Конституциялық құқықтың жүйесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 176 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

С. Қ. Амандықова

Қазақстан Республикасының

конституциялық құқығы

Оқу құралы

Астана, 2018

ӘОЖ 342

ҚБЖ 67. 400

А 52

Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Ғылыми кеңесінің шешімімен басып шығаруға ұсынылады

№15 хаттама, 4 маусым 2018 жыл

Пікір жазғандар:

Дулатбеков Н. О. - заң ғылымдарының докторы, профессор

Бусурманов Ж. Д. - заң ғылымдарының докторы, профессор

Әбішев Х. Ә. - заң ғылымдарының кандидаты, профессор

Амандықова С. К.

А 52 Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы: Оқу құралы. - Астана, Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, 2018. - 191 б.

ISBN 978-601-337-055-2

Оқулықта 1995 жылы жалпыхалықтық референдумда қабылданаған Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде еліміздің конституциялық құрылысы мен жүйесі, мемлекеттік басқару нысаны мен конституциялық қағидалар, конституциялық құқықтың негізгі институттары болып саналатын - адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары, конститу. Сонымен қатар, ҚР Конституциясының даму кезеңдері, Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулардың саяси-құқықтық негіздері зерделенген.

Оқу құралында Қазақстан Республикасы Президентінің, Парламентінің, Үкіметінің, Сот билігінің, конституциялық-құқықтық мәртебелеріде талданып зерттелінген.

Оқулық схема-кестелермен, тест тапсырмаларымен, өз бетімен циялық міндеттері, азаматтық қоғам, сайлау жүйесі, ҚР азаматтығының негіздері жан-жақты талқыланып арнаалған сұрақтармен қамтылған.

Оқу құралы заң факультетінің «құқықтану», «халықаралық құқық» мамандығы және «құқыққорғау қызметі» студенттеріне, магистранттарына және докторанттарына, сондай-ақ Қазақстан Республикасының конституциялық құқығын өз бетімен оқып-танушы көпшілік қауымға арналған.

Л. Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, 2018

 Амандықова С. К., 2018

МАЗМҰНЫ

Алғы сөз . . .

Алғы сөз . . .: I ҚР конституциялық құқығының пәні, тәсілі және қайнар көздері

6: 7

Алғы сөз . . .:

Конституциялық құқықтың пәні және түсінігі . . .

6: 7

Алғы сөз . . .: 2. Конституциялық құқықтың жүйесі . . .

6: 8

Алғы сөз . . .: 3. Конституциялық құқықтың қайнар көздері . . .

6: 9

Алғы сөз . . .: 4. Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының әдісі және рөлі

6: 10

Алғы сөз . . .: 5. Конституциялық құқықтық нормалар: тұжырымдамасы, ерекшеліктері мен түрлері . . .

6: 11

Алғы сөз . . .: 6. Конституциялық және құқықтық қатынастар . . .

6: 12

Алғы сөз . . .: II Қазақстан Республикасының конституциялық дамуының мәселелері . . .

6: 14

Алғы сөз . . .:

Қазақ ССР «Мемлекеттік егемендік туралы» декларациясы - Қазақстанның конституциялық эволюциясының жаңа кезеңі . . .

6: 14

Алғы сөз . . .: 2. «ҚР мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңы Қазақстан Республикасының мемлекеттілігінің рәмізі . . .

6: 16

Алғы сөз . . .: 3. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы . . .

6: 17

Алғы сөз . . .: III Қазақстан Республикасының конституциясы - мемлекеттің негізгі құқығы . . .

6: 19

Алғы сөз . . .: 1. Конституцияның тұжырымдамасы және негізгі түрлері . . .

6: 19

Алғы сөз . . .: 2. Конституцияның мәні мен заңдық қасиеттері . . .

6: 20

Алғы сөз . . .: 3. Конституцияның құрылымы және оның ерекшеліктері . . .

6: 22

Алғы сөз . . .: 4. Конституцияға ресми түсіндірме беру. Қазақстан Республикасының Конституциясын қайта қарау тәртібі . . .

6: 24

Алғы сөз . . .: IV Адам және азаматтың конституциялық-құқықтық мәртебесі . . .

6: 26

Алғы сөз . . .: 1. Қазақстан Республикасында адам және азамат құқықтары түсінігі және принциптері . . .

6: 26

Алғы сөз . . .: 2. Конституциялық құқықтар мен бостандықтар ұғымы . . .

6: 28

Алғы сөз . . .: 3. Жеке құқықтар мен бостандықтар . . .

6: 29

Алғы сөз . . .: 4. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтар . . .

6: 30

Алғы сөз . . .: 5. Саяси құқықтар мен бостандықтар . . .

6: 33

Алғы сөз . . .: 6. Қазақстан Республикасында адам және азаматтардың конституциялық міндеттері . . .

6: 34

Алғы сөз . . .: 7. Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасындағы құқықтық мәртебесі . . .

6: 37

Алғы сөз . . .: V Қазақстан Республикасы азаматтығының конституциялық-құқықтық негіздері . . .

6: 39

Алғы сөз . . .: 1. Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы түсінік . . .

6: 39

Алғы сөз . . .: 2. Қазақстан Республикасы азаматтығының принциптері . . .

6: 40

Алғы сөз . . .: 3. Қазақстан Республикасының азаматтығын алу негіздері . . .

6: 41

Алғы сөз . . .: 4. Қазақстан Республикасының азаматтығын тоқтату негіздері . . .

6: 44

Алғы сөз . . .: 5. Қазақстан Республикасының азаматтығына байланысты істерді шешу тәртібі . . .

6: 46

Алғы сөз . . .: VI Қазақстан Республикасындағы сайлау құқығы және сайлау жүйелері . . .

6: 49

Алғы сөз . . .: 1. Қазақстан Республикасындағы сайлау құқығының ұғымы . . .

6: 49

Алғы сөз . . .: 2. Сайлау құқығының принциптері . . .

6: 50

Алғы сөз . . .: 3. Қазақстан Республикасындағы сайлау жүйесінің ұғымы . . .

6: 52

Алғы сөз . . .: 4. Қазақстан Республикасындағы сайлау органдарының жүйесі . . .

6: 53

Алғы сөз . . .: 5. Сайлау округтері мен сайлау учаскелері . . .

6: 58

Алғы сөз . . .: 6. Сайлаушыларды (таңдаушыларды) тіркеу . . .

6: 59

Алғы сөз . . .: 7. Сайлау алдындағы үгіт . . .

6: 59

Алғы сөз . . .: 8. Дауыс беру тәртібі . . .

6: 61

Алғы сөз . . .: 9. Сайлау бостандығының кепілдіктері . . .

6: 62

Алғы сөз . . .: VII Қазақстан Республикасының конституциялық жүйесінің негіздері . . .

6: 64

Алғы сөз . . .:

Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының түсінігі мен принциптері . . .

6: 64

Алғы сөз . . .: 2. Қазақстан Республикасының экономикалық негізі . . .

6: 66

Алғы сөз . . .: 3. Қазақстан Республикасының саяси негізі . . .

6: 67

Алғы сөз . . .: 4. Қазақстан Республикасы - зайырлы, демократиялық және құқықтық мемлекет . . .

6: 68

Алғы сөз . . .: VIII Қазақстан Республикасы Президентінің институты . . .

6: 70

Алғы сөз . . .: 1. Қазақстан Республикасында Президенттік институтының қалыптасуы

6: 70

Алғы сөз . . .:

Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық-құқықтық мәртебесі . . .

6: 71

Алғы сөз . . .: 3. Қазақстан Республикасы Президентінің құзыреті . . .

6: 73

Алғы сөз . . .: 4. Қазақстан Республикасы Президентінің актілері . . .

6: 80

Алғы сөз . . .: 5. Қазақстан Республикасы Президентінің бақылауы мен жауапкершілігі . . .

6: 81

Алғы сөз . . .: IX Қазақстан Республикасы Парламенті қызметінің конституциялық-құқықтық негіздері . . .

6: 83

Алғы сөз . . .:

Парламентаризм түсінігі және Қазақстан Республикасы Парламентімен арақатынасы . . .

6: 83

Алғы сөз . . .: 2. Парламенттің құрылу тәртібі мен құрылымы . . .

6: 84

Алғы сөз . . .: 3. Парламенттің құзыреті . . .

6: 85

Алғы сөз . . .: 4. Парламенттің ұйымдастырушылық-құқықтық қызмет нысандары . . .

6: 87

Алғы сөз . . .: 5. Парламенттік тыңдаулар . . .

6: 88

Алғы сөз . . .: 6. Заң шығару процесі . . .

6: 89

Алғы сөз . . .: Х Қазақстан Республикасының Үкіметі . . .

6: 93

Алғы сөз . . .: 1. Қазақстан Республикасының Үкіметі - атқарушы биліктің жоғары алқалы органы . . .

6: 93

Алғы сөз . . .: 2. Қазақстан Республикасының Үкіметін қалыптастыру, оның құрамы және өкілеттік мерзімі . . .

6: 94

Алғы сөз . . .: 3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзыреті . . .

6: 95

Алғы сөз . . .: 4. Қазақстан Республика Үкіметінің актілері . . .

6: 97

Алғы сөз . . .: 5. Үкіметтің мемлекеттік органдармен қарым-қатынасы . . .

6: 97

Алғы сөз . . .: XI Қазақстан Республикадағы конституциялық бақылаудың негіздері . . .

6: 99

Алғы сөз . . .: 1. Конституциялық бақылаудың ұғымы . . .

6: 99

Алғы сөз . . .:

Қазақстан Республикасындағы конституциялық бақылау институтының қалыптасуы . . .

6: 100

Алғы сөз . . .: 3. Конституциялық Кеңес және оның мүшелерінің құқықтық мәртебесі

6: 101

Алғы сөз . . .: 4. Конституциялық Кеңестің құзыреті . . .

6: 103

Алғы сөз . . .: 5. Конституциялық іс жүргізу . . .

6: 104

Алғы сөз . . .: 6. Конституциялық Кеңестің актілері . . .

6: 105

Алғы сөз . . .: XII Қазақстан Республикасындағы сот билігінің конституциялық негіздері . . .

6: 108

Алғы сөз . . .: 1. Сот билігінің конституциялық негіздері . . .

6: 108

Алғы сөз . . .: 2. Қазақстан Республикаcындағы сот жүйесі . . .

6: 110

Алғы сөз . . .:

Қазақстан Республикасындағы судьялардың конституциялық-құқықтық мәртебелері . . .

6: 114

Алғы сөз . . .: XIII Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың конституциялық-құқықтық негіздері . . .

6: 118

Алғы сөз . . .: 1. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару ұғымы .

6: 118

Алғы сөз . . .: 2. Маслихаттар - жергілікті өкілді органдар . . .

6: 119

Алғы сөз . . .: 3. Маслихаттардың - жергілікті өкілді органдардың құзыреттері . . .

6: 121

Алғы сөз . . .: 4. Маслихат қызметінің құрылымы және ұйымдық нысандары . . .

6: 124

Алғы сөз . . .: 5. Жергілікті атқарушы органдар ұғымы және құрылымы . . .

6: 127

Алғы сөз . . .: 6. Жергілікті атқарушы органдардың құзыреті . . .

6: 130

Алғы сөз . . .: Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы бойынша өз бетімен дайындалуға арналған сұрақтар . . .

6: 132

Алғы сөз . . .: Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы пәнінен кестелер . . .

6: 136

Алғы сөз . . .: Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы пәнінен тест сұрақтары мен жауаптары . . .

6: 161

Алғы сөз . . .: Пайдаланылған әдебиеттер . . .

6: 185

АЛҒЫ СӨЗ

Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретiнде орнығуы Республиканың конституциялық дамуын мақсат тұтады. Конституциялық реформа тұрақты құбылыс. Қазақстан Республикасындағы көпқырлы қоғамдық-мемлекеттік өзгерістер конституциялық заңнаманы қарқынды жаңартуға әкеліп соғады, бұл өз кезегінде конституциялық дамуға жол ашады. Қазіргі уақытта ұлттық құқықтық жүйені қалыптастыру жүріп жатыр және осыған байланысты республиканың конституциялық құқығының негізгі институттарын зерттеу өте маңызды болып келеді. Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызды жалпыхалықтық референдумда қабылданған конституциясы Қазақстаннның мемлекеттік құрылысы мен конституциялық дамуының негізін қалаған басты саяси-құқықтық құжат болып саналады.

Республикадағы мемлекеттік билікті ұйымдастыру, адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін анықтау, билік тармақтарының тепе-теңдік әрі тежемелік принципін қамтамасыз ету, азаматтық қоғам институтының нығаюы, президенттік басқару нысанының қалыптасып дамуы сайлау жүйесі мен ҚР азаматтығының негіздері - конституциялық құқық пәнінің зерттеу объектісі болып табылады.

Оқулықтың міндеті - конституциялық құқықты ғылыми тұрғыдан саралау, еліміздің конституциялық даму тарихи мен кезеңдерін зерделеу, конституциялық дамудың бағыт-бағдарын талдау болып табылады.

Бұл еңбекте кәсіби және тұрақты жұмыс істейтін Парламенттің қызметі, заң шығару үдерісі, сайлау жүйесінің конституциялық аспектілері кеңінен қарастырылады. Автор адам, қоғам және мемлекет арасындағы қарым-қатынасты конституциялық құқық шеңберінде ғылыми-танымдық мазмұнын ашады. Адам, оның өмірі мен құқықтыры және бостандықтарының республиканың ең қымбат қазынасы ретінде айқындалған конституциялық қағиданың мәніне үңіледі. Мұнымен қоса адам құқығы мен мүддесінің мемлекет мүддесінен басым тұруының маңызын ашып жіктейді. Оқулықта конституциялық құқықтың негізгі институттары (азаматтық институт, сайлау құқығы, адам мен азаматтың құқықтық мәртебесі институты, конституциялық бақылау, жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару институты және т. б. ) қарастырылады.

Оқу құралы конституциялық құқық курсы бойынша схемалармен, тесттермен және оқу курс бағдарламасының библографиясымен қамтылған.

ҚР КОНТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ПӘНІ,

ТӘСІЛІ ЖӘНЕ ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ

Конституциялық құқықтың пәні және түсінігі

Конституциялық құқық ҚР ұлттық құқық жүйесінің негізгі саласы болып табылады. Құқықтың барлық басқа салалары секілді, бұл жалпы белгілермен анықталған ішкі бірлікпен сипатталатын құқықтық нормалардың жиынтығы, сонымен қатар басқа да құқық салаларының нормаларымен ерекшеленеді. Конституциялық құқықты құқық саласы ретінде, ғылым ретінде және оқу пәні ретінде қарастыруға болады. Белгілі бір құқық саласының нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар оның пәні деп аталады. ҚР конституциялық құқығы бүкіл қазақ қоғамы мен мемлекеттің барлық құрылымының негізін құрайтын және мемлекеттік билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты қатынастарды реттейді.

Конституциялық құқық пәнінің ерекшілігі, оның нормалары жоғарыда аталған салалардағы іргелі қатынастарды реттейтіндігінде. Осылайша, құқықтың осы саласының пәні, іргелі ретінде анықталатын қатынастар болып табылады. Конституциялық құқықтық нормалар, ең алдымен, мемлекеттің құрылымын анықтайтын негізгі қағидаларды белгілейді. Қоғамдық жүйе мен мемлекеттік құрылысты анықтайтын, олардың нормаларын белгілейтін іргелі қатынастар Конституцияның «Жалпы ережелер» бөлімінде көрсетілген.

Олар мемлекеттің маңызды сипатын береді: мемлекеттік құрылымның нысаны, мемлекеттік басқару нысаны, мемлекеттік биліктің қайнар көздері, оны жүзеге асыру қағидаттары, экономикалық және саяси жүйелердің негіздері және т. б. Сонымен бірге биліктің бөліну принципі конституцияда көрсетілген. Қазақстан Республикасының қолданыстағы 1995 жылғы Конституциясында бұрынғы конституциялардағыдай «конституциялық құрылыстың негізі» деген жалпы тұжырымдама жоқ. Мемлекеттің азаматтығына жататындығын, адамның қоғамға және мемлекеттің құқықтық мәртебесін анықтайтын қағидалар конституциялық құқық пәні болып табылады.

Конституциялық-құқықтық нормалар мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметіне қатысты негізгі қағидаларды белгілейді. Олар органдардың түрлерін және олардың құқықтық мәртебесін, сондай-ақ білім беру тәртібін, құзыреттілікті, ұйымдық-құқықтық нысандарын, олар шығарған актілерді анықтайды.

Осылайша, конституциялық құқық, қоғамдық қатынастарды, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы негіздерін, адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жүйесін белгілейтін және реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығын қалыптастыратын Қазақстан Республикасының ұлттық заң жүйесінің жетекші саласы болып табылады.

Конституциялық құқықтың жүйесі

Конституциялық құқық бөлек институттарға жіктелетінін атап өту қажет. Конституциялық-құқықтық институттар конституциялық құқықтың белгілі-бір қағидалар жүйесін құрап, біртектес және өзара байланысты қоғамдық қарым-қатынастарды реттейді. Бұл саланың жүйесі жүйелердің өзара байланыс уағдаластығын, ішкі бірлестікпен сипатталатын, құқықтық салалар жиынтығын құрайды.

Конституциялық құқық институттары қатарына ҚР Конституциялық құрылыс негіздері, адам және азаматтың құқықтық мәртебе негіздері, азаматтық институт, таңдау құқығы, президенттік институт, парламентаризм институты, Қазақстан Республикасындағы конституциялық бақылау жатады. Конституциялық құқық институттары қатарына Қазақстан Республикасындағы әділеттілік институттарын және жергілікті мемлекеттік басқару жатқызу қажет.

Конституциялық құқық нормалары адам және азаматтың құқықтық мәртебесі негіздерін құрайтын, адамның табиғи, ажырамас құқықтар институттарын бекітеді. Бұл нормалар мемлекет пен тұлға арасында пайда болатын қарым-қатынасты реттейді. Бұл институт адам және азаматтың конституциялық кепілдемесін қамтиды. Бұл институттың құрамы ҚР-ның адам және азаматтың міндеттемелерінен тұратын, нормалар жиынтығы болып табылады.

Мемлекеттік билік пен басқару жүйесін реттейтін, нормаларды біріктіретін, мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін бекітетін институт. Нормалардың негізгі бөлігі Қазақстан Республикасы Конституциясынан, заңдардан, Президент актілерінен және өзге де нормативтік актілерден құралады.

Конституциялық құқық жүйесі Конституциялық жүйемен ара қатынаста болуы толық түсінікті. Бұл ретте, олар бір-бірімен байланысатынын, бірақ сәйкес келмейтінін атап көрсету шарт.

Конституциялық құқықтың қайнар көздері

Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының қайнар көздері дегеніміз - мемлекеттің аумағында қоғамдық қатынастарды реттейтін мемлекеттік билікті ұйымдастыратын, ҚР аумағында әрекет ететін ететін нормативтік құқықтық актілер болып табылады.

Мағынасы бойынша коституциялық құқықтың қайнар көздері әр түрлі. ҚР конституциялық құқығының басты қайнар көзі - конституция. Бұның себебі конституция жоғарғы заңдық күшке, републиканың барлық территориясында тікелей әрекетке ие. Өзге қайнар көздер контитуция нормаларынан шығады. Сонымен қатар, Конституциялық құқықтың негізгі қайнар көздеріне конституциялық заңдар жатады. Олар маңызды мемлекеттік-құқықтық мәселелерді реттейді.

Заңдар - бұл конституциялық құқықтық нормалар арасында ең танымал қайнар көз болып саналады.

Конституциялық құқықтың қайнар көздерінің ішінде ең ерекше орын декларацияларға тиесілі. Олардың қатарына 1993 жылы 25 қазанда қабылданған ҚР егемендігі туралы декларацияны жатқызуға болады. Оларды әдетте мемлекеттің конституциялық құқығының дамуын, бағытын анықтайтын концепциялар құрайды. Бұлардың әрбірінің өз алдына құқықтық маңызы бар. Конституциялық құқық саласы қайнар көздерінің түрлері тұрақты болып келеді, олардың көпшілігі конституцияда көрініс тапқан.

Конституцияның 4-ші бабында ҚР-дағы қолданысқа ие құқықтың қайнар көзі ретіне конституция нормалары мен басқа нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарттар мен мемлекеттің өзгеде міндеттемелері танылады.

Конституциялық құқықтың қайнар көздері болып Парламенттің, Конституциялық Кеңестің және Жоғары Соттың нормативтік қаулылары да жатады. Конституциялық құқықтың қайнар көзі ретінде конституция мен конституциялық заңдардың ресми талқылауы берілген актілерді де көрсету керек.

Конституциялық құқықтың қайнар көздеріне мемлекетпен ратификацияланған және сол мемлекет заңнамасынан жоғары тұратын, қолданылатын халықаралық келісім-шарттар да жатады.

Парламент палаталары мен палаталар төрағаларының нормативтік актілері де конституциялық құқықтың қайнар көзі ретінде саналады. Конституциялық құқық қайнар көздеріне мемлекет басшысы ретінде президент жарлықтары, мемлекеттік билікті басқару қатынастарын реттейтін жергілікті мемлекеттік билік органарының шешімдері де жатады.

Айта кететін жәйт конституциялық құқықтық нормаларға ие нормативтік құқықтық актілер жиі өзгертулерге ұшырап отырады, кейде кері қайтарылады. ҚР конституциялық құқық жүйесін құрайтын заңнамалар құрылу сатысында болғандықтан ұдайы өзгерістерге ұшырап отырады. Ұдайы өзгерістерге ұшырап отыру жағдайы конституциялық реформалармен де түсіндіріледі. Бұл өз кезегінде ҚР мемлекеттілігінің құрылу процесі ретінде көзделеді.

Қазақстан Республикасы конституциялық құқығының әдісі және рөлі

Конституциялық құқық әдісімен қоғамдық қатынастарға құқықтық әсер ету әдістерінің жиынтығы түсініледі.

Конституциялық құқықтың негізгі әдістері - міндеттеу, тыйым салу және рұқсат ету әдістері жатады

Конституциялық құқықтық әдіс императивті принциптерге негізделген. Конституциялық-құқықтық реттеудің негізгі нысаны міндетті болып табылады. Атап айтқанда, Конституцияның 38-бабында азаматтар табиғатты сақтауға міндетті. Конституция тыйым салу әдісін де қолданады. Мәселен, Қазақстан Республикасы Конституциясының 43-бабы 1-тармағы бойынша Президент өкілетті органның депутаты бола алмайды. Рұқсат ету әдісі адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін реттейді, сондай-ақ мемлекеттің конституциялық органдарының өкілеттіктерін анықтайды.

Конституциялық құқық, ұлттық құқық жүйесінің негізі болып табылатын, оның басқа салаларының - әкімшілік, азаматтық, еңбек, қаржылық, қылмыстық және басқалардың негізін анықтайды. Бұл конституциялық заңда отандық құқық жүйесінің жеке салаларының негізгі принциптерін белгілейтін нормалар бар екеніне негізделеді.

Конституциялық құқықтық нормалар: тұжырымдамасы, ерекшеліктері мен түрлері

Конституциялық құқықтық нормалар мемлекеттің, жеке тұлғаның және қоғамның мемлекеттік билікті ұйымдастыру мен қоғамды басқарудағы қарым-қатынастарының мәнін құрайтын іргелі әлеуметтік қатынастарды реттейтін нормалар болып табылады. Конституциялық және құқықтық нормалардың негізгі қайнар көздері Қазақстан Республикасының Конституциясы мен конституциялық заңдары болып табылады. Конституциялық құқық нормалары құрамдас және жалпы реттеуші сипатқа ие. Бұл конституциялық және құқықтық нормалар қоғамның конституциялық құрылымының негіздерін, мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін, адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін және т. б. анықтайды.

Конституциялық құқықтық норма өзіндік құрылымымен ерекшеленеді. Конституцияның көпшілік нормаларында гипотеза мен диспозиция болғанымен әдетте санкция болмайды. Конституциялық және құқықтық нормаларды жіктеудің әр түрлі негіздері бар. Ең алдымен, олар заңды күшімен ерекшеленеді. Ең үлкен заңды күш - Қазақстан Республикасының Конституциясы.

Келесі маңыздылығына байланысты Конституциялық заңда көзделген ережелер болып табылады. Нормативтік күші бойынша келесі акті бұл, Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтары болып табылады. Осыған қоса, конституциялық теорияда Қазақстан Республикасында нормативтік-құқықтық актілер иерархиясында заңдардан кейін орын алатын Президенттің заң күші жарлық шығару өкілеттігі 2017 жылғы Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулардан кейін толықтай алынып тасталғанын атап өткен жөн.

- Іс-әрекет аумағына байланысты нормалар республикалық, аймақтық және жергілікті деңгейлерге бөлінеді. Республика аумағындағы конституциялық-құқықтық нормалардың әсері бүкіл республиканың аумағына таралады, облыстық нормалар Республиканың белгілі бір бөлігінде жұмыс істейді. Жергілікті нормалар аймақта, аудандарда және т. б. қолданыста болады.

- Конституциялық құқықтық нормалар реттелетін қатынастардың саласына байланысты. Мысалы ׃ конституциялық құрылыстың негіздерін реттейтін нормалар; адамның және азаматтың құқықтық мәртебесін негіздейтін нормалар; мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесін белгілейтін нормалар және т. б. болып бөлінеді.

- Соңғы кезде ғылыми ортада заң саласының ғалымдары арасында конституциялық құқық нормаларына тек материалдық қана емес, сонымен қатар процедуралық нормалар да қарастырылуда. Процедуралық нормаларға конституциялық құқықтық қатынастардың процедуралық аспектілерін жатқызуға болады. Заңнамалық үдерістерді, сайлау процесін және т. б. реттейтін нормаларды атап өтуге болады.

Конституциялық және құқықтық қатынастар

Конституциялық құқықтық қатынастар арнайы пәндік құраммен сипатталады. Конституциялық және құқықтық қатынастар субъектілеріне: адамдар, мемлекет, депутаттар, жоғары және жергілікті билік органдары, Қазақстан Республикасының сайлау органдары және т. б. жатады. Осылайша, республикалық референдум өткізу кезінде Қазақстан Республикасының барлық азаматтары конституциялық және құқықтық қатынастар субъектісі ретінде әрекет етеді. Сол сайлауды өткізу кезінде субъектілердің бірі Қазақстан Республикасының сайлау органы болып табылады және т. б. Конституциялық-құқықтық қатынастар - мемлекеттік билікті жүзеге асыру процесінде туындайтын және конституциялық құқық нормаларын реттейтін жеке тұлғаның мемлекетпен өзара қарым-қатынасында пайда болатын нақты әлеуметтік қатынастардан құралады. Конституциялық-құқықтық қатынастар негізінен жалпы қатынастар болып табылады. Ең алдымен, бұл Қазақстан Республикасының конституциялық құрылыс негіздерін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтығы институтын, парламентаризм институтын және Республикада төрағалықты қалыптастыратын нормаларды белгілейтін қағидаттарға жатады. Конституциялық құқықтық қатынастар тұрақты және уақытша болып бөлінуі мүмкін, тұрақты конституциялық және құқықтық қатынастардың әрекеттері белгілі бір мерзіммен шектелмейді. Ал, уақытша құқықтық қатынастар шектеулі уақыт кезеңі ішінде пайда болады. Конституциялық-құқықтық қатынастар арасында материалдық және рәсімдік ерекшеліктер болуы мүмкін. Егер материалдық-құқықтық қатынастар конституциялық құқық субъектілерінің құқығына ие болса, онда процессуалдық құқықтық қатынастар арқылы субъектілер өздерінің құқықтары, бостандықтары мен міндеттері туралы субъектілерді жүзеге асырады. Процедуралық қатынастарға - сайлау процесінде немесе заң шығару қызметінде туындайтын құқықтық қатынастар жатады. Парламенттің, Конституциялық Кеңестің, Үкіметтің және басқа да мемлекеттік органдардың жұмыс істеуі, процедуралық ережелермен реттеледі және олардың қызметі процедуралық және құқықтық қатынастарға жатқызылады. Процедуралық нормалар Сенат, Мәжіліс, Үкімет және т. б., ережелерін қамтиды.

ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ

КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.