Оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруда АКТ қолдану
[1, 15 б.]. книга или журнал
Орта мектептегі химия сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудағы АКТ
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың мәні, мазмұны, құрылымы
1.2
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарты
1.3
Оқыту процесінде инновациялық технологиялар арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың мазмұны мен әдістері
2
Химияны оқытуда АКТ қолдану әдістемесі және эксперименттік жұмыс нәтижелері
2.1
Оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруда АКТ қолдану
2.2
АКТ қолданудың нәтижелері, артықшылықтары мен кемшіліктері
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі заманның педагогикалық ғылымы білім беру мазмұнын жаңаша қарастырып, қоғамның объективтік мұқтаждықтарына сәйкес дамыту және тұлғаға бағытталған оқыту технологияларын кеңінен қолдану мәселесін өзекті етеді. Қазақстан Республикасының жоғары білім беру жүйесін жетілдіру тек оқытылатын пәндердің мазмұнын өзгерту арқылы ғана емес, оларды оқыту әдістемелерін өзгертуді, әртүрлі әдістемелік тәсілдердің қолданылу аясының кеңеюін, сабақ барысында білім алушылардың іс-әрекеттерін белсендендіру мақсатында нақты өмірмен байланысты жағдаяттарды қолдана отырып студенттердің пәнге деген қызығушылығын арттыру мақсатында жағдайлар жасауды талап етеді.
Болашақ мамандарға қоғамның қоятын талаптары жылдан жылға кеңеюде, қазіргі қоғамда өзін-өзі тіжірибеде көрсете алатын жан-жақты дамыған тұлға қажеттігі Қазақстан Республикасының білім беру саясатын анықтайтын нормативті-құқықтық құжаттарда белгіленген.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және азаматтық құндылықтар мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желіге шығу делінген [1].
Осыған орай жоғары оқу орындарының оқытушыларының алдында оқушыға білім, білік, дағдыларын игертіп қана қоймай, жан-жақты, азат, шығармашыл, өз бетімен жұмыс жасай білетін, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны дамыту міндеттері тұр.
Жалпы білім берудің мақсаты - терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі дамытудағы адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдерді қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру, ақпаратты технологияны терең меңгерген, жылдам өзгеріп жататын бүгінгі заманға лайықты, жаңашыл тұлғаны қалыптастыру.
Біріккен ұлттар ұйымының шешімімен ХХІ ғасыр - ақпараттандыру ғасыры деп аталады. Қазақстан Республикасы да ғылыми - техникалық прогрестің негізгі белгісі - қоғамды ақпараттандыру болатын жаңа кезеңіне енді.
Бірқатар ғалымдардың (Д.И.Кавтарадзе, М.В.Кларин, A.B. Хуторской) пікірлеріне сүйенсек, қазіргі заман ғылымында жоғары мектептерде интерактивті оқыту әдістерін кеңінен қолдануға үлкен ықылас танытылады, себебі олар студенттердің бірлесіп белсенді түрде іс-әрекеттер жүргізуіне бағытталған. Жоғары оқу орындарында АКТ әдістерін қолдану мәселесі күрделі әрі сан қырлы. Осы бағыттағы зерттеу жұмыстарын саралайтын болсақ, олардың көпшілігі символикалық интеракционизм теориясының идеяларына (Дж.Г.Мид, Г.Блумер, Д.М.Болдуин, Ч.Кули және т.б.) сүйенеді, бұл білім алушылардың өзін-өзі жетілдіруге мүмкіндік беретін жағдайларды жасауға негіздеме болады.
А.Е.Авдюкова, Л.Н.Вавилова, В.А.Вакуленко, Ю.Е.Водопьянова, П.Д.Гаджиева, В.В.Гузеев, Л.К.Гейхман, О.А.Голубкова, Т.Н.Добрынина, В.К.Дьяченко, Е.В.Коротаева, Д.С.Ермакова, Д.Н. Кавтарадзе, С.Г. Корниенко, М.В. Кларин, Г.Б.Корнетов, Л.Н.Куликова, Д.И.Латышина, Т.А.Мясоед, В.В.Николина, Т.С.Панина, О.В.Петунин, И.Е. Уколова, О.Н.Шевлюкова, С.А.Шмаков, Т.Л.Чепель, А.В.Хуторский және т.б. зерттеулерінде интерактивті оқыту әдістерін игеру және қолдану мәселесі қарастырылады. Қазіргі уақытта "интерактивті оқыту әдістері" жаңа мазмұнға толықтырылып, басты бағыттары айқындалады: өзара әрекеттесу (П.Д.Гаджиева, Д.И.Кавтарадзе, М.В.Кларин, Т.А.Мясоед, Б.Ц.Бадмаев); тұлғалардың қарым қатынас жүргізу біліктерін дамыту (Л.К.Гейхман, Л.В.Зарецкая, Д.А.Махотин); адамдардың әлеуметтік тәжірибелерін дамыту (Л.Н.Куликова); білім беру үрдісіне қатысушылардың арасындағы оқу-педагогикалық ынтымақтастықтың дамуы (Е.В.Коротаева, А.Ю.Прилепо, Н.Е. Щуркова). Сонымен бірге оқу орындарында АКТ әдістерін қолдану мүмкіндіктері толық зерттелмеген.
Орта мектепте АКТ әдістерін қолданудың ғылыми әдістемелік негіздерін анықтау мәселесін шешу бірқатар қарама-қайшылықтармен байланысты:
oo оқушылардың оқу іс-әрекеттерін өзін-өзі дамыту ортасы ретінде қарастыру мен оларды жетілдіру құралдары мен әдістерін іздестіру арасындағы;
oo АКТ әдістерін оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру құралы ретінде қолданудың артықшылығы мен оларды орта мектептің тәжірибесінде қолданудың ғылыми теориялық және әдіснамалық негіздеменің жеткілікті дәрежеде зерттелмегендігі арасындағы;
oo жоғары мектеп түлектеріне деген қазіргі заман талаптары мен олардың кәсіби қызмет орындарында өздерінің қабілет мүмкіндіктерін көрсету арасындағы.
Жоғары көрсетілген қарама-қайшылықтарға сүйене отырып, дипломдық жұмыстың тақырыбы таңдалды: Орта мектептегі химия сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудағы АКТ.
Зерттеу жұмысының мақсаты - мектептегі химияны оқыту барысында АКТ пайдалану, оның теориялық негіздерін анықтау мен әдістемелік тиімділігін тексеру.
Зерттеу міндеттері:
oo АКТ мәні мен маңызын ашып көрсету;
oo инновациялық технологиялар жіктемесін жасау;
oo оқыту барысында инновациялық технологияны пайдалану мүмкіндіктерін айқындайтын технологиялар бойынша химиялық сабақтардың жоспарын жасау және оны мектептегі оқу үдерісіне еңгізу.
Зерттеу нысаны: орта мектепте химияны оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Орта мектепте химияны оқыту кезінде АКТ әдістерін оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру құралы ретінде қолдану.
Зерттеудің болжамы орта мектепте химияны оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру үрдісі тиімді болады, егер:
oo оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру үшін АКТ әдістерін қолданудың теориялық - әдіснамалық негіздері анықталса;
oo оқушылардың өзін-өзі жетілдіру тұрғысынан АКТ әдістерінің мәні айқындалып, жіктелу жүргізілcе;
oo орта мектепте химияны оқыту кезінде АКТ әдістерін қолданудың қағидалары белгіленсе.
Зерттеудің мақсаты мен болжамына сәйкес келесі міндеттері қойылды:
1. Орта мектепте химияны оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру мақсатында АКТ әдістерін қолданудың теориялық - әдіснамалық негіздерін айқындау.
2. Спирттер тақырыбы бойынша оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру тұрғысынан интерактивті оқыту әдістерінің мәнін ашып, жіктелуін қарастыру.
3. Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға мүмкіндік беретін тиімді АКТ әдістерін қолданудың педагогикалық жағдайларын құрастыру және негіздеу.
4. Химияны орта мектепте оқыту кезінде АКТ әдістерін оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру құралы ретінде қолдану мүмкіндігін эксперименттік тексеру.
Белгіленген міндеттерді шешу және ұсынылған болжамды тексеру үшін өзара байланысқан кешенді зерттеу әдістері қолданылды: теориялық: зерттеу пәніне сәйкес ғылыми әдістемелік әдебиеттерді сараптау; эмпирикалық: педагогикалық эксперимент, бақылау, сауалнама жүргізу, тестілеу, зерттеу нәтижелерін салыстыру, баяндау мен талқылау; статистикалық: математикалық статистика әдістері, педагогикалық эксперименттің мәліметтерін кесте түрінде рәсімдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
oo Орта мектепте химияны оқыту кезінде АКТ әдістерін қолданудың ғылыми-әдістемелік негіздері анықталды;
oo Интерактивті оқыту әдістерін көрсетілген бағытта қолдану мәні мен жіктелуі қарастырылды;
oo Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға мүмкіндік беретін АКТ әдістерінің функциялары мен принциптері негізделді;
oo Спирттер тақырыбын оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға ықпал ететін интерактивті оқыту әдістерін қолданудың педагогикалық жағдайлары белгіленді;
oo АКТ әдістерін химияны оқыту кезінде қолдану мүмкіндігі эксперимент жүзінде тексерілді.
Орта мектепте химия бойынша білім беруді жетілдіру мақсатында АКТ әдістерін қолдану кезінде зерттеудің теориялық маңыздылығы келесіде:
oo оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру тұрғысынан орта мектепте АКТ әдістерінің жіктелуі нақтыланды;
oo АКТ әдістерін қолдану үшін Спирттер тақырыбын оқыту мазмұны сұрыпталды;
Дипломның құрылымы: Зерттеу жұмысы екі бөлімнен бес тараудан және қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады. Көлемі ... . бет.
1. Оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың мәні, мазмұны, құрылымы
Танымдық белсенділік ұғымы және оны қалыптастыру мәселесін көптеген педагогтар, психологтар мен әдiскерлер зерттеп, ғылыми еңбектер жазған. Бұл мәселенің түп тамыры сонау көне замандардан бастау алады.
Көне құл иеленушiлiк құрылыс кезінде әсіресе Греция мен Римде басқа мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейi жоғары болды. Құл иеленушi қоғамға мемлекеттi қорғай алатын, қажет кезiнде жаугершiлiк ұрыстарға күштi, жiгерлi де бiлiктi адамдар қажет болған, соның нәтижесiнде ежелгi грек тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар Платон, Аристотель еңбектерiнде өзінің даму жолын бастады [9,10].
Аталған тұжырымдамаларда ақыл-ой тәрбиесiне көп көңiл бөлiндi, әсiресе шәкiрттiң өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән берiлдi. Тіпті Сократтың оқыту барысында шәкiрттердiң танымдық белсендiлiгi мен iзденiмпаздығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткендігі белгілі. Ол шәкiрттердiң танымдық iзденiмпаздығын арттыратын арнайы оқыту әдiсiн-эвристикалық әңгiмелесудi алғашқылардың бiрi болып қолданды. Сократ бiлiмдi жай ғана беріп қоймай, шәкiрттерiмен пікірталас жүргізе отырып, олардың ойлау қабiлетiн, қызығушылығын арттырып, өз ой тұжырымдарын қорытындылай бiлуге үйретті. Эвристикалық сұрақтарды алдын-ала дайындай отырып, танымдық iзденiмпаздықты оқыту құралы ретiнде қарастырды [11].
Соңынан осы iзденiмпаздықтың дамуына көне Рим философтары үлес қосты. Олар бiлiмдi игеруде шәкiрттердiң белсендi танымдық iзденiмпаздығы айтарлықтай рөл атқарады деген пiкiр айтты. Демек, антикалық дәуiрдiң өзiнде-ақ педагогтар оқушылардың өзiндiк ой-тұжырымын жасау, оны дамыту үшiн репродуктивтi және эвристикалық әдiстердi дұрыс қолдану мәселесiне айрықша көңiл бөлген.
Орта ғасыр кезеңінде дiннiң уағыздалуы нәтижесінде адамды алдағы келетiн о дүниелiк өмiрге дайындау мәселесiне мән берiлдi. Шiркеу қызметкерлерi антикалық дәуiрдегi әдеби және ғылыми мұраларды жоққа шығарып, оны таратушыларды аяусыз жазалап отырды. Мысалы, ҮI ғасырдың соңында Папа Григорий I шәкiрттерiн латын грамматикасына үйреткен епископты жазалауға үкiм шығарған.
Осыған байланысты орта ғасырдағы оқу жүйесi догмалық жағдайда болды, мағынасын түсiнбей жаттап алу жиi кездестi. Оқылатын материал шындықтан алыс, бұлдыр тiлде берiлдi. Сондай-ақ бiлiмдi жеткiзу сұрақ -жауап түрiнде жүзеге асты. Оқытудың мұндай жағдайында танымдық iзденiмпаздық туралы сөз қозғауға болмайтыны әбден белгiлi.
Оқытудың мұндай догмалық жүйесi шәкiрттiң даму жолын тежеп қана қоймай, олардың танымдық әрекетiне балта шапты. Өкінішке орай бұл жүйе бiрнеше ғасырға созылды.
Қайта өрлеу дәуiрiнде капиталистiк өндiрiстiң дамуына байланысты оқытудың догмалық жүйесiн сынап, шәкiрттiң ой-өрiсiн дамытуға үндеген еңбектер пайда бола бастады. Қоғам о дүниеге дайындалып жатқан адам емес, керiсiнше, маңызды шешімдер қабылдауға қабілетті, белсендi, ой-өрiсi кең, қоғамның алдыңғы қатарлы мүшелерiн қажет ете бастады.
Оқытуды жетiлдiру құралы ретiнде танымдық белсенділіктің ғылыми-теориялық түсініктері Ф. Бэкон, Ф. Рабле, М. Монтень, Д. Локк,
Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, Д. Дидро, А. Лавуазье, И.Г. Песталоцци, И. Кант және т.б. еңбектерiнде айтылды [12-21].
ХVI ғасырда өмiр сүрген француз ғалымы Мишель Монтень: Тәрбиешi баланың бойындағы қабiлеттерін бастан-ақ еркiн көрсете бiлуiн, түрлi заттардың бір-бірінен алуан түрлі ерекшелiктерiн ажыратуда өз бетiнше әрекет етуiн, кейде оған бағыт беріп, мақсатын жалғастырып отыруын қалаймын, - деп, оқытудағы танымдық әрекеттің маңыздылығын ерекше атап көрсетті. Монтень таным әрекетiнде оқушының басшылық ролiнiң маңыздылығын түсiндi. Ол: Оқушы мұғалiмнен алған бiлiмiн түгел сүзгіден өткiзiп, өз бетiнше талдау жасауы қажет. Соның нәтижесiнде оның бiлуге құштарлығы мен қызығушылығы дами түсетiнi сөзсiз, - деп жазған болатын.
Бұл ғалымнан кейiн танымдық іс-әрекет ұғымы мен ондағы мұғалiмнiң ролi туралы идеяның маңыздылығын Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо,
И.Г. Пестолоцци және т.б. мұраларында өз жалғасын тапты.
Танымдық iзденiмпаздықты дамытудағы оқыту әдiстемесiнiң негiзiн
Я.А. Коменский қалады. Ол: Таным бастамасы - сезiмнен, бала сезiне бiлмесе, оның ой-өрiсiнде ешқандай өзгерiс болмайды. Оқытуды зат туралы сөзбен емес, сол затты бақылау арқылы шәкiрттiң ойын дамыту керек, - деп жазды. Мен өз шәкiртiмнiң әрқашанда өз бетiнше бақылауын, практикада өздiгiнен тұжырым жасауын дамытуды-бiлiм берудегi негiзгi жетiстiкке жету құралы ретiнде қарастырамын, - деген болатын.
Коменский оқытудың мақсаты ғылыми бiлiмдi меңгеру және соны қолдану нәтижесінде өмiрге пайда келтiру деп бiлдi. Ол Ұлы дидактика еңбегiнде: Заттың не құбылыстың түп тамырына жету, анықтау қабiлетiн дамыту, оны шынайы түсiну және қолдана бiлу қажет, - деп ерекше атап көрсетті.
Ұлы ғалым Я.А. Коменскийдiң шәкiрттiң iзденiмпаздық қабілеті туралы пiкiрiн Д. Локк одан әрi дамытып, оқу әрекетiндегi мотиві пен ұмтылысы туралы сөз ете отырып, баланы дамытудағы танымдық iзденiмпаздықтың аса қажеттiгiн атап өттi [22].
Белгілі ғалым Ж.Ж. Руссо тәрбие мақсатын сөз ете отырып, баланың шығармашылық тұлғасын көрсету керектiгiн айтты. Ол алғаш рет оқытудағы белсендiлiк пен өзбеттiлiк, iзденiмпаздық ұстанымын көрсетiп бердi.
Ж.Ж. Руссо идеясын И.Г. Пестолоцци әрi қарай дамытты. Ол баланың iзденiмпаздығын дамытудағы мұғалiмнiң ролiн ерекше атап көрсеттi.
ХVIII - ХIХ ғасырдағы танымдық iзденiмпаздық теориясының дамуына
И.Г. Песталоцци еңбектерiнiң маңызы зор болды.
И.Г. Песталоции оқыту әдiстемесiнiң жалпы психологиялық қайнар көзiн iздедi, сол арқылы ғана адамның дамуын жүзеге асыруға болады деп есептедi.
Тәуелсiз Қазақстан мемлекетiнiң қазiргi кезеңiндегi қоғамның түрлi сфераларының құрылуы мен тұлғаның белсендiлiгiнiң жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты балалардың танымдық әрекетiн белсендiлендiру, оны тиiмдi басқару және дамыту, әдiстемелiк, ұйымдастырушылық және моральдiк - психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету күрделi педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтiк мәселе болып табылады.
Психологиялық - педагогикалық әдебиеттердегi талдауда көрсетiлгендей танымдық белсендiлiк терминiнiң негiзiнде белсендiлiк жөнiнде түсiнiк жатыр. Ол әртүрлi салада талдауды талап етушi көп аспектiлi феномен ретiнде көрiнедi:
oo биологиялық (П.К. Анохин, В.М. Бехтерев, Н.А. Бернштейн, А. Илиади, И.М. Сеченок т.б.) [23-27];
oo психологиялық (Б.Г. Ананьев, М.Я. Басов, Л.С. Выготский, Б.Ф. Ломов т.б.) [28-31];
oo педагогикалық (Ш.А. Амоношвили, Я.А. Коменский, Д. Локк, Ж.Ж. Руссо, К.Д. Ушинский, Г.И. Щукина т.б.) [32-34].
Биологиялық аспект - белсендiлiк мәселелерi түсiнiгiмен байланысты белсендi бастама адамда энергияның жиналуының нәтижесi болып табылатындығы жөнiнде түсiнiкпен тығыз байланысты. Ол өзiн-өзi ретке келтiрумен негiзделедi. Биологиялық белсендiлiк адамның ортаға бейiмделуiн қамтамасыз ететiн оған тән тұқым қуалау қасиетi. Оны өзара қарым-қатынас кезiнде ағза мен оның тiршiлiк ету шарттарымен аралығында туатын қарама-қайшылықты жоюға бағытталған физиологиялық механизмдер ғана туып қоймайды, сонымен қатар осы әсердi жоюға мүмкiндiк беретiн және мiнез-құлық құруға өткен оқиға емес, алдағы оқиғаға бағытталған мүмкiндiк беретiн физиологиялық механизмдер де туып отырады (П.К. Анохин). Белсендiлiк бейне белгiсiн тұрақтандырушы сапа болып табылады, бұл тiрi материяның iштей детерминацияланған iс-әрекетiнiң бiр түрi болып табылады. Адам өзiндiк табиғи сапаларының күшiмен, әлеуметтiк мәндiлiк күшiмен де белсендi келедi.
Психологиялық аспект - тұрғысынан белсендiлiк С.Л. Рубинштейн көзқарасындағы жалпы психика жөнiндегi детерминистiк түсiнiк беру сұрағының бiр бөлiгi ретiнде қарастырылады. Мұнда белсендiлiк iшкi шарттар арқылы болатын сыртқы себептерiнiң әрекетiнде көрiнедi, сыртқы шарттардың нәтижесi және ол iшкi сапаларға тәуелдi. Iшкi мен сыртқының қарым - қатынасы өзбеттiлiктiң және сыртқы әсер жауап беру белсендiлiгiнiң өсуiнде көрiнетiн күрделi шарттардың жоғарылауына сай өзгерiп отырады. Белсендiлiк - адамның жаңа қарым -қатынасына айналады, бұл-адам жеке тұлға ретiнде көрiнгенде және белсендi әрекет қарым-қатынас иесi болған жағдайда болады.
С.Л. Рубинштейн адамның белсендiлiгiн былай түсiндiредi: Сыртқы себептер мен сыртқы әсерлер әрқашан iшкi шарттар арқылы әрекет жасайды [35]. Белсендiлiк субъектiнiң объектiге қатынасын қарастырады. Ол қатынас мына сәттердiң болуын қалайды:
oo объектiлерге бағытталған ыңғайлы таңдаушылық;
oo объектiнi таңдаудан кейiнгi мақсаты;
oo тапсырмаларды қою;
oo iс-әрекетке объектiнiң қалыптасуы;
oo мәселенi шешуге бағытталуы.
Практикалық әрекеттiң жүру барысында субъект қоршаған әлемге әсер етедi, таниды, өз қажеттiлiктерiмен мақсаттарына сәйкес құрады.
Педагогикалық аспектiдегi белсендiлiк мәселесiн зерттеу берiлген түрлi түсiндiрумен байланысты:
oo белсендiлiк баланың таным iс-әрекетiне (мақсатқа жетудiң тиiмдi жолдарын таңдау, талпыныс, дайындық жүзеге асыру) деген қатынасын сипаттайтын тұлғаның бiр белгiсi ретiнде түсiндiредi;
oo белсендiлiк субъектiнiң iс-әрекетке қатынасын (қажеттiлiк, мотив, ерiк күшi, эмоция) көрсететiн негiзгi белгiлермен қатар тұлғаның сипаттамасы ретiнде түсiндiрiледi;
oo белсенділік жөнiндегi қысқаша сипаттамадағы таным мақсаты -объективтi шындықтағы индивидтiң санасындағы бейнемен шектеледi. Әйтседе, белсендiлiк танымның ерекшелiгi немесе байланысты екенiн түсiну үшiн, таным процессiнiң болуымен, бiр-бiрiнен айырмашылығы бар репродуктивтi және продуктивтi атты таным шындық әлемiнiң көрiнiсi ретiнде субъект санасында екi деңгейге ие екенiн ескеру қажет. Белсендiлiктiң дамуы репродуктивтi деңгейден iздеу-орындау арқылы продуктивтi деңгейге дейiнгi тұлғалық даму процесi қамти отырып жүзеге асады.
Репродуктивтi таным деңгейiнде объект (оқу материалы) сырттай қабылдауда сол деңгейде қабылданады. Т.И. Шамова репродуктивтi танымның мәнiн мақсатқа бағытталған iс-әрекет ретiнде ашады. Танымның жоғарғы деңгейi-өнiмдi келген белсендi таным болып табылады.
Педагогикалық аспект тұрғысынан белсендiлiктiң үш түрiн бөлiп қарауға болады: ақыл-ой белсендiлiгi, интелектуалды және таным белсендiлiгi.
Ақыл-ой белсендiлiгi қарапайым iс -әрекеттен бастап шығармашылықтың күрделi түрiне дейiнгi барлық деңгейдегi нағыз әмбебап iс-әрекет шарты болып табылады. Ол түрлi модификацияларда көрiнуi мүмкiн:
oo ынталандыру жаңалығынан туған зейiн белсендiлiгi және бағдарлы-зерттеу iс-әрекетiне бағытталған зерттеу белсендiлiгi ретiнде;
oo интелектуальды ынталандыру түрiндегi (Д.Б. Богоявленская) көрiнетiн тұлғалық белсендiлiк ретiнде [36].
Ақыл-ой белсендiлiгiнiң орталық ядросын когнитивтi функциялар мен процестер құрайды. Н.С. Лейтес балалық шақтың әр кезеңi - белсендiлiк дамуының өзiндiк сапалы сатысы деген қорытындыға келдi [37].
Интелектуальды белсендiлiк өзiндiк шарттарға сай ой әрекетi ретiнде түсiндiрiледi. Бұл терминнiң кең өрiс алуы, жиi қолданылуы
Д.Б. Богоявленскаяның жұмыстарымен байланысты. оның пiкiрi бойынша, интелектуальды белсендiлiк интелектуальды және интелектуальды емес факторлардан көрiнетiн жүйенiң интегралды қасиетi болып табылады.
Танымдық белсендiлiк - жалпы танымдық іс-әрекет феноменiнiң маңызды саласы, оның негiзi ретiнде адамның ең маңызды қасиетi болып табылады. Қоршаған әлемдi тек шындықтағы биологиялық және әлеуметтiк мақсатта ғана тану емес, сонымен қатар адамның әлемге деген ең мәндi қарым-қатынасымен, яғни оның алуан түрлiлiгiне енуге ұмтылуымен, санада мәндi жақтарын бейнелеуiмен, себеп-салдарлы байланыстар, заңдылықтар, қайшылықтармен түсiндiрiледi.
Танымдық белсендiлiк адамға өте маңызды және күрделi құрылым ретiнде өзiнiң психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдарға ие. Бiлiмдi белсендiру мәселесiне байланысты әр еңбектерде таным белсендiлiгiне анықтама берiледi, оның құрамды белгiлерi бөлшектенiп, мазмұны мен көлемi анықталады. Таным белсендiлiгiнiң мәселесi - педагогикалық зерттеудiң терең негiзi екенiн атап өту керек. Оның зерттелуiне маңызды үлес қосқандар:
М.Н. Скаткин, И.Ф. Харламов, М.А. Данилов, И.Л. Лернер, М.И. Махмутов және т.б. [38-42]. Маңызды әлеуметтi күшiне байланысты бұл қазiргi диалектикада, бiлiм беру тәжiрибесi мен тәрбиеде негiзгi болып саналып отыр. Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге белсендiлiкке төмендегiдей анықтамалар берiледi:
oo адам зейiнiнiң белсендiлiгiнiң таңдаулы бағыттылығы (Н.Ф. Добрынин, Т. Рибо) [43-44].
oo таным субъектiсiнiң ақыл-ой қабiлеттерiнiң көрiнуi (С.Л. Рубенштейн).
oo әртүрлi сезiмдердi белсендiргiш (Д. Фрейер) [45].
oo адамның iс-әрекетi мен санасының деңгейiн жоғарылататын эмоциональды-ерiктiң және ақыл-ой процесiнiң ерекше қорытпасы (А.Г. Ковалев) [46].
oo бiлiмдi қарқынды меңгеруге әзiрлiк, яғни қабiлет пен ұмтылыс (Н.А. Половников) [47].
oo субъектiнiң қоршаған заттар мен құбылыстарға қатысты қайта құрылу әрекетiнiң көрiнуi (Л.П. Аристова) [48].
oo тұлғаның күшейтiлген танымдық жұмысымен сипатталатын ерiктiк жағдай (Р.А. Низамов) [49].
oo оқушының өмiрлiк күшiнiң әсерлiгi (Г.И. Щукина) [50].
oo таным мақсатына жетудегi құлықтық-ерiктiк әрекеттi жиюға ұмтылумен және бiлiм беру сипатына, мазмұнына қатысты тәрбиеленушi тұлғасының айқындалуы, әрекет сапасы (Т.И. Шамова).
Танымдық белсендiлiк көп түрлi тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен тығыз байланысты. Танымдық әрекеттiң белгiлi бiр ғылым саласымен таңдаулы қатынасы, танымдық әрекетi, оларға қатысушылармен танымдық қарым-қатынасы маңызды келедi. Сонымен бiрге, адамның барлық жоғарғы таным процестерiн өзiнiң даму деңгейiнен белсендiруде танымдық белсендiлiк тұлғаның шындықты қайта құру әрекетi нәтижесiнде ұдайы iзденiске жетелейдi.
Балалардың жеке тұлғасында танымдық белсендiлiгiнiң дамуы бес-алты жас аралығында қарқынды келедi. Бұл әсiресе баланың логикалық тапсырмаларды белсендi орындауы, жауап кiлтiн табуға ширақ келуi, бiлуге деген ұмтылысы танымдық ойындар арқылы оқу әрекетiнiң мiндеттерiн шешуде айқын көрiнедi.
Оқушыларда оқу-танымдық іс-әрекеттердің өз бетінше жүргізу дағдысын қалыптастыру - оқытудың аса маңызды мақсаттарының бірі. Мұны жүзеге асыру оқушыларды жинақтылыққа, өзін-өзі дұрыс басқаруға үйретеді, білімді саналы түрде игеріп, оны танымдық шығармашылық және қарапайым тапсырмаларды орындауда дұрыс қолдана білуге жетелейді. Сондықтан мұғалім оқушылардың қызығуын толық түрде қанағаттандыратындай, өздерінің танымдық белсенділігін мен дербестігін жүзеге асыратындай жағдай туғызуы тиіс.
Оқу процесі оқушылардың танымдық әрекеті нәтежесінде жүзеге асады, ал танымдық әрекет негізінде оқушылардың танымдық белсенділігі қалыптасады. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде пайдалана білу болып табылады. Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру - оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып табылады. Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еқбектері арналған. Зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер айтылады. Біреулері танымдылық белсенділікті іс - әрекет ретінде қарастырса, екіншілері жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
Б.П. Есипов : Белсенділік - шәкірт ақыл-ойының ізденімпаздығының белгілі бір дәрежесін көрсетеді, - дейді [51].
И.Я. Лернер танымдық белсенділік пен танымдық ізденімпаздық ұғымдарының ара қатынасы жөнінде бұған қарама-қарсы пікірді ұстанады.
Б.П. Есиповтың пікірімен дауласа келіп, белсенді болмай, ізденімпаз бола алмайсың дейді, яғни белсенділікті ізденімпаздық шартына жатқызады [52].
Ал Т.И. Шамова оларды бір-бірінен бөле жаруға болмайтындығын атап көрсетеді, Біз танымдық белсенділікті шәкірттің ақыл-ой және дене қуатын жәй ғана жұмылдыруына жатқызбаймыз, қайта оны жеке тұлға әрекетінің сапасы ретінде қарастырамыз, бұл сапа шәкірттің әрекет мазмұны мен процесіне көзқарасында, оның білімді және іс-әрекет тәсілдерін оңтайлы қысқа мерзімде игеруге ұмтылуында, мінез-құлық, ерік-жігерін оқу-танымдық мақсаттарға жұмылдыруында көрініс табады,-деп атап көрсетеді [53].
Г. Вяткин мен Г.И. Железовский оқушылардың танымдық ізденімпаздығын дамытудың неғұрлым тұрақты жүйесін ұсынды [54,55]. Бірінші кезеңнің мазмұны белгілі бір пәндерді оқып-үйренуде оқушылардың оқу процесіне қатынасының жай-күйін таңдаудан, екінші кезең оқу қызметін жүйелеуден құралады, белгілі бір оқу пәніне ойластырылған танымдық әрекеттің үлгісі осы жүйелеудің нәтижесі болып табылады. Үшінші кезең даму үстіндегі кейбір оқыту құралдарын әзірлеуден тұрады. Төртінші кезеңде белгілі бір пәндерді оқытудың дамитын тәсілдерінің, әдістері мен нысандарының жүйесі белгіленеді және оның тиімділігі тексеріледі. Зерттеудің қорытынды кезеңінде олардың нәтижелері қорытындыланады. Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын дамытудың ұсынылып отырған жүйесі тек ізденімпаздықты ғана емес, сонымен бірге белсенділікті де қамтитындығын оңай байқауға болады.
Жеке адамның белсенділігі педагогикалық проблема ретінде В.И. Лазоваяның докторлық диссертациясында зерттеледі [56]. Ол әрбір көзқарасты қарастыра келе, белсенділікті жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін айтты, ол адамның әрекетке қатынасынан көрініс табады, бұл әрекет өз бетінше әрекет етуге дайын болушылық, ұмтылушылық, оны жүзеге асыру сапасы, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдау.
Сонымен қатар Н.В. Бочкинаның докторлық диссертациясында да танымдық ізденімпаздық мәселесі өте тыңғылықты да жан-жақты зерттелген [57]. Ол жеке тұлғаның ізденімпаздығы белгілі бір мағынада: әрекеттің белгілі бір тұрғысынан, оқушының қарым-қатынасы аймағы тұрғысынан, тіршілік әрекетінің белгілі бір саласы тұрғысынан алғанда өздігінше жүзеге асырудың жүйелі процестерінің белгілеріне ие болады деген қорытындыға келеді. Таңдау әрекеті мен оны іске асыру тәсілдері жеке тұлға ізденімпаздығының көрсеткіштері болып табылады. Таңдау актысы мен оны жүзеге асыру жеке тұлғаның өз бетінше ізденімпаз болуының индикаторы болып табылады. Таңдау-объективті және субъективті жағдайлардың күрделі диалектикасы. Еңбекте ізденімпаздықтың қалыптасу жағдайы айқындалады. Келтірілген шолулардан белсенділік пен ізденімпаздық ұқсас категориялар емес, сонымен бірге бұл ұғымдардың ортақ белгілері де бар, ал ізденімпаздық белсенділік белгілерінен тұрады, өйткені, өмір шындығының белгілі бір жақтары қатынаспен сипатталады. Бейнелеп айтқанда, жеке адамның белсенділігі дегеніміз серпінді ізденімпаздық, ал ізденімпаздық- тұрақты белсенділік.
Танымдық қажетсіну белсенділіктің және ізденімпаздықты дамытудың қайнар көзі болып табылады, ал танымдық қажетсінудің мынадай сипаттамалары бар.
oo танымдық қажетсіну - ең алдымен жаңа ақпаратты қажетсіну, алайда жаңа ақпараттың өзі барынша алуан түрлі нысандарда: жаңа ынталандыруда, зат туралы жаңа білімде, дүние туралы түсініктің жаңа жүйесінде көрінуі мүмкін.
oo танымдық қажетсінуге деген қанықпаушылық.
oo танымдық қажетсіну нақты жағдайға бейімделу міндеттеріне тәуелсіз және ең алдымен, таным процесінің өзіне бағытталған.
oo сезімталдықпен тығыз байланыс (Матюшкин, 1991).
Сонымен танымның негізгі және білімнің ақиқаттығының шарты - танымдық, тәжірибелік іс-әрекет. Оқушылардың танымдық әрекет құрылымы: танымдық қызығушылықтан, танымдық белсенділік, танымдық дербестік және шығармашылық әрекеттен тұрады.
Танымдық ізденімпаздықтың мазмұнына Г. Н. Кулагинаның көзқарасы неғұрлым нақты көзқарас болып табылады. Мұғалімнің танымдық ізденімпаздығын тек қажетсінуді, іс-әрекетті жүзеге асыруды және оны ретке келтіруді ғана біріктіретін тек кәсіптік біліктілікті игеруге саю дұрыс емес, себебі, бұл ұғымның мазмұнын тарылтады, - дейді ол. Негізінен оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру проблемаларын практикада шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсетуге болады:
oo танымдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысты ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы;
oo танымдық іс-әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру арқылы;
oo іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді енгізу арқылы;
oo оқытуға әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы;
oo оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы.
Бейнелеп айтқанда, жеке адамның белсенділігі дегеніміз серпімді ізденімпаздық, ал ізденімпаздық - тұрақты белсенділік. Жоғарыдағы шолудан танымдық ізденімпаздық мазмұнын бір аяда ғана ашуға болмайтынын, яғни оны жүйелі түсіндіруді талап ететін күрделі ұғым деп қарастыруымыз қажет екенін байқадық.
Бүгінгі қоғамда оқушының академиялық-энциклопедиялық білім жиынтығы жеткілікті болғанымен, күнделікті өмірде кездесіп отырған түрлі жағдаяттарға икемсіздігі байқалып жатады. Бұл оның өмір сүру үрдісінде қажетті құзіреттіліктерінің қалыптаспағанын айғақтайды. Қазақстан Республикасының 12 жылдық жалпы орта білімнің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының жобасында Құзіреттілік - әрекеттің әмбебап тәсілдерін оқушы игеруі арқылы көрінетін білім беру нәтижесі деп көрсетілген [58]. Әрине, бұл жердегі әрекет-танымдық әрекет. Танымдық іс-әрекет - оқушының білімге деген өте белсенді ақыл-ой әрекеті. Психологтардың зерттеулеріне қарағанда, танымдық іс- әрекеттің қалыптасуы өздігінен тұйыққа тірелген автономиялық үрдіс емес. Ол тек әлеуметтік орта қоршауымен, адамның өзіндік қызмет сипатымен ғана емес, жеке тұлғаның кәсіби іс-әрекеті, танымдық қажеттілігін оятуға ынталандыратын оқу және тәрбие үрдісі, сондай-ақ өзінің жеке басының белсенділігімен, ұжымдық іс-әрекет рөлімен және оның ұстанған позициясымен үндесе жүргізілетін күрделі үрдіс. Қызығу - танымдық іс-әрекеттің қозғаушы күші. Оқушының қызығу жәрдемімен оқып- үйрену барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне, мүмкіндігіне сенімі артады, кісілігі қалыптасып дара тұлғалық сипаттарға ие бола бастайды.
К.Д. Ушинскийдің пікірінше, оқытудың алғашқы сатысында мұғалімнің басқарушылық және сөйлей білу қабілеті, сұрақтар қойып, оны оқушыларға жеткізу, оқыған кітабын шәкірттеріне әңгімелеп беру, сурет бойынша әңгіме-сұхбат өткізу сияқты іс-әрекеттер маңызды болып табылады. Бірақ мұғалімнің ролін ескере отырып, ол оқушының белсенділігі мен ізденімпаздығын дамыту мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау және тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау сияқты өзіндік жұмыстардың маңыздылығына тоқталады.
Н.Г. Чернышевский еңбектерінде танымдық белсенді әрекеттің оқыту барысында алатын орнына мән берді. Егер біздің балаларымыз шын мәнінде білімді боламын десе, білімді өз бетімен игере алуы, ізденуі керек, - деп жазды [59].
В.Г. Белинский жан-жақты адам тәрбиелеп шығарудағы ақыл-ой тәрбиесіне, оқытудың индуктивті әдісіне көңіл бөлді, соның нәтижесінде оқылатын материалды түсіну қабілеті дамиды деп есептеді. Анализден - синтезге өту, мысалдан ереже шығару-оқытудағы ең тиімді жүйе, - деп жазды ол [60].
А.В. Герценнің пікірінше, оқушылар білім көзі-кітапта екендігіне саналы түрде қарауы және көркем, ғылыми кітаптарды өздігінше оқуы керектігін айтты. Жан-жақты білімділіктің өте зор құралы-өздігінше оқу, -деді ол [61].
А.А. Кирсанов оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту мақсатында оқу процесінің әр кезеңінде оқу тобына түрлі деңгейдегі тапсырма ұсынып, деңгейлік тапсырмалардың тиімділігін ғылыми тұрғыда дәлелдеп берген [62].
П.Ф. Каптерев педагогикалық үрдіс оқушы мен мұғалімнің бірлескен әрекеті: бір жағынан, бұл - мұғалімнің бағыттаушы, ал екінші жағынан - оқушының өзіндік ішкі әрекеті. Ол оқушының білім игерудегі белсенділігі мен қызығушылығына, талпынысына ерекше мән берді. Каптерев оқушының білімді игерудегі ішкі мүмкіндіктерін зерттеуді бірінші орынға қойды [63].
Н.Ф. Талызина, психологиялық заңдылықтарға сүйене отырып, шәкірттердің шығармашылығы, өзіндік жұмыстары оқушылардың ойлау өрісін кеңейтіп, ой қиялын қияға жетелейді, танымдық белсенділігін арттырып, білімдерін тереңдетеді деп түсіндіреді [64].
Қазақ мектептерінде дидактикалық міндеттерді шешуде Ы. Алтынсарин үлкен үлес қосты [65]. Ол оқытудың жеке әдіс-тәсілдеріне мыналарды жатқызады:
oo Оқыту әдісі - бұл оқушының білімге құштарлығын оятатын, алған білімін тереңдету мақсатында өз бетінше білім көтеруіне бастайтын жол;
oo Сабақта оқушының белсенді ой-әрекетін жаттықтыру. Маңыздысы - оқушының өз бетінше ойлана білуі ... [66].
Қазақтың көрнекті педагог-ғалыидары М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Көбеев балалардың танымдық қызығушылығын тудыра отырып, танымдық белсенділігін дамытуда құнды пікірлер айтты [67-69].
А. Байтұрсынов бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек , мұғалімнің міндеті балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру және белгіленген мақсатқа қарай бағыттап отыру керек екендігін айтты [70].
М. Жұмабаев оқыту процесінде қарапайымнан күрделіге көше отырып, өз бетінше оқуға, өз бетінше білім алуға үйрету қажеттігін көрсетеді. Ол: бала заттарды, көріністерді ұқсас сындары бойынша тап-тапқа бөліп үйренсін ..., жеңілден ауырға көшуді естен шығармау керек, көоіністердің, ойлардың араларындағы байламды һәм олардың қайсысына себеп екенін тауып үйренсін. Бұл балағамысалдардан ереже-заң шығартқызып үйрету секілді істерден болады, - деп жазды .
С. Көбеев: Дегенмен, баланың оқуға ынталы болуы, оның оқу жасына дейінгі үйдегі тәрбиесіне де байланысты... Бала оқуға неғұрлым ынталы болса, соғұрлым жақсы оқиды. Мектепке барғаннан кейін де бала жақсы оқу үшін үй тәрбиесі де өз ықпалын тигізеді. Ал осы тәрбиені беретін оның ата-анасы, - деп жас ұрпақтың саналылығы, оқуға ынтасы үйдегі тәрбиесіне байланыстылығын айтты .
Р.С. Омарованың ғылыми зерттеулерінде Ресейде кеңес үкіметінің алғашқы жылдарындағы көптеген ғалымдар мен мемлекет қайраткерлері еңбектерінде оқыту үрдісіндегі оқушының танымдық белсенділігін, ізденімпаздығын дамыту мәселелері көтерілді (В.И. Ленин, А.В. Луначарский, М.И. Калинин,
Н.К. Крупская, П.П. Блонский, А.П. Пинкевич және т.б.), - делінген [71].
Ресейде 50-ші жылдары дейін мектептерде түсіндіру - иллюстративті оқыту догмалық сипатта болды. 50-ші жылдардан кейін ғылыми-техникалық прогресс оқу үрдісінің тиімділігін арттыру және өмір талабына сәйкес оқыту әдістемесін жасауда дидактар мен әдіскерлер оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру мәселесіне көңіл бөлді. Бұған оқушының танымдық әрекетін дамыту теориясына тоқталған Е.А. Голанттың оқу үрдісіндегі оқушының ойлау қабілетін дамытудағы тәрбиенің маңыздылығын дәлелдеп жазған монографиясы мысал бола алады [72].
Оқушылардың танымдық белсенділігін, ақыл-ой қабілеттерін дамытуда, оқуға қажетті біліктер мен дағдылар, алған білімнің саналылығы және біліктігін қамтамасыз етуде өзіндік жұмыстың маңызы зор.
Е.Я. Голант білімдер жүйесін меңгерудегі баланың дербестігі мен белсенділігі - оның интеллектілік жан-жақты дамуына, шығармашылық ойлай білу қабілетінің артуына ықпал ететін құрал деп жоғары бағалады.
Танымдық белсенділік - бір ғана белгімен көрсетуге болмайтын ұғым, оның алуан түрлі сипатын айқын көруімізге болады. Белсенділік деп адамның іс- әрекеті үстіндегі жағдайын айтады. Таным - бұл әр жақты процесс. Ол білмеуден білуге қарай бағытталған ой қозғалыстарының адам миында бейнеленуі (Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев) [73-74].
Белсенділік (қарқындылық, беріктік, төзімділік) - білім алушының іс- әрекет пәнімен тікелей араласу дәрежесін анықтайды. Оқушылардың белсенділігін басқару дәстүрлі түрде белсендіру деп аталады. Белсендіру - бұл оқытушының белгілі мақсатқа бағытталған әрекеті, мазмұнды, көлемді оқу қолданылатын және қызығушылығын тудыратын, белсенділігін, шығармашылығын арттыратын, көзқарасын кеңейтетін , білімді меңгерудегі оқушының өзіндік үйренуі, дағды мен шеберліктің қалыптасуы, оларды тәжірбиеде қолдану әрекеті.
Оқу белсенділігінің әдіснамалық негізі-таным теориясы болып табылады. Танымның мақсаты жеке тұлғаның санасындағы обьективтік шындықтың бейнеленуі болып табылады. (Н.Д. Хмель, Г.Т. Хайруллин, Б.И. Муканова) [75-77].
Танымдық белсенділік деп мотивациялық -тұлғалық, мазмұндық - амалдық және процессуалды - жігерлік бөліктерінен тұратын тұлғаның интегралдық құрылымын, сипаттамасын айтамыз. Танымдық белсенділіктің әр бөлігі өзіне тән белгілі бір қызмет атқарады:
oo мотивациялық - тұлғалық қызығуды тудырады, оқу-танымдық белсенділікті оятады;
oo мазмұндық -амалдық оны іске асыру үшін негіз жасайды және жүзеге асыруға мүмкіндік береді;
oo процессуалды - жігерлік оның аяқталуын қамтамасыз етеді.
Әр бөлік өз қызметі арқылы оқу-танымдық белсенділіктің белгілі бір кезеңін жүзеге асырады. Оқушының танымдық белсенділігі өз кезегінде қабылдау, есте сақтау, ойлау, қиялдау үрдістері мен зейінін тұрақты күйін қажет етеді. Оқу барысында оқушының таным белсенділігін арттыруды олардың өз бетінше танымдық ықылас-ынтасын, шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастыру керек.
Танымдық белсенділіктің үш дәрежесін ажыратуға болады:
1-дәреже-жаңғыртушы белсенділік - материалды жадылап, қайта жаңғыртуға, үлгі бойынша қолданып, меңгеруге ұмтылысымен сипатталады. Белсенділіктің бірінші дәрежесіне тән көрсеткіш оқушының бойында білімін тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2-дәреже -түсіндіруші белсенділік - оқушының оқығанын зерделеуге, оны өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда пайдалану жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді. Екінші дәрежеге тән көрсеткіш оқушының бастаған істі аяғына дейін жеткізуге ұмтылуынан, қиындыққа тап болғанда оны жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3-дәреже-белсенділіктің шығармашылық дәрежесі - оқушының тапсырманы шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады. Бұл дәреженің ерекшелігі - мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтаның негіздері мен әр алуандығы.
Қазіргі кездегі педагогика өкілдерінің пікірі бойынша дидактикадағы негізгі мәселе оқу үрдісінде оқушының белсенділігін арттыру болып табылады. Бұл үшін оқыту саналы, ерікті негізде жүргізіліп, оқытуда дайын білімді беру, есте сақтау, қабылдау ғана емес, оқушының білімі өз бетінше қызмет нәтижесінде кеңею керек. Осыдан оқушының жеке тәжірибесі мен іс жүзіндегі іс-әрекеті шығады. Білім, білік, дағды оқушыда өзіндік белсенділік негізінде, ал бұл қабілеттер оқушының психикалық белсенділігі нәтижесінде пайда болады. Оқушының танымдық белсенділігін арттыру жұмыстары сабақ үрдісінде жүреді. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруда төмендегідей оқыту формаларын ұйымдастыруға болады: жеке оқыту, ұжымдық оқыту (шығармашылық сабақтар семинарлар, конференциялар, олимпиада, экскурссия, іскерлік ойын т.б.) жеке ұжымдық жұмыстар (шығармашылық ой, пәндік апталықтар, ғылыми апталық, жобалар т.б.) арқылы, оқушылардың өзіндік ұйымдастыруы барысында жүзеге асыруға болады.
Оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру үрдісінің мынадай құрылымын негіздейміз:
oo мақсатты компонент - ол оқытудың жалпы және нақты мақсаттарынан тұрады;
oo уәждік компонент - ол арнаулы құралдардың, әдістер мен тәсілдердің көмегімен оқушылардың бойында танымдық қажетсінудің пайда болуын қамтамасыз етеді;
oo мазмұнды-операциялық компонент - ол оқушылардың оқытушы-оқушы деген дидактикалық өзара іс-қимыл барысында және ұстаздың тікелей немесе жанама түрде қатысуымен ұйымдастырылған ізденімпаздық жұмыс барысында игерілетін білім мен әрекет тәсілдерінің жүйесін қамтиды;
oo ерік компоненті - ол оқушылардың назарын, қажыр-қайратын шоғырландырады, танымға деген іштей сезімталдық пиғылды туғызады, мұның өзі білім мен әрекет тәсілдерін игеруге, танымдық қажетсінуді қанағаттандыруға және сайып келгенде, оқыту мақсаттарына қол жеткізуге септігін тигізеді;
oo бағалау-нәтижелік компоненті - ол оқу нәтижелерін ұстаздың талдауы, олардың алға қойылған мақсаттарымен үйлестіру және қажет болған жағдайда оқытудың келесі кезеңін жобалау кезінде ескеру үшін олардың үйлеспеу себептерін анықтау.
oo Сонымен қатар В.А. Селиванов танымдық іс-әрекеттің мақсатын белгілеудің үш нұсқасын бөліп көрсетеді , олар ерік күшінің түрлі сипатын анықтайды:
oo оқу-танымдық әрекет мақсатын мұғалім белгілейді. Шәкірт бұл мақсатты жеңіл-желпі қабылдайды, бұл ерік күшінің төмен болғанына байланысты;
oo мұғалім тапсырманы немесе тақырыпты хабарлайды, осыған сәйкес танымдық іс-әрекетті жүзеге асыруы тиіс, сөйтіп осы негізде оқушы оның мақсатын өзі немесе мұғаліммен бірге айқындайды, мақсаттың қойылуында ізденімпаздықтың көп болуы ерік күшінің неғұрлым жоғары деңгейде болуын айқындайды;
oo оқушы өзінің танымдық іс-әрекетінің мақсатын өз бетінше айқындайды, бұл - жеке өз бетімен жұмыс ңстеу болып табылады.
Мұндай жағдайда ерік күшінің деңгейі неғұрлым жоғары [78]. Жеке адамның ерік күшін іске асыру үшін мақсат қою маңызды. Ал бағалау-нәтижелік компоненті нәтижелерді өздігінен бағалау өлшемдері мен тәсілдерінің жүйесін қамтиды.
Оқушының өзіндік бағалауы кезінде оның дербестігі, өздігінен істейтін әрекеті арта түседі.
oo іс-әрекет бағытын, нақты мақсат-міндеттерін аңғару;
oo өз мүмкіндіктерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Орта мектептегі химия сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудағы АКТ
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың мәні, мазмұны, құрылымы
1.2
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарты
1.3
Оқыту процесінде инновациялық технологиялар арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың мазмұны мен әдістері
2
Химияны оқытуда АКТ қолдану әдістемесі және эксперименттік жұмыс нәтижелері
2.1
Оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруда АКТ қолдану
2.2
АКТ қолданудың нәтижелері, артықшылықтары мен кемшіліктері
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі заманның педагогикалық ғылымы білім беру мазмұнын жаңаша қарастырып, қоғамның объективтік мұқтаждықтарына сәйкес дамыту және тұлғаға бағытталған оқыту технологияларын кеңінен қолдану мәселесін өзекті етеді. Қазақстан Республикасының жоғары білім беру жүйесін жетілдіру тек оқытылатын пәндердің мазмұнын өзгерту арқылы ғана емес, оларды оқыту әдістемелерін өзгертуді, әртүрлі әдістемелік тәсілдердің қолданылу аясының кеңеюін, сабақ барысында білім алушылардың іс-әрекеттерін белсендендіру мақсатында нақты өмірмен байланысты жағдаяттарды қолдана отырып студенттердің пәнге деген қызығушылығын арттыру мақсатында жағдайлар жасауды талап етеді.
Болашақ мамандарға қоғамның қоятын талаптары жылдан жылға кеңеюде, қазіргі қоғамда өзін-өзі тіжірибеде көрсете алатын жан-жақты дамыған тұлға қажеттігі Қазақстан Республикасының білім беру саясатын анықтайтын нормативті-құқықтық құжаттарда белгіленген.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында: Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және азаматтық құндылықтар мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желіге шығу делінген [1].
Осыған орай жоғары оқу орындарының оқытушыларының алдында оқушыға білім, білік, дағдыларын игертіп қана қоймай, жан-жақты, азат, шығармашыл, өз бетімен жұмыс жасай білетін, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны дамыту міндеттері тұр.
Жалпы білім берудің мақсаты - терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі дамытудағы адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдерді қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру, ақпаратты технологияны терең меңгерген, жылдам өзгеріп жататын бүгінгі заманға лайықты, жаңашыл тұлғаны қалыптастыру.
Біріккен ұлттар ұйымының шешімімен ХХІ ғасыр - ақпараттандыру ғасыры деп аталады. Қазақстан Республикасы да ғылыми - техникалық прогрестің негізгі белгісі - қоғамды ақпараттандыру болатын жаңа кезеңіне енді.
Бірқатар ғалымдардың (Д.И.Кавтарадзе, М.В.Кларин, A.B. Хуторской) пікірлеріне сүйенсек, қазіргі заман ғылымында жоғары мектептерде интерактивті оқыту әдістерін кеңінен қолдануға үлкен ықылас танытылады, себебі олар студенттердің бірлесіп белсенді түрде іс-әрекеттер жүргізуіне бағытталған. Жоғары оқу орындарында АКТ әдістерін қолдану мәселесі күрделі әрі сан қырлы. Осы бағыттағы зерттеу жұмыстарын саралайтын болсақ, олардың көпшілігі символикалық интеракционизм теориясының идеяларына (Дж.Г.Мид, Г.Блумер, Д.М.Болдуин, Ч.Кули және т.б.) сүйенеді, бұл білім алушылардың өзін-өзі жетілдіруге мүмкіндік беретін жағдайларды жасауға негіздеме болады.
А.Е.Авдюкова, Л.Н.Вавилова, В.А.Вакуленко, Ю.Е.Водопьянова, П.Д.Гаджиева, В.В.Гузеев, Л.К.Гейхман, О.А.Голубкова, Т.Н.Добрынина, В.К.Дьяченко, Е.В.Коротаева, Д.С.Ермакова, Д.Н. Кавтарадзе, С.Г. Корниенко, М.В. Кларин, Г.Б.Корнетов, Л.Н.Куликова, Д.И.Латышина, Т.А.Мясоед, В.В.Николина, Т.С.Панина, О.В.Петунин, И.Е. Уколова, О.Н.Шевлюкова, С.А.Шмаков, Т.Л.Чепель, А.В.Хуторский және т.б. зерттеулерінде интерактивті оқыту әдістерін игеру және қолдану мәселесі қарастырылады. Қазіргі уақытта "интерактивті оқыту әдістері" жаңа мазмұнға толықтырылып, басты бағыттары айқындалады: өзара әрекеттесу (П.Д.Гаджиева, Д.И.Кавтарадзе, М.В.Кларин, Т.А.Мясоед, Б.Ц.Бадмаев); тұлғалардың қарым қатынас жүргізу біліктерін дамыту (Л.К.Гейхман, Л.В.Зарецкая, Д.А.Махотин); адамдардың әлеуметтік тәжірибелерін дамыту (Л.Н.Куликова); білім беру үрдісіне қатысушылардың арасындағы оқу-педагогикалық ынтымақтастықтың дамуы (Е.В.Коротаева, А.Ю.Прилепо, Н.Е. Щуркова). Сонымен бірге оқу орындарында АКТ әдістерін қолдану мүмкіндіктері толық зерттелмеген.
Орта мектепте АКТ әдістерін қолданудың ғылыми әдістемелік негіздерін анықтау мәселесін шешу бірқатар қарама-қайшылықтармен байланысты:
oo оқушылардың оқу іс-әрекеттерін өзін-өзі дамыту ортасы ретінде қарастыру мен оларды жетілдіру құралдары мен әдістерін іздестіру арасындағы;
oo АКТ әдістерін оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру құралы ретінде қолданудың артықшылығы мен оларды орта мектептің тәжірибесінде қолданудың ғылыми теориялық және әдіснамалық негіздеменің жеткілікті дәрежеде зерттелмегендігі арасындағы;
oo жоғары мектеп түлектеріне деген қазіргі заман талаптары мен олардың кәсіби қызмет орындарында өздерінің қабілет мүмкіндіктерін көрсету арасындағы.
Жоғары көрсетілген қарама-қайшылықтарға сүйене отырып, дипломдық жұмыстың тақырыбы таңдалды: Орта мектептегі химия сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудағы АКТ.
Зерттеу жұмысының мақсаты - мектептегі химияны оқыту барысында АКТ пайдалану, оның теориялық негіздерін анықтау мен әдістемелік тиімділігін тексеру.
Зерттеу міндеттері:
oo АКТ мәні мен маңызын ашып көрсету;
oo инновациялық технологиялар жіктемесін жасау;
oo оқыту барысында инновациялық технологияны пайдалану мүмкіндіктерін айқындайтын технологиялар бойынша химиялық сабақтардың жоспарын жасау және оны мектептегі оқу үдерісіне еңгізу.
Зерттеу нысаны: орта мектепте химияны оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні: Орта мектепте химияны оқыту кезінде АКТ әдістерін оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру құралы ретінде қолдану.
Зерттеудің болжамы орта мектепте химияны оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру үрдісі тиімді болады, егер:
oo оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру үшін АКТ әдістерін қолданудың теориялық - әдіснамалық негіздері анықталса;
oo оқушылардың өзін-өзі жетілдіру тұрғысынан АКТ әдістерінің мәні айқындалып, жіктелу жүргізілcе;
oo орта мектепте химияны оқыту кезінде АКТ әдістерін қолданудың қағидалары белгіленсе.
Зерттеудің мақсаты мен болжамына сәйкес келесі міндеттері қойылды:
1. Орта мектепте химияны оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру мақсатында АКТ әдістерін қолданудың теориялық - әдіснамалық негіздерін айқындау.
2. Спирттер тақырыбы бойынша оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру тұрғысынан интерактивті оқыту әдістерінің мәнін ашып, жіктелуін қарастыру.
3. Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға мүмкіндік беретін тиімді АКТ әдістерін қолданудың педагогикалық жағдайларын құрастыру және негіздеу.
4. Химияны орта мектепте оқыту кезінде АКТ әдістерін оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру құралы ретінде қолдану мүмкіндігін эксперименттік тексеру.
Белгіленген міндеттерді шешу және ұсынылған болжамды тексеру үшін өзара байланысқан кешенді зерттеу әдістері қолданылды: теориялық: зерттеу пәніне сәйкес ғылыми әдістемелік әдебиеттерді сараптау; эмпирикалық: педагогикалық эксперимент, бақылау, сауалнама жүргізу, тестілеу, зерттеу нәтижелерін салыстыру, баяндау мен талқылау; статистикалық: математикалық статистика әдістері, педагогикалық эксперименттің мәліметтерін кесте түрінде рәсімдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
oo Орта мектепте химияны оқыту кезінде АКТ әдістерін қолданудың ғылыми-әдістемелік негіздері анықталды;
oo Интерактивті оқыту әдістерін көрсетілген бағытта қолдану мәні мен жіктелуі қарастырылды;
oo Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға мүмкіндік беретін АКТ әдістерінің функциялары мен принциптері негізделді;
oo Спирттер тақырыбын оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға ықпал ететін интерактивті оқыту әдістерін қолданудың педагогикалық жағдайлары белгіленді;
oo АКТ әдістерін химияны оқыту кезінде қолдану мүмкіндігі эксперимент жүзінде тексерілді.
Орта мектепте химия бойынша білім беруді жетілдіру мақсатында АКТ әдістерін қолдану кезінде зерттеудің теориялық маңыздылығы келесіде:
oo оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру тұрғысынан орта мектепте АКТ әдістерінің жіктелуі нақтыланды;
oo АКТ әдістерін қолдану үшін Спирттер тақырыбын оқыту мазмұны сұрыпталды;
Дипломның құрылымы: Зерттеу жұмысы екі бөлімнен бес тараудан және қорытынды, әдебиеттер тізімінен тұрады. Көлемі ... . бет.
1. Оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың мәні, мазмұны, құрылымы
Танымдық белсенділік ұғымы және оны қалыптастыру мәселесін көптеген педагогтар, психологтар мен әдiскерлер зерттеп, ғылыми еңбектер жазған. Бұл мәселенің түп тамыры сонау көне замандардан бастау алады.
Көне құл иеленушiлiк құрылыс кезінде әсіресе Греция мен Римде басқа мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейi жоғары болды. Құл иеленушi қоғамға мемлекеттi қорғай алатын, қажет кезiнде жаугершiлiк ұрыстарға күштi, жiгерлi де бiлiктi адамдар қажет болған, соның нәтижесiнде ежелгi грек тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар Платон, Аристотель еңбектерiнде өзінің даму жолын бастады [9,10].
Аталған тұжырымдамаларда ақыл-ой тәрбиесiне көп көңiл бөлiндi, әсiресе шәкiрттiң өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән берiлдi. Тіпті Сократтың оқыту барысында шәкiрттердiң танымдық белсендiлiгi мен iзденiмпаздығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткендігі белгілі. Ол шәкiрттердiң танымдық iзденiмпаздығын арттыратын арнайы оқыту әдiсiн-эвристикалық әңгiмелесудi алғашқылардың бiрi болып қолданды. Сократ бiлiмдi жай ғана беріп қоймай, шәкiрттерiмен пікірталас жүргізе отырып, олардың ойлау қабiлетiн, қызығушылығын арттырып, өз ой тұжырымдарын қорытындылай бiлуге үйретті. Эвристикалық сұрақтарды алдын-ала дайындай отырып, танымдық iзденiмпаздықты оқыту құралы ретiнде қарастырды [11].
Соңынан осы iзденiмпаздықтың дамуына көне Рим философтары үлес қосты. Олар бiлiмдi игеруде шәкiрттердiң белсендi танымдық iзденiмпаздығы айтарлықтай рөл атқарады деген пiкiр айтты. Демек, антикалық дәуiрдiң өзiнде-ақ педагогтар оқушылардың өзiндiк ой-тұжырымын жасау, оны дамыту үшiн репродуктивтi және эвристикалық әдiстердi дұрыс қолдану мәселесiне айрықша көңiл бөлген.
Орта ғасыр кезеңінде дiннiң уағыздалуы нәтижесінде адамды алдағы келетiн о дүниелiк өмiрге дайындау мәселесiне мән берiлдi. Шiркеу қызметкерлерi антикалық дәуiрдегi әдеби және ғылыми мұраларды жоққа шығарып, оны таратушыларды аяусыз жазалап отырды. Мысалы, ҮI ғасырдың соңында Папа Григорий I шәкiрттерiн латын грамматикасына үйреткен епископты жазалауға үкiм шығарған.
Осыған байланысты орта ғасырдағы оқу жүйесi догмалық жағдайда болды, мағынасын түсiнбей жаттап алу жиi кездестi. Оқылатын материал шындықтан алыс, бұлдыр тiлде берiлдi. Сондай-ақ бiлiмдi жеткiзу сұрақ -жауап түрiнде жүзеге асты. Оқытудың мұндай жағдайында танымдық iзденiмпаздық туралы сөз қозғауға болмайтыны әбден белгiлi.
Оқытудың мұндай догмалық жүйесi шәкiрттiң даму жолын тежеп қана қоймай, олардың танымдық әрекетiне балта шапты. Өкінішке орай бұл жүйе бiрнеше ғасырға созылды.
Қайта өрлеу дәуiрiнде капиталистiк өндiрiстiң дамуына байланысты оқытудың догмалық жүйесiн сынап, шәкiрттiң ой-өрiсiн дамытуға үндеген еңбектер пайда бола бастады. Қоғам о дүниеге дайындалып жатқан адам емес, керiсiнше, маңызды шешімдер қабылдауға қабілетті, белсендi, ой-өрiсi кең, қоғамның алдыңғы қатарлы мүшелерiн қажет ете бастады.
Оқытуды жетiлдiру құралы ретiнде танымдық белсенділіктің ғылыми-теориялық түсініктері Ф. Бэкон, Ф. Рабле, М. Монтень, Д. Локк,
Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, Д. Дидро, А. Лавуазье, И.Г. Песталоцци, И. Кант және т.б. еңбектерiнде айтылды [12-21].
ХVI ғасырда өмiр сүрген француз ғалымы Мишель Монтень: Тәрбиешi баланың бойындағы қабiлеттерін бастан-ақ еркiн көрсете бiлуiн, түрлi заттардың бір-бірінен алуан түрлі ерекшелiктерiн ажыратуда өз бетiнше әрекет етуiн, кейде оған бағыт беріп, мақсатын жалғастырып отыруын қалаймын, - деп, оқытудағы танымдық әрекеттің маңыздылығын ерекше атап көрсетті. Монтень таным әрекетiнде оқушының басшылық ролiнiң маңыздылығын түсiндi. Ол: Оқушы мұғалiмнен алған бiлiмiн түгел сүзгіден өткiзiп, өз бетiнше талдау жасауы қажет. Соның нәтижесiнде оның бiлуге құштарлығы мен қызығушылығы дами түсетiнi сөзсiз, - деп жазған болатын.
Бұл ғалымнан кейiн танымдық іс-әрекет ұғымы мен ондағы мұғалiмнiң ролi туралы идеяның маңыздылығын Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо,
И.Г. Пестолоцци және т.б. мұраларында өз жалғасын тапты.
Танымдық iзденiмпаздықты дамытудағы оқыту әдiстемесiнiң негiзiн
Я.А. Коменский қалады. Ол: Таным бастамасы - сезiмнен, бала сезiне бiлмесе, оның ой-өрiсiнде ешқандай өзгерiс болмайды. Оқытуды зат туралы сөзбен емес, сол затты бақылау арқылы шәкiрттiң ойын дамыту керек, - деп жазды. Мен өз шәкiртiмнiң әрқашанда өз бетiнше бақылауын, практикада өздiгiнен тұжырым жасауын дамытуды-бiлiм берудегi негiзгi жетiстiкке жету құралы ретiнде қарастырамын, - деген болатын.
Коменский оқытудың мақсаты ғылыми бiлiмдi меңгеру және соны қолдану нәтижесінде өмiрге пайда келтiру деп бiлдi. Ол Ұлы дидактика еңбегiнде: Заттың не құбылыстың түп тамырына жету, анықтау қабiлетiн дамыту, оны шынайы түсiну және қолдана бiлу қажет, - деп ерекше атап көрсетті.
Ұлы ғалым Я.А. Коменскийдiң шәкiрттiң iзденiмпаздық қабілеті туралы пiкiрiн Д. Локк одан әрi дамытып, оқу әрекетiндегi мотиві пен ұмтылысы туралы сөз ете отырып, баланы дамытудағы танымдық iзденiмпаздықтың аса қажеттiгiн атап өттi [22].
Белгілі ғалым Ж.Ж. Руссо тәрбие мақсатын сөз ете отырып, баланың шығармашылық тұлғасын көрсету керектiгiн айтты. Ол алғаш рет оқытудағы белсендiлiк пен өзбеттiлiк, iзденiмпаздық ұстанымын көрсетiп бердi.
Ж.Ж. Руссо идеясын И.Г. Пестолоцци әрi қарай дамытты. Ол баланың iзденiмпаздығын дамытудағы мұғалiмнiң ролiн ерекше атап көрсеттi.
ХVIII - ХIХ ғасырдағы танымдық iзденiмпаздық теориясының дамуына
И.Г. Песталоцци еңбектерiнiң маңызы зор болды.
И.Г. Песталоции оқыту әдiстемесiнiң жалпы психологиялық қайнар көзiн iздедi, сол арқылы ғана адамның дамуын жүзеге асыруға болады деп есептедi.
Тәуелсiз Қазақстан мемлекетiнiң қазiргi кезеңiндегi қоғамның түрлi сфераларының құрылуы мен тұлғаның белсендiлiгiнiң жоғарылауы арасында байланыс айқындала түсуде. Осыған байланысты балалардың танымдық әрекетiн белсендiлендiру, оны тиiмдi басқару және дамыту, әдiстемелiк, ұйымдастырушылық және моральдiк - психологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету күрделi педагогикалық мәселе ғана емес, маңызды әлеуметтiк мәселе болып табылады.
Психологиялық - педагогикалық әдебиеттердегi талдауда көрсетiлгендей танымдық белсендiлiк терминiнiң негiзiнде белсендiлiк жөнiнде түсiнiк жатыр. Ол әртүрлi салада талдауды талап етушi көп аспектiлi феномен ретiнде көрiнедi:
oo биологиялық (П.К. Анохин, В.М. Бехтерев, Н.А. Бернштейн, А. Илиади, И.М. Сеченок т.б.) [23-27];
oo психологиялық (Б.Г. Ананьев, М.Я. Басов, Л.С. Выготский, Б.Ф. Ломов т.б.) [28-31];
oo педагогикалық (Ш.А. Амоношвили, Я.А. Коменский, Д. Локк, Ж.Ж. Руссо, К.Д. Ушинский, Г.И. Щукина т.б.) [32-34].
Биологиялық аспект - белсендiлiк мәселелерi түсiнiгiмен байланысты белсендi бастама адамда энергияның жиналуының нәтижесi болып табылатындығы жөнiнде түсiнiкпен тығыз байланысты. Ол өзiн-өзi ретке келтiрумен негiзделедi. Биологиялық белсендiлiк адамның ортаға бейiмделуiн қамтамасыз ететiн оған тән тұқым қуалау қасиетi. Оны өзара қарым-қатынас кезiнде ағза мен оның тiршiлiк ету шарттарымен аралығында туатын қарама-қайшылықты жоюға бағытталған физиологиялық механизмдер ғана туып қоймайды, сонымен қатар осы әсердi жоюға мүмкiндiк беретiн және мiнез-құлық құруға өткен оқиға емес, алдағы оқиғаға бағытталған мүмкiндiк беретiн физиологиялық механизмдер де туып отырады (П.К. Анохин). Белсендiлiк бейне белгiсiн тұрақтандырушы сапа болып табылады, бұл тiрi материяның iштей детерминацияланған iс-әрекетiнiң бiр түрi болып табылады. Адам өзiндiк табиғи сапаларының күшiмен, әлеуметтiк мәндiлiк күшiмен де белсендi келедi.
Психологиялық аспект - тұрғысынан белсендiлiк С.Л. Рубинштейн көзқарасындағы жалпы психика жөнiндегi детерминистiк түсiнiк беру сұрағының бiр бөлiгi ретiнде қарастырылады. Мұнда белсендiлiк iшкi шарттар арқылы болатын сыртқы себептерiнiң әрекетiнде көрiнедi, сыртқы шарттардың нәтижесi және ол iшкi сапаларға тәуелдi. Iшкi мен сыртқының қарым - қатынасы өзбеттiлiктiң және сыртқы әсер жауап беру белсендiлiгiнiң өсуiнде көрiнетiн күрделi шарттардың жоғарылауына сай өзгерiп отырады. Белсендiлiк - адамның жаңа қарым -қатынасына айналады, бұл-адам жеке тұлға ретiнде көрiнгенде және белсендi әрекет қарым-қатынас иесi болған жағдайда болады.
С.Л. Рубинштейн адамның белсендiлiгiн былай түсiндiредi: Сыртқы себептер мен сыртқы әсерлер әрқашан iшкi шарттар арқылы әрекет жасайды [35]. Белсендiлiк субъектiнiң объектiге қатынасын қарастырады. Ол қатынас мына сәттердiң болуын қалайды:
oo объектiлерге бағытталған ыңғайлы таңдаушылық;
oo объектiнi таңдаудан кейiнгi мақсаты;
oo тапсырмаларды қою;
oo iс-әрекетке объектiнiң қалыптасуы;
oo мәселенi шешуге бағытталуы.
Практикалық әрекеттiң жүру барысында субъект қоршаған әлемге әсер етедi, таниды, өз қажеттiлiктерiмен мақсаттарына сәйкес құрады.
Педагогикалық аспектiдегi белсендiлiк мәселесiн зерттеу берiлген түрлi түсiндiрумен байланысты:
oo белсендiлiк баланың таным iс-әрекетiне (мақсатқа жетудiң тиiмдi жолдарын таңдау, талпыныс, дайындық жүзеге асыру) деген қатынасын сипаттайтын тұлғаның бiр белгiсi ретiнде түсiндiредi;
oo белсендiлiк субъектiнiң iс-әрекетке қатынасын (қажеттiлiк, мотив, ерiк күшi, эмоция) көрсететiн негiзгi белгiлермен қатар тұлғаның сипаттамасы ретiнде түсiндiрiледi;
oo белсенділік жөнiндегi қысқаша сипаттамадағы таным мақсаты -объективтi шындықтағы индивидтiң санасындағы бейнемен шектеледi. Әйтседе, белсендiлiк танымның ерекшелiгi немесе байланысты екенiн түсiну үшiн, таным процессiнiң болуымен, бiр-бiрiнен айырмашылығы бар репродуктивтi және продуктивтi атты таным шындық әлемiнiң көрiнiсi ретiнде субъект санасында екi деңгейге ие екенiн ескеру қажет. Белсендiлiктiң дамуы репродуктивтi деңгейден iздеу-орындау арқылы продуктивтi деңгейге дейiнгi тұлғалық даму процесi қамти отырып жүзеге асады.
Репродуктивтi таным деңгейiнде объект (оқу материалы) сырттай қабылдауда сол деңгейде қабылданады. Т.И. Шамова репродуктивтi танымның мәнiн мақсатқа бағытталған iс-әрекет ретiнде ашады. Танымның жоғарғы деңгейi-өнiмдi келген белсендi таным болып табылады.
Педагогикалық аспект тұрғысынан белсендiлiктiң үш түрiн бөлiп қарауға болады: ақыл-ой белсендiлiгi, интелектуалды және таным белсендiлiгi.
Ақыл-ой белсендiлiгi қарапайым iс -әрекеттен бастап шығармашылықтың күрделi түрiне дейiнгi барлық деңгейдегi нағыз әмбебап iс-әрекет шарты болып табылады. Ол түрлi модификацияларда көрiнуi мүмкiн:
oo ынталандыру жаңалығынан туған зейiн белсендiлiгi және бағдарлы-зерттеу iс-әрекетiне бағытталған зерттеу белсендiлiгi ретiнде;
oo интелектуальды ынталандыру түрiндегi (Д.Б. Богоявленская) көрiнетiн тұлғалық белсендiлiк ретiнде [36].
Ақыл-ой белсендiлiгiнiң орталық ядросын когнитивтi функциялар мен процестер құрайды. Н.С. Лейтес балалық шақтың әр кезеңi - белсендiлiк дамуының өзiндiк сапалы сатысы деген қорытындыға келдi [37].
Интелектуальды белсендiлiк өзiндiк шарттарға сай ой әрекетi ретiнде түсiндiрiледi. Бұл терминнiң кең өрiс алуы, жиi қолданылуы
Д.Б. Богоявленскаяның жұмыстарымен байланысты. оның пiкiрi бойынша, интелектуальды белсендiлiк интелектуальды және интелектуальды емес факторлардан көрiнетiн жүйенiң интегралды қасиетi болып табылады.
Танымдық белсендiлiк - жалпы танымдық іс-әрекет феноменiнiң маңызды саласы, оның негiзi ретiнде адамның ең маңызды қасиетi болып табылады. Қоршаған әлемдi тек шындықтағы биологиялық және әлеуметтiк мақсатта ғана тану емес, сонымен қатар адамның әлемге деген ең мәндi қарым-қатынасымен, яғни оның алуан түрлiлiгiне енуге ұмтылуымен, санада мәндi жақтарын бейнелеуiмен, себеп-салдарлы байланыстар, заңдылықтар, қайшылықтармен түсiндiрiледi.
Танымдық белсендiлiк адамға өте маңызды және күрделi құрылым ретiнде өзiнiң психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдарға ие. Бiлiмдi белсендiру мәселесiне байланысты әр еңбектерде таным белсендiлiгiне анықтама берiледi, оның құрамды белгiлерi бөлшектенiп, мазмұны мен көлемi анықталады. Таным белсендiлiгiнiң мәселесi - педагогикалық зерттеудiң терең негiзi екенiн атап өту керек. Оның зерттелуiне маңызды үлес қосқандар:
М.Н. Скаткин, И.Ф. Харламов, М.А. Данилов, И.Л. Лернер, М.И. Махмутов және т.б. [38-42]. Маңызды әлеуметтi күшiне байланысты бұл қазiргi диалектикада, бiлiм беру тәжiрибесi мен тәрбиеде негiзгi болып саналып отыр. Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерге белсендiлiкке төмендегiдей анықтамалар берiледi:
oo адам зейiнiнiң белсендiлiгiнiң таңдаулы бағыттылығы (Н.Ф. Добрынин, Т. Рибо) [43-44].
oo таным субъектiсiнiң ақыл-ой қабiлеттерiнiң көрiнуi (С.Л. Рубенштейн).
oo әртүрлi сезiмдердi белсендiргiш (Д. Фрейер) [45].
oo адамның iс-әрекетi мен санасының деңгейiн жоғарылататын эмоциональды-ерiктiң және ақыл-ой процесiнiң ерекше қорытпасы (А.Г. Ковалев) [46].
oo бiлiмдi қарқынды меңгеруге әзiрлiк, яғни қабiлет пен ұмтылыс (Н.А. Половников) [47].
oo субъектiнiң қоршаған заттар мен құбылыстарға қатысты қайта құрылу әрекетiнiң көрiнуi (Л.П. Аристова) [48].
oo тұлғаның күшейтiлген танымдық жұмысымен сипатталатын ерiктiк жағдай (Р.А. Низамов) [49].
oo оқушының өмiрлiк күшiнiң әсерлiгi (Г.И. Щукина) [50].
oo таным мақсатына жетудегi құлықтық-ерiктiк әрекеттi жиюға ұмтылумен және бiлiм беру сипатына, мазмұнына қатысты тәрбиеленушi тұлғасының айқындалуы, әрекет сапасы (Т.И. Шамова).
Танымдық белсендiлiк көп түрлi тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен тығыз байланысты. Танымдық әрекеттiң белгiлi бiр ғылым саласымен таңдаулы қатынасы, танымдық әрекетi, оларға қатысушылармен танымдық қарым-қатынасы маңызды келедi. Сонымен бiрге, адамның барлық жоғарғы таным процестерiн өзiнiң даму деңгейiнен белсендiруде танымдық белсендiлiк тұлғаның шындықты қайта құру әрекетi нәтижесiнде ұдайы iзденiске жетелейдi.
Балалардың жеке тұлғасында танымдық белсендiлiгiнiң дамуы бес-алты жас аралығында қарқынды келедi. Бұл әсiресе баланың логикалық тапсырмаларды белсендi орындауы, жауап кiлтiн табуға ширақ келуi, бiлуге деген ұмтылысы танымдық ойындар арқылы оқу әрекетiнiң мiндеттерiн шешуде айқын көрiнедi.
Оқушыларда оқу-танымдық іс-әрекеттердің өз бетінше жүргізу дағдысын қалыптастыру - оқытудың аса маңызды мақсаттарының бірі. Мұны жүзеге асыру оқушыларды жинақтылыққа, өзін-өзі дұрыс басқаруға үйретеді, білімді саналы түрде игеріп, оны танымдық шығармашылық және қарапайым тапсырмаларды орындауда дұрыс қолдана білуге жетелейді. Сондықтан мұғалім оқушылардың қызығуын толық түрде қанағаттандыратындай, өздерінің танымдық белсенділігін мен дербестігін жүзеге асыратындай жағдай туғызуы тиіс.
Оқу процесі оқушылардың танымдық әрекеті нәтежесінде жүзеге асады, ал танымдық әрекет негізінде оқушылардың танымдық белсенділігі қалыптасады. Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде пайдалана білу болып табылады. Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру - оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты болып табылады. Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесіне педагогтардың, психологтардың, әдіскерлердің көптеген еқбектері арналған. Зерттеулерде танымдық белсенділік туралы әр түрлі пікірлер айтылады. Біреулері танымдылық белсенділікті іс - әрекет ретінде қарастырса, екіншілері жеке тұлғаның ерекше қасиеті ретінде түсіндіреді.
Б.П. Есипов : Белсенділік - шәкірт ақыл-ойының ізденімпаздығының белгілі бір дәрежесін көрсетеді, - дейді [51].
И.Я. Лернер танымдық белсенділік пен танымдық ізденімпаздық ұғымдарының ара қатынасы жөнінде бұған қарама-қарсы пікірді ұстанады.
Б.П. Есиповтың пікірімен дауласа келіп, белсенді болмай, ізденімпаз бола алмайсың дейді, яғни белсенділікті ізденімпаздық шартына жатқызады [52].
Ал Т.И. Шамова оларды бір-бірінен бөле жаруға болмайтындығын атап көрсетеді, Біз танымдық белсенділікті шәкірттің ақыл-ой және дене қуатын жәй ғана жұмылдыруына жатқызбаймыз, қайта оны жеке тұлға әрекетінің сапасы ретінде қарастырамыз, бұл сапа шәкірттің әрекет мазмұны мен процесіне көзқарасында, оның білімді және іс-әрекет тәсілдерін оңтайлы қысқа мерзімде игеруге ұмтылуында, мінез-құлық, ерік-жігерін оқу-танымдық мақсаттарға жұмылдыруында көрініс табады,-деп атап көрсетеді [53].
Г. Вяткин мен Г.И. Железовский оқушылардың танымдық ізденімпаздығын дамытудың неғұрлым тұрақты жүйесін ұсынды [54,55]. Бірінші кезеңнің мазмұны белгілі бір пәндерді оқып-үйренуде оқушылардың оқу процесіне қатынасының жай-күйін таңдаудан, екінші кезең оқу қызметін жүйелеуден құралады, белгілі бір оқу пәніне ойластырылған танымдық әрекеттің үлгісі осы жүйелеудің нәтижесі болып табылады. Үшінші кезең даму үстіндегі кейбір оқыту құралдарын әзірлеуден тұрады. Төртінші кезеңде белгілі бір пәндерді оқытудың дамитын тәсілдерінің, әдістері мен нысандарының жүйесі белгіленеді және оның тиімділігі тексеріледі. Зерттеудің қорытынды кезеңінде олардың нәтижелері қорытындыланады. Оқушылардың танымдық ізденімпаздығын дамытудың ұсынылып отырған жүйесі тек ізденімпаздықты ғана емес, сонымен бірге белсенділікті де қамтитындығын оңай байқауға болады.
Жеке адамның белсенділігі педагогикалық проблема ретінде В.И. Лазоваяның докторлық диссертациясында зерттеледі [56]. Ол әрбір көзқарасты қарастыра келе, белсенділікті жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін айтты, ол адамның әрекетке қатынасынан көрініс табады, бұл әрекет өз бетінше әрекет етуге дайын болушылық, ұмтылушылық, оны жүзеге асыру сапасы, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдау.
Сонымен қатар Н.В. Бочкинаның докторлық диссертациясында да танымдық ізденімпаздық мәселесі өте тыңғылықты да жан-жақты зерттелген [57]. Ол жеке тұлғаның ізденімпаздығы белгілі бір мағынада: әрекеттің белгілі бір тұрғысынан, оқушының қарым-қатынасы аймағы тұрғысынан, тіршілік әрекетінің белгілі бір саласы тұрғысынан алғанда өздігінше жүзеге асырудың жүйелі процестерінің белгілеріне ие болады деген қорытындыға келеді. Таңдау әрекеті мен оны іске асыру тәсілдері жеке тұлға ізденімпаздығының көрсеткіштері болып табылады. Таңдау актысы мен оны жүзеге асыру жеке тұлғаның өз бетінше ізденімпаз болуының индикаторы болып табылады. Таңдау-объективті және субъективті жағдайлардың күрделі диалектикасы. Еңбекте ізденімпаздықтың қалыптасу жағдайы айқындалады. Келтірілген шолулардан белсенділік пен ізденімпаздық ұқсас категориялар емес, сонымен бірге бұл ұғымдардың ортақ белгілері де бар, ал ізденімпаздық белсенділік белгілерінен тұрады, өйткені, өмір шындығының белгілі бір жақтары қатынаспен сипатталады. Бейнелеп айтқанда, жеке адамның белсенділігі дегеніміз серпінді ізденімпаздық, ал ізденімпаздық- тұрақты белсенділік.
Танымдық қажетсіну белсенділіктің және ізденімпаздықты дамытудың қайнар көзі болып табылады, ал танымдық қажетсінудің мынадай сипаттамалары бар.
oo танымдық қажетсіну - ең алдымен жаңа ақпаратты қажетсіну, алайда жаңа ақпараттың өзі барынша алуан түрлі нысандарда: жаңа ынталандыруда, зат туралы жаңа білімде, дүние туралы түсініктің жаңа жүйесінде көрінуі мүмкін.
oo танымдық қажетсінуге деген қанықпаушылық.
oo танымдық қажетсіну нақты жағдайға бейімделу міндеттеріне тәуелсіз және ең алдымен, таным процесінің өзіне бағытталған.
oo сезімталдықпен тығыз байланыс (Матюшкин, 1991).
Сонымен танымның негізгі және білімнің ақиқаттығының шарты - танымдық, тәжірибелік іс-әрекет. Оқушылардың танымдық әрекет құрылымы: танымдық қызығушылықтан, танымдық белсенділік, танымдық дербестік және шығармашылық әрекеттен тұрады.
Танымдық ізденімпаздықтың мазмұнына Г. Н. Кулагинаның көзқарасы неғұрлым нақты көзқарас болып табылады. Мұғалімнің танымдық ізденімпаздығын тек қажетсінуді, іс-әрекетті жүзеге асыруды және оны ретке келтіруді ғана біріктіретін тек кәсіптік біліктілікті игеруге саю дұрыс емес, себебі, бұл ұғымның мазмұнын тарылтады, - дейді ол. Негізінен оқушылардың танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру проблемаларын практикада шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсетуге болады:
oo танымдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысты ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы;
oo танымдық іс-әрекеттің тәсілдерін қалыптастыру арқылы;
oo іс-әрекеттің бағдарланушылық негізін құрайтын жалпылама білімдерді енгізу арқылы;
oo оқытуға әдістемелік білімдер элементтерін енгізу арқылы;
oo оқу іс-әрекетін өздігінше бақылауды дамыту арқылы.
Бейнелеп айтқанда, жеке адамның белсенділігі дегеніміз серпімді ізденімпаздық, ал ізденімпаздық - тұрақты белсенділік. Жоғарыдағы шолудан танымдық ізденімпаздық мазмұнын бір аяда ғана ашуға болмайтынын, яғни оны жүйелі түсіндіруді талап ететін күрделі ұғым деп қарастыруымыз қажет екенін байқадық.
Бүгінгі қоғамда оқушының академиялық-энциклопедиялық білім жиынтығы жеткілікті болғанымен, күнделікті өмірде кездесіп отырған түрлі жағдаяттарға икемсіздігі байқалып жатады. Бұл оның өмір сүру үрдісінде қажетті құзіреттіліктерінің қалыптаспағанын айғақтайды. Қазақстан Республикасының 12 жылдық жалпы орта білімнің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының жобасында Құзіреттілік - әрекеттің әмбебап тәсілдерін оқушы игеруі арқылы көрінетін білім беру нәтижесі деп көрсетілген [58]. Әрине, бұл жердегі әрекет-танымдық әрекет. Танымдық іс-әрекет - оқушының білімге деген өте белсенді ақыл-ой әрекеті. Психологтардың зерттеулеріне қарағанда, танымдық іс- әрекеттің қалыптасуы өздігінен тұйыққа тірелген автономиялық үрдіс емес. Ол тек әлеуметтік орта қоршауымен, адамның өзіндік қызмет сипатымен ғана емес, жеке тұлғаның кәсіби іс-әрекеті, танымдық қажеттілігін оятуға ынталандыратын оқу және тәрбие үрдісі, сондай-ақ өзінің жеке басының белсенділігімен, ұжымдық іс-әрекет рөлімен және оның ұстанған позициясымен үндесе жүргізілетін күрделі үрдіс. Қызығу - танымдық іс-әрекеттің қозғаушы күші. Оқушының қызығу жәрдемімен оқып- үйрену барысында қабілеті ашылып, дарыны ұшталады, өз күшіне, мүмкіндігіне сенімі артады, кісілігі қалыптасып дара тұлғалық сипаттарға ие бола бастайды.
К.Д. Ушинскийдің пікірінше, оқытудың алғашқы сатысында мұғалімнің басқарушылық және сөйлей білу қабілеті, сұрақтар қойып, оны оқушыларға жеткізу, оқыған кітабын шәкірттеріне әңгімелеп беру, сурет бойынша әңгіме-сұхбат өткізу сияқты іс-әрекеттер маңызды болып табылады. Бірақ мұғалімнің ролін ескере отырып, ол оқушының белсенділігі мен ізденімпаздығын дамыту мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау және тәжірибе өткізу, көрнекіліктер дайындау сияқты өзіндік жұмыстардың маңыздылығына тоқталады.
Н.Г. Чернышевский еңбектерінде танымдық белсенді әрекеттің оқыту барысында алатын орнына мән берді. Егер біздің балаларымыз шын мәнінде білімді боламын десе, білімді өз бетімен игере алуы, ізденуі керек, - деп жазды [59].
В.Г. Белинский жан-жақты адам тәрбиелеп шығарудағы ақыл-ой тәрбиесіне, оқытудың индуктивті әдісіне көңіл бөлді, соның нәтижесінде оқылатын материалды түсіну қабілеті дамиды деп есептеді. Анализден - синтезге өту, мысалдан ереже шығару-оқытудағы ең тиімді жүйе, - деп жазды ол [60].
А.В. Герценнің пікірінше, оқушылар білім көзі-кітапта екендігіне саналы түрде қарауы және көркем, ғылыми кітаптарды өздігінше оқуы керектігін айтты. Жан-жақты білімділіктің өте зор құралы-өздігінше оқу, -деді ол [61].
А.А. Кирсанов оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту мақсатында оқу процесінің әр кезеңінде оқу тобына түрлі деңгейдегі тапсырма ұсынып, деңгейлік тапсырмалардың тиімділігін ғылыми тұрғыда дәлелдеп берген [62].
П.Ф. Каптерев педагогикалық үрдіс оқушы мен мұғалімнің бірлескен әрекеті: бір жағынан, бұл - мұғалімнің бағыттаушы, ал екінші жағынан - оқушының өзіндік ішкі әрекеті. Ол оқушының білім игерудегі белсенділігі мен қызығушылығына, талпынысына ерекше мән берді. Каптерев оқушының білімді игерудегі ішкі мүмкіндіктерін зерттеуді бірінші орынға қойды [63].
Н.Ф. Талызина, психологиялық заңдылықтарға сүйене отырып, шәкірттердің шығармашылығы, өзіндік жұмыстары оқушылардың ойлау өрісін кеңейтіп, ой қиялын қияға жетелейді, танымдық белсенділігін арттырып, білімдерін тереңдетеді деп түсіндіреді [64].
Қазақ мектептерінде дидактикалық міндеттерді шешуде Ы. Алтынсарин үлкен үлес қосты [65]. Ол оқытудың жеке әдіс-тәсілдеріне мыналарды жатқызады:
oo Оқыту әдісі - бұл оқушының білімге құштарлығын оятатын, алған білімін тереңдету мақсатында өз бетінше білім көтеруіне бастайтын жол;
oo Сабақта оқушының белсенді ой-әрекетін жаттықтыру. Маңыздысы - оқушының өз бетінше ойлана білуі ... [66].
Қазақтың көрнекті педагог-ғалыидары М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Көбеев балалардың танымдық қызығушылығын тудыра отырып, танымдық белсенділігін дамытуда құнды пікірлер айтты [67-69].
А. Байтұрсынов бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алу керек , мұғалімнің міндеті балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру және белгіленген мақсатқа қарай бағыттап отыру керек екендігін айтты [70].
М. Жұмабаев оқыту процесінде қарапайымнан күрделіге көше отырып, өз бетінше оқуға, өз бетінше білім алуға үйрету қажеттігін көрсетеді. Ол: бала заттарды, көріністерді ұқсас сындары бойынша тап-тапқа бөліп үйренсін ..., жеңілден ауырға көшуді естен шығармау керек, көоіністердің, ойлардың араларындағы байламды һәм олардың қайсысына себеп екенін тауып үйренсін. Бұл балағамысалдардан ереже-заң шығартқызып үйрету секілді істерден болады, - деп жазды .
С. Көбеев: Дегенмен, баланың оқуға ынталы болуы, оның оқу жасына дейінгі үйдегі тәрбиесіне де байланысты... Бала оқуға неғұрлым ынталы болса, соғұрлым жақсы оқиды. Мектепке барғаннан кейін де бала жақсы оқу үшін үй тәрбиесі де өз ықпалын тигізеді. Ал осы тәрбиені беретін оның ата-анасы, - деп жас ұрпақтың саналылығы, оқуға ынтасы үйдегі тәрбиесіне байланыстылығын айтты .
Р.С. Омарованың ғылыми зерттеулерінде Ресейде кеңес үкіметінің алғашқы жылдарындағы көптеген ғалымдар мен мемлекет қайраткерлері еңбектерінде оқыту үрдісіндегі оқушының танымдық белсенділігін, ізденімпаздығын дамыту мәселелері көтерілді (В.И. Ленин, А.В. Луначарский, М.И. Калинин,
Н.К. Крупская, П.П. Блонский, А.П. Пинкевич және т.б.), - делінген [71].
Ресейде 50-ші жылдары дейін мектептерде түсіндіру - иллюстративті оқыту догмалық сипатта болды. 50-ші жылдардан кейін ғылыми-техникалық прогресс оқу үрдісінің тиімділігін арттыру және өмір талабына сәйкес оқыту әдістемесін жасауда дидактар мен әдіскерлер оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру мәселесіне көңіл бөлді. Бұған оқушының танымдық әрекетін дамыту теориясына тоқталған Е.А. Голанттың оқу үрдісіндегі оқушының ойлау қабілетін дамытудағы тәрбиенің маңыздылығын дәлелдеп жазған монографиясы мысал бола алады [72].
Оқушылардың танымдық белсенділігін, ақыл-ой қабілеттерін дамытуда, оқуға қажетті біліктер мен дағдылар, алған білімнің саналылығы және біліктігін қамтамасыз етуде өзіндік жұмыстың маңызы зор.
Е.Я. Голант білімдер жүйесін меңгерудегі баланың дербестігі мен белсенділігі - оның интеллектілік жан-жақты дамуына, шығармашылық ойлай білу қабілетінің артуына ықпал ететін құрал деп жоғары бағалады.
Танымдық белсенділік - бір ғана белгімен көрсетуге болмайтын ұғым, оның алуан түрлі сипатын айқын көруімізге болады. Белсенділік деп адамның іс- әрекеті үстіндегі жағдайын айтады. Таным - бұл әр жақты процесс. Ол білмеуден білуге қарай бағытталған ой қозғалыстарының адам миында бейнеленуі (Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев) [73-74].
Белсенділік (қарқындылық, беріктік, төзімділік) - білім алушының іс- әрекет пәнімен тікелей араласу дәрежесін анықтайды. Оқушылардың белсенділігін басқару дәстүрлі түрде белсендіру деп аталады. Белсендіру - бұл оқытушының белгілі мақсатқа бағытталған әрекеті, мазмұнды, көлемді оқу қолданылатын және қызығушылығын тудыратын, белсенділігін, шығармашылығын арттыратын, көзқарасын кеңейтетін , білімді меңгерудегі оқушының өзіндік үйренуі, дағды мен шеберліктің қалыптасуы, оларды тәжірбиеде қолдану әрекеті.
Оқу белсенділігінің әдіснамалық негізі-таным теориясы болып табылады. Танымның мақсаты жеке тұлғаның санасындағы обьективтік шындықтың бейнеленуі болып табылады. (Н.Д. Хмель, Г.Т. Хайруллин, Б.И. Муканова) [75-77].
Танымдық белсенділік деп мотивациялық -тұлғалық, мазмұндық - амалдық және процессуалды - жігерлік бөліктерінен тұратын тұлғаның интегралдық құрылымын, сипаттамасын айтамыз. Танымдық белсенділіктің әр бөлігі өзіне тән белгілі бір қызмет атқарады:
oo мотивациялық - тұлғалық қызығуды тудырады, оқу-танымдық белсенділікті оятады;
oo мазмұндық -амалдық оны іске асыру үшін негіз жасайды және жүзеге асыруға мүмкіндік береді;
oo процессуалды - жігерлік оның аяқталуын қамтамасыз етеді.
Әр бөлік өз қызметі арқылы оқу-танымдық белсенділіктің белгілі бір кезеңін жүзеге асырады. Оқушының танымдық белсенділігі өз кезегінде қабылдау, есте сақтау, ойлау, қиялдау үрдістері мен зейінін тұрақты күйін қажет етеді. Оқу барысында оқушының таным белсенділігін арттыруды олардың өз бетінше танымдық ықылас-ынтасын, шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастыру керек.
Танымдық белсенділіктің үш дәрежесін ажыратуға болады:
1-дәреже-жаңғыртушы белсенділік - материалды жадылап, қайта жаңғыртуға, үлгі бойынша қолданып, меңгеруге ұмтылысымен сипатталады. Белсенділіктің бірінші дәрежесіне тән көрсеткіш оқушының бойында білімін тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2-дәреже -түсіндіруші белсенділік - оқушының оқығанын зерделеуге, оны өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда пайдалану жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді. Екінші дәрежеге тән көрсеткіш оқушының бастаған істі аяғына дейін жеткізуге ұмтылуынан, қиындыққа тап болғанда оны жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3-дәреже-белсенділіктің шығармашылық дәрежесі - оқушының тапсырманы шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады. Бұл дәреженің ерекшелігі - мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтаның негіздері мен әр алуандығы.
Қазіргі кездегі педагогика өкілдерінің пікірі бойынша дидактикадағы негізгі мәселе оқу үрдісінде оқушының белсенділігін арттыру болып табылады. Бұл үшін оқыту саналы, ерікті негізде жүргізіліп, оқытуда дайын білімді беру, есте сақтау, қабылдау ғана емес, оқушының білімі өз бетінше қызмет нәтижесінде кеңею керек. Осыдан оқушының жеке тәжірибесі мен іс жүзіндегі іс-әрекеті шығады. Білім, білік, дағды оқушыда өзіндік белсенділік негізінде, ал бұл қабілеттер оқушының психикалық белсенділігі нәтижесінде пайда болады. Оқушының танымдық белсенділігін арттыру жұмыстары сабақ үрдісінде жүреді. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруда төмендегідей оқыту формаларын ұйымдастыруға болады: жеке оқыту, ұжымдық оқыту (шығармашылық сабақтар семинарлар, конференциялар, олимпиада, экскурссия, іскерлік ойын т.б.) жеке ұжымдық жұмыстар (шығармашылық ой, пәндік апталықтар, ғылыми апталық, жобалар т.б.) арқылы, оқушылардың өзіндік ұйымдастыруы барысында жүзеге асыруға болады.
Оқыту барысында оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру үрдісінің мынадай құрылымын негіздейміз:
oo мақсатты компонент - ол оқытудың жалпы және нақты мақсаттарынан тұрады;
oo уәждік компонент - ол арнаулы құралдардың, әдістер мен тәсілдердің көмегімен оқушылардың бойында танымдық қажетсінудің пайда болуын қамтамасыз етеді;
oo мазмұнды-операциялық компонент - ол оқушылардың оқытушы-оқушы деген дидактикалық өзара іс-қимыл барысында және ұстаздың тікелей немесе жанама түрде қатысуымен ұйымдастырылған ізденімпаздық жұмыс барысында игерілетін білім мен әрекет тәсілдерінің жүйесін қамтиды;
oo ерік компоненті - ол оқушылардың назарын, қажыр-қайратын шоғырландырады, танымға деген іштей сезімталдық пиғылды туғызады, мұның өзі білім мен әрекет тәсілдерін игеруге, танымдық қажетсінуді қанағаттандыруға және сайып келгенде, оқыту мақсаттарына қол жеткізуге септігін тигізеді;
oo бағалау-нәтижелік компоненті - ол оқу нәтижелерін ұстаздың талдауы, олардың алға қойылған мақсаттарымен үйлестіру және қажет болған жағдайда оқытудың келесі кезеңін жобалау кезінде ескеру үшін олардың үйлеспеу себептерін анықтау.
oo Сонымен қатар В.А. Селиванов танымдық іс-әрекеттің мақсатын белгілеудің үш нұсқасын бөліп көрсетеді , олар ерік күшінің түрлі сипатын анықтайды:
oo оқу-танымдық әрекет мақсатын мұғалім белгілейді. Шәкірт бұл мақсатты жеңіл-желпі қабылдайды, бұл ерік күшінің төмен болғанына байланысты;
oo мұғалім тапсырманы немесе тақырыпты хабарлайды, осыған сәйкес танымдық іс-әрекетті жүзеге асыруы тиіс, сөйтіп осы негізде оқушы оның мақсатын өзі немесе мұғаліммен бірге айқындайды, мақсаттың қойылуында ізденімпаздықтың көп болуы ерік күшінің неғұрлым жоғары деңгейде болуын айқындайды;
oo оқушы өзінің танымдық іс-әрекетінің мақсатын өз бетінше айқындайды, бұл - жеке өз бетімен жұмыс ңстеу болып табылады.
Мұндай жағдайда ерік күшінің деңгейі неғұрлым жоғары [78]. Жеке адамның ерік күшін іске асыру үшін мақсат қою маңызды. Ал бағалау-нәтижелік компоненті нәтижелерді өздігінен бағалау өлшемдері мен тәсілдерінің жүйесін қамтиды.
Оқушының өзіндік бағалауы кезінде оның дербестігі, өздігінен істейтін әрекеті арта түседі.
oo іс-әрекет бағытын, нақты мақсат-міндеттерін аңғару;
oo өз мүмкіндіктерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz