Салыстыру демеулік шылаулары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Респбликасы білім және ғылым министрлігі
Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау университеті КеАҚ

Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Д.Исабеков шығармаларындағы демеулік шылаулардың қызметі мен контекстік мәні

Пән: Қазақ әдебиеті

Мамандық:6В01401 - Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерін даярлау

Орындаған: Абдрахманова.Ж, 2 курс студенті

Оқу түрі:күндізгі

Жетекшісі: Г.Шахманова
_____________________

Курстық жұмысты қорғады
___ ________________2021ж.
Баға _________________

Көкшетау, 2021ж
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1.ДЕМЕУЛІК ШЫЛАУЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1Демеулік шылауларды зерттеу принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Демеуліктердің морфологиялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..15

2.Д.ИСАБЕКОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ДЕМЕУЛІКТЕРДІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1Д.Исабеков шығармаларындағы сұраулық мәнді демеуліктер ... ... ... ... ... ... 18
2.2Д.Исабеков шығармаларындағы демеулік шылаулардың қызметі мен контекстік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27

КІРІСПЕ

Қазіргі қазақ тілінде сөз таптарының арасында ең аз қарастырылғаны шылаулар, соның ішінде- демеуліктер. Олардың өздері жалғанған сөздерге қосымша мән үстейтіндігі және мағыналық топтарының аты аталып, санын айтумен шектеліп, функционалдық сипатына жете назар аударылмады.
Демеулік шылаулардың атаушы сөздерге үстейтін қосымша мәндерінің үнемі тұрақты болмай, өздері жалғанған сөздердің мағынасына орайласып өзгеріп отыруы, олардың сөйлем құрамында атқаратын қызметі және мәтіннің жалпы мазмұнына қосатын үлесі т.б. сияқты көптеген сұрақтар да өз шешімін таппаған. Сондықтан демеулік шылауларды контекст тұрғысынан зерттеу өзекті мәселелердің бірі екендігіне дау жоқ.
Нормативтік грамматиканың құрамында демеулік шылаулар лексикалық мағынасының солғындығымен, сөйлем мүшесі болуға қабілетсіздігімен сипатталып, көмекші сөздердің құрамында ғана сөз болады. Функционалды грамматика саласы соңғы жылдарда зерттеушілердің ғылыми зерттеу жұмыстарының өзегіне айналып жүр.
Қазақ тіл білімінде бұл туралы тіл ғалымдарының еңбектері жүйеленген, ал қазақ филологиясында мәселе енді ғана қолға алынып жүр. Бұл- мәселенің өзектілігін арттыра түседі.
Демеуліктер тілдегі белгілі бір грамматикалық категориялардың жасалуында маңызды рөл ойнаса, екінші жағынан модальдік мән беруге қажетті элемент болып саналады.
Сондықтан демеуліктер лексикалық жағынан да, грамматикалық жағынан да зерттеуді қажет етеді.
Демеулік шылаулардың атқаратын қызметтерінде де өзіндік ерекшеліктер бар. Сондықтан олардың қолданыстағы қызметі жағынан өзгешеліктерін де қарастыру қажет.
Курстық жұмыстың өзектілігі:тіл білімінде соңғы кездері функциональды грамматика мәселесі көтеріліп жүр. Осыған байлнысты демеулік шыларлардың тілдік жеріндегі, қазіргі тіл біліміндегі негізгі мағыналары мен қолданыстағы мәндерін анықтау қажеттігі туып отыр.
Себебі демеулік шылаулардың қазіргі тіл біліміндегі қызметі әлі күнге өз шешімін тапқан жоқ. Демеулік шылаулардың негізгі мағыналары мен қолданыстағы мәндерін нақтылап жүйелеу зәрулікке әкеліп отыр.
Сондықтан қазіргі қазақ тіл білімінің даму дәрежесіне сай оларды жан-жақты зерттеу қажет.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Қазақ тіліндегі демеулік шылаулардың мазмұн құраудағы рөлін, оның қолданыстағы мағынасы мен қызметін айқындау зерттеу жұмысымыздың мақсаты болып табылады. Оған жету үшін мынадай міндеттерді шешу көзделді:
шылау сөздердің, соның ішінде демеулік шылаулардың қолданыстағы мағынасы мен қызметінің өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
демеулік шылаулардың даму, қалыптасу тарихына тоқталу;
демеулік шылауларды топтарға бөлудің негізгі принциптерін айқындау;
көмекші сөздердің кейбір негізгі белгілерін атаушы сөзге қойылатын белгілермен салыстыру;
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны:Қазақ тіліндегі демеулік шылаулардың даму, қалыптасу жолдары- зерттеудің басты нысаны
Курстық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
Курстық жұмыста демеулік шылаулардың нақтылы құрамы анықталып, олардың тілдегі қызметі, мағынасы, қолданылу ерекшелігі, толық мағыналы сөздерге тіркесу ерекшелігі, көмекші сөздердің ішінен грамматикалануы жағынан қосымшаға жақындығы, демеулік шылаулардың сөз таптарына тіркесі мен қолданылу орны нақтыланды.
Курстық жұмыстың құрылымы:курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. ДЕМЕУЛІК ШЫЛАУЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕУЛЕРІ
1.1 Демеулік шылауларды зерттеу принциптері

Демеулік шылаулар зерттелуі-сөз бен сөздің немесе сөйлем мен сөйлемнің араларын байланыстыру, құрастыру үшін қолданылатын, өздері тіркескен сөздерінің ұғымдарына әр қилы реңктер үстеп, оларға ортақтасып, тұлға жағынан тиянақталған, лексика-грамматикалық мағынасы бар сөздер.
Шылау сөздер дегеніміз - ішкі мазмұндары жағынан да, сыртқы формалары жағынан да, сондай-ақ, қызметтері жағынан да өздерінің бастапқы шыққан төркіндерінен біржола қол үзіп, әрі осы аталған негізгі үш белгі жөнінен де дербестіктерінен айырылып, өз алдына категория болып қалыптасқан және жалпы көмекші сөздер тобына негізгі ұйытқы есебінде қызмет ететін сөздер. Грамматикалық сипаттарына қарай, шылаулар ішінара үш жікке бөлінеді: олар - септеуліктер, жалғаулықтар және демеуліктер.
Демеулік шылау-модальдік категориясына енетін, дербес сөздерді айқындайтын, түрлі сөйлем құрылысында алуан түрлі реңк қосатын, қалтарыстағы ойды ойды анықтайтын шылау түрі. Олардың демеулік деп аталуы да осыған байланысты, логикалық ойды демейді. Демеулік шылауларынсыз сөйлем құрылымдарының мағыналық бояуы, өңі танылмауы да мүмкін. Демеулік шылаулар сегіз негізгі мағыналық топқа жіктеледі:
Күшейткіш демеулік шылаулар- да де, тате, -ай,-ақ, -ау;
Сұраулық демеулік шылаулар -маме, бабе, папе, ше;
Шектеу демеулік шылаулар- ғана қана;
Тежеу демеулік шылаулар- тек;
Нақтылау демеулік шылаулар қойғой, -дыді, -тыті, -тынтін;
Қомсыну демеулік шылаулар- екеш;
Салыстыру демеулік шылаулар- түгіл, тұрсын, тұрмақ;
Болжалдық демеулік шылаулар- мыс міс;
Күшейткіш демеуліктері: -дағы- тағы және осы демеуліктен қалыптасқан
даде, тате демеулігі үнемі күшейткіш мәнде жұмсалады: Жігіттікті кәрілік қуып жетіп, Ажал дағы кешікпей жетесің ау (С.Т). Дауысы да қалтырап шықты (Ә.Ә) Көше сондай қараңғы да емес қой (Н.Ғ). Сөйлемдерде демеулік зат есім, сын есімге күшейткіш мән үстеген, сондай-ақ қалау райлы етістікке, есімшеге, сан есім, есімдікке де күшейтуді қосады. Кейде, керісінше, даде-нің күшейткіш мәні бәсеңдейді: Оны әуелі Нариман байқаған да сияқты (Ш.М). Мысалда да шылауы есімшемен айтылған, бірақ сияқты сөзінің қатысуымен жұмсақтау естіледі. Мына сөйлемде де емес көмекшісінен күшейткіш мән солғындаған: Тіпті көне түркілер дүниеге Айса пайғамбардың келгенін білген де емес (Т.Ж). Даде жалғаулық, септеуліктерге де күшейту мәнін үстейді. Даде қыстырма сөздермен келіп сөйлем модальдығын арттыра түседі:
Мараттың, шынында да, жаны шығып кете жаздады (Б.Н) Мысалда қостау мәні күшейтілген. Да де бірыңғай мүшемен келгенде санамалап, әрбіріне күшейткіш реңк жамайды: Мәдидің қаны да, жаны да кекке айналып еді.(Ә.Ә.). Автобус толы адам әлгінің кім екенін де, қайдан келе жатқанын да білмесе керек. (Ш.М.).
-Ақ шылауы абстрактілі демеулік, тіркескен сөздерінің бәріне күшейткіш мән
жамайды: Көлік-ақ қой, жарықтық (Ғ.М.). Қазақтың-ақ баласысың (Ш.М). Жасынан-ақ шақар болып өсті (З.Ақ). Мұнда түрленген зат есімдермен келген; сын есімнің сапалық, қатыстық түрлеріне, олардың түрлі тұлғаларына, есімдік, етістіктің жедел өткен шақ, қалау рай,- ғанша генше, -ар- ер,-р; -атын,-етін тұлғасындағы есімшеге, тұйық етістікке, -дай-дей тұлғалы есімге, күрделі етістік құрамындағы-ып іп, -п көсемшеге, ауыспалы осы шақ етістіктерге тіркескенде күшейткіш мәні нақты аңғарылады: ... өзім де қиналдым-ақ. (Н.Ғ). Әкеме ұқсағым-ақ келеді (Б.Н). Райбек айтатынын естіген есіктен шыққанша-ақ айтып үлгерді. Бағыштармын-ақ (С.См). Екеуі келісіп қойғандай-ақ қол ұстасты. (М.Б).
Тартқан-ақ екен. Шап ете түсетін-ақ реті бар.(З.Ақ). ... жапырағын қарша күреп жүру-ақ қиын екен (Т.А). Мәрзия бағана әрең шығып- ақ еді. Осы жолғы созылуы ұнамайды-ақ. (Ш.М). Үйге өзім-ақ барғалы отырмын(Н.Ғ). Әлдеқашан-ақ жыңғылды жер қазып жатпас па едім (Ад.М). Егер шартты, бұйрық райлы, болымды- болымсыз, -а-е-й тұлғалы көсемше етістіктерге тіркессе, күшейткіштігі бәсеңдейді: Осы жігітті көрсем-ақ күлкім келеді.(Н.Ғ). Қаланың адамдарын қысылтпайын-ақ дейсің. (Б.Н). Үстеумен келгенде де күшейткіштігі солғындайды, әсіресе, қимыл-сын үстеуінде: Жаяу-ақ жетіп қалам ғой. Мән бермей елеусіз-ақ қалдыратын нәрсе (Ш.М).
Септеуліктің кейін, дейін, соң түрлері модаль, қыстырма сөздерге үстейді: Бағана үйге кіргеннен соң-ақ, еттен ауыз тимей кетпейтінін білген. (З.Ақ).Оларды самолетке мінгізіп жібергенннен кейін-ақ Бағдаттың жағдайы нашарлады. (М.Б). Төзімі осы жерге дейін- ақ жетті. (Ад. Мек.). Қоғамдық пікірдің қалыптасуы үшін бұл керек-ақ (Ана тілі). Айбектің де, Қоңырдың да ондайға қыры жоқ-ақ (Д.Ә). Пісіп тұрса дұрыс-ақ (Ғ.М). Шынымен-ақ ешқайсысы іздемес пе екен? (Б.Н).
-Ай,- ау демеулігі жайында ғалымдар пікірі түрліше болғанмен, олардың мағыналы сөздерге тіркесуінде күшейткіш мәні басым: Қарғыс атқыр пендешілік-ай десейші (Ад. Мек.). Шіркін, есіл ер-ай десеңші (Н.Ғ). Сөйлемдерде -ай демеулігі зат есімді сөздерге ой екпінін түсіріп, ерекшелеп тұрса, олардың алдындағы шіркін, бейшара сөздері сөйлемге эмоциялық реңк беріп, демеулікпен қосарланып, тұтас фраза кею, аяу мәнінде айтылған. Күшейткіштік етістікке де үстеледі: Өмір шіркіннің зымырауын-ай! (Ә.Ә). Пай-пай қасқаның маңқиюын-ай! (Ә.К). Құрып-ақ қалсын-ай, қарғам шошып қалған екен ғой (Б.Н). Соңғы сөйлемдегі құрып-ақ қалсын-ай бұйрық райлы күрделі етістікті тіркес сөйлеушінің айтуымен берілген. Бұл демеулік етістіктің басқа да шақ түрінде тіркеседі.

Заттанған сын есімдермен келіп, оларды күшейте түседі: Беу, осы байғұстың тілінің жаманы-ай! (Ж.А). Ай, осы сенің кешірімсізің-ай! (Б.Н.).Қаратпа сөздерді:
Ау демеулігінде де осы ерекшелік: - Аллау, неткен ұлы адм (Р.С.). Ғажап-ау! Сабазсың-ау, Мәдижан, сабазсың (Ә.Ә.). Бұл демеулік жорамал, қостау мағынасындағы модаль сөздерді баса көрсетеді: Аты сөйлейтін де шығар-ау (Ә.Ә.). Өлі арыстаннан тірі мысық деген рас-ау (Ад. Мек.).Сілтеу есімдігін күшейтеді: Қартайғанаңды кейінгі жастардан білесің деген осы-ау (Д.Ә.).-Ай демеулігі де олсы тәріздес.
2. Сұраулық демеулік шылаулар: маме, бабе, папе, ше, демеулік шылаулары сұраулық мәнін береді. Ол негізінде предикаттық қолданыстағы демеулік болып табылады, яғни баяндауыш қызметіндегі сөздермен келіп, сұраулық мәнін жамайды. Маме сұраулық демеулігі жіктелген сөздермен келгенде, оның сұрау мағынасы нақты келеді: Сіз Данаевсыз ба? Ток жүріп тұр ма сонда? (Ш.М). Бізбен бірге серуенге барасың ба? (Б.Н). Сайдалы, сен оны ойладың ба?(Ә.Ә).
Модаль сөздермен сұраулық мағынасы беріледі: Менің оқ жұмсауым керек пе? Атыңызды алысқа айдап кеткен жоқсыз ба?(Ә.Ә.). 2 жақта айтылған сөздермен кірігіп, жіктік жалғауынан бұрын қолданылғанда да сұраулық мән қалады: Бекетпісің? (З.Ақ). Сендер демалуды қойғаннан саумысыздар? (А.Мек.)
Сұраулық қатарындағы ше демеулігі-ауызекі тілде жиі қолданысқа түсетін шылау; жай сұрауды емес, әр қызметтегі зат есім, етістік, үстеулерге тіркесіп, айтылған ойды толықтыру үшін, қайталай сұрау мақсатында әрі анықтап білу, жетек мәнінде жұмсалады: Жері ше? Халықты жеткізеді дейтін өкімет пен партиялардың ше? (А.Мек.). Ал Жаркентке ше? (Ә.К). Кейде ше айтылым бойынша қолданылып кетуі мүмкін: - Ал мен ше? (А.Мек.)
Ше демеулігі шартты райлы етістікпен келіп жете сұрауды білдіреді: Ол кісі ылғи майдан әндерін айтады, ішіп алса ғана.- Ішпесе ше? (Р.С). Шыным болса ше? (Ә.Ә.). Септеулік шылаудан кейін келіп, жетек сұрауды көрсетеді: Сонан соң ше? (А.Мек.)
3.Шектеу демеулігі сын шектеу мағынасын үстейді: Орта жолдан қайтқан Текежанның өлексесі ғана екен. Оның тек бір рет ғана әнін естігенмін.(Ә.Ә). Есімдіктің сілтеу түріне шектік мәнін басым үстейді: Күлән өзінің жылап отырғанын сонда ғана аңғарды (Н.Ғ.). Адалдықты тек сонымен ғана таразылар болсақ, онда тіпті тұзы татымай кетеді ғой оның. (Н.Б). Текежанның ақылы соған ғана жетті. Осы ғана- менің айтарым (Ә.Ә.). Үстеудің көбіне қимыл-сын түрімен айтылып, шектеуді білдіреді: Иман енді ғана үн қатты (Ә.Ә.). ... қысқаша ғана айтты (Ш.М.). ... жай ғана жымиды. ( Ад. Мек.)
Кейде тежеу мәнді тек демеулігімен қатар келіп, күшейте шектеу мағынасын қосады: Тек қана оқуменен өнер білмек ( С.Т). ...тек сөз арасында ғана айтармын (Ш.М). Екі демеулік бірде қатар, бірде алшақ тұрып, күшейте шектеу мағынасын берген.
4.Тежеу демеулігі: - тек демеулігі сөздердің алдынан тежеу мағынасында жұмсалады. Тежеу мағынасын бірде өзінен кейін келген сөзге, бірде бүкіл, тұтас сөйлемге қосылады. Тұтас сөйлемге тежеулікті үстеуде сөйлемнің басында қолданылады: Тек жүрегімен сезеді. Тек бір зәлім күлкі кетпейді езуінен (Ш.М).
5. Нақтылау демеулік шылаулары: Бұл топтағы демеуліктің бірі- қой ғой, өте жиі қолданылатын демеулік, барлық сөз табына, олардың түрлі тұлғасына нақтылау бағасын береді: Өмір, шіркін, тәтті ғой (Ә.Ә). Ол үшін, айттым ғой, қаржы қажет (Ш.М). Кейбір тіркестерде өзінің мәніне қосымша реңк қосады. Мәселен, етістіктің есімше, қалып түрлерімен келгенде, нақтылау мәні нық. беріледі: Сендей жалғыз атты жандаралдың жарлығын орындауды ұят көрген ғой (Ә.Ә). Қазір карьерде жүрмін ғой. Ақша кассада жатыр ғой (Ш.М). Емес, екен көмекші етістігімен тіркескенде іс-әрекет нақтылана түсіп, сенімдірек көрінеді: Бұл сіз айтатын сөз емес қой (Ш.М). Мәритә байғұс өлмеуіне болады екен ғой (Ш.М). Модаль мүмкін сөзімен болжалдылықты нақтылай түседі: Әлдеқалай қолға түспей кетуі де мүмкін ғой (Ш.М). Қойғой өзінің табиғи мағынасымен бірге контекске қарай қосымша реңктерді қосады: нақтылы болжау, нақтылы сенімділік т.б.
Нақтылау - ды-ді, -ты-ті демеулігі ғалымдар айтқандай өткен шақтық мәнде емес, өткен шақтағы сөздерді, әсіресе, есімшелерді нақтылайды. Өткен шақтық мағына - ды- ді демеулігінің қатысуынсыз-ақ беріледі: Құнанбай көпке дейін үндемей , түйіліп қалғанды (М.Ә). Мұнда қалған есімшесі өткенді білдіреді, -ды демеулігі оны тек нақтылаған. Ол қай сөз табына тіркессе де нақтылау үшін жұмсалады. Алдымен , есімше, модаль сөздерді ( бар, жоқ) , кейбір есім сөздерді, кейде басқа да сөз таптарын демеп, нақтылайды. Оның есімшеге мән үстеуі басым кездеседі: Сұлтанмахмұт баса көктеп, еркін кірген-ді (Д.Ә.). Маржанкүл жеңгесіне айтпай кетпейтінді (Н.Ғ.). ... қос иығынан басқан зіл қара тас еңсені езбей қоймас-ты (Ш.М).
Оның модаль сөздерге тіркесуінде нақтылау мағынасы айқын көрінеді: Бекет дәл осыны сұрар деп ойлаған жоқ-ты (З.Ақ). Геологтардың оны жолбасшы етіп алуында осындай мән бар-ды (Ш.М). Сәлиманың айтқаны рас-ты (Б.Н). Біздің Досан жүрген жердің жемісі осындай болса керек-ті (Н.Ғ).
-Ды-ді демеулігінің өткен шақтағы іс-әрекеттерді, оқиғаны, құбылысты нақтылап көрсету үшін қызмет жасайтынын оның өткен шақты баяндауышты зат есімге, көмекші есім, сын есім, есімдік, жалғаулықтарға тіркесіп жұмсалуынан тануға болады: Кәрім татар болғанмен, тұрмысына қазақ иісі сіңе бастаған саудагер-ді. Қар кетіп, жер дегди бастаған кез-ді (З.Ақ). Үмітім зор-ды (Б.Н). Ел арасына тараған сөздің бірі осы-ды.(З.Ақ). Оның әңгімені айтпай қойғаны сондықтан-ды (Б.Н).
Осы тәрізді қызмет атқаратын демеулік- тын -тін. Бұл демеулік жайында ешбір еңбек, оқулық, зерттеуде пікір, көзқарас- болжамдар айтылмайды. Бірақ көркем шығармаларда сирек болса да қолданысы ұшырасады. - Тын-тін демеулігінің - ды- ді шылауымен мағына үстеуде бірдей қызмет атқаруы олардың бір-біріне төркіндес екендігін білдіреді.
-Тын -тін демеулігінің- ды-ді шылауымен төркіндес деудің тағы бір ұштығы- оның да - ды-ді демеулігі демейтін сөз таптарымен қолданылып, мағына үстейтіндігі. Мысалы: Көрікті болу да көкейімде жүрген арман-тын. Болымсыз нәрседен шатақ шығаратын жайсыздау кісі-тін (Б.Н). Бірақ бұл екеуінің жөні бөлек-тін (М.Б). Көкірегі зіл басқандай серпіліссіз-тін (А.Мек.). Егер сөйлемдерді - тын-тін демеулігінсіз қолдансақ, нақтылау мәні жойылып, қимыл-әрекет, оқиға жалпы осы шақта көрінеді. Бұл - тын-тін ( сол сияқты - ды-ді) демеулігінің осы шақтық мәнді білдірмейтіндігінің бір дәлелі, екі демеулік те болған, болып жатқан әрекеттерді нақтылайды. Етістіктерді нақтылауы: Ойы- Тұрғанбайды біржола түңілдіріпаттандыру-тын (А.Мек.). Күлдариға әлі емтихан тапсырып жүрген-тін (Б.Н). Модаль сөздерді нақтылауы: ... көңілі саябыр тапқан сияқты-тын (А.Мек.). ... жалғыз атты бір кісі бар-тын (Ә.Ә).
-Тын-тін демеулігі жатыс септікті сөздерді нақтылайды: Бағана мен кеткенде үйде-тін. Колхоздың мал қорасы ауыл шетіндегі дөңде-тін (Р.С).
6. Болжалдық демеулік шылауы. Жіктелген етістікке ғана тіркесіп, үнемі сөйлем аяғында қолданылатын -мыс-міс демеулік шылауы тек болжалдық мағына үстейді.Ол баяндауышты етістіктердің қай-қайсысымен болсын қолданылып, болжалдылықты үстейді. Кездестірген сөйлемде - мыс-міс көбінесе, өткен шақ көсемшені, ауыспалы осы шақ, келер шақ, нақ осы шақ етістіктерді болжай көрсетеді: Қырсық әкені Абай кінәлапты-мыс (М.Ә). Ойратқа сонау дүрбіт, торғауыт, елеуіт тайпалары жатады-мыс Ә.К.).
7. демеулік шылауы. Екеш шылауы - үнемі қомсыну мәнінде жұмсалатын демеулік. Алайда осы мағынасын тек зат есіммен қолдануда көрсетеді: Жан рахатын құс екеш құс та біледі (Ш.М.).
8. Салыстыру демеулік шылаулары. Түгіл, тұрсын, тұрмақ демеулік шылаулары сөз таптарына қарай бірдей тіркесіп, сөзге ұқсас мағына үстейді: Гүлбадан түгіл, сол көр- лапасқа өзімде қайтқым келмейді (Ғ.М). Шаруаның көзі жібек тұрмақ, бөзге түсетін (С.М). Сөйлемдерде Гүлбадан сөзі өзім деген сөзбен, шөп-пішен, жібек-бөз сөздері өзара салыстырылған.
Жіктемедегі демеуліктердің мағынасын танытуда олардың басты грамматикалық қызметі көрінеді. Демеуліктердің фонетикалық сипаты үндестік заңдылығына орай ерекшелігі, сөздермен келуде ( постпозитивтік ерекшелігі) өзіндік заңдылығы бар. Демеулік шылаулардың бірі дыбыс, буын үндестігі заңдылығын қатар ұстанса, бірі үндестік заңдылығының біреуіне ғана тәуелді болады. Мысалы: Ғылымсыз ахирет те жоқ, дүние де жоқ. Ашу да жоқ, күлкі де жоқ (Абай). Ал болашақта кім болам? Агроном ба? Геолог па? Дәрігер ме? (Н.Ғ). Сөйлемдердегі даде, маме демеуліктері әр сөздің жуан-жіңішкелігіне және сөздердің соңғы дыбыстарының ыңғайына қарап, дыбыс үндестігіне орай үйлесіп жұмсалған. Мұндай қасиет - ді ды-, -ты- ті демеуліктеріне де тікелей қатысы бар: Қар кетіп, жер дегдіп қалған кез-ді (З.Ақ.). - Қой, обал-ды,- дедіМәдешке қарап (Б.Н). Тал түсте қанын жүктегеніміз ұят-ты (Ад.Мек.). Бес болыс Бошан мен төрт болыс Қара Шор елі ертеден егес-ті. (Ә.Ә) .
Ғанақана, қойғой, -дағы- тағы демеуліктері дыбыс үндестігіне бағынып, сөздерге тіркеседі. Бірақ сөздің жуан-жіңішкелігіне қарамайды, буын үндестігіне бірде бағынса, бірде бағынбайды: Өтірікті дәрменсіздер ғана айтады ғой. Әзірге тапқаным бұлынғырлау үміт қана. Тіпті етене таныс күлкі ғой. (Ә.Қ) . Өйткені сөмкем толған газет қой (Б.Қ).
-Тын-тін,-мыс-міс демеуліктері дыбыс үндестігіне бағынбай, буын үндестігін қатаң сақтайды. Атауыш сөздер жуан болса, -тын-мыс варианты тіркеседі. Бірақ бұлардың бастапқы дыбысы өздері тіркесетін сөздің соңғы дыбысына үйлесіп, келу-келмеуі мүмкін емес, ұяң, үнді, қатаң дыбысқа бітсе де, келе береді: Атасы дембелше ғана сары шал-тын. Түс әлеті-тін.(Б.Нұр). Қайыңды көлеңкелеп қара шал отыр-мыс (Ш.Ж.). Есеп шығарысына қарап-ақ бірден біледі-міс (М.Б).
Қазақ тіл білімінде қалыптасқан сөз таптастырудың үш принципі бар:
семантикалық,
морфологиялық,
синтаксистік.
Демеулік шылаулардың зерттеулері Семантикалық принцип бойынша сөздің лексикалық мағынасына қарайды, морфологиялық принцип бойынша сөздің түрлену жүйесін басшылыққа алады, ал синтаксистік принцип бойынша сөздің қай сөйлем мүшесі болуына сүйенеді.
Бұл орныққан түсінікті өзгерту туралы басқа пікір бола қойған жоқ. Тек қазақ тілі үшін қай принцип жетекші болуы керек дегенде ғана аздаған пікір алшақтығы кездеседі. Қ.Жұбанов жетекші орынға семантикалық принципті, екінші орынға морфологиялық принципті, үшінші орынға синтаксистік принципті шығарады. [1,89].
С.Аманжоловтың бұл мәселеде Қ.Жұбановпен пікірлестігі көрінеді. [2,20]. А.Ысқақов та үш белгінің де қажеттігін ескере отырып, кейбір сөз табын анықтау үшін белгінің (принциптің) үшеуін де бірдей қолдану керек болса, кейбір сөз таптары үшін екі немесе бір белгіні ғана қолдануға болады. Ал егер бір белгі ғана болса, ол тек семантикалық белгі болуға тиіс. Олай болатын себебі - сөзді сөз деп тануға таяныш болатын белгі - оның семантикасы − дейді. [3,102].
1968 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі сөздер мен таптарының морфологиялық құрылысы атты еңбегінде Т.Ерғалиев қазақ тілі сөздерін алдымен:
- негізгі сөз таптары,
- көмекші сөздер,
деп үлкен үш топқа бөледі, ары қарай олардың бірнешеуінің басын қосатын сөз таптары да пайда болады. Ғалым негізгі сөз таптарының бірінші тобы ретінде есімдер тобына етістікті, көмекші сөздерге шылауларды жатқызса, азат сөздер тобы ретінде модаль сөздер мен одағайларды атайды. [4,32].
А.Ысқақов сөз табын ажыратуда сөз тудырушы жұрнақтарды да (әр сөз табының) морфологиялық белгісі ретінде қолданған. [3,60].
С.Исаев сөзжасамға қатысты тілдік материалдарды талдау арқылы бұл пікірді жоққа шығарады. Кез келген сөзжасам қосымшасы тек бір ғана сөз табының шеңберінде өмір сүрмейді, бір ғана сөз табының грамматикалық көрсеткіші бола алмайды.
Айталық, -шы,-ші қосымшасы тілімізде қаншама жаңа туынды жасаса да, біріншіден, тек зат есім түбірге ғана жалғанып қоймайды, етістік түбірге де (жасау-шы, жарату-шы, қанау-шы тап) жалғану мүмкіндігі бар. Тіпті бір қосымшаның семантикалық сипатына салмайтын фактілер де бар: -ық, -ік, -к қосымшасы, бір жағынан есім (зат есім, сын есім, т.б.) түбірге жалғанып, соған қатысты нақты қимылды білдіретін сөз тудырады, семантикалық жалпылануы арқылы ол сөз етістік болады: қыз-ық (бірдеңеге қызығу), тар-ық, жол-ық, тоб-ық, бір-ік, көз-ік, т.б. екінші жағынан, қимылды білдіретін (етістік) түбірлерге жалғанып қимылдың атауы, қимылдың нәтижесі мәніндегі сөздер жасайды да, олар я зат, я сын есім болады: қыз-ық, (қызық іс дегенде), толық, аш-ық, өл-ік, жас-ық, сал-ық, бөл-ік т.б. бұндай қосымшалар саны бірқыдыру − дейді ғалым. [5,18]. Соңғы жылдары қазақ тілі біліміндегі сөз таптары теориясына елеулі жаңалық енгізген де С.Исаев болды. Ғалым ең алдымен, қазақ тіл білімінде:
- грамматикалық мағына,
- грамматикалық форма,
- грамматикалық категория
секілді грамматикалық ұғымдарды дәрежесіне сай нақты анықтаған.
Исаев қорытынды пікір ретінде қазақ тіліндегі он сөз табын көрсетеді:
1. Зат есім 6. Етістік
2. Сын есім 7. Еліктеу сөздер
3. Сан есім 8. Шылаулар
4. Есімдік 9. Одағай
5. Үстеу 10. Модаль сөздер
Модаль сөздер секілді сөз табы ретінде бірде танылып, бірде танылмау қазақ тілі білімінде белгілі дәрежеде шылау сөздерге де қатысты болмақ болды. Қазақ тілі сөздерін түрлі топқа жіктеген В.Г.Кондратьев, [1,121].
И.М.Тронский. [2,31]. сияқты орыс түркологтары еңбектерінде союз, послелог (кейде частица) деген атпен шылау сөздердің түрлері жеке-жеке сөз табы ретінде берілгені мәлім. Сөз таптарын алғаш рет қазақ тілінде жүйелеген А.Байтұрсынов та союз, послелогтарды тиісінше жалғаулық, демеулік деп атап, бөлек-бөлек сөз таптары ретінде таниды.[8,86]. Ал, 30-жылдардағы Қ.Жұбанов, С.Жиенбаев, С.Аманжолов еңбектерінен бастап, бұлар шылау сөздер деген ортақ атпен біріктіріліп, бір сөз табы ретінде анықталды. Ал, 50-жылдар аяғы мен 60-жылдар ішінде шылау сөздердің түрлерін жеке сөз таптары ретінде тануға қайта ықылас болғаны байқалды.
1955 жылы Р.Әміров жалғаулықтарды, 1964 жылы Ф.Кенжебаева септеуліктер мен демеуліктерді кандидаттық диссертация деңгейінде зерттеп, қорғады. 1967 жылы жарық көрген академиялық грамматикада жалғаулық, септеулік пен демеуліктердің әрқайсысы жеке сөз табы ретінде қаралады. Тілімізде бір алуан сөз лексикалық мағынадан айырылып, сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің арасындағы қатынасты білдіру үшін немесе сөзге қосымша мағына үстеу үшін жұмсалып, грамматикалық мағына болмағанымен, өздеріне тән, қызметіне тән мағыналары бар. Ол- - абстрактылы грамматикалық мағына.
Мағынасындағы, жұмсалуындағы осы ерекшеліктері ескеріліп бұл сөздің құрамындағы айрықша бір топ, сөздердің айрықша түрі ретінде дараланып шылаулар деп аталады. Шылау деген атау бұл сөздерді сөз табы ретінде емес, сөздік қордағы өзара грамматикалық ортақ сипаты бар ерекше түр, топ екенін атайды. Шылаулар сөз тіркестерін құрауға тең компонент болып қатынаса алмайды, өзіне жалғау, жұрнақ жалғамайды. Бұлар атаулы сөздерге аналитикалық форма беруші амал ретінде жалғасады.
Осындай ортақ сипаты негізінде бір топ болып танылған шылау сөздер сөз табына қойылатын талаптар (критерий) тұрғысынан саралағанда, өзара мына үш тапқа бөлінеді:
Септеуліктер.
Жалғаулықтар.
Демеуліктер.
Сөз таптарының қатарына шылаулар осы тапқа сай дараланып енеді - делінген онда. [2,86]. Алайда қазақ тілі білімінің кейінгі дамуы барысында бұл тұжырым орныға алмады, яғни қазіргі кезде жалғаулық, септеулік, демеуліктер біріктіріліп, шылау сөздер атауымен бір сөз табы ретінде белгілі. Жалпы шылау сөздер түрлерінің әрқайсысының бірде жеке-жеке сөз таптары ретінде, бірде бәрі біріктіріліп, бір сөз табы ретінде танылуы, бізше, қазақ тілі біліміндегі сөз таптастыру теориясының даму жағдайына тікелей байланысты.
XIX ғасырдың екінші жартысындағы жоғарыда аталған орыс түркоглогтары мен XX ғасыр басындағы А.Байтұрсынов еңбектерінде шылау сөздер түрлерінің жеке-жеке сөз таптары ретінде танылулары зерттеу авторларының қазақ тілі сөздерін таптастыру барысында семантикалық принципті ғана басшылыққа алуының нәтижесі болды. Ал, XX ғасырдың 30-жылдарынан бастап, қазақ тілі білімінде сөз таптастырудың семантикалық, морфологиялық, синтаксистік принциптерінің енуіне байланысты жалғаулық, демеулік, септеуліктердің ортақ морфологиялық, синтаксистік белгілері анықталып, бір сөз табы аясында біріктірілді.
Түркітану саласында осыған дейін руникалық жазба ескерткіштер тіліндегі шылау сөздер арнайы ғылыми зерттеу ретінде алынып қарастырылмаған.
Дегенмен тіл ғылымындағы XІX ғасырдың екінші жартысынан бастап бой көрсете бастаған еңбектерде түркі танушы ғалымдардың азды - көпті пікірлері мен әртүрлі көзқарастары бар. Бірақ олар алғашқы зерттеулердің бірі болғандықтан, тіл даму эвалюциясына байланысты кейбір пікір көзқарастары қазіргі түркі тілдес тілдер жүйесіне сәйкес келе бермейді. И.Гиганов Грамматика татарского языка, М.Казем - Бек Общая грамматика турецко-татарского языка, Алтай тілдері грамматикасы, П.Мелиоранский Краткая грамматика казак-киркизского языка, М.Терентьев Грамматика турецкого, персидского, киргизского и узбекского языка деген еңбектерде әрбір жеке сөз табын көбінесе ғылыми жағынан гөрі, жалпы сипаттамалық тұрғыдан қарастырған. Тілдің әрбір тарихи кезеңіндегі күйін білдіретін жазба материалдар тіл тарихының шежіресі және негізгісі болып саналады. Мәселен, қазіргі қазақ тіліндегі бір шама шылау сөздердің архетиптері Орхон - Енисей жазба ескерткіштер тілінде кездеседі. Бұндағы айғақ - қазақтың ана тілі өзімен бірге туып, бірге өсіп, дамып келеді деген сөз. Шылаулардың дербес сөз табы болып қалыптасуына байланысты айтылған пікірлерге келетін болсақ, жалпы тіл білімі саласындағы көптеген лингвистикалық түсініктер тәрізді сөз табы туралы ұғым өзінің шығу төркінің көне антикалық дәуірден бастайды. Сөз табы жөніндегі алғашқы түсінік біздің дәуірге дейінгі 4 ғасыр шамасында есім сөздер мен етістіктерге қатысты қалыптасқан деген пікір бар.
С.Мұхтаров: Үнділердің ұзақ мерзімдік тіл туралы толғамдарының нәтижесі біздің эрамызға дейінгі 4 ғасырда өмір сүрген Панинидің еңбегінде толық көрініс тапты. Ол еңбегінде санскриттің толық жүйесін бере отырып, алғаш рет сөз таптарын ажыратты. [10,16]. Кейінгі үнді ойшылдары Яска, Вапаруди, Катяанна, Патандыжалилер Панини салған ізбен жүрді.
Бұлар тілдегі сөздерді негізінен төрт сөз табына ажыратты: - есім
- етістік
- сөз алдына қойылатын көмекші сөздер
- демеулік
деп шылаулардың алғаш сөз табы болғандығынан түсінік береді [10,16]. Мұны Б.Базылханның алтайлық тектілердің дәуірлік долбарымен топшыласақ, күрделі сөз дәуірінде абстракт сөздер қалыптаса бастаған дегенімен тұспа-тұс келеді. Ал М.Оразовтың қазақ тілінің тарихи даму жолын үш дәуірге бөлгенімен есептесек, соның біріншісі тарихқа дейінгі дәуірмен немесе Н. А. Баскаковтың Алтай дәуірімен сәйкеседі
Шылау сөз табы- даму барысында көптеген ғасырлар бойғы тілдік процестерді басынан кешірген туынды тарихи категория. Олай дейтін себебіміз, қазіргі түркі тілдеріндегі кейбір шылау сөздердің құрамындағы аффикстер шығу тегі жағынан алғанда, сөздің түбірінен ажыратып алуға келмейтін дәрежеге жеткен де, түбірге сіңісіп бір тұтас бөлінбейтін бөлшек болып келеді.Осындай түбір мен қосымшаның жымдасуынан, яғни транспозициялық тәсілдің нәтижесінде шылаулар қалыптасқан.
Тарихи шығу төркіні жағынан алып қарағанда, шылау сөздердің бәрі дерлік атауыш сөздерден, демек әуелдегі дербес мағыналы есімдерден, етістік формаларынан шыққан. Бұл процесс тілдің белгілі бір даму тарихында кейбір есім, етістік формаларынан бастапқы лексикалық мағыналары бірте-бірте қолданыста солғындап, әр алуан грамматикалық мағыналарға ие болуының нәтижесінде қалыптасады.
Жалпы шылаулардың дамуында көне түркі, орта ғасыр, қазіргі түркі тілдерінде
кездесетін негізгі ортақтық - етістіктің көсемше формалары мен есімдерге тән формалар арқылы көнеленіп шылаулану процесіне өтуі. Содан барып, біртіндеп тіл дамуында өзінің қолданылу аясына байланысты шылау сөз табының құрамына енген.
Бұл сөз табы ретінде түркі тілдерінде басқа сөз таптарынан кенже қалыптасқан. Олардың сөздік құрамы мен грамматикалық құрылысы тілдің ғасырлар бойындағы тарихи даму барысында әр түрлі өзгерістерге ұшырап отырған.
Бұдан жалпы сөз таптарының бірден пайда болмай, тілдің тарихи дамуы барысында біртіндеп жасалатындығын шылаулардың сөз табы ретінде қалыптасуынан - ақ айқын көруге болады. Осылайша дамудың, қалыптасудың барысында сөздердің топтары сараланып, грамматикалық тұрғыдан сөз таптарына бөлінеді. Олардың әрқайсысы өзіндік жалпы категориялық мағынаға ие. Себебі тіл - тілдегі әрбір сөздің белгілі бір мағынасы мен атауы болады. Сөздердің лексика - грамматикалық топтары бір - бірінен жалпы категориялық мағынасы мен белгілері жағынан ажыратылады. Шылау сөздердің лексикалық мағынасынан гөрі, грамматикалық мағынасы басым болатындығы тіл ғылымында айтылған пікір.
Олар тек тіл-тілде алуан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.