сицилия -- үш бүрыш, Қара теңіз -бүршақты, ал Қазақстан шекарасының кескіні -- алтын балықты еске түсіреді.
Картографиялық білім және дағды. Негізгі мектепте мүғалім оқушылардың масштаб туралы білімін кеңітеді. Масштаб -- картадағы өлшем мен болмыстың арақатынасы. Ол бөлшектүрінде беріледі, есептік өлшем бірге тең, ол бөлгіш өлшемнің қаншалықты кішірейтілуінің деңгейін біддіреді (1 : 100 000). Масштаб туралы оқушылардың білімін терендету үшін мынадай арнайы тапсырма беруге болады. Мысалы, бірнеше қабырғалық картадан бір нысанды көрсету; масштабты пайдаланып, Алматы-Астананың ара қашықтығьш айқындау; Қьггай мен Үндістанның қайсысы үлкен? (Тапсырма бірдей масштабтағы карталармен орындай алатынын ескеру қажет.
Қазіргі мұғалім әрдайым оқушыларға пәннің мазмұнын жеткізу, білімді бақылау қаншалықты жақсы және тиімді деп санайды. География пәнінің ерекшелігі-мәтіннің картамен, схемалармен, суреттермен, профильдермен үйлесуі. Жоқ карт болмайды зерттеп, география.
Картаның географиядағы рөлін Н. Н. Баранский жақсы анықтады: "Карта-географияның екінші тілі", сонымен қатар тіл үнемді және түсінікті. Студенттер үшін бұл ғылыми білім мен жан-жақты ақпарат көзі. Мұғалім студенттерге географиялық картаның мазмұнын барынша пайдалануға үйретуі керек, бірақ оқушыларға күрделі тапсырмалардың ойластырылған жүйесін жүзеге асырған кезде ғана әртүрлі мазмұндағы карталармен жұмыс істеуге үйрету мүмкін.
Қазіргі уақытта картографиялық сауаттылық әр адамға компьютерден кем емес қажет. Карталарды пайдалану, олардан қажетті ақпаратты алу дағдылары мен дағдыларының болмауы көбінесе экономикалық және ұлттық саясаттағы елеулі қателіктерге, экологиялық жағдай мен адамдардың өмір сүру жағдайларын нашарлататын қателіктерге әкеледі.
Карта оқушылардың назарын аударады, зейін қоюға көмектеседі және визуалды жадты жұмысқа қосады. Оқулықтың картасы мен мәтіні бір-бірін толықтырады, берік білім алуға ықпал етеді. Оқушылардың назарын карталарға аудара отырып, мұғалім әр оқушының оларға деген қызығушылығын оятуы керек, олардың мазмұнын толық түсінуге және оның маңызды бөлігін есте сақтауға, картаны зерттеуді оқулықтың тиісті бөлімін игерумен байланыстыруы керек.
Оқулықтарда оқушыларға картографиялық әліпбиді меңгеруге мүмкіндік беретін көптеген практикалық тапсырмалар мен жаттығулар бар. Алайда, кейбір тапсырмалар, сондай-ақ мәтін мазмұны студенттерге әрдайым түсінікті бола бермейді. Бұл мұғалімді оқушыларды жаңа карталармен таныстырудың әдістемелік тәсілдерін мұқият ойластыруға міндеттейді.
Мектеп бағдарламасын талдау негізінде картографиялық білімнің үш негізгі тобы бөлінеді: картографиялық көріністер, картографиялық ұғымдар, картографиялық дағдылар; бұл бірінші ретті компоненттер тобы. Екінші ретті компоненттер тобы оған бағынады. Мысалы, "картографиялық біліктер мен дағдылар" тобының құрамына өзара байланысты үш компонент кіреді: картаны оқу, картографиялық біліктер мен дағдылар, картаны құрастыру біліктері мен дағдылары.
География сабағында жаңа білімді меңгеруді қамтамасыз ететін карталармен жұмыс жасаудың әдістемелік тәсілдері.
1. Бағдарламада карталар бойынша практикалық жұмыс жүйесін анықтаңыз.
Анықтау қажет:
Географияны зерттеу кезінде карталармен жүйелі жұмыс қандай жолдармен жүзеге асырылады
оқушылар карталарды құруды түсінуге, әртүрлі мазмұндағы карталардың "тілін" түсінуге қалай әкеледі
қандай практикалық жұмыстар әр түрлі мазмұндағы карталарды оқу дағдыларын біртіндеп қайталауды және кеңейтуді қамтамасыз етеді
оқушылар карталарды қолдану әдісін қолдана отырып, табиғаттың кешенді сипаттамасын, жеке аумақтар мен аудандардың сипаттамаларын жасауға қандай практикалық жұмыстар дайындайды.
Жұмыс барысында тапсырмалар біртіндеп сыныптан сыныпқа дейін карталармен жұмыс істеуді қиындататындар таңдалады.
2. Оқушыларды картамен алғашқы таныстырудың әдістемелік әдістеріндегі жаттығулар.
Мұғалім дайындық кезінде картаның мағынасын қызықты ойластырылған түсіндіруді және сыныпқа алғаш әкелінген картаның шартты белгілерін оқуға сұрақтар қоюды қамтамасыз етуі керек. Жаңа картамен танысу - бұл аңыздың мазмұнын қарапайым қайталау емес, мұғалімнің картаны тікелей ұсынуы мен студенттерге осы картаны қолдануға үйретуді біріктіретін мақсатты жұмыс
3. Мұғалім оқушылардың нақты жеке идеяларын қалыптастыру үшін табиғаттың жеке объектілеріне сипаттамалық материалды таңдауы керек. Тапсырмалар картада объектіні бірінші рет көрсетуді қамтиды. Мұғалім өзінің ерекшеліктеріне немесе мағынасына қызығушылық танытатын нысанды таңдайды, объектінің қысқаша сипаттамасын дайындайды, ол өзіне ұқсамайтын табиғаттың жарқын бейнесін жасайды, мысалы, Чад көлінің бейнесі (Африканың басқа көлдерінен айырмашылығы).Карталармен әр түрлі жұмыс барысында оқушылардың білімін қайталау және тексеру әдістері
Мұғалім анықтауы керек:
жеке сыныптар бойынша қандай білім мен дағдыларды тексеру керек;
білімді тексерудің жаңа түрлерімен үнемі танысу
ауызша және жазбаша жұмыстарға арналған тапсырмаларды дұрыс құрастыра білу
Мұғалім әртүрлі мазмұндағы карталар бойынша білімді тексерудің мақсаттарын, түрлерін және орнын анықтап, бақылау жұмыстарының жоспарын жасауы керек
Карталар бойынша бақылау жұмыстарының жоспары
Сынып
Топографиялық карталар бойынша, ТЕКСЕРУ МАҚСАТЫ ЖӘНЕ жұмыс мазмұны
Контурлық карталар бойынша, ТЕКСЕРУ МАҚСАТЫ ЖӘНЕ жұмыс мазмұны
Карталарды оқу және салу бойынша жазбаша жұмыстар
2. Оқушылардың дағдыларын тексеру, картаны оқу және түсіну үшін тест жұмыстарына тапсырмалар дайындау.
Тапсырмалар шығармашылық сипатта болуы керек, қандай білім мен дағдылар тексерілуі керек, қанша Тапсырма ойын-сауыққа, қол жетімділікке, пайдалылыққа жауап береді.
3. Карта мен глобуста өлшеу жұмыстарын жүргізу қабілетін тексеру.
4. Контурлық карталар бойынша бақылау жұмыстарының мазмұны мен әдістерін анықтаңыз.
Мұғалім сыныптар бойынша номенклатураның көлемін нақты көрсетуі керек. Диктанттар мен басқа жұмыстардың дұрыс мазмұнын таңдау.
5. Карталармен жұмыс жасау кезінде оқушылардың әртүрлі ақыл-ой әрекеттерін жасау дағдыларын тексеру үшін тапсырмалар жасаңыз.
2.1 Тарихи карталардың жалпы сипаттамасы
Тарихи карталар географиялық негізде жасалады және тарихи оқиғалар мен кезеңдердің жалпыланған бейнелі - символдық бейнелері болып табылады. Суреттер жазықтықта объектілердің кеңістіктік орналасуын ескере отырып, белгілі бір масштабта беріледі. Шартты түрдегі карталар осы картаның мақсатына сәйкес іріктелетін және сипатталатын тарихи оқиғалар мен құбылыстардың орналасуын, үйлесімін және байланысын көрсетеді. Ең ежелгі карталар біздің дәуірімізге дейінгі III - I мыңжылдықтарда Вавилония мен Египетте жасалған. Арнайы оқу карталары Ресейде XVIII ғасырдың соңында пайда болды. Олар оқу мақсатында қажет болатын оқиғаларды, құбылыстар мен процестерді көрсетеді.
1.2.Географиялық карталарды топтастыру.
Қандай да бір құбылыстарды немесе заттарды жалпы белгілеріне қарай бөлуді топтастыру немесе сыныпталу дейміз.
Картаны топтастырудың картографиялық жұмыстармен қатар картаны пайдалануда да ғылыми маңызы зор. Географиялық карталар төмендегі кестеде көрсетілгендей, белгілеріне қарай топтастырылады.
Географиялық карталар масштабына, мазмұнына, атқаратын қызметіне, аумақты қамтуына, бояудың және беттердің санына, пайдалану сипатына қарай жіктеледі. Солардың ішіндегі ең маңыздылары картаның масштабы, мазмұны мен қызметі оның сипатын айқындайды. Мазмұнына қарай жалпы географиялық арнайы немесе тақырыптық болып бөлінеді. Жалпы географиялық карталарда физикалық географиялық және әлеуметтік экономика-лық тұрғыдан алғанда қамтылған аумаққа жалпы шолу жасалады.
География бойынша қолданыстағы бағдарламада практикалық жұмыстар қарастырылған. Бағдарламаның практикалық бөлігін орындаудың ерекшелігі-оқушылар атлас карталарының әртүрлі түрлерін өз бетінше пайдалануға, контурлық карталармен жұмыс істеуге үйренеді. Практикалық жұмыстардың бір бөлігі тікелей жергілікті жерде, экскурсия барысында орындалады. Жердегі практикалық жұмыстарды жүргізу барысында әр адамға қажет маңызды дағдылар қалыптасады және дамиды, мысалы, бейтаныс жерге бағдарлау, қоршаған табиғаттағы өзгерістерді бақылау және түсіндіру, рельефтің жоспарын қолдану. Практикалық жұмыстың бұл түрін өткізуге алдын-ала дайындық сыныпта жүзеге асырылады, жұмыстың өзі студенттер тек жергілікті жерде жүзеге асырылады. Физикалық картамен және контурлық карталармен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру бойынша өзіндік жұмыс элементтерін ажыратуға болады. Бұл жұмысты орындау кезінде жарты шарлардың физикалық картасын, Ресейдің физикалық картасын, мұхиттардың физикалық картасын дербес оқу, сонымен қатар рельефтің әртүрлі формаларының орнын, таулардың биіктігін, теңіздер мен мұхиттардың тереңдігін, әртүрлі нүктелердің географиялық координаттарын анықтау мүмкіндігі біртіндеп қалыптасады. Контурлық карталар біртіндеп, қажетсіз нұсқауларсыз картаны шарлауды үйренуге, қажетті нысанды тез табуға көмектеседі. Тәуелсіз жұмыстардың осы тобын орындау кезінде анықталған ең маңызды теориялық тұжырымдама "объектінің географиялық орны"ұғымы болып табылады. Картада географиялық объектіні көрсету ғана емес, сонымен қатар оның басқа объектілерге, градус тор сызықтарына қатынасын бағалау мүмкіндігі дамиды. Географияны зерттеу барысында карталар қолданылады: жер қыртысының құрылымы, топырақ, климаттық, күрделі. Аталған тақырыптық карталардың әрқайсысын тәуелсіз пайдалану бірқатар жаттығулар мен жаттығуларсыз мүмкін емес. Осы негізде жиынтықта атлас карталарының әртүрлі түрлерін оқып, атласпен жұмыс істеу қабілетін құрайтын техниканы игеру бар. Бұл карталарды иелену еркіндігінің дәрежесі, оларды әртүрлі ақпарат көзі ретінде пайдалану мүмкіндігі және географияны оқыту сапасының маңызды критерийлерінің бірі болып табылады. НЕГІЗГІ БӨЛІМ. Бейтаныс жиекті зерттеу әрқашан картадан басталады ... картада сіз жердегідей жүре аласыз. К. Паустовский. Географиялық карта-география тілі. Карта Географияны тудырды деп санауға болады, сонымен қатар ол біздің дәуірімізге дейінгі үшінші ғасырда болған. "Географиялық карта - ғылым мен өнердің синтезі, кескіндемені, графиканы, техникалық сызбаны, диаграммаларды, жазудың әртүрлі түрлерін - пиктографиялық, идеографиялық, әріпті біріктіретін көп қабатты құбылыс", - деп мәлімдеді Б.Б. Родоман. Мектепте Географияны оқу картасыз мүмкін емес. "Олармен жұмыс істеу дағдыларын игеру, олар бойынша жаңа ақпарат алу және оны талдау - оқушылардың географиялық және жалпы мәдениетін қалыптастырудың қажетті шарттары". Карта бойынша шешілетін міндеттердің ауқымы кең. Карта арқылы Жердің кез-келген нүктесінің географиялық орнын анықтауға болады: ол полюстерден, экватордан қаншалықты алыс, қандай жылу белдеуінде және қай аймақта орналасқан, оның теңізге қатынасы, экономикалық, саяси және мәдени орталықтармен байланысы. Географиялық координаттар арқылы картада қандай да бір нысан орналасқан жерді дәл белгілеуге болады. Белгілі болғандай, белгілі бір аймақтың табиғаты көбінесе оның географиялық орналасуымен анықталады, оған күн радиациясы, климаттық және топырақ ерекшеліктері, экономикалық маңызы және басқалары байланысты. Карта адамды қызықтыратын заттардың жер бетіне орналасуын көрсетеді. Бұл өзендер, теңіздер, мұхиттар, таулар, жазықтар, елдер, қалалар және т.б. өзара орналасуы туралы түсінік береді. картада сіз бүкіл жерді, бүкіл елді ғана емес, сонымен бірге жеке географиялық кешендер, ландшафттар элементтерінің өзара байланысы мен тәуелділігін көре аласыз. Географиялық объектілердің жер бетіне орналасуын бейнелеу арқылы карта олардың өзара әрекеттесуін түсінуге көмектеседі. Картасыз заттар мен процестерді жан-жақты қарастыру қиын болар еді. Картадан сіз жай-күй мен қарым-қатынасты ғана емес, сонымен бірге географиялық объектілердің мөлшері мен формасын да зерттей аласыз: әлем бөліктерінің конфигурациясы, мұхиттар, теңіздер, көлдер, елдердің шекаралары, беткі пішіндер, рельефтің биіктігі, су қоймасының тереңдігі. Карта пайдалы қазбалардың, климаттық аймақтардың, топырақ-өсімдік аймақтарының орналасуын, елді мекендердің, әсіресе ірі қалалардың, байланыс жолдарының, ауыл шаруашылығының, өнеркәсіптік кәсіпорындардың және т.б. шоғырлануын көрсетеді. Картаны оқу-қызықты сабақ. Адам кейінгі өмірінде географиямен байланысты болмаса да, карта оған үлкен әлемге қатысы бар екенін сезінуге көмектеседі. Карта сабақтың барлық кезеңдерінде қолданылады. Жаңа материалды түсіндіре отырып, мұғалім оны картамен байланыстырады. Үй тапсырмасының орындалуын тексеру кезінде оқушылардан тапсырмада аталған әрбір жергілікті жер пунктінің картада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.Козыбаев атындағы
Солтүстік Қазақстан университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Петропавл қ.
2022 ж
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М.Козыбаев атындағы
Солтүстік Қазақстан университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі_________(Доскенова.Б.Б)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01507 (5В01507)-География және тарих мамандығы бойынша
Кажыкен Ж.Т
География және тарих сабақтарында карталардың әдістемелік маңызы
Орындаған: Кажыкен Ж.Т
Ғылыми жетекшісі
География аға оқытушы Байбусинова.С.Б
Петропавл 2022
КІРІСПЕ
Карта дегеніміз,1) жер бетінің, жұлдыздық аспанның немесе олардың жеке бөліктерінің кішірейтіліп, арнаулы деректер толық көрсетіліп жазықтық бетінде кескінделуі. 2) Белгілі бір ақпарлар тізбегі жазылған бланкалар 3) Шығыс халықтарының туындысы саналатын ойын карталары. 4) Ресторандағы тағамдар мен сусындар тізімі.5) Почталық ашық хат. Карта шығару үшін қалпын өзгертпейтін тегіс бетте (алюминийге жапсырылған ватманда, пластинада жасалған қара, ақ штрихты, немесе солғын реңді, не түсті бояулы баспа түп нұсқасы пайдаланылады. Кейінгі кезде жұқа мөлдір пластинкаларда қара, ақ диапозитивтер түрінде жасалған баспа түп нұсқалары кеңінен қолданылып келеді. Оларды пайдалану репродукция жасамай-ақ процестерді одан әрі жалғас-тыруға мүмкіндік береді. Сызылған түп нұсқа арнаулы фоторепродукциялық аппараттармен суретке түсіріледі. Негативтердің саны картадағы керекті штрихтық элементтердің бояуларының санындай болады. Картаның солғын реңді жерлерін кескіндеу (рельеф пен фотоиллюстрацияның бояуын жұқарту) авториптік не контактілі растрлардың көмегімен, ал түсті бояулы түп нұсқалар жарық фильтрі мен түсті бояулы корректрлеуші оптикалық аспаптармен репродукцияланады. Даяр негативтер техникалық және жіктегіш ретуштан өтеді, ол үшін карта мазмұнындағы әрбір штрихтың элементтерді ажыратуды оңайлататын ашық түсті арнаулы макет пайдаланылады.
Зерттеудің көкейкестілігі.Қазіргі таңда білім беру жүйесін реформалаудың маңызды бағыттары қатарынан білім сапасын көтеру мәселесі жетекші орын алады.Жалпы білім беретін мектептерде білім сапасын арттыру,білім беру мазмұнын жетілдіру,оқыту үрдісін жаңа сапалық деңгейге көтеру мұғалімдердің әдістемелік шеберліктерін арттыру сияқты факторлармен байланысты.
Соңғы жылдарда педагогикалық процесті ізгілендіру тенденцияларын күшейтуі математика пәндерін оқытуға аса көңіл бөлініп,болашақ ұрпақтың техникалық білімдерінің терең болуын талап етіп отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында:
Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі.
Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет.
Жоғары білім беру саласында техникалық білім беруді дамытуға ерекше назар аудара отырып,Жоғары оқу орындары желісінде оңтайландыру жүргізілуге тиіс.Осы заманғы мемлекеттік мамандар даярлау үшін Мемлекеттік басқару академиясының негізінде шетелдік серіктестіктердің қатысуымен ең жоғарғы стандарттарға сәйкес келетін ұлттық басқару мектебі құрылуы қажет.
Білім беру жүйесін дамытуды ынталандыру мақсатында және сектор мен мемлекет арасындағы серіктестікті нығайту мемлекеттік жекеменшілік білім беруге кредиттер бөлу жүйесін жетілдіру қажет,-делінген.
Зерттеудің мақсаты:География мен тарих пәнінде карталардың әдістемелік маңызын анықтау.Карталар мен пландарда ашық кен, үйінді, бөгет, қорымдар және т. с. с. объектілер арнайы шартты белгілермен көрсетіледі. Горизонтальдар мен шартты белгілерге қосымша ретінде картада төбелердің ұшар басындағы, суайрықтарының бұрылыстарындағы, ойпаң жерлердегі өзіне тән нүктелердін биіктіктері жазылады.[1] Картографияның жетістіктері карталарда, атластар мен глобус-тарда материалданған. Картографиялық зерттеулер Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясында жоғары оқу орындары мен Картографиялық кәсіпорындарында жүргізіледі. Әрбір географиялық картаның атқаратын қызметі болады. Оны білім мен өндірістің белгілі бір салаларындағы мамандар, туристік танымжорықтың жетекшілері, оқушылар біліммен маңызды ақпарат көзі ретінде қолданады.
Зерттеудің міндеті. Картаны құрушылар кескіндейтін аумақты терең зерттеп оқып үйреніп,сол аумақта орналасқан нысандар мен құбылыстардың ерекшеліктерін айқындап ашып көрсетеді. География мен тарих пәндерінде картаның маңыздылығын түсінеді.Картография құрылымы жағынан күрделі пәндер жүйесін құрайды. Оның маңызды құрамды бөліктеріне - картатану, картографиялық ақпараттану, математикалық картография, картометрия жатады.Картаны жобалау және құру, картаны безендіру, картаны жасау және картаны пайдалану әдістемесі кіреді.
Зерттеудің объектісі.Мектептердегі география мен тарих пәнінің оқыту процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы.
- Егер жоғары сыныпта тарих пен география сабағында карталарда талдай алса,сабақта тиімді қолдану арқылы оқушылардың ой-өрісі дамытылатын болса,онда олардың география мен тарих сабағында білім деңгейі жоғарылайды,өйткені пәнге деген қызығушылығы нәтижелі қалыптасады.
Картографиялық ақпараттану - картаны жүйелеу және оларды талдау, бағалау, сақтау, тарату мәселелерін қарастырады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы - География мен тарих пәндерінде карталарды үйретудің және оны оқытудағы әдістемелік тәсілдердің мүмкіндіктерін ашып,қолдану жолдарын білімгер өзі әдістерін құру арқылы ұсынады.
Зерттеудің теориялық мәні - Картаның жалпы даму тарихына, жоғары сыныпта география мен тарихта оқытудың әдістемелік тәсілдеріне,картаның ерекшеліктеріне шолу жасалынды.
Зерттеудің методологиялық негізі - Жоғары сыныптардағы картаны үйрету,сабағын жүргізудің қажеттілігі мен пайдасын анықтап көрсетті.
Курстық жұмысымда зерттеу әдістерінің келесі түрлері қолданылды:
Әдістемелік және психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді зерделеу және талдау;
Педагогикалық жұмыста озық тәжірибені талдау және қорыту;
Жоғары сыныптың география мен тарих сабағына бақылау және талдау жасау.
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1. География сабағында карталардың әдістемелік маңызы.
1.1 География сабағында карталардың әдістемелік маңызы. География сабағындағы картаның атқаратын маңызды рөлі.
1.2 Географиялық карталарды топтастыру.
1.3 Оқушыларды жаңа картамен таныстыру
2. Тарих сабақтарында картамен жұмыс істеу әдістемесі.
2.1 Тарих сабақтарында картамен жұмыс істеу әдістемесі.Тарихи карталармен жұмыс істеу әдіс-тәсілдері.
2.2 Оқушылардың тарихи картамен жұмыс істеу кезіндеалатын білімдері мен іскерліктері
2.3 Тарихи карталардың сабақта тиімді қолданылуы.
Тәжірибелік бөлім 58
Қорытынды 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 66
Қосымшалар 68
1.1. География сабағында карталардың әдістемелік маңызы.География сабағындағы картаның атқаратын маңызды рөлі.
Географиялық карталардың атқаратын рөлі. Карта географиялық ұғымдардың басы мен аяғы. Картасыз кішігірім экскурсия, экспедицияға да шығу мүмкін емес.Карта - көмекші құралдың рөлін атқарып қана қоймай, сонымен бірге географиялық білімді тереңдетуге және кеңейтуге өз үлесін қосады.Карта - географиялық ұғымдар арасындағы байланысты меңгерудің көмекші құралы.Карта -- географиялық заңдылықтарды жоғары дәрежеде анықтауға мүмкіндік береді, яғни кеңістікте орналасу заңдылықтарын және Жер шары бетіндегі құбылыстардың арақатынасын, жиынтығын және баиланысын анықтайды. Қартамен жұмыс жасаудың төмендегі негізгі әдістерін атауға болады:Картаны оқу (географиялық жағдайын, шекарасын анықтау, әр елдер бойынша табиғат жағдайын сипаттау).
Бірнеше карта түрлерін алып салыстырмалы анализ жасау. Оларды глобуспен салыстыру.Кескін картамен жұмыс жасау.(Кескін картаға түсіру техникасын меңгеру) Жазбаша берілген географиялық ұғымдарды өз бетімен карта сызба құрастыру дағдысында қалыптастыру. Оқушылар кескін картамен сыныпта жаңа тақырыпты өткенде, бекіту мен сарамандық жұмыстар арқылы білім тексергенде және үй тапсырмасын орындағанда жұмыс жасайды. Көп кезеңдерде бұл жұмысты оқушылар атласпен салыстыра отырып, кескін картада қажетті нысандардың орнын тауып, оларды белгілеп жазады.Кескін карта жер бедері, жер беті сулары, елді мекендер және пайдалы қазба кен орындарына байланысты географиялық атауларды есте сақтауға үлкен көмегін тигізеді. Жоғары сыныптарда кескін карта күрделі картографиялық жұмыстар жасауға, яғни, картограмма құрастыру, карта диаграммамен экономикалық картосхема жасауға пайдаланылады. Мысалы, шаруашылық салаларының орналасуын өткенде оқушылар кескін картадан шартты белгілерді пайдаланып, шикізаттардың орналасқан аудандарын, ескі және жаңа өнеркәсіп аудандарын, көрсетеді. Мұғалім кескін картамен барлық оқушыларды жұмыс жасауға үйіруге мүмкіндігі бар. Ең ақыры, кескін картамен жұмыс, оның күрделі түрлері, оқушыларды қарапайым карта жасауға үйретеді. Қазіргі уақытта кескін картамен мектепте барлық сыныптар жұмыс жасайды: жылдан - жылға география пәнін оқығанда ол бірте - бірте күрделене түседі. Сонымен бірге оқушылар өз бетімен жұмысты кескін карта арқылы орындай алады.География сабағы бойынша жүргізілетін практикалық жұмыстар арқылы географиялық және топографиялық карталармен жұмыс істей білу, тұрғылықты жердің планын құру және т.б. біліктілігі қалыптасады. Оқытудың бастапқы сатысында практикалық жұмыстар жалықтырушы сипатта болады. Жұмыстың күрделілігі біртіндеп өзгереді: оқушылар көп уақыт алмайтын күрделі тапсырмаларды орындауға көшеді. Тиісті дағдыларды меңгергеннен кейін оқушылар практикалық жұмысты өз бетімен жүргізулеріне болады.
Жергілікті жерде бағдарлау мен қарапайым түсірілімдер жасау;
белдеулік уақытты, жергілікті уақытты анықтау;
табиғатқа бақылау жүргізу, ауа райын болжау ,бақылау;
Мектептен алған географиялық білімдерін оқушылар өлкетану жұмысында кеңінен пайдаланып, тереңдетіп отырады. Мысалы, табиғатқа саяхатқа шыққанда түрлі практикалық жұмыстар жасап, өз беттерімен жұмыс істеу дағдыларын кеңейтіп, дамыта түседі. Әр түрлі практикалық жұмыстарды жүргізу арқылы олардың іскерлігі жетіле түседі, теориялық білімдерін іс жүзінде асыруға үйренеді. Мұның өзі географиялық білімін тереңдете түсуіне, географиялық құралдарды пайдалана білуді үйретеді. Ал, кейбір қарапайым құралдарды өздері жасап алуға үйренеді. Бұлар мектепте жүргізілетін жұмыстардың жалғасы болып табылады. Ал, кейбіреулерін өлке зерттеу кезінде жүргізетін болады. Қалай болғанда да географиялық білімді іс жүзіне, тәжірибеге асыру болып табылады. Мысалы: Табиғатқа саяхатқа шыққанда келген жерінің географиялық координатасын білу; Күннің биіктігін өлшеу; Азимут арқылы жол табу; жан-жақты бағдарлау; Кез келген заттың биіктігін және қашықтығын арнаулы құралсыз-ақ өлшеу білу;Топографиялық картамен бағдарлау; Жергілікті заттарға қарап бағдарлау т.б .
Практикалық жұмыстар коммуникативтік, ақпараттық және проблемаларды шешу сияқты түйінді құзіреттіліктерді шешуді қамтиды. Сондықтан практикалық жұмыстарды өз мәнінде ұйымдастыру оқушы білімінің сапасын көтеруге көмектеседі және шығармашылықпен, ғылыми жұмыстармен айналысатын оқушылардың дараланып шығуына ықпал жасайды. Қорыта келгенде георгафия сабақтарында практикалық жұмыстарды орындатуды түрлендіріп өткізуге әртүрлі бағытта ұйымдастыруға болады.
Қазіргі кезде географиядан практикалық жұмыстар жүргізуге арналған жұмыс дәптерлері шығарылып, пайдаланылып жүр.
Практикалық есептер мен тапсырмаларды оындауға оқушылардың мүмкіндіктері жеткілікті. Кейбір логикалық ойлауы мен сөйлеу қабілеттері төмен дамыған оқушылар үшін ауызша жауаптардан қарағанда практикалық есептер мен тапсырмаларды орындау тиімдірек. Олар өздерінің теориялық білім деңгейлерін практикада жақсы дәлелдеп жақсы бағаларға қол жеткізе алады. Бұл арқылы оқушылар өз қабілеттеріне сенімін арттырып , пәнге қызығушылығын арттырып, білімдерін тереңдетуге қол жеткізеді.
география пәнінің мұғаліміКартографиялық үлгінің қатарына жататын географиялық карталардың өзіне тән ерекшеліктері бар, біріншіден, географиялық картада жер қыртысының көп бөлігін, гидросфера мен атмосфера биосфераны қамтитын географиялық қабықтағы барлық құбылыстар мен нысандар кірген.
Екіншіден географиялық картада адамның өмірі мен қызметіне байланысты әлеуметтік құбылыстар қамтылған жер бетіне жақын орналасқан барлық құбылыстар картографиялық үлгіде үйлестірілгендіктен картадан кез келген нысанның географиялық орнын, алып жатқан ауданын анықтауға береді. Картографиялық үлгілердің бірінші маңызды қасиеті, онда қамтылған нысандардың орны жоғары математикалық дәлдікпен нақты көрсетіледі. Екінші маңызды қасиеті көрнекілігі мен шолулығы. Картографиялық өнімнің шолулық қасиеті арқылы географиялық картада қамтылған аумақты оқырман бір көргеннен шолып өте алады. Көрнекілік қасиетіне сүйеніп дайындалған оқырманның шартты белгілердің көмегімен картада қамтылған аумақтағы нысандар мен құбылыстардың ерекшеліктерін ой елегінен өткізіп, жылдам анықтай алады. Ол үрдісті кез келген картадағы құбылыстар мен нысандардың сан-дық және сапалық қасиеттерінің іріктеліп жинақталып алынуы жеңілдетеді. Жоғарыда айтылған бірде-бір географиялық карта мен глобустарға тән қасиеттер, жер бетінің ешбір үлгісінде кездеспейді (Аэрофото кескіндеу, ғарыштық кескіндеу, суреттер, математикалық үлгілер).
Сондықтан, карталардың географиялық шындықты танып білуде маңызы зор. Картографиялық үлгі ретінде карталар коммуникативтілік, жеделдік, танымдық, болжамдық қызметімен ерекшеленеді. Географиялық картаны дерек көзі ретінде пайдалана отырып, ақпараттық берілуінің жүзеге асырылуын географиялық картаның коммуникативтілік қызметі дейміз. Географиялық картаның көмегімен навигациялық жол құрылысын салу, басқа да практикалық есептер шығару мүмкіндігін, жеделдік қызметі дейміз. Оқып үйренетін құбылыстардың болашақтағы дамуын анықтау мүмкіндігін географиялық картаның болжамдық қызметі дейміз. Карта -- табиғат пен қоғамның құбылыстарын географиялық карта мен басқа да картографиялық өнімдерді кескіндеу және оларды құру, пайдалану әдістемелері туралы ғылым.
Картометрия - картадағы әр түрлі географиялық нысандардың сандық сипатының мазмұнын айқындайтын (ауданы, көлемі, биіктігі, ұзындығы, бұрышы) өлшеу жұмыстарын жүргізу әдістерін жасап шығарады.
Картаны безендіру - картаны көркем және графиктік безендірудің әдістері мен құралдарын жасап, оны басып шығаруға даярлауды оқытып үйретеді. Зерттейтін нысандары жағынан картографияның ерекше саласына топография жатады.[2]Картографияның міндеті - халықты шаруашылықпен мәдени қажеттілігін өтейтін заман талабына сай, сапасы жоғары географиялық карталар мен атластар, глобустар және басқа да картографиялық өнімдермен қамтамасыз ету. Қазіргі талап географиялық білімнің құзіреттілігін арттыру. Яғни практикалық жұмыстардың санын арттыру емес, географияны оқытудың дәстүрлі әдістемесінен басқа оны өмірде өз қажеттілігіне жарата білу біліктілігін қалыптастыру. Алған білімді практикада пайдаланбаса артық жүк болып қала беретіні бар.
Әрбір сынып бойынша орындалатын практикалық жұмыстардың өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы: 6 сыныпта оқушылары көкжиек тұстарын анықтау, азимут, географиялық координаталарды анықтау, сызба сызу, шартты белгілермен жұмыс тәрізді жұмыстарды орындаса, 9 класс оқушылары Қазақстанның шаруашылық құрылымы сызбасын құрастыру, халықтар тығыздығын анықтау, статистикалық мәліметтерді пайдалана отырып диаграмма құру тәрізді күрделенген тапсырмаларды орындайды. Практикалық жұмыстарды орындау барысында оқушылар мерзімдік баспасөз материалдарын, әлемдегі өзгерістер жүйесін де меңгереді. Табиғат пен қоғамның өзара әсерлесуіне өзіндік көзқарастарын қалыптастырады.
Практикалық жұмыстарды ұйымдастыру кезінде бұрыннан келе жатқан сабақ жоспарының модельі сақталғанымен, сабақ барысында әр ұстаз өзінің шығармашылық даму деңгейіне қарай мүмкіндігінше түрлендіріп отырады. Практикалық жұмыстар оқушылардың әртүрлі проблемаларды шешу жолдарын іздестіруіне мүмкіншілік туғызып, олардың логикалық ойлау қабілетін дамытады, оқуға қызығушылығын арттырады.
Сабақтарда ұйымдастырылатын практикалық жұмыстар сол тарауда өтілген барлық материалдарды қамтитындай етіп алынса, оқушылардың білім деңгейін анықтауға да мүмкіндік туады. Сабақ барысында қатынаспаған немесе өз білімін көрсете алмаған оқушылар практикалық жұмыста материалды қаншалықты меңгергенін анық көрсетеді және оқушы білімін бағалауда да талас тумайды.
Географияны оқытуда практикалық жұмыстардың маңызы ерекше. Оқушыларды еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, өздігінен жұмыс істеу белсенділігін арттырады, алған білімін практикада қолдануды қалыптастырады.
Бағдарламада қарастырылған сарамандық жұмыстар оқушылардың өмірде маңызы бар іскерлік пен танымдылыққа қаруландырады: әртүрлі тақырыптық карта, диаграмма, график, кесте, бақылау жұмыстарын жүргізеді.
Мекетептегі географияның еркшелігі тақырыпты жақсы меңгеру үшін түрлі географиялық ақпарат көздерін пайдалана білуі қажет: картографиялық, статистикалық, мәтінді талдау, оқу жұмысында әртүрлі тәсілдерді меңгеру. Туған жер табиғатын оқытуда оқушылардың ойлау, есте сақтау қабілетін жетілдіріп, пәнге деген қызығушылығын арттырады.
Топография - географиялық және геометриялық әдістерді пайдалана отырып жергілікті жерді оқып-үйрену негізінде ірі масштабты карталарды құру жолдарын зерттейді. Картографияның басқа ғылымдармен байланысының ауқымы өте кең қоғамдық ғылымдардың ішінде тарих, экономикалық география мен жаратылыстану ғылымдарының ішінде физикалық география, ландшафтану, геология, климотология, топырақтану, өсімдіктану, жануартану ғылымдарымен тығыз байланысты. Астрономиялық, геодезиялық өлшеу жұмыстарының нәтижесінде картография жердің пішіні мен мөлшері, ауданы, белгілі бір нүктенің географиялық орны жөнінде деректер алады. Жер бетінде жүргізілетін әр түрлі кескіндеу жұмыстарының нәтижесінде жер бетін оқып үйренуге негіз болатын ірі масштабты карталар құрылады.
Географиялық карталар еліміздің аумағын қамтып, табиғатын қайта түлетіп, шаруашылықты дамытуға қажетті ақпараттар сақтаған қуатты құрал болып табылады. Картография және топография негіздері курсын оқытудың мақсаты картографияның ғылыми негізі болып саналатын картатану, математикалық картография, картометрия және топографияның теориялық негіздерімен таныстыру арқылы студенттердің географиялық картаны біліп, түсініп оқи білу дағдыларын қалыптастыру.
Жер бетінің белгілі бір масштабпен кішірейтіліп алынған кескінін карта дейміз.
Географиялық карта жер бетінің толық немесе белгілі бір бөлігінің үлгісі (моделі) болып табылады. Болашақта зерттелетін нысанның қасиеттерін жан-жақты ашып көрсетуге мүмкіндік беретін кішірейтіліп алынған жасанды кескінін үлгі (модель) дейміз. Белгілі бір себеппен нысанды зерттеу мүмкіндігі болмай немесе қиын болғанда оның үлгісі жасалады. Географиялық карталар шындықтың бейнелі - шартты белгілі үлгісіне жатады.[3]
Өндіріс пен ғылымның әр түрлі салаларында және мектеп оқушылары мен студенттердің білім алу мақсатында пайдалануды географиялық картаның танымдық қызметі дейміз. Белгілі бір құбылыстарды картаға талдау жасау негізінде оқып үйренуді картографиялық зерттеу әдісі дейміз. Қазіргі кезде географиялық карталар ғылыми зерттеу ретінде кеңінен қолдануда. Білімнің көптеген саласында құбылыстарды оқып үйрену бұрынғы картаға талдау жасап, ондағы деректерді бақылау жүргізу нәтижесінде анықталған құбылыстардың ерекшеліктерімен салыстырулар арқылы жаңа карта құрылады. Қоршаған ортаның шындығын анықтауда оның аясы кең, алуан түрлі.
Білімнің көптеген салаларында құбылыстарды оқып үйрену бұрын жасалған алғашқы картаға талдау жасалудан басталып, іс жүзінде жүргізген бақылаулармен салыстырып беттестіру кезеңіне өтеді де, жұмыс жаңа картаны құрумен аяқталды. Танымның мұндай жолы, негізінен, жаратылыстану ғылымдарының ішіндегі жер туралы ғылымға тән. Олар: геология, физикалық география, геоморфология, зоогеография, өсімдіктер географиясы, топырақ географиясы. Географиялық картаның белгілі бір аймақтағы әр түрлі құбылыстардың арасындағы бірізді себеп-салдарлы байланысын анықтау бағытындағы кешенді зерттеулерде де маңызы зор.[4]
Мысалы, ғалымдар жер сілкінуді болжауға ұмтылғанда геотермальды сулардың геохимиялық құрамының өзгеруі мен жер қыртысында басталмақ қозғалыстың арасында байланыс барын анықтады.
Картографиялық әдістерді пайдалана отырып табиғат құбылыстарын зерттегенде жүйелік кешендік принциптерін кеңінен қолдануға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде картографиялық әдіспен жүргізілетін зерттеулер әлеуметтік ғылымдарда да кеңінен қолданады.
Картасыз өндірісті дамытуға қажетті географиялық жағдайға баға беріп, қоршаған ортаны қорғап жағдайын жақсарту, өндіргіш күштерді тиімді орналастыру мүмкін емес. Жергілікті жерде карта бағдарлау қызметін атқарса, көлікте темір жол, автомобиль жолдарын салып, құбыр төсеуге, кеме қатынасы мен аэронавигация кеңінен қолданылады.[4] Географиялық карталардың атқаратын рөлі.
Карта географиялық ұғымдардың басы мен аяғы. Картасыз кішігірім экскурсия, экспедицияға да шығу мүмкін емес.
Карта -- саяхат, жррықтарда көмекші құралдың рөлін атқарып қана қоймай, сонымен бірге географиялық білімді тереңдетуге және кеңейтуге өз үлесін қосады.
Карта -- географиялық ұғымдар арасындағы байланысты меңгерудің көмекші құралы.
Карта -- географиялық заңдылықтарды жоғары дәрежеде анықтауға мүмкіндік береді, яғни кеңістікте орналасу заңдылықтарын және Жер шары бетіндегі құбылыстардың арақатынасын, жиынтығын және баиланысын анықтайды. Яғни, карта 7 географияның тілі.
Қорыта айтқанда, карта оқушының ойы мен көзқарасын ары қарай дамытып жетілдіретін көмекші құрал болуы тиіс.
Қартамен жұмыс жасаудың төмендегі негізгі әдістерін атауға болады:
Картаны оқу (географиялық жағдайын, шекарасын анықтау, әр елдер бойынша табиғат жағдайын сипаттау).
Бірнеше карта түрлерін алып салыстырмалы анализ жасау. Оларды глобуспен салыстыру.
Кескін картамен жұмыс жасау. (Кескін картаға түсіру техникасын меңгеру.)
Жазбаша берілген географиялық ұғымдарды өз бетімен карта сызба құрастыру дағдысында қалыптастыру.
Міне, сонда ғана оқушының география пәніне деген қызығушылығы артып, өз бетінше терең білім алуына жол ашылады.
Енді Карталарды мазмунына және масштабына қарай жіктеу тақырыбын оқытудың әдістемелік үлгісіне тоқталайық.
Сабақтың мақсаты.
Картаға түсірілетін әрбір құбылыстар, нақты нысандар оның мазмұнын құрайтынын, масштабына қарай бірнөше топқа бөлінетіні жөнінде түсінік беру. Пландар мөн карталарды құрастыруда ғарыштан түсірілетін суреттің кеңінен қолданылатынын, олардың жер бетін егжей-тегжей бейнелейтінін түсіндіру.
Оқушыға өз бетімен карта сызба жасату арқылы логикалық ойлау қабілетін дамыту. Оқушының картамен, кескін картамен жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру.
Карта -- маңызды географиялық ақпарат көзі. Ал картографиялың әдіс географияда маңызды орын алады. 6-сыныпта карталардың міндеті мен жіктелуі, картада жердің беткі қабатын бейнелеу тәсілдері оқытылады. Сендер шартты белгілер жүйесінің көмегімен географиялық карталарды оқуды үйрендіңдер. Картаның көмегімен кез келген жердің және кез келген нысанның географиялық координаттарын анықтай аласыңдар.
Бұл дағдылар басқа адамдар құрастырған карталарды дұрыс пайдалануына байланысты. Географиялық зерттеулерде картаны пайдаланып қана қоймай, оларды құрастыра білген де маңызды. Математикалық дәлдігі жоғары кәсіби карталарды кәсіпқой картографтар құрастырады. Карта жер бетінің жазықтықтағы бейнесі ғана емес, ол бойынша қашықтықты дәл есептеуге, кеңістікті бағдарлауға, ыңғайлы жолдар салуға болады. Мұндай карталар көптеген жаңа тәсілдерді, негізгі бөлігі ГАЖ-технологиялар (геоақпараттық жүйе -- технологиялар) деп аталатын озық технология мен техниканы пайдаланумен арнайы кәсіпорындарда құрастырылады.
Соншалықты дәлдікті талап етпейтін және кеңістікте географиялық нысандарды, құбылыстар мен үдерістерді шамамен көрсетуге арналған карталарды көпшілік құрастыра алады. Тек оларды картасызбалар деп атайды.
Күнделікті тәжірибеде көптеген маман иесі картасызба құрастыра алады. Олар: жерге орналастырушы, құрылысшы, геолог, тергеуші, жол полициясының қызметкері, метеоролог, эколог, сәулетші, туризм жөніндегі мамандар және басқалар.
Картасызба қолмен орындалуы мүмкін, мәселен, далалық зерттеулер кезінде қойындәптеріне жасалады. Оны құрастыруда көбінесе кескін карталар қолданылады. Әдетте картасызбаның картографиялық торы болмайды, онда масштаб үнемі сақтала бермейді. Сондықтан картасызбаның көмегімен есептеу жүргізе алмайсың. Бірақ ол ненің қайда орналасатынын немесе орналасқанын, географиялық нысанда не болғанын ұзақ ауызша және жазбаша түсіндірусіз көрсету үшін маңызды. Картасызбаның басты міндеті -- белгілі бір жердегі элемент, құбылыстар мен үдерістер арасындағы өзара байланысты көрсету. Жай картасызба нысандардың географиялық орналасуын көрсетеді.
Картасызбада құбылыстар мен үдерістерді көрсетіп үйренген маңызды. Құбылыстар -- географиялық нысандармен болатын өзгерістер; үдеріс -- құбылыстардың біртіндеп ауысуы, географиялың нысанның дамуындағы жағдай. Бұл параграфта сендерге географиялық нысандарға тән қасиет, құбылыс және үдерістерге қатысты мәлімет ұсынудың түрлі тәсілдері түсіндіріледі. Ал осы параграфта географиядағы Қайда? деген басты сұраққа жауап беруді үйренеміз. Сондықтан бір географиялық материалда қасиетті, құбылыс пен үдерісті емес, оған қоса олар қайда және қалай байқалатынын да көрсетуді білмекпіз. Мұның ең оңтайлы жолы -- картасызба жасау.
Құрылым -- нысан элементтерінің өзара орналасуы мен олардың арасындағы байланысты көрсететін сызба. Көп жағдайда мәтіндерде қолданылады. Картасызбаларда нысан, құбылыс және үдерістердің аумақтық қөрылымы, яғни олардың элементтері аумақта қалай таралғаны көрсетіледі.
Құрылым -- графикалың үлгі түрлерінің бірі. Оны құрылымдық сызба ретінде көрсетеді. Мұндай сызбааралық байланысы сызықтар немесе меңзерлер түрінде көрсетілген бірнеше блоктан тұрады. Сызба бірыңғай, тұтас нәрсенің құрылымын көрсетеді. Бір-бірімен байланысты элементтерден тұратын, біртұтас нәрсе құрайтын мұндай нысандар кешен, жүйе деп аталады.
Қозғалыс -- бір нәрсенің кеңістікте және уақытта орнын өзгертуі. Картасызбада қозғалыс бағыты мен сипаттамасы меңзермен көрсетіледі.
Қартасызбалар қалай рәсімделеді?
Картасызбаларды ресімдеудің тұрақты ережелері жоқ. Бұл параграфта тек ұсыныстар беріледі. Картасызбаларды мұқият ресімдеу қажет. Осының арқасында картасызбаны оның авторы ғана емес, мұғалім де, оқушылар да, ата-аналар да оқи алатын болады. Мәтіндер мен географиялық нысан атаулары міндетті түрде оқылатын болуы тиіс. Сондықтан картасызбадағы барлық жазулар қара түсті баспа әріптерімен, қатесіз және қысқартусыз беріледі.
Картасызбаны құрастыру үшін қара және түрлі түсті қарындаштар, қара және түсті сия пайдалану қажет. Қағазды бүлдірмеу үшін және жазуды немесе таңбаны өзгерту мүмкіндігін сақтау үшін қарындашты қатты батырмау керек. Фломастер, маркер, акварель бояуы пайдаланылмайды. Бояу тым ашық болмауы тиіс. Өйткені қала, өзен-көлдер, сауда жолдары және т.б. атаулары көрінбей қалады. Әрбір картасызбада сол бөліктің жоғарғы жағына немесе ортаға жазылатын атауы болуы тиіс. Атау қысңа және аралатын тақырыпқа сәйкес болуы керек. Картасызбаның төменгі оң бұрышына орындаушының аты-жөні мен сыныбын жазуға болады.
Картографиялық нысандар картаға географиялық орналасуына сәйкес жазылуы тиіс. Картасызбаларда кескін жеңілдетіледі, контурлар біріктіріледі немесе мүлде жүргізілмейді. Маңызды, бірақ кіші нысандар кейде ірілеу етіп көрсетіледі. Барлық географиялық атаулар бас әріппен жазылады. Географиялық атауларды бұрмалаудан аулақ болу керек. Бұл үшін орындалған картасызбаны географиялық картамен салыстырған жөн. Географиялық нысан атауы бүкіл нысан бойымен бірдей орналасады. Нысанның атауы нысан шеңберінен шықпауы тиіс. Олардың ішінде бұл картасызбаның масштабына жазу үшін көлемі жеткілікті емес нысандарға бұл ереже жүрмейді.
Мұндай жағдайда жазуды аталмыш нысанның қасына орналастыруға болады. Картасызбаға атауы сыймайтын географиялық нысандар масштабтан тыс белгілермен (сандар, әріптер) таңбаланады және олардың атауы түсінік сөздерге (легенда) жазылады. Нысанға қатаң таңылмаған географиялық атаулар кескін картаның жоғарғы және төменгі шегіне қатар жазылуы тиіс. Кейбір жағдайда атаулардың жалпыға бірдей қысқартулары берілуі де мүмкін. Географиялық нысандардың белгілері мен атаулары бір-бірін жауып тастамауы керек. Географиялық нысандардың кеңістіктегі орналасу ерекшеліктеріне сәйкес картада атауы көлденеңінен де, тігінен де орналасуы мүмкін. Көлемі үлкен географиялық нысандар (жазық жерлер, қыраттар және мемлекет өлшемі бойынша айтарлықтай ауқымды т.б. жерлер) көлденеңінен жазылады. Картамен жұмыс
Оқушылардың кеңістік туралы түсінігін қалыптастыру. Картамен жүмыс істеудің алғашқы дағдыларын оқушылар бастауыш сыныптарда меңгереді. Олар көлбеу жазықтықта шартты түрде жөне масштабпен елді мексндер картаға түсірілгенін біледі. Жер жағдайының рельефі, тау, озен, келдің шартты белгілеріи жәме олармен жүмыс істеудіц бастапқы дагдыларын игсреді. Елді мекендёрді көрсетім, мемлеійеттердщ шекарасын ажырата алгап
оқушыларда тарихи және географиялық карталардың айырмашылыіъі туралы түсіиіктер қалыптаса бастайды. Сонымен бірге олар картамен бағдарлау (оңтүстік, солтүстік, батыс, шығыс) дағдыларын да меңгеріп шығады. Негізгі мектепте осы білімдерді одан әрі дамыту жэне терендету талап етіледі..
Негізгі мекгсптің алғашқы сабақтарында оқуілылардың картографиялық ептілігі мен дағдылары, ең алдымен картаньщ шартты белгілерін (ол картаның аңызы деп аталады) пайдалана алуы, нысандарды бағдарлай білуі анықталады. Мүғалім картадан шартты бслгіні корсетіп, аңыз бойынша оньщ мазмүнын анықтауды сүрайды. Немесе сабақты түсіндіру барысында картадағы шартты белгілер жиынына оқушьілардьщ назарын аударады. Тарихи картаны оқу барысында қабырғалық карта жэне үлестірме материал түріңдегі оның кішірейтілген көшірмесі бір мезгілде қолданылады.
Картографиялық білім тарихи біліммен тығыз бірлікте болады. Сондықтан тарихи картаны пайдалануды меңгеру аясы тар мақсат емсс, тарихи оқиғалар мен қүбылыстарды барынша терең үғынудың қүралы болуы керек. Ол үшін тарих кабинетінде сонымен бірге дәлізде де тарихи картаньщ үнемі болуы шарт. Сабақтан тыс уақытта да картаны пайдалана алу мүмкіндігі оқушылардың ондағы белгілерді игеруіне көмектеседі. Сабақ үстіндегі мүғалімнің өңгімесі немесе тарихи оқиғаны суреттеуі әркез картадан көрсетумен бірге жүруі тиіс. тақырыбындағы мемлексттің Жер шары картасында орналасқан орны мен кеңістігі туралы барынша ксң түсінік қалыптастыру үшін бір мезгілде тарихи және географиялық (физикалық), тақырыптық жөне жалпы карталарды қолдануға болады. Бір нысан олардыд өрқайсында өр түрлі масштабта бейнеленеді. Осындай проблемалық ахуал оқушыны терең танымдық ізденістерге жетелейді.
Оқуілылардың кеңістік туралы үғымдарын дамытуда оқу карталары мен каршналары бір мазгілде қодданылады. Картиналар . картадағы шартты белгілердің мәнін ашып, белгілі бір жер мен кщістік туралы нақты үғым қальштастыруға көмекгеседі. Мысапы, Ежелгі Қазақстан каргасы бойъшша Атасуқонысы картииасын көрсету сол кезеңнің табиғатынан айқын керініс береді.
Маңызды деректердің географиялық бағдарын есте сақтауға уйрету үшін негізгі мектеп оқушыларына физикалық карта бойыиша басты тарихи оқигаларды көрсстуге тапсырма бсругс болады. Бүл төсіл оқушылардың түрлі картадан бір нысанды жанамалай табу дағдысын қалыптастырады. Осы жерде өскери мамандардың картаны есте сақтау өдісімен таныстыру орынды (олар картаны ойша шаршыларға бөліп, солдан оңға қарай әрбір шаршыны талдаудан өткізеді, өсіресе шаршылардың қосылғап жерлеріне ерекше назар аударады).
Жоғары сыныптарда өзгермелі және түрақты үғымдардың арақатынасыи ажырата білу оқушыларға бір маспгтаб, бір аумақта, бірақ әр түрлі тарихи жағдайда берілген бірнеше тарихи картаны салыстыруьша мүмкіндік береді. Оқушылардьщ тарихи оқиғаларды бейнелейтін картографиялық өдіс төсідцердің болатындығына көзі жетуі керек. Карталар белгілі бір адамдар тобының немесе түтас халықтардың, мемлекетгердің тарихқа деген көзқарасын білдіреді.
Оқу нысанын жақсы есте сақтап, тез тауып алу үшін ірі жер массивтерінің географиялық кескінін үқсас бейнелермен салыстыру тиімді. Шындығында, Апенин түбегі -- етікті, Скандинавия -- созылып жатқан арыстанды, Пириней -- күлпәрә киген бастың кескіні, Сицилия -- үш бүрыш, Қара теңіз -бүршақты, ал Қазақстан шекарасының кескіні -- алтын балықты еске түсіреді.
Картографиялық білім және дағды. Негізгі мектепте мүғалім оқушылардың масштаб туралы білімін кеңітеді. Масштаб -- картадағы өлшем мен болмыстың арақатынасы. Ол бөлшектүрінде беріледі, есептік өлшем бірге тең, ол бөлгіш өлшемнің қаншалықты кішірейтілуінің деңгейін біддіреді (1 : 100 000). Масштаб туралы оқушылардың білімін терендету үшін мынадай арнайы тапсырма беруге болады. Мысалы, бірнеше қабырғалық картадан бір нысанды көрсету; масштабты пайдаланып, Алматы-Астананың ара қашықтығьш айқындау; Қьггай мен Үндістанның қайсысы үлкен? (Тапсырма бірдей масштабтағы карталармен орындай алатынын ескеру қажет.
Қазіргі мұғалім әрдайым оқушыларға пәннің мазмұнын жеткізу, білімді бақылау қаншалықты жақсы және тиімді деп санайды. География пәнінің ерекшелігі-мәтіннің картамен, схемалармен, суреттермен, профильдермен үйлесуі. Жоқ карт болмайды зерттеп, география.
Картаның географиядағы рөлін Н. Н. Баранский жақсы анықтады: "Карта-географияның екінші тілі", сонымен қатар тіл үнемді және түсінікті. Студенттер үшін бұл ғылыми білім мен жан-жақты ақпарат көзі. Мұғалім студенттерге географиялық картаның мазмұнын барынша пайдалануға үйретуі керек, бірақ оқушыларға күрделі тапсырмалардың ойластырылған жүйесін жүзеге асырған кезде ғана әртүрлі мазмұндағы карталармен жұмыс істеуге үйрету мүмкін.
Қазіргі уақытта картографиялық сауаттылық әр адамға компьютерден кем емес қажет. Карталарды пайдалану, олардан қажетті ақпаратты алу дағдылары мен дағдыларының болмауы көбінесе экономикалық және ұлттық саясаттағы елеулі қателіктерге, экологиялық жағдай мен адамдардың өмір сүру жағдайларын нашарлататын қателіктерге әкеледі.
Карта оқушылардың назарын аударады, зейін қоюға көмектеседі және визуалды жадты жұмысқа қосады. Оқулықтың картасы мен мәтіні бір-бірін толықтырады, берік білім алуға ықпал етеді. Оқушылардың назарын карталарға аудара отырып, мұғалім әр оқушының оларға деген қызығушылығын оятуы керек, олардың мазмұнын толық түсінуге және оның маңызды бөлігін есте сақтауға, картаны зерттеуді оқулықтың тиісті бөлімін игерумен байланыстыруы керек.
Оқулықтарда оқушыларға картографиялық әліпбиді меңгеруге мүмкіндік беретін көптеген практикалық тапсырмалар мен жаттығулар бар. Алайда, кейбір тапсырмалар, сондай-ақ мәтін мазмұны студенттерге әрдайым түсінікті бола бермейді. Бұл мұғалімді оқушыларды жаңа карталармен таныстырудың әдістемелік тәсілдерін мұқият ойластыруға міндеттейді.
Мектеп бағдарламасын талдау негізінде картографиялық білімнің үш негізгі тобы бөлінеді: картографиялық көріністер, картографиялық ұғымдар, картографиялық дағдылар; бұл бірінші ретті компоненттер тобы. Екінші ретті компоненттер тобы оған бағынады. Мысалы, "картографиялық біліктер мен дағдылар" тобының құрамына өзара байланысты үш компонент кіреді: картаны оқу, картографиялық біліктер мен дағдылар, картаны құрастыру біліктері мен дағдылары.
География сабағында жаңа білімді меңгеруді қамтамасыз ететін карталармен жұмыс жасаудың әдістемелік тәсілдері.
1. Бағдарламада карталар бойынша практикалық жұмыс жүйесін анықтаңыз.
Анықтау қажет:
Географияны зерттеу кезінде карталармен жүйелі жұмыс қандай жолдармен жүзеге асырылады
оқушылар карталарды құруды түсінуге, әртүрлі мазмұндағы карталардың "тілін" түсінуге қалай әкеледі
қандай практикалық жұмыстар әр түрлі мазмұндағы карталарды оқу дағдыларын біртіндеп қайталауды және кеңейтуді қамтамасыз етеді
оқушылар карталарды қолдану әдісін қолдана отырып, табиғаттың кешенді сипаттамасын, жеке аумақтар мен аудандардың сипаттамаларын жасауға қандай практикалық жұмыстар дайындайды.
Жұмыс барысында тапсырмалар біртіндеп сыныптан сыныпқа дейін карталармен жұмыс істеуді қиындататындар таңдалады.
2. Оқушыларды картамен алғашқы таныстырудың әдістемелік әдістеріндегі жаттығулар.
Мұғалім дайындық кезінде картаның мағынасын қызықты ойластырылған түсіндіруді және сыныпқа алғаш әкелінген картаның шартты белгілерін оқуға сұрақтар қоюды қамтамасыз етуі керек. Жаңа картамен танысу - бұл аңыздың мазмұнын қарапайым қайталау емес, мұғалімнің картаны тікелей ұсынуы мен студенттерге осы картаны қолдануға үйретуді біріктіретін мақсатты жұмыс
3. Мұғалім оқушылардың нақты жеке идеяларын қалыптастыру үшін табиғаттың жеке объектілеріне сипаттамалық материалды таңдауы керек. Тапсырмалар картада объектіні бірінші рет көрсетуді қамтиды. Мұғалім өзінің ерекшеліктеріне немесе мағынасына қызығушылық танытатын нысанды таңдайды, объектінің қысқаша сипаттамасын дайындайды, ол өзіне ұқсамайтын табиғаттың жарқын бейнесін жасайды, мысалы, Чад көлінің бейнесі (Африканың басқа көлдерінен айырмашылығы).Карталармен әр түрлі жұмыс барысында оқушылардың білімін қайталау және тексеру әдістері
Мұғалім анықтауы керек:
жеке сыныптар бойынша қандай білім мен дағдыларды тексеру керек;
білімді тексерудің жаңа түрлерімен үнемі танысу
ауызша және жазбаша жұмыстарға арналған тапсырмаларды дұрыс құрастыра білу
Мұғалім әртүрлі мазмұндағы карталар бойынша білімді тексерудің мақсаттарын, түрлерін және орнын анықтап, бақылау жұмыстарының жоспарын жасауы керек
Карталар бойынша бақылау жұмыстарының жоспары
Сынып
Топографиялық карталар бойынша, ТЕКСЕРУ МАҚСАТЫ ЖӘНЕ жұмыс мазмұны
Контурлық карталар бойынша, ТЕКСЕРУ МАҚСАТЫ ЖӘНЕ жұмыс мазмұны
Карталарды оқу және салу бойынша жазбаша жұмыстар
2. Оқушылардың дағдыларын тексеру, картаны оқу және түсіну үшін тест жұмыстарына тапсырмалар дайындау.
Тапсырмалар шығармашылық сипатта болуы керек, қандай білім мен дағдылар тексерілуі керек, қанша Тапсырма ойын-сауыққа, қол жетімділікке, пайдалылыққа жауап береді.
3. Карта мен глобуста өлшеу жұмыстарын жүргізу қабілетін тексеру.
4. Контурлық карталар бойынша бақылау жұмыстарының мазмұны мен әдістерін анықтаңыз.
Мұғалім сыныптар бойынша номенклатураның көлемін нақты көрсетуі керек. Диктанттар мен басқа жұмыстардың дұрыс мазмұнын таңдау.
5. Карталармен жұмыс жасау кезінде оқушылардың әртүрлі ақыл-ой әрекеттерін жасау дағдыларын тексеру үшін тапсырмалар жасаңыз.
2.1 Тарихи карталардың жалпы сипаттамасы
Тарихи карталар географиялық негізде жасалады және тарихи оқиғалар мен кезеңдердің жалпыланған бейнелі - символдық бейнелері болып табылады. Суреттер жазықтықта объектілердің кеңістіктік орналасуын ескере отырып, белгілі бір масштабта беріледі. Шартты түрдегі карталар осы картаның мақсатына сәйкес іріктелетін және сипатталатын тарихи оқиғалар мен құбылыстардың орналасуын, үйлесімін және байланысын көрсетеді. Ең ежелгі карталар біздің дәуірімізге дейінгі III - I мыңжылдықтарда Вавилония мен Египетте жасалған. Арнайы оқу карталары Ресейде XVIII ғасырдың соңында пайда болды. Олар оқу мақсатында қажет болатын оқиғаларды, құбылыстар мен процестерді көрсетеді.
1.2.Географиялық карталарды топтастыру.
Қандай да бір құбылыстарды немесе заттарды жалпы белгілеріне қарай бөлуді топтастыру немесе сыныпталу дейміз.
Картаны топтастырудың картографиялық жұмыстармен қатар картаны пайдалануда да ғылыми маңызы зор. Географиялық карталар төмендегі кестеде көрсетілгендей, белгілеріне қарай топтастырылады.
Географиялық карталар масштабына, мазмұнына, атқаратын қызметіне, аумақты қамтуына, бояудың және беттердің санына, пайдалану сипатына қарай жіктеледі. Солардың ішіндегі ең маңыздылары картаның масштабы, мазмұны мен қызметі оның сипатын айқындайды. Мазмұнына қарай жалпы географиялық арнайы немесе тақырыптық болып бөлінеді. Жалпы географиялық карталарда физикалық географиялық және әлеуметтік экономика-лық тұрғыдан алғанда қамтылған аумаққа жалпы шолу жасалады.
География бойынша қолданыстағы бағдарламада практикалық жұмыстар қарастырылған. Бағдарламаның практикалық бөлігін орындаудың ерекшелігі-оқушылар атлас карталарының әртүрлі түрлерін өз бетінше пайдалануға, контурлық карталармен жұмыс істеуге үйренеді. Практикалық жұмыстардың бір бөлігі тікелей жергілікті жерде, экскурсия барысында орындалады. Жердегі практикалық жұмыстарды жүргізу барысында әр адамға қажет маңызды дағдылар қалыптасады және дамиды, мысалы, бейтаныс жерге бағдарлау, қоршаған табиғаттағы өзгерістерді бақылау және түсіндіру, рельефтің жоспарын қолдану. Практикалық жұмыстың бұл түрін өткізуге алдын-ала дайындық сыныпта жүзеге асырылады, жұмыстың өзі студенттер тек жергілікті жерде жүзеге асырылады. Физикалық картамен және контурлық карталармен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру бойынша өзіндік жұмыс элементтерін ажыратуға болады. Бұл жұмысты орындау кезінде жарты шарлардың физикалық картасын, Ресейдің физикалық картасын, мұхиттардың физикалық картасын дербес оқу, сонымен қатар рельефтің әртүрлі формаларының орнын, таулардың биіктігін, теңіздер мен мұхиттардың тереңдігін, әртүрлі нүктелердің географиялық координаттарын анықтау мүмкіндігі біртіндеп қалыптасады. Контурлық карталар біртіндеп, қажетсіз нұсқауларсыз картаны шарлауды үйренуге, қажетті нысанды тез табуға көмектеседі. Тәуелсіз жұмыстардың осы тобын орындау кезінде анықталған ең маңызды теориялық тұжырымдама "объектінің географиялық орны"ұғымы болып табылады. Картада географиялық объектіні көрсету ғана емес, сонымен қатар оның басқа объектілерге, градус тор сызықтарына қатынасын бағалау мүмкіндігі дамиды. Географияны зерттеу барысында карталар қолданылады: жер қыртысының құрылымы, топырақ, климаттық, күрделі. Аталған тақырыптық карталардың әрқайсысын тәуелсіз пайдалану бірқатар жаттығулар мен жаттығуларсыз мүмкін емес. Осы негізде жиынтықта атлас карталарының әртүрлі түрлерін оқып, атласпен жұмыс істеу қабілетін құрайтын техниканы игеру бар. Бұл карталарды иелену еркіндігінің дәрежесі, оларды әртүрлі ақпарат көзі ретінде пайдалану мүмкіндігі және географияны оқыту сапасының маңызды критерийлерінің бірі болып табылады. НЕГІЗГІ БӨЛІМ. Бейтаныс жиекті зерттеу әрқашан картадан басталады ... картада сіз жердегідей жүре аласыз. К. Паустовский. Географиялық карта-география тілі. Карта Географияны тудырды деп санауға болады, сонымен қатар ол біздің дәуірімізге дейінгі үшінші ғасырда болған. "Географиялық карта - ғылым мен өнердің синтезі, кескіндемені, графиканы, техникалық сызбаны, диаграммаларды, жазудың әртүрлі түрлерін - пиктографиялық, идеографиялық, әріпті біріктіретін көп қабатты құбылыс", - деп мәлімдеді Б.Б. Родоман. Мектепте Географияны оқу картасыз мүмкін емес. "Олармен жұмыс істеу дағдыларын игеру, олар бойынша жаңа ақпарат алу және оны талдау - оқушылардың географиялық және жалпы мәдениетін қалыптастырудың қажетті шарттары". Карта бойынша шешілетін міндеттердің ауқымы кең. Карта арқылы Жердің кез-келген нүктесінің географиялық орнын анықтауға болады: ол полюстерден, экватордан қаншалықты алыс, қандай жылу белдеуінде және қай аймақта орналасқан, оның теңізге қатынасы, экономикалық, саяси және мәдени орталықтармен байланысы. Географиялық координаттар арқылы картада қандай да бір нысан орналасқан жерді дәл белгілеуге болады. Белгілі болғандай, белгілі бір аймақтың табиғаты көбінесе оның географиялық орналасуымен анықталады, оған күн радиациясы, климаттық және топырақ ерекшеліктері, экономикалық маңызы және басқалары байланысты. Карта адамды қызықтыратын заттардың жер бетіне орналасуын көрсетеді. Бұл өзендер, теңіздер, мұхиттар, таулар, жазықтар, елдер, қалалар және т.б. өзара орналасуы туралы түсінік береді. картада сіз бүкіл жерді, бүкіл елді ғана емес, сонымен бірге жеке географиялық кешендер, ландшафттар элементтерінің өзара байланысы мен тәуелділігін көре аласыз. Географиялық объектілердің жер бетіне орналасуын бейнелеу арқылы карта олардың өзара әрекеттесуін түсінуге көмектеседі. Картасыз заттар мен процестерді жан-жақты қарастыру қиын болар еді. Картадан сіз жай-күй мен қарым-қатынасты ғана емес, сонымен бірге географиялық объектілердің мөлшері мен формасын да зерттей аласыз: әлем бөліктерінің конфигурациясы, мұхиттар, теңіздер, көлдер, елдердің шекаралары, беткі пішіндер, рельефтің биіктігі, су қоймасының тереңдігі. Карта пайдалы қазбалардың, климаттық аймақтардың, топырақ-өсімдік аймақтарының орналасуын, елді мекендердің, әсіресе ірі қалалардың, байланыс жолдарының, ауыл шаруашылығының, өнеркәсіптік кәсіпорындардың және т.б. шоғырлануын көрсетеді. Картаны оқу-қызықты сабақ. Адам кейінгі өмірінде географиямен байланысты болмаса да, карта оған үлкен әлемге қатысы бар екенін сезінуге көмектеседі. Карта сабақтың барлық кезеңдерінде қолданылады. Жаңа материалды түсіндіре отырып, мұғалім оны картамен байланыстырады. Үй тапсырмасының орындалуын тексеру кезінде оқушылардан тапсырмада аталған әрбір жергілікті жер пунктінің картада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz