Конституциялық құқықтың жүйесі
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
С.Қ. Амандықова
Қазақстан Республикасының
конституциялық құқығы
Оқу құралы
Астана, 2018
ӘОЖ 342
ҚБЖ 67.400
А 52
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Ғылыми кеңесінің шешімімен басып шығаруға ұсынылады
№15 хаттама, 4 маусым 2018 жыл
Пікір жазғандар:
Дулатбеков Н.О. - заң ғылымдарының докторы, профессор
Бусурманов Ж.Д. - заң ғылымдарының докторы, профессор
Әбішев Х.Ә. - заң ғылымдарының кандидаты, профессор
Амандықова С.К.
А 52 Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы: Оқу құралы. - Астана, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, 2018. - 191 б.
ISBN 978-601-337-055-2
Оқулықта 1995 жылы жалпыхалықтық референдумда қабылданаған Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде еліміздің конституциялық құрылысы мен жүйесі, мемлекеттік басқару нысаны мен конституциялық қағидалар, конституциялық құқықтың негізгі институттары болып саналатын - адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары, конститу. Сонымен қатар, ҚР Конституциясының даму кезеңдері, Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулардың саяси-құқықтық негіздері зерделенген.
Оқу құралында Қазақстан Республикасы Президентінің, Парламентінің, Үкіметінің, Сот билігінің, конституциялық-құқықтық мәртебелеріде талданып зерттелінген.
Оқулық схема-кестелермен, тест тапсырмаларымен, өз бетімен циялық міндеттері, азаматтық қоғам, сайлау жүйесі, ҚР азаматтығының негіздері жан-жақты талқыланып қарастырыладыдайындауға арнаалған сұрақтармен қамтылған.
Оқу құралы заң факультетінің құқықтану, халықаралық құқық мамандығы және құқыққорғау қызметі студенттеріне, магистранттарына және докторанттарына, сондай-ақ Қазақстан Республикасының конституциялық құқығын өз бетімен оқып-танушы көпшілік қауымға арналған.
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, 2018
Амандықова С.К., 2018
МАЗМҰНЫ
Алғы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
I ҚР конституциялық құқығының пәні, тәсілі және қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1. Конституциялық құқықтың пәні және түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ...
7
2. Конституциялық құқықтың жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
3. Конституциялық құқықтың қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
4. Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының әдісі және рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
5. Конституциялық құқықтық нормалар: тұжырымдамасы, ерекшеліктері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
6. Конституциялық және құқықтық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ...
12
II Қазақстан Республикасының конституциялық дамуының мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1. Қазақ ССР Мемлекеттік егемендік туралы декларациясы - Қазақстанның конституциялық эволюциясының жаңа кезеңі ... ... .
14
2. ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы Қазақстан Республикасының мемлекеттілігінің рәмізі ... ... ... ... ... .
16
3. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы ... ... ..
17
III Қазақстан Республикасының конституциясы - мемлекеттің негізгі құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
1.Конституцияның тұжырымдамасы және негізгі түрлері ... ... ... ...
19
2. Конституцияның мәні мен заңдық қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ...
20
3. Конституцияның құрылымы және оның ерекшеліктері ... ... ... ...
22
4. Конституцияға ресми түсіндірме беру. Қазақстан Республикасының Конституциясын қайта қарау тәртібі ... ... ... ... ..
24
IV Адам және азаматтың конституциялық-құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
1. Қазақстан Республикасында адам және азамат құқықтары түсінігі және принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
26
2. Конституциялық құқықтар мен бостандықтар ұғымы ... ... ... ... ..
28
3. Жеке құқықтар мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
4. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтар ... ... ... ..
30
5. Саяси құқықтар мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
6. Қазақстан Республикасында адам және азаматтардың конституциялық міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
7. Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасындағы құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... .
37
V Қазақстан Республикасы азаматтығының конституциялық-құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
1. Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы түсінік ... ... ...
39
2. Қазақстан Республикасы азаматтығының принциптері ... ... ... ...
40
3. Қазақстан Республикасының азаматтығын алу негіздері ... ... ... .
41
4. Қазақстан Республикасының азаматтығын тоқтату негіздері ... ..
44
5. Қазақстан Республикасының азаматтығына байланысты істерді шешу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
VI Қазақстан Республикасындағы сайлау құқығы және сайлау жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
1. Қазақстан Республикасындағы сайлау құқығының ұғымы ... ... ..
49
2. Сайлау құқығының принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
3. Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесінің ұғымы ... ... ...
52
4. Қазақстан Республикасындағы сайлау органдарының жүйесі ... .
53
5. Сайлау округтері мен сайлау учаскелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
58
6. Сайлаушыларды (таңдаушыларды) тіркеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
59
7. Сайлау алдындағы үгіт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
59
8. Дауыс беру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
9. Сайлау бостандығының кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
VII Қазақстан Республикасының конституциялық жүйесінің негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
1. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының түсінігі мен принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
2. Қазақстан Республикасының экономикалық негізі ... ... ... ... ... ...
66
3. Қазақстан Республикасының саяси негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
4. Қазақстан Республикасы - зайырлы, демократиялық және құқықтық мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
68
VIII Қазақстан Республикасы Президентінің институты ... ... ...
70
1. Қазақстан Республикасында Президенттік институтының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
70
1. Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық-құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
3. Қазақстан Республикасы Президентінің құзыреті ... ... ... ... ... ... .
73
4. Қазақстан Республикасы Президентінің актілері ... ... ... ... ... ... ..
80
5. Қазақстан Республикасы Президентінің бақылауы мен жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
IX Қазақстан Республикасы Парламенті қызметінің конституциялық-құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
83
1. Парламентаризм түсінігі және Қазақстан Республикасы Парламентімен арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
83
2. Парламенттің құрылу тәртібі мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ...
84
3. Парламенттің құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
85
4. Парламенттің ұйымдастырушылық-құқықтық қызмет нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
87
5. Парламенттік тыңдаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
88
6. Заң шығару процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
89
Х Қазақстан Республикасының Үкіметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
93
1. Қазақстан Республикасының Үкіметі - атқарушы биліктің жоғары алқалы органы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
93
2. Қазақстан Республикасының Үкіметін қалыптастыру, оның құрамы және өкілеттік мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
94
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ...
95
4. Қазақстан Республика Үкіметінің актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
97
5. Үкіметтің мемлекеттік органдармен қарым-қатынасы ... ... ... ... .
97
XI Қазақстан Республикадағы конституциялық бақылаудың негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
99
1. Конституциялық бақылаудың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
99
2. Қазақстан Республикасындағы конституциялық бақылау институтының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
100
3. Конституциялық Кеңес және оның мүшелерінің құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
101
4.Конституциялық Кеңестің құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
103
5. Конституциялық іс жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
104
6. Конституциялық Кеңестің актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
105
XII Қазақстан Республикасындағы сот билігінің конституциялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
108
1. Сот билігінің конституциялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
108
2. Қазақстан Республикаcындағы сот жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
110
3. Қазақстан Республикасындағы судьялардың конституциялық-құқықтық мәртебелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
114
XIII Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың конституциялық-құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ..
118
1. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
118
2. Маслихаттар - жергілікті өкілді органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
119
3. Маслихаттардың - жергілікті өкілді органдардың құзыреттері ...
121
4. Маслихат қызметінің құрылымы және ұйымдық нысандары ... .
124
5. Жергілікті атқарушы органдар ұғымы және құрылымы ... ... ... ...
127
6. Жергілікті атқарушы органдардың құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ..
130
Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы бойынша өз бетімен дайындалуға арналған сұрақтар ... ... ... ...
132
Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы пәнінен кестелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
136
Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы пәнінен тест сұрақтары мен жауаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
161
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
185
АЛҒЫ СӨЗ
Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретiнде орнығуы Республиканың конституциялық дамуын мақсат тұтады. Конституциялық реформа тұрақты құбылыс. Қазақстан Республикасындағы көпқырлы қоғамдық-мемлекеттік өзгерістер конституциялық заңнаманы қарқынды жаңартуға әкеліп соғады, бұл өз кезегінде конституциялық дамуға жол ашады. Қазіргі уақытта ұлттық құқықтық жүйені қалыптастыру жүріп жатыр және осыған байланысты республиканың конституциялық құқығының негізгі институттарын зерттеу өте маңызды болып келеді. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызды жалпыхалықтық референдумда қабылданған конституциясы Қазақстаннның мемлекеттік құрылысы мен конституциялық дамуының негізін қалаған басты саяси-құқықтық құжат болып саналады.
Республикадағы мемлекеттік билікті ұйымдастыру, адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін анықтау, билік тармақтарының тепе-теңдік әрі тежемелік принципін қамтамасыз ету, азаматтық қоғам институтының нығаюы, президенттік басқару нысанының қалыптасып дамуы сайлау жүйесі мен ҚР азаматтығының негіздері - конституциялық құқық пәнінің зерттеу объектісі болып табылады.
Оқулықтың міндеті - конституциялық құқықты ғылыми тұрғыдан саралау, еліміздің конституциялық даму тарихи мен кезеңдерін зерделеу, конституциялық дамудың бағыт-бағдарын талдау болып табылады.
Бұл еңбекте кәсіби және тұрақты жұмыс істейтін Парламенттің қызметі, заң шығару үдерісі, сайлау жүйесінің конституциялық аспектілері кеңінен қарастырылады. Автор адам, қоғам және мемлекет арасындағы қарым-қатынасты конституциялық құқық шеңберінде ғылыми-танымдық мазмұнын ашады. Адам, оның өмірі мен құқықтыры және бостандықтарының республиканың ең қымбат қазынасы ретінде айқындалған конституциялық қағиданың мәніне үңіледі. Мұнымен қоса адам құқығы мен мүддесінің мемлекет мүддесінен басым тұруының маңызын ашып жіктейді. Оқулықта конституциялық құқықтың негізгі институттары (азаматтық институт, сайлау құқығы, адам мен азаматтың құқықтық мәртебесі институты, конституциялық бақылау, жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару институты және т.б.) қарастырылады.
Оқу құралы конституциялық құқық курсы бойынша схемалармен, тесттермен және оқу курс бағдарламасының библографиясымен қамтылған.
I. ҚР КОНТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПӘНІ,
ТӘСІЛІ ЖӘНЕ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ
1. Конституциялық құқықтың пәні және түсінігі
Конституциялық құқық ҚР ұлттық құқық жүйесінің негізгі саласы болып табылады. Құқықтың барлық басқа салалары секілді, бұл жалпы белгілермен анықталған ішкі бірлікпен сипатталатын құқықтық нормалардың жиынтығы, сонымен қатар басқа да құқық салаларының нормаларымен ерекшеленеді. Конституциялық құқықты құқық саласы ретінде, ғылым ретінде және оқу пәні ретінде қарастыруға болады. Белгілі бір құқық саласының нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар оның пәні деп аталады. ҚР конституциялық құқығы бүкіл қазақ қоғамы мен мемлекеттің барлық құрылымының негізін құрайтын және мемлекеттік билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты қатынастарды реттейді.
Конституциялық құқық пәнінің ерекшілігі, оның нормалары жоғарыда аталған салалардағы іргелі қатынастарды реттейтіндігінде. Осылайша, құқықтың осы саласының пәні, іргелі ретінде анықталатын қатынастар болып табылады. Конституциялық құқықтық нормалар, ең алдымен, мемлекеттің құрылымын анықтайтын негізгі қағидаларды белгілейді. Қоғамдық жүйе мен мемлекеттік құрылысты анықтайтын, олардың нормаларын белгілейтін іргелі қатынастар Конституцияның Жалпы ережелер бөлімінде көрсетілген.
Олар мемлекеттің маңызды сипатын береді: мемлекеттік құрылымның нысаны, мемлекеттік басқару нысаны, мемлекеттік биліктің қайнар көздері, оны жүзеге асыру қағидаттары, экономикалық және саяси жүйелердің негіздері және т.б. Сонымен бірге биліктің бөліну принципі конституцияда көрсетілген. Қазақстан Республикасының қолданыстағы 1995 жылғы Конституциясында бұрынғы конституциялардағыдай конституциялық құрылыстың негізі деген жалпы тұжырымдама жоқ. Мемлекеттің азаматтығына жататындығын, адамның қоғамға және мемлекеттің құқықтық мәртебесін анықтайтын қағидалар конституциялық құқық пәні болып табылады.
Конституциялық-құқықтық нормалар мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қатысты негізгі қағидаларды белгілейді. Олар органдардың түрлерін және олардың құқықтық мәртебесін, сондай-ақ білім беру тәртібін, құзыреттілікті, ұйымдық-құқықтық нысандарын, олар шығарған актілерді анықтайды.
Осылайша, конституциялық құқық, қоғамдық қатынастарды, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы негіздерін, адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жүйесін белгілейтін және реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығын қалыптастыратын Қазақстан Республикасының ұлттық заң жүйесінің жетекші саласы болып табылады.
2. Конституциялық құқықтың жүйесі
Конституциялық құқық бөлек институттарға жіктелетінін атап өту қажет. Конституциялық-құқықтық институттар конституциялық құқықтың белгілі-бір қағидалар жүйесін құрап, біртектес және өзара байланысты қоғамдық қарым-қатынастарды реттейді. Бұл саланың жүйесі жүйелердің өзара байланыс уағдаластығын, ішкі бірлестікпен сипатталатын, құқықтық салалар жиынтығын құрайды.
Конституциялық құқық институттары қатарына ҚР Конституциялық құрылыс негіздері, адам және азаматтың құқықтық мәртебе негіздері, азаматтық институт, таңдау құқығы, президенттік институт, парламентаризм институты, Қазақстан Республикасындағы конституциялық бақылау жатады. Конституциялық құқық институттары қатарына Қазақстан Республикасындағы әділеттілік институттарын және жергілікті мемлекеттік басқару жатқызу қажет.
Конституциялық құқық нормалары адам және азаматтың құқықтық мәртебесі негіздерін құрайтын, адамның табиғи, ажырамас құқықтар институттарын бекітеді. Бұл нормалар мемлекет пен тұлға арасында пайда болатын қарым-қатынасты реттейді. Бұл институт адам және азаматтың конституциялық кепілдемесін қамтиды. Бұл институттың құрамы ҚР-ның адам және азаматтың міндеттемелерінен тұратын, нормалар жиынтығы болып табылады.
Мемлекеттік билік пен басқару жүйесін реттейтін, нормаларды біріктіретін, мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін бекітетін институт. Нормалардың негізгі бөлігі Қазақстан Республикасы Конституциясынан, заңдардан, Президент актілерінен және өзге де нормативтік актілерден құралады.
Конституциялық құқық жүйесі Конституциялық жүйемен ара қатынаста болуы толық түсінікті. Бұл ретте, олар бір-бірімен байланысатынын, бірақ сәйкес келмейтінін атап көрсету шарт.
3. Конституциялық құқықтың қайнар көздері
Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының қайнар көздері дегеніміз - мемлекеттің аумағында қоғамдық қатынастарды реттейтін мемлекеттік билікті ұйымдастыратын, ҚР аумағында әрекет ететін ететін нормативтік құқықтық актілер болып табылады.
Мағынасы бойынша коституциялық құқықтың қайнар көздері әр түрлі. ҚР конституциялық құқығының басты қайнар көзі - конституция. Бұның себебі конституция жоғарғы заңдық күшке, републиканың барлық территориясында тікелей әрекетке ие. Өзге қайнар көздер контитуция нормаларынан шығады. Сонымен қатар, Конституциялық құқықтың негізгі қайнар көздеріне конституциялық заңдар жатады. Олар маңызды мемлекеттік-құқықтық мәселелерді реттейді.
Заңдар - бұл конституциялық құқықтық нормалар арасында ең танымал қайнар көз болып саналады.
Конституциялық құқықтың қайнар көздерінің ішінде ең ерекше орын декларацияларға тиесілі. Олардың қатарына 1993 жылы 25 қазанда қабылданған ҚР егемендігі туралы декларацияны жатқызуға болады. Оларды әдетте мемлекеттің конституциялық құқығының дамуын, бағытын анықтайтын концепциялар құрайды. Бұлардың әрбірінің өз алдына құқықтық маңызы бар. Конституциялық құқық саласы қайнар көздерінің түрлері тұрақты болып келеді, олардың көпшілігі конституцияда көрініс тапқан.
Конституцияның 4-ші бабында ҚР-дағы қолданысқа ие құқықтың қайнар көзі ретіне конституция нормалары мен басқа нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарттар мен мемлекеттің өзгеде міндеттемелері танылады.
Конституциялық құқықтың қайнар көздері болып Парламенттің, Конституциялық Кеңестің және Жоғары Соттың нормативтік қаулылары да жатады. Конституциялық құқықтың қайнар көзі ретінде конституция мен конституциялық заңдардың ресми талқылауы берілген актілерді де көрсету керек.
Конституциялық құқықтың қайнар көздеріне мемлекетпен ратификацияланған және сол мемлекет заңнамасынан жоғары тұратын, қолданылатын халықаралық келісім-шарттар да жатады.
Парламент палаталары мен палаталар төрағаларының нормативтік актілері де конституциялық құқықтың қайнар көзі ретінде саналады. Конституциялық құқық қайнар көздеріне мемлекет басшысы ретінде президент жарлықтары, мемлекеттік билікті басқару қатынастарын реттейтін жергілікті мемлекеттік билік органарының шешімдері де жатады.
Айта кететін жәйт конституциялық құқықтық нормаларға ие нормативтік құқықтық актілер жиі өзгертулерге ұшырап отырады, кейде кері қайтарылады. ҚР конституциялық құқық жүйесін құрайтын заңнамалар құрылу сатысында болғандықтан ұдайы өзгерістерге ұшырап отырады. Ұдайы өзгерістерге ұшырап отыру жағдайы конституциялық реформалармен де түсіндіріледі. Бұл өз кезегінде ҚР мемлекеттілігінің құрылу процесі ретінде көзделеді.
4. Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының әдісі және рөлі
Конституциялық құқық әдісімен қоғамдық қатынастарға құқықтық әсер ету әдістерінің жиынтығы түсініледі.
Конституциялық құқықтың негізгі әдістері - міндеттеу, тыйым салу және рұқсат ету әдістері жатады
Конституциялық құқықтық әдіс императивті принциптерге негізделген. Конституциялық-құқықтық реттеудің негізгі нысаны міндетті болып табылады. Атап айтқанда, Конституцияның 38-бабында азаматтар табиғатты сақтауға міндетті. Конституция тыйым салу әдісін де қолданады. Мәселен, Қазақстан Республикасы Конституциясының 43-бабы 1-тармағы бойынша Президент өкілетті органның депутаты бола алмайды. Рұқсат ету әдісі адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін реттейді, сондай-ақ мемлекеттің конституциялық органдарының өкілеттіктерін анықтайды.
Конституциялық құқық, ұлттық құқық жүйесінің негізі болып табылатын, оның басқа салаларының - әкімшілік, азаматтық, еңбек, қаржылық, қылмыстық және басқалардың негізін анықтайды. Бұл конституциялық заңда отандық құқық жүйесінің жеке салаларының негізгі принциптерін белгілейтін нормалар бар екеніне негізделеді.
5. Конституциялық құқықтық нормалар: тұжырымдамасы, ерекшеліктері мен түрлері
Конституциялық құқықтық нормалар мемлекеттің, жеке тұлғаның және қоғамның мемлекеттік билікті ұйымдастыру мен қоғамды басқарудағы қарым-қатынастарының мәнін құрайтын іргелі әлеуметтік қатынастарды реттейтін нормалар болып табылады. Конституциялық және құқықтық нормалардың негізгі қайнар көздері Қазақстан Республикасының Конституциясы мен конституциялық заңдары болып табылады. Конституциялық құқық нормалары құрамдас және жалпы реттеуші сипатқа ие. Бұл конституциялық және құқықтық нормалар қоғамның конституциялық құрылымының негіздерін, мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін, адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін және т.б. анықтайды.
Конституциялық құқықтық норма өзіндік құрылымымен ерекшеленеді. Конституцияның көпшілік нормаларында гипотеза мен диспозиция болғанымен әдетте санкция болмайды. Конституциялық және құқықтық нормаларды жіктеудің әр түрлі негіздері бар. Ең алдымен, олар заңды күшімен ерекшеленеді. Ең үлкен заңды күш - Қазақстан Республикасының Конституциясы.
Келесі маңыздылығына байланысты Конституциялық заңда көзделген ережелер болып табылады. Нормативтік күші бойынша келесі акті бұл, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары болып табылады. Осыған қоса, конституциялық теорияда Қазақстан Республикасында нормативтік-құқықтық актілер иерархиясында заңдардан кейін орын алатын Президенттің заң күші жарлық шығару өкілеттігі 2017 жылғы Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулардан кейін толықтай алынып тасталғанын атап өткен жөн.
- Іс-әрекет аумағына байланысты нормалар республикалық, аймақтық және жергілікті деңгейлерге бөлінеді. Республика аумағындағы конституциялық-құқықтық нормалардың әсері бүкіл республиканың аумағына таралады, облыстық нормалар Республиканың белгілі бір бөлігінде жұмыс істейді. Жергілікті нормалар аймақта, аудандарда және т.б. қолданыста болады.
- Конституциялық құқықтық нормалар реттелетін қатынастардың саласына байланысты. Мысалы׃ конституциялық құрылыстың негіздерін реттейтін нормалар; адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін негіздейтін нормалар; мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін белгілейтін нормалар және т.б. болып бөлінеді.
- Соңғы кезде ғылыми ортада заң саласының ғалымдары арасында конституциялық құқық нормаларына тек материалдық қана емес, сонымен қатар процедуралық нормалар да қарастырылуда. Процедуралық нормаларға конституциялық құқықтық қатынастардың процедуралық аспектілерін жатқызуға болады. Заңнамалық үдерістерді, сайлау процесін және т.б. реттейтін нормаларды атап өтуге болады.
6. Конституциялық және құқықтық қатынастар
Конституциялық құқықтық қатынастар арнайы пәндік құраммен сипатталады. Конституциялық және құқықтық қатынастар субъектілеріне: адамдар, мемлекет, депутаттар, жоғары және жергілікті билік органдары, Қазақстан Республикасының сайлау органдары және т.б. жатады. Осылайша, республикалық референдум өткізу кезінде Қазақстан Республикасының барлық азаматтары конституциялық және құқықтық қатынастар субъектісі ретінде әрекет етеді. Сол сайлауды өткізу кезінде субъектілердің бірі Қазақстан Республикасының сайлау органы болып табылады және т.б. Конституциялық-құқықтық қатынастар - мемлекеттік билікті жүзеге асыру процесінде туындайтын және конституциялық құқық нормаларын реттейтін жеке тұлғаның мемлекетпен өзара қарым-қатынасында пайда болатын нақты әлеуметтік қатынастардан құралады. Конституциялық-құқықтық қатынастар негізінен жалпы қатынастар болып табылады. Ең алдымен, бұл Қазақстан Республикасының конституциялық құрылыс негіздерін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтығы институтын, парламентаризм институтын және Республикада төрағалықты қалыптастыратын нормаларды белгілейтін қағидаттарға жатады. Конституциялық құқықтық қатынастар тұрақты және уақытша болып бөлінуі мүмкін, тұрақты конституциялық және құқықтық қатынастардың әрекеттері белгілі бір мерзіммен шектелмейді. Ал, уақытша құқықтық қатынастар шектеулі уақыт кезеңі ішінде пайда болады. Конституциялық-құқықтық қатынастар арасында материалдық және рәсімдік ерекшеліктер болуы мүмкін. Егер материалдық-құқықтық қатынастар конституциялық құқық субъектілерінің құқығына ие болса, онда процессуалдық құқықтық қатынастар арқылы субъектілер өздерінің құқықтары, бостандықтары мен міндеттері туралы субъектілерді жүзеге асырады. Процедуралық қатынастарға - сайлау процесінде немесе заң шығару қызметінде туындайтын құқықтық қатынастар жатады. Парламенттің, Конституциялық Кеңестің, Үкіметтің және басқа да мемлекеттік органдардың жұмыс істеуі, процедуралық ережелермен реттеледі және олардың қызметі процедуралық және құқықтық қатынастарға жатқызылады. Процедуралық нормалар Сенат, Мәжіліс, Үкімет және т.б., ережелерін қамтиды.
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Қазақ ССР Мемлекеттік егемендік туралы Декларациясы - Қазақстанның конституциялық эволюциясының жаңа кезеңі
Қазақстан Республикасын егемен ел деп жариялағаннан кейін біздің мемлекеттің конституциялық эволюциясының жаңа кезеңі басталады. 1990 жылы 25 қазанда Қазақ ССР мемлекетік егемендігі туралы Декларацияның қабылдануы тәуелсіз және дербес мемлекеттің қалыптасуының белгісі болып саналды. Біріншіден егемен мемлекеттің негізгі элементтерінің әрі қарай қалыптасу үрдісі үшін заңнамалық негіздердің анықталуы бұл Декларацияның ерекшелігі болды.
Мемлекеттік егемендік туралы Декларация көптеген жылдар ішінде бірінші рет Қазақ ССР аумағы біртұтас және оған қол сұғылмайтынын жариялады және бұл Қазақ ССР аумағы оның рұқсатынсыз пайдаланыла алмайтындығы туралы қосымшамен бекітілді (Декларацияның 3 б.).
Мемлекеттің тәуелсіздігінің маңызды белгілерінің бірі оның егемендігі болып табылады. Декларацияда егемендіктің жалғыз иесі болып Қазақстан халқы табылатыны, сонымен қатар, республикадағы мемлекеттік биліктің жалғыз бастауы болып саналатыны мойындалады (4 б). Кез келген мемлекеттің егемендігінің негізін қоғам құрайтыны белгілі. Республиканың айрықша байлықтарына оның аумағындағы барлық ұлттық байлықтары жатқызылды. Республиканың ұлттық байлығына жер және оның қойнауы, сулар, әуе кеңістігі, өсімдік және жануарлар әлемі, халықтың мәдени және тарихи құндылықтары, экономикалық және ғылыми-техникалық әлеуеті кірді (1 б 91).
Бірінші рет Декларация дербестігі және Республиканың ішкі сонымен қатар, сыртқы дербестігін және Қазақ ССР-нің мемлекеттік билігінің үстемдігін бекітеді (6 б). Сонымен бірге, Декларация Кеңес Одағының одақтық шарт шеңберінде сыртқы істер бойынша қатынастардың тәуелсіздігін шектейтінін айта кеткен жөн. Декларацияның негізгі ережелері жалпы алғанда Қазақстандық мемлекеттіліктің қалыптасуына әсерін тигізді және осы үрдістің әрі қарай дамуына Республика қызметінің негізгі бағытының бекітілуі тікелей әсер еткенін айта кетуіміз керек. Бәрінен бұрын, Декларация Қазақ ССР-нің Республикадағы саяси, экономикалық, әлеуметтік және ұлттық-мәдени құрылысына қатысты барлық мәселелерді өзі дербес шешетінін, оның әкімшілік-территориялық құрылымымен мемлекеттік билік және басқару органдарының құзыры мен құрылымын, сонымен қатар, Республиканың символдарын анықтайтынын бекітті.
Мемлекеттік құрылыстың келесі элементі - билікті ұйымдастыру әдісі ретінде мемлекеттік билікті заң шырушы, атқарушы және сот билігіне бөлу қағидасы конституциялық жаңашылдық болды. Сонымен бірге, мемлекеттік басқару жүйесінде бірінші рет Президент лауазымы пайда болып, үлкен маңызға ие болды.
Егемен елдің қалыптасуы өзінің дербес қаржылық-несиелік жүйесі, салық және кеден жүйесімен ерекшеленеді. Оның үстіне, Декларация мемлекетте ұлттық банк институтын бекітіп, осы арқылы Республиканың мемлекеттік бюджетін дербес қалыптастыратынын айқындады.
Декларация арқылы Республика өзінің сыртқы саясатын анықтайтын және халықаралық ұйымдардың қызметіне қатысатын халықаралық қатынастардың дербес субъектісі ретінде айқындады. Сонымен қатар, өз азаматтарының құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беретіндігін паш етті.
Декларация конституциялық өзгерістердің бастауы болып, Республиканың мемлекеттілігінің негізін қалады және тек эволюциялық қана емес, сонымен бірге, революциялық мәнге ие көптеген реформалардың қозғаушы күші болды.
Республикадағы мемлекеттіліктің қалыптасуы оның қарқыны тек ішкі үрдістерге ғана емес, басым жағдайда сыртқы саяси өмірдің шынайылығы мен құрамында Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағының таратылуына сеп болған көптеген факторларға тәуелді болды.
Жаңа егемен елдің дербестігін айқындау және анықтау мемлекеттік құрылыстағы көптеген мәселелерді шешу кезінде саяси даналық пен саралауды талап етті. Қазақстандық мемлекеттіліктің қалыптасуындағы қиын кезеңі оның алғашқы нұсқасында айтарлықтай ауырсынусыз және сонымен бірге жеткілікті жағдайда екпінді өткенін мойындау керек. Бұл мемлекеттік құрылыс бойынша көптеген нақты қадамдарда көрініс тапты. Ең бірінші Республикадағы Президенттік институттың қалыптасуында болды.
2. ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі туралы ҚР Конституциялық заңы Қазақстан Республикасының мемлекеттілігінің рәмізі
ҚР-ның Конституциялық дамуының келесі кезеңі 1991 жылдың 16 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңын қабылдауы болды. Ол 1993 жылы Конституция қабылданғанға дейін жаңа мемлекеттіліктің, жаңа Республиканың пайда болғанын дәлелдейтін заңды құжат болды.
Негізінде бұл заң 1990 жылы қабылданған Декларацияға енгізілген жаңартулардың барлығын қамтыды. Республиканың атының өзгертілгенін айта кеткен жөн болады. Бірінші бапта Қазақстан Республикасы тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет деп бекітілген. Осы жерде ҚР толық билікке ие екендігі, дербес түрде сыртқы және ішкі саясат жүргізуін жеке өзі анықтайтыны белгіленді.
Конституциялық заңда Конституция мен заңның Республиканың барлық территориясында үстемдігі бекітілді. Қайта құрылған құқықтық жүйеде халықаралық құқыққа ерекше көңіл бөлінеді, сондықтан Конституциялық заңда егер ол қажетті тәртіппен танылған болса Республиканың барлық аймағында қолданылатыны да аталып өтеді.
Мемлекеттік билікті құруда мемлекеттік билікті тармақтарға бөле отырып, биліктің тепе-теңдік және тежемелік принципі басшылыққа алынады. ҚР-да Конституцияны қорғау өкілеттігі Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына берілді (10 бап). Конституциялық заң бойынша Республика өз тәуелсіздігін қорғайтындығы және ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ететіндігі айқындалды.
ҚР тәуелсіз мемлекет жеке меншікті тани отырып, нарықтық экономикалық жүйенің құқықтық негізін қалыптастырды. Конституциялық заң бойынша ҚР өзінің алтын-валюталық қорын өзі қамтамасыз ететіндігі де айқындалды.
Конституциялық заңға сай Қазақстан Республикасы өзінің жеке Қарулы Күштерін құрады және өз азаматтарының әскери қызметтен өту тәртібі мен талаптарын өзі анықтайтындығы да белгіленді.
3. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы
Конституциялық дамудың келесі кезеңі Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституцияның қабылдануы болды. Жаңа мемлекеттің пайда болуы қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік құрылымын ұйымдастыру арқылы мемлекеттің болашақ бағдарын айқындау қажеттілігі туды. Мұндай жүйені қалыптастырушы фактор Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы болды. Біріншіден, бұл қазақ халқының ұлт ретінде құқығы мен мүддесін Конституция арқылы бекіту болды. Екіншіден, Қазақстанның Конституциялық эволюциясы мемлекеттік егемендікті алдын-ала анықтады және оған құқықтық сипат берді, жаңа тәуелсіз мемлекетті Конституциялық мемлекеттің өркениетті деңгейіне шығарды.
1993 жылғы Конституция белгілі бір деңгейде сынға ұшырағанымен, оның қазақстандық қоғамды демократияландыруда үлкен қадам екенін айта кету қажет.
Академик С.З. Зиманов 1993 жылғы Конституция жайлы бұл тек конституциялық реформаның басы және оны өтпелі кезеңнің негізгі заңы ретінде қарастырылуы тиіс екенін айтқан болатын.
Конституцияның кемшіліктерінің бірі, бірінші кезекте оның республиканың қандай басқару формасында екенін нақты анықтамағаны болды. Қазақстан республикасы парламенттік пе, әлде президенттік басқару нысанына жататындығы нақты айқындалмады. Егер симантикалық мағынасы тұрғысынан қорытындылайтын болсақ, Қазақстан Республикасы Парламенттік Республика екендігін айтуға болар еді.
Бұл қорытынды Жоғарғы Кеңестің Қазақстан Республикасында ең жоғары заң шығарушы орган ретінде билік тармақтары арасында орасан үлкен өкілеттіктер мен рөл беруге негізделген.
Біріншіден Жоғарғы Кеңестің үкіметтің басқа да салаларына қатысты өкілеттіктеріне қатысты: Жоғарғы Кеңес Президентке Премьер-Министрді, Премьер-Министрдің орынбасарын, сыртқы істер министірін, қорғаныс, қаржы, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдерінің басшыларын тағайындауға келісімін берді. Осылайша, Жоғарғы Кеңестің келісімімен ғана атқарушы билік мемлекеттік органдардың кадрлық құрамын жасақтау мүмкіндігіне ие болатын. Конституция Жоғарғы Кеңестің Жоғарғы Сотты, Жоғарғы Арбитраждық Сотты, Конституциялық Сотты тағайындады. Сонымен қатар, Жоғарғы Кеңес Бас Прокурорды және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Төрағасын тағайындады.
1993 жылғы Конституцияда Президенттің рөлі мен маңызы тек атқарушы билікпен шектеледі. Президент атқарушы биліктің ғана басы ретінде бекітілді. Негізгі заң жоғарғы биліктің функциялары мен жауапкершілігін анықтайтын Конституциялық принциптер мен құқықтарды нақты айқындамады.
Конституцияда билік тармақтары арасында тепе-теңдік және тежемелік қағидасы қатаң түрде бекітілген болатын. Президенттік вето және оны еңсеру механизмі, Президенттің және Вице-президенттің қызметінен кетуі және кетірілуі, Министрлер кабинетінің және оның әрбір мүшесінің қызметінен босатылуы, сонымен қатар Жоғарғы Кеңестің Президентке ұсынысымен Министрлер Кабинетінің қызметінен мерзімінен бұрын босатылуы айқындалды.
Конституциялық дамудың қазіргі кезеңі болса 1995 жылы республикалық референдумда халықтық дауыс беру арқылы жаңа Конституцияның қабылдануынан басталды.
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ - МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ҚҰҚЫҒЫ
1. Конституцияның тұжырымдамасы және негізгі түрлері
Конституция заманауи демократиялық мемлекеттің құқықтық жүйесінде ерекше орын алады және заң негізіндегі мемлекеттің қажетті ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Конституцияның болуы заңның үстемдігі үшін, заң үстемдігі мен билік институттарының орнықтылығы үшін міндетті шарт болып табылады.
Конституция мемлекеттік биліктің жұмыс істеуіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, сондай-ақ мемлекет құрылымына және мемлекеттік басқару нысандарына байланысты қоғамдық қатынастарды реттейді. Конституция термині латын тілінде rem respublicam constituire деген термин. Рим Респаминасының құрамы деген сөздермен басталған Рим императорларының уақытынан бастау алады.
Әлемнің көптеген елдерінде бірқатар белгілерге сәйкес жіктелетін конституциялар бар. Жазбаша және жазылмаған конституциялар бар. Жазбаша конституция - ерекше тәртіппен қабылданған мемлекеттің Негізгі Заңы. Қазақстан Республикасының Конституциясы жазбаша Конституция болып табылады. Конституцияның қоғам және мемлекет өміріндегі рөлі құқықтық актілердің біртұтас жүйесі арқылы нықталады. Сонымен қатар, Біріккен Корольдік, Жаңа Зеландия секілді елдерде жазылмаған Конституция бар екендігін де айта кеткен жөн.
Конституциялар консервациялау тәртібіне сәйкес те бөлінеді. Монарх тарапынан жасалған конституциялар мен референдум арқылы қабылданған конституциялар болады. Конституцияға өзгерістер енгізу жағдайына қарай икемді және қатал болып бөлінеді. Қалыпты түрде өзгертуге болатын конституция икемді деп аталады. Өзгеріс енгізу тәртібі барынша күрделендірілген конституция қатаң деп аталады. Қазақстан Республикасының Конституциясы қатаң конституцияларға сілтеме жасайды. Саяси билікті шоғырландыру формасына сәйкес, монархиялық және республикалық конституциялар ерекшеленеді.
Бекітілген мемлекеттік жүйенің нысаны бойынша Конституция федералды және унитарлық болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы - қоғамның және мемлекеттің құрылуының негізгі қағидаттарын белгілейтін, мемлекеттік органдардың қызметін ұйымдастырудың және олардың қызметінің принциптері мен қағидаларын анықтайтын және адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін негіздейтін жоғары құқықтық күшке ие нормативтік құқықтық акті болып табылады.
2. Конституцияның мәні мен заңды қасиеттері
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы қоғамдағы демократиялық үдерістердің қалыптасуын нығайтты. Жалпыхалықтық дауыс беруі арқылы Қазақстан халқы жаңа конституцияны қабылдады. Сондықтан, бұл халық пен мемлекет арасындағы, олардың құқықтары мен міндеттері, олардың өзара қатынастарының жалпы қағидаларын белгілеу және мемлекеттің орнығуы туралы келісімшарт.
Конституцияның кіріспесінде Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзiлiк қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып осы Конституцияны қабылдаймыз деп жазылған. Жалпы егемендік идеясына сүйенсек, Конституция нормаларының құрамдас сипаты туралы айуға болады. Конституциялық заңдарда халықтың еркі жүзеге асады және Конституциялық нормалар бастапқы сипатқа ие болады. Конституция, халық пен мемлекет арасындағы келісімшар бола тұра, қоғамда пайда болатын негізгі, іргелі қатынастарды реттейді. Ол саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани салаларды қамтиды. Конституциялық реттеу жалпыға бірдей. Конституциялық құқық ерекше қасиеттерге ие. Оның жоғарғы заң күші бар, конституциялық нормалар тікелей әрекет етеді, оларды қабылдау және өзгертудің арнайы тәртібі болады.
1995 жылы 30 тамызда өткен референдумда Қазақстан халқы мемлекет ретінде орнығуындағы басты оқиғалардың бірі, жаңа Конституциясын қабылдады. Конституция - қоғам мен мемлекет дамуының қазіргі кезеңін көрсетеді, Қазақстан Республикасының халықаралық құқықтағы мәртебесін анықтайды және мемлекеттің заң шығару және басқару органдарының құрылысын айқындайды.
Конституциялық реформа Қазақстан Республикасында мемекеттілікті нығайтуға, жаңа мемлекеттік мекемелер қалыптастыруға, әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңа моделін әзірлеуге, құқықтар мен бостандықтарының кепілдіктерін кеңейтуге мүмкіндік береді.
1995 жылғы Конституцияны жасауға 1990 жылғы 25 қазандағы Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендік туралы декларациясы, 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсізік туралы конституциялық заңы және 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы негіз болған.
Конституцияның ең жоғарғы заңды күші мынадан көрініс табады: ешқандай заң немесе нормативтік акт Конституция нормаларына қайшы келмеуі керек. Конституциялық нормаларға қайшы келетін заңдар мен нормативтік актілер заңда белгіленген тәртіппен күшін жоюы тиіс. Құқықтық нормалардың иерархиясында Конституция басты орынды иеленеді.
Конституция нормаларының тікелей қолданылуы барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың өз қызметінде Конситуцияны басшылыққа алуын міндеттейді. Азаматтар мен олардың бірлестіктері өз құқықтарын қорғау кезінде конституциялық нормаларға сілтеме жасауға құқылы. Конституция қолданыстағы нормативтік акт болып табылады, оның нормалары тікелей әрекетке ие және Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданылады.
3. Конституцияның құрылымы және оның ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы халықтың саяси еркі мен қоғам және мемлекет дамуының айқын көрсеткіші. Конституция жалпы ережелер ретіндегі кіріспеден және 9 бөлімнен тұрады.
Конституцияны құраушы негізгі күш, оны қабылдаған Қазақстан Республикасының xалқы.
Бірінші бөлім, Қазақстан Республикасының жалпы жағдайына арналған, ол мемлекеттік жүйені бүтін күйінде қарастырады.
1-бапта Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екендігі айтылған. Ал, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы - xалық. Конституцияның осы бөлімінде мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот төрелігі болып үш тармаққа бөлінуі бекітілді.
Конституцияның 4-бабында Конституцияның ең жоғарғы заңды күші бар және Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылатындығы айқындалған.
Конституция қоғамның саяси өмірін айқындайды. 5-бапта Қазақстан Республикасында идеологиялық және саяси әр-алуандылық танылатыны көрсетілген. Сонымен қатар, қоғамдық бірлестіктер заң алдында тең болып саналады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылып, бірдей қорғалатыны да конституцияда көрініс тапқан.
7-бапта Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл - қазақ тілі екендігі белгіленген.
Конституцияның 2-ші бөлімі Адам және Азамат туралы. Бұл бөлімде Қазақстан Республикасының азаматтығы және адамның құқықтық мәртебесі қарастырылады.
12-бап Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.
3-ші бөлім ҚР Президентіне қатысты. Қазақстан Республикасы -президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы бойынша атап өтетін жәй, ҚР Президенттік басқару жүйесін мақұлдайды. Президент - мемлекеттің басшысы, мемлекеттік биліктің барлық тармағының келесіп жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Президенттіке үміткерлік талаптарын Конституция анықтайды. 44-бапта ҚР Президенттің өкілеттіктері бекітілген.
Конституцияның 4-ші бөлімінде Парламент ҚР-да заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғарғы өкілді органы ретінде бекітілген. Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады. Осы бағытта парламентаризм алдағы уақытта елдің дамуын айқындайтын, xалықтың атынан жұмыс жасайтын, негізгі заң шығару билігі ретінде мақұлданды.
Конституция Парламент және оның депутаттарының мәртебесін айқындады.
5-ші бөлімде ҚР Үкіметінің мәртебесі айқындалды. Үкімет пен Премьер-Министрдің құзыреті конституциялық түрде бекітілді. 1995 жылғы Конституцияға сәйкес Үкімет мемлекеттің атқарушы органдарының жүйесін басқарады.
6-шы бөлімде Конституциялық Кеңестің мәртебесі айқындалды. 1995 жылғы Конституцияның ерекшелігі сол, Конституциялық Соттың орнына пайда болған Конституциялық Кеңестің өкілеттіктері мен мәртебесі көрсетіледі. 72-ші баптың, 4-ші тармақшасына сай Конституциялық Кеңес қолданыстағы Конституция нормалары бұзылған жағдайда оны қорғауды жүзеге асырады. Сонымен қатар, Конституция нормаларына ресми түсіндірме береді.
Конституцияның 7-ші бөлімінде Сот жүйесі мен Қазақстан Республикасында сот төрелігін жүзеге асырудың негізгі принциптері бекітілген. Конституцияның 78-ші бабы судьялардың тұрақтылық принципін, сондай-ақ нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгіну мүмкіндігін береді. Конституция тергеуді сот пен прокуратурадан бөледі.
8-ші бөлімде жергілікті мемлекеттк басқару және өзін-өзі басқару айқындалған. 85-бапта жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асыратыны айтылады. Соңғы 9-шы бөлімде қорытынды және өтпелі ережелер айқындалған.
4. Конституцияға ресми түсіндірме беру. Қазақстан Республикасының Конституциясын қайта қарау тәртібі
Конституцияға ресми түсіндірме беру - конституциялық нормаларды ресми түрде түсіндіруде жаңа институт. Ресми түсіндіруді нормативтік актілерді түсіндіру міндеті жүктелген белгілі бір орган жүзеге асырады. Құқық қорғау органдарының барлық субъектілері үшін ресми түсіндірудің барлық актілері міндетті болып табылады. Конституциялық түсіндіру актілері ресми нормативтік-түсіндіру актілері арасында болады.
Конституцияға сәйкес Конституция нормаларын ресми түсiндiру Конституциялық Кеңеске жүктеледi. Түсіндірудің мақсаты - конституция нормаларын түсінудің заңдық тұрғыдан қолданылуын анықтау болып табылады. Конституциялық Кеңес келесі мемлекеттік лауазымды тұлғалардың сұрау салуы жағдайында Конституция нормаларын түсіндіруді жүзеге асырады:
А) ҚР президенті
Ә) Сенат төрағасы
Б) Мәжіліс төрағасы
Жалпы Қазақстан Республикасы Парламентінің кем дегенде бестен бір депуттарының сұрау салуымен де конституция нормаларын түсіндірме жасайды. Сонымен қатар, Конституциялық Кеңес Конституцияға өз бастамасымен де түсінік береді.
Жоғарыда айтылғандай Қазақстан Республикасының Конституциясы қатал конституция болып табылады. Ол өзгерістер мен толықтырулар енгізудің күрделі әдісін қамтиды. Конституцияны қайта қараудың күрделі рәсімі оның тұрақтылық сипатын көрсетеді. Ең алдымен, Конституцияның негізгі, түбегейлі ережелерін өзгертуге болмайтындығын атап өткен жөн. олар мемлекеттің біртұтастығы мен аумақтық тұтастығын, сондай-ақ республиканың басқару нысанын қамтиды. Оларды өзгерту жаңа конституцияны қабылдау арқылы ғана мүмкін.
Конституцияға енгізілген түзетулер өз кезегінде конституциялық нормалардың мәнін өзгертетін түзетулерді білдіреді. Конституцияға енгізілген түзетулер конституциялық нормалардың негізгі ережелерін нақтылайтын немесе дамытатын түзетулер болып саналады.
Республика Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар республика президенттің өз бастамасымен, парламент немесе үкімет ұсынысы бойынша қабылданған республикалық референдум арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Конституцияға өзгерістер мен толықтырулардың жобасы республикалық референдумға ұсынылмаса, онда парламент арқылы да жүзеге асырыла алады.
Парламент палаталардың бірлескен отырысында Парламент Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізеді.
Конституцияға түзетулер депутаттардың жалпы санының кем дегенде төрттен бірінің мақұлдауымен қабылданған болып есептеледі.
ІV. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТАРДЫҢ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
С.Қ. Амандықова
Қазақстан Республикасының
конституциялық құқығы
Оқу құралы
Астана, 2018
ӘОЖ 342
ҚБЖ 67.400
А 52
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Ғылыми кеңесінің шешімімен басып шығаруға ұсынылады
№15 хаттама, 4 маусым 2018 жыл
Пікір жазғандар:
Дулатбеков Н.О. - заң ғылымдарының докторы, профессор
Бусурманов Ж.Д. - заң ғылымдарының докторы, профессор
Әбішев Х.Ә. - заң ғылымдарының кандидаты, профессор
Амандықова С.К.
А 52 Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы: Оқу құралы. - Астана, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, 2018. - 191 б.
ISBN 978-601-337-055-2
Оқулықта 1995 жылы жалпыхалықтық референдумда қабылданаған Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде еліміздің конституциялық құрылысы мен жүйесі, мемлекеттік басқару нысаны мен конституциялық қағидалар, конституциялық құқықтың негізгі институттары болып саналатын - адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары, конститу. Сонымен қатар, ҚР Конституциясының даму кезеңдері, Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулардың саяси-құқықтық негіздері зерделенген.
Оқу құралында Қазақстан Республикасы Президентінің, Парламентінің, Үкіметінің, Сот билігінің, конституциялық-құқықтық мәртебелеріде талданып зерттелінген.
Оқулық схема-кестелермен, тест тапсырмаларымен, өз бетімен циялық міндеттері, азаматтық қоғам, сайлау жүйесі, ҚР азаматтығының негіздері жан-жақты талқыланып қарастырыладыдайындауға арнаалған сұрақтармен қамтылған.
Оқу құралы заң факультетінің құқықтану, халықаралық құқық мамандығы және құқыққорғау қызметі студенттеріне, магистранттарына және докторанттарына, сондай-ақ Қазақстан Республикасының конституциялық құқығын өз бетімен оқып-танушы көпшілік қауымға арналған.
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, 2018
Амандықова С.К., 2018
МАЗМҰНЫ
Алғы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
I ҚР конституциялық құқығының пәні, тәсілі және қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
1. Конституциялық құқықтың пәні және түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ...
7
2. Конституциялық құқықтың жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
3. Конституциялық құқықтың қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
4. Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының әдісі және рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
5. Конституциялық құқықтық нормалар: тұжырымдамасы, ерекшеліктері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
6. Конституциялық және құқықтық қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ...
12
II Қазақстан Республикасының конституциялық дамуының мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1. Қазақ ССР Мемлекеттік егемендік туралы декларациясы - Қазақстанның конституциялық эволюциясының жаңа кезеңі ... ... .
14
2. ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы Қазақстан Республикасының мемлекеттілігінің рәмізі ... ... ... ... ... .
16
3. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы ... ... ..
17
III Қазақстан Республикасының конституциясы - мемлекеттің негізгі құқығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
1.Конституцияның тұжырымдамасы және негізгі түрлері ... ... ... ...
19
2. Конституцияның мәні мен заңдық қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ...
20
3. Конституцияның құрылымы және оның ерекшеліктері ... ... ... ...
22
4. Конституцияға ресми түсіндірме беру. Қазақстан Республикасының Конституциясын қайта қарау тәртібі ... ... ... ... ..
24
IV Адам және азаматтың конституциялық-құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
1. Қазақстан Республикасында адам және азамат құқықтары түсінігі және принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
26
2. Конституциялық құқықтар мен бостандықтар ұғымы ... ... ... ... ..
28
3. Жеке құқықтар мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
4. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтар ... ... ... ..
30
5. Саяси құқықтар мен бостандықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
6. Қазақстан Республикасында адам және азаматтардың конституциялық міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
7. Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасындағы құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... .
37
V Қазақстан Республикасы азаматтығының конституциялық-құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
1. Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы түсінік ... ... ...
39
2. Қазақстан Республикасы азаматтығының принциптері ... ... ... ...
40
3. Қазақстан Республикасының азаматтығын алу негіздері ... ... ... .
41
4. Қазақстан Республикасының азаматтығын тоқтату негіздері ... ..
44
5. Қазақстан Республикасының азаматтығына байланысты істерді шешу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
VI Қазақстан Республикасындағы сайлау құқығы және сайлау жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
49
1. Қазақстан Республикасындағы сайлау құқығының ұғымы ... ... ..
49
2. Сайлау құқығының принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
50
3. Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесінің ұғымы ... ... ...
52
4. Қазақстан Республикасындағы сайлау органдарының жүйесі ... .
53
5. Сайлау округтері мен сайлау учаскелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
58
6. Сайлаушыларды (таңдаушыларды) тіркеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
59
7. Сайлау алдындағы үгіт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
59
8. Дауыс беру тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
9. Сайлау бостандығының кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
VII Қазақстан Республикасының конституциялық жүйесінің негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
1. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының түсінігі мен принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
64
2. Қазақстан Республикасының экономикалық негізі ... ... ... ... ... ...
66
3. Қазақстан Республикасының саяси негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
67
4. Қазақстан Республикасы - зайырлы, демократиялық және құқықтық мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
68
VIII Қазақстан Республикасы Президентінің институты ... ... ...
70
1. Қазақстан Республикасында Президенттік институтының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
70
1. Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық-құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
3. Қазақстан Республикасы Президентінің құзыреті ... ... ... ... ... ... .
73
4. Қазақстан Республикасы Президентінің актілері ... ... ... ... ... ... ..
80
5. Қазақстан Республикасы Президентінің бақылауы мен жауапкершілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
IX Қазақстан Республикасы Парламенті қызметінің конституциялық-құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
83
1. Парламентаризм түсінігі және Қазақстан Республикасы Парламентімен арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
83
2. Парламенттің құрылу тәртібі мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ...
84
3. Парламенттің құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
85
4. Парламенттің ұйымдастырушылық-құқықтық қызмет нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
87
5. Парламенттік тыңдаулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
88
6. Заң шығару процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
89
Х Қазақстан Республикасының Үкіметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
93
1. Қазақстан Республикасының Үкіметі - атқарушы биліктің жоғары алқалы органы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
93
2. Қазақстан Республикасының Үкіметін қалыптастыру, оның құрамы және өкілеттік мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
94
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ...
95
4. Қазақстан Республика Үкіметінің актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
97
5. Үкіметтің мемлекеттік органдармен қарым-қатынасы ... ... ... ... .
97
XI Қазақстан Республикадағы конституциялық бақылаудың негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
99
1. Конституциялық бақылаудың ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
99
2. Қазақстан Республикасындағы конституциялық бақылау институтының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
100
3. Конституциялық Кеңес және оның мүшелерінің құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
101
4.Конституциялық Кеңестің құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
103
5. Конституциялық іс жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
104
6. Конституциялық Кеңестің актілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
105
XII Қазақстан Республикасындағы сот билігінің конституциялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
108
1. Сот билігінің конституциялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
108
2. Қазақстан Республикаcындағы сот жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
110
3. Қазақстан Республикасындағы судьялардың конституциялық-құқықтық мәртебелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
114
XIII Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың конституциялық-құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ..
118
1. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
118
2. Маслихаттар - жергілікті өкілді органдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
119
3. Маслихаттардың - жергілікті өкілді органдардың құзыреттері ...
121
4. Маслихат қызметінің құрылымы және ұйымдық нысандары ... .
124
5. Жергілікті атқарушы органдар ұғымы және құрылымы ... ... ... ...
127
6. Жергілікті атқарушы органдардың құзыреті ... ... ... ... ... ... ... ... ..
130
Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы бойынша өз бетімен дайындалуға арналған сұрақтар ... ... ... ...
132
Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы пәнінен кестелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
136
Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы пәнінен тест сұрақтары мен жауаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
161
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
185
АЛҒЫ СӨЗ
Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретiнде орнығуы Республиканың конституциялық дамуын мақсат тұтады. Конституциялық реформа тұрақты құбылыс. Қазақстан Республикасындағы көпқырлы қоғамдық-мемлекеттік өзгерістер конституциялық заңнаманы қарқынды жаңартуға әкеліп соғады, бұл өз кезегінде конституциялық дамуға жол ашады. Қазіргі уақытта ұлттық құқықтық жүйені қалыптастыру жүріп жатыр және осыған байланысты республиканың конституциялық құқығының негізгі институттарын зерттеу өте маңызды болып келеді. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызды жалпыхалықтық референдумда қабылданған конституциясы Қазақстаннның мемлекеттік құрылысы мен конституциялық дамуының негізін қалаған басты саяси-құқықтық құжат болып саналады.
Республикадағы мемлекеттік билікті ұйымдастыру, адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін анықтау, билік тармақтарының тепе-теңдік әрі тежемелік принципін қамтамасыз ету, азаматтық қоғам институтының нығаюы, президенттік басқару нысанының қалыптасып дамуы сайлау жүйесі мен ҚР азаматтығының негіздері - конституциялық құқық пәнінің зерттеу объектісі болып табылады.
Оқулықтың міндеті - конституциялық құқықты ғылыми тұрғыдан саралау, еліміздің конституциялық даму тарихи мен кезеңдерін зерделеу, конституциялық дамудың бағыт-бағдарын талдау болып табылады.
Бұл еңбекте кәсіби және тұрақты жұмыс істейтін Парламенттің қызметі, заң шығару үдерісі, сайлау жүйесінің конституциялық аспектілері кеңінен қарастырылады. Автор адам, қоғам және мемлекет арасындағы қарым-қатынасты конституциялық құқық шеңберінде ғылыми-танымдық мазмұнын ашады. Адам, оның өмірі мен құқықтыры және бостандықтарының республиканың ең қымбат қазынасы ретінде айқындалған конституциялық қағиданың мәніне үңіледі. Мұнымен қоса адам құқығы мен мүддесінің мемлекет мүддесінен басым тұруының маңызын ашып жіктейді. Оқулықта конституциялық құқықтың негізгі институттары (азаматтық институт, сайлау құқығы, адам мен азаматтың құқықтық мәртебесі институты, конституциялық бақылау, жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару институты және т.б.) қарастырылады.
Оқу құралы конституциялық құқық курсы бойынша схемалармен, тесттермен және оқу курс бағдарламасының библографиясымен қамтылған.
I. ҚР КОНТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПӘНІ,
ТӘСІЛІ ЖӘНЕ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ
1. Конституциялық құқықтың пәні және түсінігі
Конституциялық құқық ҚР ұлттық құқық жүйесінің негізгі саласы болып табылады. Құқықтың барлық басқа салалары секілді, бұл жалпы белгілермен анықталған ішкі бірлікпен сипатталатын құқықтық нормалардың жиынтығы, сонымен қатар басқа да құқық салаларының нормаларымен ерекшеленеді. Конституциялық құқықты құқық саласы ретінде, ғылым ретінде және оқу пәні ретінде қарастыруға болады. Белгілі бір құқық саласының нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар оның пәні деп аталады. ҚР конституциялық құқығы бүкіл қазақ қоғамы мен мемлекеттің барлық құрылымының негізін құрайтын және мемлекеттік билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты қатынастарды реттейді.
Конституциялық құқық пәнінің ерекшілігі, оның нормалары жоғарыда аталған салалардағы іргелі қатынастарды реттейтіндігінде. Осылайша, құқықтың осы саласының пәні, іргелі ретінде анықталатын қатынастар болып табылады. Конституциялық құқықтық нормалар, ең алдымен, мемлекеттің құрылымын анықтайтын негізгі қағидаларды белгілейді. Қоғамдық жүйе мен мемлекеттік құрылысты анықтайтын, олардың нормаларын белгілейтін іргелі қатынастар Конституцияның Жалпы ережелер бөлімінде көрсетілген.
Олар мемлекеттің маңызды сипатын береді: мемлекеттік құрылымның нысаны, мемлекеттік басқару нысаны, мемлекеттік биліктің қайнар көздері, оны жүзеге асыру қағидаттары, экономикалық және саяси жүйелердің негіздері және т.б. Сонымен бірге биліктің бөліну принципі конституцияда көрсетілген. Қазақстан Республикасының қолданыстағы 1995 жылғы Конституциясында бұрынғы конституциялардағыдай конституциялық құрылыстың негізі деген жалпы тұжырымдама жоқ. Мемлекеттің азаматтығына жататындығын, адамның қоғамға және мемлекеттің құқықтық мәртебесін анықтайтын қағидалар конституциялық құқық пәні болып табылады.
Конституциялық-құқықтық нормалар мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қатысты негізгі қағидаларды белгілейді. Олар органдардың түрлерін және олардың құқықтық мәртебесін, сондай-ақ білім беру тәртібін, құзыреттілікті, ұйымдық-құқықтық нысандарын, олар шығарған актілерді анықтайды.
Осылайша, конституциялық құқық, қоғамдық қатынастарды, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы негіздерін, адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жүйесін белгілейтін және реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығын қалыптастыратын Қазақстан Республикасының ұлттық заң жүйесінің жетекші саласы болып табылады.
2. Конституциялық құқықтың жүйесі
Конституциялық құқық бөлек институттарға жіктелетінін атап өту қажет. Конституциялық-құқықтық институттар конституциялық құқықтың белгілі-бір қағидалар жүйесін құрап, біртектес және өзара байланысты қоғамдық қарым-қатынастарды реттейді. Бұл саланың жүйесі жүйелердің өзара байланыс уағдаластығын, ішкі бірлестікпен сипатталатын, құқықтық салалар жиынтығын құрайды.
Конституциялық құқық институттары қатарына ҚР Конституциялық құрылыс негіздері, адам және азаматтың құқықтық мәртебе негіздері, азаматтық институт, таңдау құқығы, президенттік институт, парламентаризм институты, Қазақстан Республикасындағы конституциялық бақылау жатады. Конституциялық құқық институттары қатарына Қазақстан Республикасындағы әділеттілік институттарын және жергілікті мемлекеттік басқару жатқызу қажет.
Конституциялық құқық нормалары адам және азаматтың құқықтық мәртебесі негіздерін құрайтын, адамның табиғи, ажырамас құқықтар институттарын бекітеді. Бұл нормалар мемлекет пен тұлға арасында пайда болатын қарым-қатынасты реттейді. Бұл институт адам және азаматтың конституциялық кепілдемесін қамтиды. Бұл институттың құрамы ҚР-ның адам және азаматтың міндеттемелерінен тұратын, нормалар жиынтығы болып табылады.
Мемлекеттік билік пен басқару жүйесін реттейтін, нормаларды біріктіретін, мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін бекітетін институт. Нормалардың негізгі бөлігі Қазақстан Республикасы Конституциясынан, заңдардан, Президент актілерінен және өзге де нормативтік актілерден құралады.
Конституциялық құқық жүйесі Конституциялық жүйемен ара қатынаста болуы толық түсінікті. Бұл ретте, олар бір-бірімен байланысатынын, бірақ сәйкес келмейтінін атап көрсету шарт.
3. Конституциялық құқықтың қайнар көздері
Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының қайнар көздері дегеніміз - мемлекеттің аумағында қоғамдық қатынастарды реттейтін мемлекеттік билікті ұйымдастыратын, ҚР аумағында әрекет ететін ететін нормативтік құқықтық актілер болып табылады.
Мағынасы бойынша коституциялық құқықтың қайнар көздері әр түрлі. ҚР конституциялық құқығының басты қайнар көзі - конституция. Бұның себебі конституция жоғарғы заңдық күшке, републиканың барлық территориясында тікелей әрекетке ие. Өзге қайнар көздер контитуция нормаларынан шығады. Сонымен қатар, Конституциялық құқықтың негізгі қайнар көздеріне конституциялық заңдар жатады. Олар маңызды мемлекеттік-құқықтық мәселелерді реттейді.
Заңдар - бұл конституциялық құқықтық нормалар арасында ең танымал қайнар көз болып саналады.
Конституциялық құқықтың қайнар көздерінің ішінде ең ерекше орын декларацияларға тиесілі. Олардың қатарына 1993 жылы 25 қазанда қабылданған ҚР егемендігі туралы декларацияны жатқызуға болады. Оларды әдетте мемлекеттің конституциялық құқығының дамуын, бағытын анықтайтын концепциялар құрайды. Бұлардың әрбірінің өз алдына құқықтық маңызы бар. Конституциялық құқық саласы қайнар көздерінің түрлері тұрақты болып келеді, олардың көпшілігі конституцияда көрініс тапқан.
Конституцияның 4-ші бабында ҚР-дағы қолданысқа ие құқықтың қайнар көзі ретіне конституция нормалары мен басқа нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарттар мен мемлекеттің өзгеде міндеттемелері танылады.
Конституциялық құқықтың қайнар көздері болып Парламенттің, Конституциялық Кеңестің және Жоғары Соттың нормативтік қаулылары да жатады. Конституциялық құқықтың қайнар көзі ретінде конституция мен конституциялық заңдардың ресми талқылауы берілген актілерді де көрсету керек.
Конституциялық құқықтың қайнар көздеріне мемлекетпен ратификацияланған және сол мемлекет заңнамасынан жоғары тұратын, қолданылатын халықаралық келісім-шарттар да жатады.
Парламент палаталары мен палаталар төрағаларының нормативтік актілері де конституциялық құқықтың қайнар көзі ретінде саналады. Конституциялық құқық қайнар көздеріне мемлекет басшысы ретінде президент жарлықтары, мемлекеттік билікті басқару қатынастарын реттейтін жергілікті мемлекеттік билік органарының шешімдері де жатады.
Айта кететін жәйт конституциялық құқықтық нормаларға ие нормативтік құқықтық актілер жиі өзгертулерге ұшырап отырады, кейде кері қайтарылады. ҚР конституциялық құқық жүйесін құрайтын заңнамалар құрылу сатысында болғандықтан ұдайы өзгерістерге ұшырап отырады. Ұдайы өзгерістерге ұшырап отыру жағдайы конституциялық реформалармен де түсіндіріледі. Бұл өз кезегінде ҚР мемлекеттілігінің құрылу процесі ретінде көзделеді.
4. Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының әдісі және рөлі
Конституциялық құқық әдісімен қоғамдық қатынастарға құқықтық әсер ету әдістерінің жиынтығы түсініледі.
Конституциялық құқықтың негізгі әдістері - міндеттеу, тыйым салу және рұқсат ету әдістері жатады
Конституциялық құқықтық әдіс императивті принциптерге негізделген. Конституциялық-құқықтық реттеудің негізгі нысаны міндетті болып табылады. Атап айтқанда, Конституцияның 38-бабында азаматтар табиғатты сақтауға міндетті. Конституция тыйым салу әдісін де қолданады. Мәселен, Қазақстан Республикасы Конституциясының 43-бабы 1-тармағы бойынша Президент өкілетті органның депутаты бола алмайды. Рұқсат ету әдісі адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін реттейді, сондай-ақ мемлекеттің конституциялық органдарының өкілеттіктерін анықтайды.
Конституциялық құқық, ұлттық құқық жүйесінің негізі болып табылатын, оның басқа салаларының - әкімшілік, азаматтық, еңбек, қаржылық, қылмыстық және басқалардың негізін анықтайды. Бұл конституциялық заңда отандық құқық жүйесінің жеке салаларының негізгі принциптерін белгілейтін нормалар бар екеніне негізделеді.
5. Конституциялық құқықтық нормалар: тұжырымдамасы, ерекшеліктері мен түрлері
Конституциялық құқықтық нормалар мемлекеттің, жеке тұлғаның және қоғамның мемлекеттік билікті ұйымдастыру мен қоғамды басқарудағы қарым-қатынастарының мәнін құрайтын іргелі әлеуметтік қатынастарды реттейтін нормалар болып табылады. Конституциялық және құқықтық нормалардың негізгі қайнар көздері Қазақстан Республикасының Конституциясы мен конституциялық заңдары болып табылады. Конституциялық құқық нормалары құрамдас және жалпы реттеуші сипатқа ие. Бұл конституциялық және құқықтық нормалар қоғамның конституциялық құрылымының негіздерін, мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін, адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін және т.б. анықтайды.
Конституциялық құқықтық норма өзіндік құрылымымен ерекшеленеді. Конституцияның көпшілік нормаларында гипотеза мен диспозиция болғанымен әдетте санкция болмайды. Конституциялық және құқықтық нормаларды жіктеудің әр түрлі негіздері бар. Ең алдымен, олар заңды күшімен ерекшеленеді. Ең үлкен заңды күш - Қазақстан Республикасының Конституциясы.
Келесі маңыздылығына байланысты Конституциялық заңда көзделген ережелер болып табылады. Нормативтік күші бойынша келесі акті бұл, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары болып табылады. Осыған қоса, конституциялық теорияда Қазақстан Республикасында нормативтік-құқықтық актілер иерархиясында заңдардан кейін орын алатын Президенттің заң күші жарлық шығару өкілеттігі 2017 жылғы Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулардан кейін толықтай алынып тасталғанын атап өткен жөн.
- Іс-әрекет аумағына байланысты нормалар республикалық, аймақтық және жергілікті деңгейлерге бөлінеді. Республика аумағындағы конституциялық-құқықтық нормалардың әсері бүкіл республиканың аумағына таралады, облыстық нормалар Республиканың белгілі бір бөлігінде жұмыс істейді. Жергілікті нормалар аймақта, аудандарда және т.б. қолданыста болады.
- Конституциялық құқықтық нормалар реттелетін қатынастардың саласына байланысты. Мысалы׃ конституциялық құрылыстың негіздерін реттейтін нормалар; адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін негіздейтін нормалар; мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін белгілейтін нормалар және т.б. болып бөлінеді.
- Соңғы кезде ғылыми ортада заң саласының ғалымдары арасында конституциялық құқық нормаларына тек материалдық қана емес, сонымен қатар процедуралық нормалар да қарастырылуда. Процедуралық нормаларға конституциялық құқықтық қатынастардың процедуралық аспектілерін жатқызуға болады. Заңнамалық үдерістерді, сайлау процесін және т.б. реттейтін нормаларды атап өтуге болады.
6. Конституциялық және құқықтық қатынастар
Конституциялық құқықтық қатынастар арнайы пәндік құраммен сипатталады. Конституциялық және құқықтық қатынастар субъектілеріне: адамдар, мемлекет, депутаттар, жоғары және жергілікті билік органдары, Қазақстан Республикасының сайлау органдары және т.б. жатады. Осылайша, республикалық референдум өткізу кезінде Қазақстан Республикасының барлық азаматтары конституциялық және құқықтық қатынастар субъектісі ретінде әрекет етеді. Сол сайлауды өткізу кезінде субъектілердің бірі Қазақстан Республикасының сайлау органы болып табылады және т.б. Конституциялық-құқықтық қатынастар - мемлекеттік билікті жүзеге асыру процесінде туындайтын және конституциялық құқық нормаларын реттейтін жеке тұлғаның мемлекетпен өзара қарым-қатынасында пайда болатын нақты әлеуметтік қатынастардан құралады. Конституциялық-құқықтық қатынастар негізінен жалпы қатынастар болып табылады. Ең алдымен, бұл Қазақстан Республикасының конституциялық құрылыс негіздерін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтығы институтын, парламентаризм институтын және Республикада төрағалықты қалыптастыратын нормаларды белгілейтін қағидаттарға жатады. Конституциялық құқықтық қатынастар тұрақты және уақытша болып бөлінуі мүмкін, тұрақты конституциялық және құқықтық қатынастардың әрекеттері белгілі бір мерзіммен шектелмейді. Ал, уақытша құқықтық қатынастар шектеулі уақыт кезеңі ішінде пайда болады. Конституциялық-құқықтық қатынастар арасында материалдық және рәсімдік ерекшеліктер болуы мүмкін. Егер материалдық-құқықтық қатынастар конституциялық құқық субъектілерінің құқығына ие болса, онда процессуалдық құқықтық қатынастар арқылы субъектілер өздерінің құқықтары, бостандықтары мен міндеттері туралы субъектілерді жүзеге асырады. Процедуралық қатынастарға - сайлау процесінде немесе заң шығару қызметінде туындайтын құқықтық қатынастар жатады. Парламенттің, Конституциялық Кеңестің, Үкіметтің және басқа да мемлекеттік органдардың жұмыс істеуі, процедуралық ережелермен реттеледі және олардың қызметі процедуралық және құқықтық қатынастарға жатқызылады. Процедуралық нормалар Сенат, Мәжіліс, Үкімет және т.б., ережелерін қамтиды.
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Қазақ ССР Мемлекеттік егемендік туралы Декларациясы - Қазақстанның конституциялық эволюциясының жаңа кезеңі
Қазақстан Республикасын егемен ел деп жариялағаннан кейін біздің мемлекеттің конституциялық эволюциясының жаңа кезеңі басталады. 1990 жылы 25 қазанда Қазақ ССР мемлекетік егемендігі туралы Декларацияның қабылдануы тәуелсіз және дербес мемлекеттің қалыптасуының белгісі болып саналды. Біріншіден егемен мемлекеттің негізгі элементтерінің әрі қарай қалыптасу үрдісі үшін заңнамалық негіздердің анықталуы бұл Декларацияның ерекшелігі болды.
Мемлекеттік егемендік туралы Декларация көптеген жылдар ішінде бірінші рет Қазақ ССР аумағы біртұтас және оған қол сұғылмайтынын жариялады және бұл Қазақ ССР аумағы оның рұқсатынсыз пайдаланыла алмайтындығы туралы қосымшамен бекітілді (Декларацияның 3 б.).
Мемлекеттің тәуелсіздігінің маңызды белгілерінің бірі оның егемендігі болып табылады. Декларацияда егемендіктің жалғыз иесі болып Қазақстан халқы табылатыны, сонымен қатар, республикадағы мемлекеттік биліктің жалғыз бастауы болып саналатыны мойындалады (4 б). Кез келген мемлекеттің егемендігінің негізін қоғам құрайтыны белгілі. Республиканың айрықша байлықтарына оның аумағындағы барлық ұлттық байлықтары жатқызылды. Республиканың ұлттық байлығына жер және оның қойнауы, сулар, әуе кеңістігі, өсімдік және жануарлар әлемі, халықтың мәдени және тарихи құндылықтары, экономикалық және ғылыми-техникалық әлеуеті кірді (1 б 91).
Бірінші рет Декларация дербестігі және Республиканың ішкі сонымен қатар, сыртқы дербестігін және Қазақ ССР-нің мемлекеттік билігінің үстемдігін бекітеді (6 б). Сонымен бірге, Декларация Кеңес Одағының одақтық шарт шеңберінде сыртқы істер бойынша қатынастардың тәуелсіздігін шектейтінін айта кеткен жөн. Декларацияның негізгі ережелері жалпы алғанда Қазақстандық мемлекеттіліктің қалыптасуына әсерін тигізді және осы үрдістің әрі қарай дамуына Республика қызметінің негізгі бағытының бекітілуі тікелей әсер еткенін айта кетуіміз керек. Бәрінен бұрын, Декларация Қазақ ССР-нің Республикадағы саяси, экономикалық, әлеуметтік және ұлттық-мәдени құрылысына қатысты барлық мәселелерді өзі дербес шешетінін, оның әкімшілік-территориялық құрылымымен мемлекеттік билік және басқару органдарының құзыры мен құрылымын, сонымен қатар, Республиканың символдарын анықтайтынын бекітті.
Мемлекеттік құрылыстың келесі элементі - билікті ұйымдастыру әдісі ретінде мемлекеттік билікті заң шырушы, атқарушы және сот билігіне бөлу қағидасы конституциялық жаңашылдық болды. Сонымен бірге, мемлекеттік басқару жүйесінде бірінші рет Президент лауазымы пайда болып, үлкен маңызға ие болды.
Егемен елдің қалыптасуы өзінің дербес қаржылық-несиелік жүйесі, салық және кеден жүйесімен ерекшеленеді. Оның үстіне, Декларация мемлекетте ұлттық банк институтын бекітіп, осы арқылы Республиканың мемлекеттік бюджетін дербес қалыптастыратынын айқындады.
Декларация арқылы Республика өзінің сыртқы саясатын анықтайтын және халықаралық ұйымдардың қызметіне қатысатын халықаралық қатынастардың дербес субъектісі ретінде айқындады. Сонымен қатар, өз азаматтарының құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беретіндігін паш етті.
Декларация конституциялық өзгерістердің бастауы болып, Республиканың мемлекеттілігінің негізін қалады және тек эволюциялық қана емес, сонымен бірге, революциялық мәнге ие көптеген реформалардың қозғаушы күші болды.
Республикадағы мемлекеттіліктің қалыптасуы оның қарқыны тек ішкі үрдістерге ғана емес, басым жағдайда сыртқы саяси өмірдің шынайылығы мен құрамында Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағының таратылуына сеп болған көптеген факторларға тәуелді болды.
Жаңа егемен елдің дербестігін айқындау және анықтау мемлекеттік құрылыстағы көптеген мәселелерді шешу кезінде саяси даналық пен саралауды талап етті. Қазақстандық мемлекеттіліктің қалыптасуындағы қиын кезеңі оның алғашқы нұсқасында айтарлықтай ауырсынусыз және сонымен бірге жеткілікті жағдайда екпінді өткенін мойындау керек. Бұл мемлекеттік құрылыс бойынша көптеген нақты қадамдарда көрініс тапты. Ең бірінші Республикадағы Президенттік институттың қалыптасуында болды.
2. ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі туралы ҚР Конституциялық заңы Қазақстан Республикасының мемлекеттілігінің рәмізі
ҚР-ның Конституциялық дамуының келесі кезеңі 1991 жылдың 16 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңын қабылдауы болды. Ол 1993 жылы Конституция қабылданғанға дейін жаңа мемлекеттіліктің, жаңа Республиканың пайда болғанын дәлелдейтін заңды құжат болды.
Негізінде бұл заң 1990 жылы қабылданған Декларацияға енгізілген жаңартулардың барлығын қамтыды. Республиканың атының өзгертілгенін айта кеткен жөн болады. Бірінші бапта Қазақстан Республикасы тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет деп бекітілген. Осы жерде ҚР толық билікке ие екендігі, дербес түрде сыртқы және ішкі саясат жүргізуін жеке өзі анықтайтыны белгіленді.
Конституциялық заңда Конституция мен заңның Республиканың барлық территориясында үстемдігі бекітілді. Қайта құрылған құқықтық жүйеде халықаралық құқыққа ерекше көңіл бөлінеді, сондықтан Конституциялық заңда егер ол қажетті тәртіппен танылған болса Республиканың барлық аймағында қолданылатыны да аталып өтеді.
Мемлекеттік билікті құруда мемлекеттік билікті тармақтарға бөле отырып, биліктің тепе-теңдік және тежемелік принципі басшылыққа алынады. ҚР-да Конституцияны қорғау өкілеттігі Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына берілді (10 бап). Конституциялық заң бойынша Республика өз тәуелсіздігін қорғайтындығы және ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ететіндігі айқындалды.
ҚР тәуелсіз мемлекет жеке меншікті тани отырып, нарықтық экономикалық жүйенің құқықтық негізін қалыптастырды. Конституциялық заң бойынша ҚР өзінің алтын-валюталық қорын өзі қамтамасыз ететіндігі де айқындалды.
Конституциялық заңға сай Қазақстан Республикасы өзінің жеке Қарулы Күштерін құрады және өз азаматтарының әскери қызметтен өту тәртібі мен талаптарын өзі анықтайтындығы да белгіленді.
3. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы
Конституциялық дамудың келесі кезеңі Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституцияның қабылдануы болды. Жаңа мемлекеттің пайда болуы қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік құрылымын ұйымдастыру арқылы мемлекеттің болашақ бағдарын айқындау қажеттілігі туды. Мұндай жүйені қалыптастырушы фактор Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы болды. Біріншіден, бұл қазақ халқының ұлт ретінде құқығы мен мүддесін Конституция арқылы бекіту болды. Екіншіден, Қазақстанның Конституциялық эволюциясы мемлекеттік егемендікті алдын-ала анықтады және оған құқықтық сипат берді, жаңа тәуелсіз мемлекетті Конституциялық мемлекеттің өркениетті деңгейіне шығарды.
1993 жылғы Конституция белгілі бір деңгейде сынға ұшырағанымен, оның қазақстандық қоғамды демократияландыруда үлкен қадам екенін айта кету қажет.
Академик С.З. Зиманов 1993 жылғы Конституция жайлы бұл тек конституциялық реформаның басы және оны өтпелі кезеңнің негізгі заңы ретінде қарастырылуы тиіс екенін айтқан болатын.
Конституцияның кемшіліктерінің бірі, бірінші кезекте оның республиканың қандай басқару формасында екенін нақты анықтамағаны болды. Қазақстан республикасы парламенттік пе, әлде президенттік басқару нысанына жататындығы нақты айқындалмады. Егер симантикалық мағынасы тұрғысынан қорытындылайтын болсақ, Қазақстан Республикасы Парламенттік Республика екендігін айтуға болар еді.
Бұл қорытынды Жоғарғы Кеңестің Қазақстан Республикасында ең жоғары заң шығарушы орган ретінде билік тармақтары арасында орасан үлкен өкілеттіктер мен рөл беруге негізделген.
Біріншіден Жоғарғы Кеңестің үкіметтің басқа да салаларына қатысты өкілеттіктеріне қатысты: Жоғарғы Кеңес Президентке Премьер-Министрді, Премьер-Министрдің орынбасарын, сыртқы істер министірін, қорғаныс, қаржы, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының дипломатиялық өкілдерінің басшыларын тағайындауға келісімін берді. Осылайша, Жоғарғы Кеңестің келісімімен ғана атқарушы билік мемлекеттік органдардың кадрлық құрамын жасақтау мүмкіндігіне ие болатын. Конституция Жоғарғы Кеңестің Жоғарғы Сотты, Жоғарғы Арбитраждық Сотты, Конституциялық Сотты тағайындады. Сонымен қатар, Жоғарғы Кеңес Бас Прокурорды және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің Төрағасын тағайындады.
1993 жылғы Конституцияда Президенттің рөлі мен маңызы тек атқарушы билікпен шектеледі. Президент атқарушы биліктің ғана басы ретінде бекітілді. Негізгі заң жоғарғы биліктің функциялары мен жауапкершілігін анықтайтын Конституциялық принциптер мен құқықтарды нақты айқындамады.
Конституцияда билік тармақтары арасында тепе-теңдік және тежемелік қағидасы қатаң түрде бекітілген болатын. Президенттік вето және оны еңсеру механизмі, Президенттің және Вице-президенттің қызметінен кетуі және кетірілуі, Министрлер кабинетінің және оның әрбір мүшесінің қызметінен босатылуы, сонымен қатар Жоғарғы Кеңестің Президентке ұсынысымен Министрлер Кабинетінің қызметінен мерзімінен бұрын босатылуы айқындалды.
Конституциялық дамудың қазіргі кезеңі болса 1995 жылы республикалық референдумда халықтық дауыс беру арқылы жаңа Конституцияның қабылдануынан басталды.
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫ - МЕМЛЕКЕТТІҢ НЕГІЗГІ ҚҰҚЫҒЫ
1. Конституцияның тұжырымдамасы және негізгі түрлері
Конституция заманауи демократиялық мемлекеттің құқықтық жүйесінде ерекше орын алады және заң негізіндегі мемлекеттің қажетті ерекшеліктерінің бірі болып табылады. Конституцияның болуы заңның үстемдігі үшін, заң үстемдігі мен билік институттарының орнықтылығы үшін міндетті шарт болып табылады.
Конституция мемлекеттік биліктің жұмыс істеуіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, сондай-ақ мемлекет құрылымына және мемлекеттік басқару нысандарына байланысты қоғамдық қатынастарды реттейді. Конституция термині латын тілінде rem respublicam constituire деген термин. Рим Респаминасының құрамы деген сөздермен басталған Рим императорларының уақытынан бастау алады.
Әлемнің көптеген елдерінде бірқатар белгілерге сәйкес жіктелетін конституциялар бар. Жазбаша және жазылмаған конституциялар бар. Жазбаша конституция - ерекше тәртіппен қабылданған мемлекеттің Негізгі Заңы. Қазақстан Республикасының Конституциясы жазбаша Конституция болып табылады. Конституцияның қоғам және мемлекет өміріндегі рөлі құқықтық актілердің біртұтас жүйесі арқылы нықталады. Сонымен қатар, Біріккен Корольдік, Жаңа Зеландия секілді елдерде жазылмаған Конституция бар екендігін де айта кеткен жөн.
Конституциялар консервациялау тәртібіне сәйкес те бөлінеді. Монарх тарапынан жасалған конституциялар мен референдум арқылы қабылданған конституциялар болады. Конституцияға өзгерістер енгізу жағдайына қарай икемді және қатал болып бөлінеді. Қалыпты түрде өзгертуге болатын конституция икемді деп аталады. Өзгеріс енгізу тәртібі барынша күрделендірілген конституция қатаң деп аталады. Қазақстан Республикасының Конституциясы қатаң конституцияларға сілтеме жасайды. Саяси билікті шоғырландыру формасына сәйкес, монархиялық және республикалық конституциялар ерекшеленеді.
Бекітілген мемлекеттік жүйенің нысаны бойынша Конституция федералды және унитарлық болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы - қоғамның және мемлекеттің құрылуының негізгі қағидаттарын белгілейтін, мемлекеттік органдардың қызметін ұйымдастырудың және олардың қызметінің принциптері мен қағидаларын анықтайтын және адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін негіздейтін жоғары құқықтық күшке ие нормативтік құқықтық акті болып табылады.
2. Конституцияның мәні мен заңды қасиеттері
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы қоғамдағы демократиялық үдерістердің қалыптасуын нығайтты. Жалпыхалықтық дауыс беруі арқылы Қазақстан халқы жаңа конституцияны қабылдады. Сондықтан, бұл халық пен мемлекет арасындағы, олардың құқықтары мен міндеттері, олардың өзара қатынастарының жалпы қағидаларын белгілеу және мемлекеттің орнығуы туралы келісімшарт.
Конституцияның кіріспесінде Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзiлiк қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып осы Конституцияны қабылдаймыз деп жазылған. Жалпы егемендік идеясына сүйенсек, Конституция нормаларының құрамдас сипаты туралы айуға болады. Конституциялық заңдарда халықтың еркі жүзеге асады және Конституциялық нормалар бастапқы сипатқа ие болады. Конституция, халық пен мемлекет арасындағы келісімшар бола тұра, қоғамда пайда болатын негізгі, іргелі қатынастарды реттейді. Ол саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани салаларды қамтиды. Конституциялық реттеу жалпыға бірдей. Конституциялық құқық ерекше қасиеттерге ие. Оның жоғарғы заң күші бар, конституциялық нормалар тікелей әрекет етеді, оларды қабылдау және өзгертудің арнайы тәртібі болады.
1995 жылы 30 тамызда өткен референдумда Қазақстан халқы мемлекет ретінде орнығуындағы басты оқиғалардың бірі, жаңа Конституциясын қабылдады. Конституция - қоғам мен мемлекет дамуының қазіргі кезеңін көрсетеді, Қазақстан Республикасының халықаралық құқықтағы мәртебесін анықтайды және мемлекеттің заң шығару және басқару органдарының құрылысын айқындайды.
Конституциялық реформа Қазақстан Республикасында мемекеттілікті нығайтуға, жаңа мемлекеттік мекемелер қалыптастыруға, әлеуметтік-экономикалық дамудың жаңа моделін әзірлеуге, құқықтар мен бостандықтарының кепілдіктерін кеңейтуге мүмкіндік береді.
1995 жылғы Конституцияны жасауға 1990 жылғы 25 қазандағы Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендік туралы декларациясы, 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсізік туралы конституциялық заңы және 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы негіз болған.
Конституцияның ең жоғарғы заңды күші мынадан көрініс табады: ешқандай заң немесе нормативтік акт Конституция нормаларына қайшы келмеуі керек. Конституциялық нормаларға қайшы келетін заңдар мен нормативтік актілер заңда белгіленген тәртіппен күшін жоюы тиіс. Құқықтық нормалардың иерархиясында Конституция басты орынды иеленеді.
Конституция нормаларының тікелей қолданылуы барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың өз қызметінде Конситуцияны басшылыққа алуын міндеттейді. Азаматтар мен олардың бірлестіктері өз құқықтарын қорғау кезінде конституциялық нормаларға сілтеме жасауға құқылы. Конституция қолданыстағы нормативтік акт болып табылады, оның нормалары тікелей әрекетке ие және Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданылады.
3. Конституцияның құрылымы және оның ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы халықтың саяси еркі мен қоғам және мемлекет дамуының айқын көрсеткіші. Конституция жалпы ережелер ретіндегі кіріспеден және 9 бөлімнен тұрады.
Конституцияны құраушы негізгі күш, оны қабылдаған Қазақстан Республикасының xалқы.
Бірінші бөлім, Қазақстан Республикасының жалпы жағдайына арналған, ол мемлекеттік жүйені бүтін күйінде қарастырады.
1-бапта Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екендігі айтылған. Ал, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы - xалық. Конституцияның осы бөлімінде мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот төрелігі болып үш тармаққа бөлінуі бекітілді.
Конституцияның 4-бабында Конституцияның ең жоғарғы заңды күші бар және Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылатындығы айқындалған.
Конституция қоғамның саяси өмірін айқындайды. 5-бапта Қазақстан Республикасында идеологиялық және саяси әр-алуандылық танылатыны көрсетілген. Сонымен қатар, қоғамдық бірлестіктер заң алдында тең болып саналады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылып, бірдей қорғалатыны да конституцияда көрініс тапқан.
7-бапта Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл - қазақ тілі екендігі белгіленген.
Конституцияның 2-ші бөлімі Адам және Азамат туралы. Бұл бөлімде Қазақстан Республикасының азаматтығы және адамның құқықтық мәртебесі қарастырылады.
12-бап Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.
3-ші бөлім ҚР Президентіне қатысты. Қазақстан Республикасы -президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы бойынша атап өтетін жәй, ҚР Президенттік басқару жүйесін мақұлдайды. Президент - мемлекеттің басшысы, мемлекеттік биліктің барлық тармағының келесіп жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Президенттіке үміткерлік талаптарын Конституция анықтайды. 44-бапта ҚР Президенттің өкілеттіктері бекітілген.
Конституцияның 4-ші бөлімінде Парламент ҚР-да заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғарғы өкілді органы ретінде бекітілген. Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады. Осы бағытта парламентаризм алдағы уақытта елдің дамуын айқындайтын, xалықтың атынан жұмыс жасайтын, негізгі заң шығару билігі ретінде мақұлданды.
Конституция Парламент және оның депутаттарының мәртебесін айқындады.
5-ші бөлімде ҚР Үкіметінің мәртебесі айқындалды. Үкімет пен Премьер-Министрдің құзыреті конституциялық түрде бекітілді. 1995 жылғы Конституцияға сәйкес Үкімет мемлекеттің атқарушы органдарының жүйесін басқарады.
6-шы бөлімде Конституциялық Кеңестің мәртебесі айқындалды. 1995 жылғы Конституцияның ерекшелігі сол, Конституциялық Соттың орнына пайда болған Конституциялық Кеңестің өкілеттіктері мен мәртебесі көрсетіледі. 72-ші баптың, 4-ші тармақшасына сай Конституциялық Кеңес қолданыстағы Конституция нормалары бұзылған жағдайда оны қорғауды жүзеге асырады. Сонымен қатар, Конституция нормаларына ресми түсіндірме береді.
Конституцияның 7-ші бөлімінде Сот жүйесі мен Қазақстан Республикасында сот төрелігін жүзеге асырудың негізгі принциптері бекітілген. Конституцияның 78-ші бабы судьялардың тұрақтылық принципін, сондай-ақ нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгіну мүмкіндігін береді. Конституция тергеуді сот пен прокуратурадан бөледі.
8-ші бөлімде жергілікті мемлекеттк басқару және өзін-өзі басқару айқындалған. 85-бапта жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асыратыны айтылады. Соңғы 9-шы бөлімде қорытынды және өтпелі ережелер айқындалған.
4. Конституцияға ресми түсіндірме беру. Қазақстан Республикасының Конституциясын қайта қарау тәртібі
Конституцияға ресми түсіндірме беру - конституциялық нормаларды ресми түрде түсіндіруде жаңа институт. Ресми түсіндіруді нормативтік актілерді түсіндіру міндеті жүктелген белгілі бір орган жүзеге асырады. Құқық қорғау органдарының барлық субъектілері үшін ресми түсіндірудің барлық актілері міндетті болып табылады. Конституциялық түсіндіру актілері ресми нормативтік-түсіндіру актілері арасында болады.
Конституцияға сәйкес Конституция нормаларын ресми түсiндiру Конституциялық Кеңеске жүктеледi. Түсіндірудің мақсаты - конституция нормаларын түсінудің заңдық тұрғыдан қолданылуын анықтау болып табылады. Конституциялық Кеңес келесі мемлекеттік лауазымды тұлғалардың сұрау салуы жағдайында Конституция нормаларын түсіндіруді жүзеге асырады:
А) ҚР президенті
Ә) Сенат төрағасы
Б) Мәжіліс төрағасы
Жалпы Қазақстан Республикасы Парламентінің кем дегенде бестен бір депуттарының сұрау салуымен де конституция нормаларын түсіндірме жасайды. Сонымен қатар, Конституциялық Кеңес Конституцияға өз бастамасымен де түсінік береді.
Жоғарыда айтылғандай Қазақстан Республикасының Конституциясы қатал конституция болып табылады. Ол өзгерістер мен толықтырулар енгізудің күрделі әдісін қамтиды. Конституцияны қайта қараудың күрделі рәсімі оның тұрақтылық сипатын көрсетеді. Ең алдымен, Конституцияның негізгі, түбегейлі ережелерін өзгертуге болмайтындығын атап өткен жөн. олар мемлекеттің біртұтастығы мен аумақтық тұтастығын, сондай-ақ республиканың басқару нысанын қамтиды. Оларды өзгерту жаңа конституцияны қабылдау арқылы ғана мүмкін.
Конституцияға енгізілген түзетулер өз кезегінде конституциялық нормалардың мәнін өзгертетін түзетулерді білдіреді. Конституцияға енгізілген түзетулер конституциялық нормалардың негізгі ережелерін нақтылайтын немесе дамытатын түзетулер болып саналады.
Республика Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар республика президенттің өз бастамасымен, парламент немесе үкімет ұсынысы бойынша қабылданған республикалық референдум арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Конституцияға өзгерістер мен толықтырулардың жобасы республикалық референдумға ұсынылмаса, онда парламент арқылы да жүзеге асырыла алады.
Парламент палаталардың бірлескен отырысында Парламент Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізеді.
Конституцияға түзетулер депутаттардың жалпы санының кем дегенде төрттен бірінің мақұлдауымен қабылданған болып есептеледі.
ІV. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТТАРДЫҢ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz