Министрлікпен келісім бойынша әскери губернатор лауазымына ұсыну
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министірлігі
Академик Е.А Бөкетов атындағы Қарағанды Университеті
Тарих факультеті
Археология, этнология және Отан тарихы кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: 1867-1868 жылдардағы реформа және оның сипаты
Орындаған: ИОПП-35 тобының студенті Колдасова Г. О.
Тексерген: т.ғ.м., аға оқытушы Бөдеев Қ.Т.
Қарағанды 2021
Жоспары
Кіріспе
I. Қазақстандағы 1867 жылғы реформа
1.1. Қазақстанда реформа жүргізудің себептері және оны әзірлеу барысы
1.2. 1867 ж. Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы Уақытша ереже
II. 1868 жылғы облыстарды басқару туралы Уақытша ережелер
2.1. 1868 ж. Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы Уақытша ереже
2.2. Реформадан кейінгі елдің жағдайы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Бұл жұмыста XIX ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелерінің бірін қарастырылады. XIX ғасырдың 60-жылдарының ортасына қарай Қазақстанның Ресейге мәжбүрлеп қосылу процесі аяқталды. Басында Орта жүзде (1822 ж.), одан кейін Кіші жүзде (1824 ж.) хан басқару жүйесі таратылып, әскери іс-қимылдар жолымен Ұлы жүздің территориясын бағындырып, Ресейдің патша үкіметі қазақ жерін белсенді отарлауға кіріседі. Ғасырлар бойы Орта Азияны жаулап алуға ұмтылып келген патшалыққа əуелі осы бағыттағы тек экономикалық қана емес, стратегиялық пиғылдары тұрғысынан да сенімді плацдарм болып табылатын Қазақстанды империяның толыққанды отарына айналдыру қажет болды. Оған тек қазақ даласындағы əкімшілік басқаруды өзгерту арқылы ғана қол жеткізу мүмкін еді. 60-шы жылдардың ортасында Ресей Орта Азияны түгелге жуық, ал Қазақстанды толығымен өз иелігіне айналдырды. Енді Қазақстан үшін де империяның басқа ұлт аймақтарындағы сияқты өзіндік ерекшеліктері бар арнайы басқару тəртібі дайындалып, күшіне енгізілді. Бұл Қазақстанды Ресей империясының отары ретінде толығымен заңды түрде бекіткен 1867-1868 жылдардағы əкімшілік басқару реформалары болатын. Көп уақыт бойы патша үкіметінің қазақ халқына қатысты жүргізген саясаты туралы бірыңғай сыңаржақ көзқарастар үстемдік алып келгені белгілі. Ресей өзіне қосылған елдерге тек прогрессивті, оң ықпал етті деген тұжырымдамалар жасалды. Оның теріс, керітартпа, залалды зардаптары жасырылып келді, сөйтіп, пікір қайшылығы туындады. Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі кездегі тарих ғылымына жаңа көзқарас тарихи шындықты, патшалықтың отарлау саясатын мойындатуға тырысқан революцияға дейінгі тарихнама мұрасын мұқият зерттеуді талап етеді.
Мəселенің тарихнамасы өз бастауын сол жылдары-ақ мерзімді баспасөз бетінде жарық көрген материалдардан алды. Əр түрлі бағыттағы газетжурналдарды "Уақытша Ереженің" негізінде қазақ даласында жаңа əкімшілікбасқару жүйесінің енгізіле бастауы туралы, оған қарсы 1869 жылы Орал, Торғай өңірінде етек алған бас көтерулер мен олардың себептері, басталуы жəне барысы жөнінде мағлұматтар үздіксіз жарияланып тұрды. Бұл хабарламаларда көтеріліс себептері "Хиуа ханының əзəзілдігімен", "жаңа реформа бойынша бұрынғы билігінен айырылған жергілікті феодалдардың астарлы бағыттарын ашып көрсету сол кездегі мерзімді баспасөз материалдары авторларының мүддесінде емес еді.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы: Бұл жұмыстың тарихнамасында біз 1867-1868 жылдардағы реформалар құрылымына талдау жасаймыз. Зерттелуші кезеңдегі Орта Азия мен Қазақстандағы Ресей империясының саясатын зерттеуге С.З. Зиманoв [1], К.А. Жиреншин [2], Н.Е. Бекмаханoва [3], С.С. Сартаев [4] және басқалары салмақты үлес қосты.
Зерттеушілер М.П. Вяткин мен Н.Г. Аполлов осы үдерістің айтарлықтай теріс бағалауын өзгертуге тырысты. Олар қазақ даласының Ресейге қосылуының негізгі алғышарттарын көрсетті, аймақтағы патшалықтың әкімшілік және сословиелік саясатына мұқият талдау жасады [5, 75б.].
С.З.Зиманoв XVIII-XIX ғғ. аймақтағы әлеуметтік-саяси үдерістерді зерттеді, бұл өз кезегінде 1860-1880-ші жылдардағы дала облыстары тарихының арнайы зерттеу жұмыстарын дамытуға түрткі болды. Дәстүрлі қазақ қауымының империялық кеңістікке кіруінің заңды сипатын көрсете отырып, С.З. Зиманoв бұл үдерісті құраушы экономикалық немесе әскери аспектілеріне емес, басты назарды Ресей мемлекетінің құрамдас бөлігіне айналдыруға тырысқан әкімшілік өзгерістерге аударды.
Шығыстанушы В.В. Радловтың жұмыстары революцияға дейінгі тарихнамадағы зерттеулердің арасында біршама ерекшеленеді. Зерттеуші қазақ даласында әкімшілік реформалар жүргізу қазақ қоғамының әл-ауқатының құлдырауына алып келді деп тұжырымдады. Сонымен, ол былай деп жазды: сырттан байланған және бос теорияға негізделген тәртіп тек шынайы прогреске кедергі келтіруі мүмкін [6, 105б.]. В.В. Радловтың зерттеулері революцияға дейінгі тарихнамада либералды бағыттың пайда болуына себепші болды, оның көзқарасын қолдағандардың арасында қазақ зиялыларының өкілдері мен ресейлік ағартушылар болды.
Қазақстанның отарлау мәселесін зерттеуге Ә.Н. Бөкейханов елеулі үлес қосты. Ә.Н. Бөкейхановтың пікірі бойынша, қазақ өлкесінің Ресей империясының құрамына кіруі екі кезеңнен тұрады: отарлау (еркін және үкіметтік), яғни қазақ жерлерін игеру және жаулап алу. Ол осы екі кезеңді бір-бірінен ажырамайтын қарастырады, Ресейдің қазақ өлкесінің ресурстарына деген қызығушылығын атап көрсете отырып, ғалым Орталық Азиядағы орыстардың ерекше өркениеттік рөлі туралы тұжырымдаманың дәрменсіздігі туралы ашық жазды [7, 125б.].
Зерттеу жұмысының мақсаты: XIX ғ. 60-шы жылдары Қазақстанның басқару жүйесін өзгерту мақсатында дайындалған реформаның мазмұнын, мәнін және сипатын көрсету, реформаның салдарын түсіндіру. Патша үкіметінің 1867-1868 жылдардағы әкімшілік реформалар жөнінде мәлімет қарастыру. Бұл мақсатқа жету үшін алға мынадай міндеттер қойылды:
●1867-1868 жж. Уақытша ережелер жобасын әзірлеген Дала комиссиясының ұйымдастырылуы және қызмет үрдісін талдау;
●1867-1868 жж. Уақытша ережелер бойынша жаңа әкімшілік-аумақтық бөліністі зерделеу;
●қазақ даласында XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы әкімшілік-құқықтық реформаларды жүргізудің салдарларын атап өту;
●қоныстандыру саясаты арқылы қазақ даласын отарлау саясатының салдарын зерттеу.
Зерттеу жұмысының нысаны: ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарында 1822 және 1824 жылдары жүргізілген реформалар біртіндеп маңыздылығын жоғалтты. Жаңа реформаларды жүргізудің өткір қажеттілігі пісіп-жетілді. Біріншіден, далада сұлтандардың билігі бұрынғысынша сақталды. Бұл аймақты патша үкіметінің белсенді отарлауына кедергі келтірді. Екіншіден, жаңа аумақтардың қосылуына байланысты жарғыларға сәйкес қабылданған әкімшілік-аумақтық бөлініс өзгерген жағдайларға сәйкес келмеді. Үшіншіден, империяның еуропалық бөлігінің дамып келе жатқан саласы арзан шикізат пен жұмыс күшіне мұқтаж болды. Төртіншіден, негізінен қазақтар мекендеген Қазақстанның орасан зор аумақтары бірыңғай салықтарды енгізуді талап етті. Бесіншіден, жерсіз шаруаларды Ресейдің еуропалық бөлігінен Қазақстанға ұйымдасқан түрде көшіру қажеттілігі туындады. Дәл осы себептер Қазақстанда жаңа әкімшілік-аумақтық және әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүргізу үшін негіз қалаушы болды.
Зерттеу жұмысының дерек көзі: 1867-1868 жылдардағы реформаларды дайындаудың куәгерлері болған қазақ ғалымдары Ш.Ш. Уәлиханов пен Ы. Алтынсариннің, ХХ ғасырдың әр жылдарындағы уақытша ережелерді орыс шенеуніктері мен зерттеушілерінің көзқарастарына талдау жасаған. Қазақ даласының ғалымы әрі білгірі ретінде Ш.Уәлиханов Ресей империясының Қазақстанда жүргізіп жатқан реформалары туралы бірегей ойларын ортаға салды. 1863 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторы В.Дюгамель Ш. Ш. Уәлихановты жаңа сот құрылысы туралы пікір білдіру мақсатында С. Яценко экспедициясының құрамына енгізді. 1863 жылдың жазы бойы Ш.Ш. Уәлиханов Көкшетау, Атбасар, Ақмола, Қарқаралы және Баян-ауыл округтерінде соттық әдет-ғұрыптар туралы материалдар жинап, нақты деректер мен бақылаулар негізінде, кейбір статистикалық және тарихи деректерді пайдалана отырып жинаған.... Жұмыста Ш.Уәлиханов реформалардың табиғаты мен мәні туралы өз пікірін білдірді... маңызды өзгерістер... ол өзінің кейбір пікірлері мен жазбаларын ұсынды (сот әкімшілік реформасына және ішінара халықтық білімге қатысты) [ 5, 77 б.]. Ш.Уәлиханов реформалар туралы мәселелер аса сақтықты және терең пайымдауларды талап етеді, өйткені халықтық болу немесе болмау оларға байланысты болады. Сондықтан ол былай деп жазды: "Халықтық реформалар туралы мәселе сияқты құдіретті маңызды болатын қоғамдық мәселе жоқ. Экономикалық және әлеуметтік реформалар халық үшін ең маңызды және жақын деп саналады, олар халықтың шұғыл қажеттіліктеріне тікелей қатысты, ал саяси реформаларға қажетті құралдарды жүргізу құралы ретінде рұқсат етіледі, экономикалық формалар, өйткені әр адам жеке және бүкіл адамзат үшін ұжымдық түрде өзінің дамуын бір түпкі мақсатқа - өзінің материалдық әл-ауқатын жақсартуға ұмтылады және бұл прогресс - деп аталады. Ы.Алтынсариннің 1879 жылы айтқан пікірінде: ...біздің әрқайсымыздың парызымыз - өз Отанымыздың пайдасына, әлі де надан, бірақ ешқандай ыдырайтын элементпен бүлінбеген және барлық пайдалы нәрселерге сезімтал болу. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, біз келесі қорытынды жасай аламыз: Ы.Алтынсарин 1868 жылғы реформаға қарсы болған жоқ, бірақ оның кейбір бөліктері Үкіметтің мақсатына жете бермейтінін, ал қазақ әкімшілігі арасындағы сайланбалылықты біртіндеп жүзеге асыру қажет екенін және Қазақ әдет-ғұрыптарын, тұрмыстық жағдайларын және олардың реформалар мәселесі жөніндегі пікірлерін ескере отырып, 1868 жылғы Уақытша ережелерді мұқият қайта қарау қажет екенін атап өтті. ХХ ғасырдың 30-шы жылдарының басындағы мемлекет және қоғам қайраткері, қазақ халқының тарихы мен мәдениетін зерттеуші М.Тынышпаев ЖОО-да оқыған жылдары, 1905 жылдың 20 маусымында Министрлер комитетінің төрағасына қазақтардың іс жүзінде заңсыздығы туралы хат жазды. Хатта М.Тынышпаев Ресей далада қабылдаған заңдардан қазақ халқының барлық апаттары туралы батыл айтқан. Бұдан әрі ол былай деп ашық мәлімдеді: Қырғыз халқын басқару тәжірибесі қазіргі қолданыстағы Уақытша ереженің осы немесе басқа баптары бұрынғы заманның рухына толық сәйкес келуі мүмкін екенін көрсетті, сондай-ақ жергілікті биліктің әртүрлі циркулярлары мен нұсқамалары қырғыздардың өмір сүру жағдайларына жауап бермейді. Қазіргі уақытта өмірдің өзі қырғыздардың өзекті қажеттіліктері мен мүдделерін қозғайтын бірнеше маңызды мәселелерді кезекке қояды [ 6, 18 б.]. Зерттеу жұмысыының хронологиясы: Патша үкіметінің отаршылдық саясатының айқын көрінісі -- қазақтарды басқару туралы 1867 -- 1868 жылдардағы әкімшілік реформа.
Зерттеу жұмыстың медотологиясы: Бұл жұмысты зерттеу барысында анализ тәсілі қолданылды, яғни зерттелетін материалды бөліктерге бөлуге, элементтердің бөлек бөліктерін зерттеуге мүмкіндік берілді. Сондай-ақ барлық мәліметтерді тұтасқа айналдыра отырып синтез, модельдеу әдістері қолданылды. Сонымен қатар логикалық қорытынды жасай отырып, ұқсас объектілерді пайдалана отырып аналогия әдіс-тәсілін қолдандым. Жұмыстың құрылымы: Кіріспе, бір бөлім, үш тарау, қорытынды, сілтеме, пайдалынлған әдебиеттер тізімінен құралады.
I Қазақстандағы 1867 жылғы реформа
1.1. Қазақстанда реформа жүргізудің себептері және оны әзірлеу барысы
Қазақстанның Ресей құрамына қосылуының аяқталуы империяның Қазақ өлкесіне байланысты саясатына біршама түбірлі өзгерістер әкелді.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды жаулап алғаннан кейін, патша үкіметі аймақтағы ағылшындарды ығыстырып шығарған болатын. ЬІңғайлы халықаралық жағдайды пайдаланып, Ресей империясы Қазақстанда отаршылдық төртіпті күшейтуді колға алды.
Патша үкіметінің отаршылдық саясатының осылайша өзгеруітң айқын көрінісі -- қазақтарды басқару туралы 1867 жылдағы әкімшілік реформасы.
1867 жылдағы патша үкіметі реформасының негізгі мақсаты -- қазақ өлкесінде отаршылдық тәртіпті нығайтуға бағытталды. XIX ғасырдың екінші жартысындағы әзгерістер де бұған едәуір ықпалын тигізді. Капитализмнің кеңінен дамуы үшін де Қазақстандағы бұрынғы басқару жүйесін өзгерту қажет болды.
Осы міндетті жүзеге асыру үшін XIX ғасырдың 60-жылдары басында қазақтардың саяси өкімшілік, сот ісін басқару жүйесін қайта құрудың жобасын әзірлеуге арнаулы комиссия құрылды.
Комиссия Орынбор және Батыс-Сібір генерал-губернаторы қазақтарын екі түрлі басқаруды жойып, бүкіл қазақ даласын екі -- Батыс және Шығыс облыстарға беліп басқаруды ұсынды.
1864 жылы 12 желтоқсанда Әскери және Ішкі істер министрлігінің бас қосқан комитеті мәжілісінде жоба мақұлданбады. Қазақтарды болашақтағы басқару құрылымы мәселесін енді үкімет Дала комиссиясына беру қажет деген шешім қабылдады. Комиссияға ішкі істер министрінің статс-кеңесшісі, полковник Гирс төрағалық етті. Бұл Дала комиссиясының құрамына аталған министрліктердің әрқайсысынан екі өкіл және Орынбор өлкесі мен Батыс Сібір өлкелері әкімшіліктерінің мүшелері енді. Комиссияға қазақ даласын аралап, жергілікті көшпенділер өмірімен танысып, болашақтағы өкімшілік басқару негіздері туралы жоба жасау міндеті жүктелді [8, 65б.].
Гирс комиссиясы 1865 жылы 27 маусымда Орынбор, Батыс Сібір және Түркістан өлкесін аралауға шықты. Халықтың жағдайын жақсартатын, оларды сұлтандардың үстемдігінен босататын ізгілікті реформаның жасалу барысы құпия түрде жүргізілді.
Патша үкіметінің қазақ даласында әзірлеп жатқан әкімшілік-сот құрылысы реформасының үлгісін алғаш рет сынға алғандардың қатарында Шоқан Уәлиханов (1835 -- 1865 жылдары) тұрды. Ш. Уәлиханов Сот реформасы туралы хат атты Омбыда жазылған әйгілі еңбегінде қазақ даласындағы сот реформасы жайлы айта келіп," Біз қабылдағалы отырған реформа сол халықтың мүддесі, пайдасы үшін жасалынып отырғандықтан, оның материалдық мұқтаждығына шақталуы әрі сол қоғамның ұлттық мінез-құлқына сай келуі қажет. Бұл жағдайдан тыс жасалынған өзгерістің бәрі де зиянды әрі аномал (жат) құбылыс ретінде қауымды айықпас дертке шалдықтырып, тұралатып, мешеулетуі мүмкін екендігін"де ескертеді. Өкінішке орай, Шоқанның бұл демократиялық көзқарастары кезінде ескерусіз калды.1865 -- 1866 жылдары қазақ даласын аралап шыққан комиссия қазақ жерлерін басқару туралы жаңа Ереженің негізін жасау барысында екіге бөлінді. Олардың бір тобы қазақ даласын жоғарыдан тағайындалған шенеуніктер басқаруы қажет деп санады, ал енді бір тобы қазақтардың өздерін-өздері басқаруын жартылай қалдыру керектігін алға тартты [9, 205б. ].
1867 жылы 11 шілдеде II Александр Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы, 1868 жылы 21 қазанда Торғай, Орал, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы реформалардың жобасына қол қойды. Қазақ халқын басқару жөніндегі ережелер жобасы отаршыл билік өкілдерінің белсенді араласуымен жоғарыдан дайындалды.
Казакстанды Ресейге косудың аяқталуы империяның Казак өлкесі жөніндегі саясатына елеулі өзгерістер енгізді. Патша өкіметінің мақсатына отаршыл империя тарапынан көп күш қолданылмай қол жеткізілді. Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды қосып алып, патша өкіметі әскери- отаршылдык әрекеттерімен ортаазиялық алғы шепке шығып, аймактағы ағылшындардың ықпалын ығыстырып шығарды. Қолайлы халықаралық жағдайды пайдаланған Ресей империясы өзінің алысты көздейтін негізіне бөліп ал да, билей бер принципі алынған саяси мүлделерін басшылыққа ала отырып және қазақтардың өз мемлекеттілігін қалпына келтіруге ұмтылысын аяусыз жаныштап, Ҡазакстанда отаршылдык режим орнатты. Ресейдің Орталық Азиядағы және шектес аудандардағы жағдайы нығайды. Патша әскерлерінің Оңтүстік Қазақстандағы кантөгісті ұрыстары, М. Черняев пен М. Веревкин отрядтарының іс-кимылы кең-байтак казак жерін Ресейге қосып алуды аяқтады. Шымкент қаласынын шабуыл жасап алынуы дулат руы және басқа да кейбір рулар қазақтарының едәуір бөлігін Ресей билігін тануға мәжбүр етті. Шымкенттің алынуымен Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлыктарының шекарасын жалғастыруға кол жеткізілді. Патша өкіметінің Қазақстанның Онтүстігіндегі және Орталық Азиядағы жалпы саяси жағдайды өз пайдасына өзгерту жөніндегі әскери-әкімшілік әрекеттерінің зардаптарын Шынжандағы Ресей конаулы Н. Петровский дұрыс анықтап берді. Орыстардың Кокан хандығын жаулап алуы, деп атап өтті дипломат, - істін жайын едәуір өзгертті. Әлсіз хандардың орнына Ресей мемлекетінің күшті билігі келді, ол көшпелілерді өз каруының жеңімпаздығымен қорқытып, оларды өзіне біржола бағындырып алды, оларға тәртіп орнатып, олардың өздерін ерікті, тәуелсіз деп санау мүмкіндігінен біржола айырды.
Кен-байтак Казакстан аумағына орналастырылған әскер бөлімдерімен шектелмей, жаңадан жаулап алынған иеліктерде отаршылдық билікті нығайтуға ниеттенген Ресей оңтүстік-шығыс Қазақстанға қосымша жаңа әскери бөлімдерді, көбінесе Сібір шебі казак әскерлері құрамының бөлімдерін әкелді.
Орасан үлкен елді баскаруда бүкіл Қазақстан бойынша қалыптасқан өкімшілік-саяси және зандык жүйенің болмауы жағдайында байырғы халыкты бағынышты үстаула армияға сүйену Солтүстік Кавказды біржола
бағындыру кезінде өзінің артықшылығын көрсеткен, сынактан өткен құралболды. Біз күшті болсақ, қазақтар бізге бағынады. Бірақ біздін даладағы билігіміз сәл әлсіреген жағдайда, керісінше... болады - қазақтар жоніндегі катан саясатты белсене жақтаушылардың бірі Орынбор генерал-губернаторы А. О. Дюгамель Ресейдің Қазақстанда күшті әскери қатысуынын дұрыстығын осылайша негіздеді [10, 156б.].
Өлкені жергілікті мекендеушілердің бағындырылған империялык құрылымның билігін сөзсіз енгізу жөнінде барған сайын нығая түскен идеология шенеуніктер мен өскерилер қатарында ғана емес, сонымен қатар келімсек азшылықтың жергілікті халық көпіілігінен артықшылығын белсене насихаттаған дінбасыларынан да қолдау тапты. 1864 жылыШымкентті шабуылмен алу кезінде қаза тапкан жауынгерлерге ескерткіш ашу кезінде, ескерткішке қасиетті су бүрку кезінде" священник АлександрТихомиров бүлк етпестен тура былай деді: ...державальқ орыс патшасының данкы үшін, ат төбеліндей орыс жауынгерлері жартылай жабайы азиаттарлын патшалығы шексіз-шетсіз даласына келді... Біз жендік, оны (казакты. - Ред. ) өзіміздің жаңа отандасымыз еттік, біз қаруымызбен тізе бүктірген халықтардың талайын қазірдің өзінде осылай еттік". Дала өңірінеРесей билігін одан әрі енгізуді жұмыс істеп тұрған жергілікті басқару курсылымдарының бай өлкені Ресей экономикасының мүдделері үшін кеңінен игеру жөніндегі патша өкіметінің жоспарларымен сәйкес келмеуі қиындататүсті. Метрополияның қауырт дамыған өнеркәсібі барған сайын жана арзан шикізат көздерін, жұмыс күшін қажет етті. Табиғи ресурстары, мал шаруашылық шикізаты аса бай Қазақстан орыс кәсіпкерлерінің назарын көптен аударып келген еді. Осы ғажайып және қазыналарға бай бүкіл ел әлі күнге дейін өзінің түмса табиғаты құшағында, біреудің келіп оятуын күтіп жатыр; балта қаршылы, тенге сыңғыры естілмейді, бос жатқан төніректе шалғы жалтылы байқалмайды... ал таулардагы байлық қаншама...? - сол кездегі Қазакстанды белгілі зерттеушілердің бірі Ресей өнеркәсіпшілерін өлкенің табиғи байлықтарын тездете игеруге шақырып өз пікірін міне осылай білдірген еді. Ертіс, Есіл, Іле өзендері мен басқа да өзендердің жағасына жақын жерлерге көптеген казак және басқа да шаруалар қоныстарын салу Қазақстанның өсімдіктер және жануарлар дүниесінеорны толмас зиян келтірді - отарлаушылардың алғашқы легі жергілікті алқаптарды аяусыз талқандап, тұрғын үйлер мен кора-қопсылар, тіпті қамбалар салу үшін "жүз жылдық алыптарды құлатты", 1867-68 жылдарлағы реформаларды дайындауға қатысып, Жетісуды ол шетінен бұл шетіне дейінаралап өткен А. Гейнс казак қоныстанушыларының бейбистак әрекеттерініңсалдарын былай деп өкінішпен баяндаған: "Жанын мандағы агаш атаулынытүп тамырымен қазып алып, тып-типыл еткені сондай, адам бұрын орманөсіп тұрған жерге келген кезде бір шыбықты да көрмейді [11, 147б.]. Сонымен бірге казактар жаңа қоныстар үшін орын таңдаған кезде қазақтардың жердін тартып алу жағдайларын реттейтін заң нормаларының болмауы себепті егіншілік үшін ең шұрайлы аудандарды басып алып, аборигендерді құнарсыз, куаншылыкты жерлерге ығыстырып шығарып, жергілікті бастықтарға дән ризашылығын білдіріп отырды".
1.2 1867 ж. Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы Уақытша ереже
Жетісу және Сырдария облыстарының әкімшілік-аумақтық құрылымы өңірді Ресей империясының құрамына енгізу жөніндегі үкіметтік саясаттың маңызды бөлігін құрады. Дәл осы мәселеге Дала комиссиясының мүшелері тарапынан ерекше көңіл бөлінді.
Дала комиссиясының қызметі нәтижесінде және 1867 жылғы 11 шілдедегі Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы Уақытша Ережеге сәйкес Түркістан облысынан, Ташкент ауданынан, 1866 жылы Сырдария өзенінен және Тарбағатай жотасынан оңтүстікке қарай жатқан Семей облысының бөлігінен, құрамында Жетісу және Сырдария облыстары бар, Түркістан генерал-губернаторлығы құрылды. Облыстар арасындағы шекара Қорағаты өзені және оның Қарасу ағыны бойынша, одан әрі Талас және Сусамыр өзендерінің жүйелерін бөлетін таудың сілемдері бойынша шамамен орнатылды. Жетісу мен Сырдария облыстарының арасындағы шекараларды толық анықтау генерал-губернаторға берілді. Облыстық басқармалардың орналасқан жері Жетісу облысына -- Верный қаласына, Сырдария облысына -- Ташкент қаласы тағайындалды. Мысалы, дәл осы жаңа Ереже бойынша Верный қала мәртебесін алды [12,115б.].
Жекелеп алғанда, осы Ереже бойынша Түркістан генерал-губернатoрлығының шекарасы белгіленді:
1) Батыс-Сібір генерал-губернаторлығымен Тарбағатай жотасы мен оның сілемдері Сібір қырғыздары облысымен Семей облысының шекарасына дейін, осы шекарамен Балқаш көліне дейін, одан әрі осы көлдің ортасымен доғаға дейін, одан тікелей сызықпен Шу өзеніне дейін және оны Сары - Су өзенімен біріктіргенге дейін;
2) Орынбор генерал-губернаторлығымен Арал теңізіндегі Перовский шығанағының ортасынан-Термембес тауына, оданТереклі шатқалына, одан әрі Қалмас тауына, Мұзбел шатқалына, Аққұм және Шұбартөбе тауына, Мойынқұм құмының оңтүстік шетінде және Мыңбұлақ шатқалына Сарысу және Шу өзендерінің қосылысына дейін.
Түркістан генерал-губернаторлығының әкімшілік құрылымын Ресей империясының орталық провинцияларына барынша жақындатуға ұмтыла отырып, самодержавие барынша ұсақ әкімшілік-аумақтық бірліктерді құрады. Уездік жүйені құру, онымен бірге уездік бастықтың лауазымын енгізу биліктің тігінен нығайту арқылы жағдайды неғұрлым қатаң бақылауды қамтамасыз етті.
Әрбір облыс уездерден тұрды. Уездердің шектерін генерал-губернатор анықтады, облыстың әскери губернаторының ұсынысы бойынша Жетісу облысы келесі уездер құрады: Сергиополь, Қапал, Верный, Ыстықкөл және Тоқмақ. Сырдария облысы уездерден тұрды: Қазалы, Перовский, Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Ходжент, Жизақ. Сергиополь, Қапал, Қазалы, Перовск, Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Ходжент және Жизақ қалаларына берілген, бірақ тек орыс халқына ғана таратылған жеңілдіктер көрсетілді.
Уездер болыстарға бөлінді, олардың әрқайсысына бір мыңнан екі мыңға дейін шаруашылық кірді. Болыстар аумақтық белгісі бойынша құрылды және қазақтардың бұрынғы протестарлы бөлінісі ескерілмеді. Болыстар 100-ден 200-ге дейінгі шаруашылықтан тұратын әкімшілік ауылдарға бөлінді. Рулық бастауды толығымен жою үшін дәстүрлі атаулардың орнына ауылдар нөмірленетін болды.
Жобада қалыптасқан генерал-губернаторлықтағы облыстық басқару мен көшпелі өзін-өзі басқару принциптері пікірталастар санының көбеюіне алып келді және егжей-тегжейлі пысықтауды талап етті. Заң жобасын талқылау барысында болжанып отырған реформаның негізін құрайтын бүкіл қазақ Даласын басқарудың бірыңғай жүйесін енгізу мүмкіндігіне қатысты күмән айтылды.
Заң аймақта үш деңгейлі басқару жүйесін қарастырды: облыстық, уездік және ауылдық-болыстық (өзін-өзі басқару). Облысты басқару әскери губернатор және облыстық басқарма қолында шоғырланған. Әскери губернатор өкілеттігінің ерекшелігі оның атынан әкімшілік және әскери билікті біріктіру болды. Дала комиссиясы осы Ережені әзірлеу кезінде оның әкімшілік, әскери және экономикалық пайдасын негізге алды. Едәуір аумақтық кеңістіктер, шекара маңындағы жағдай, қарулы қақтығыстардың қаупі, Қытаймен және Орта Азиямен сауда операцияларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі Қытай және Орта Азия шекараларына жақын болуы мүмкін бір бас бастықтың қолында шекаралық, әскери және әкімшілік істерді шоғырландыру қажеттігін дәлелдеді. Батыс Сібір генерал-губернаторлығына бағынатын Закавказ өлкесі мен қазақ даласын басқару тәжірибесі Орталық Ресейден шеткі аймақтардан алыстығы жағдайында әскери губернаторлар билігінің сөзсіз тиімділігінің дәлелі болды. Комиссияның пікірінше, әскери губернатордың өкілеттігін кеңейту Ресей өңірлеріндегі өзін-өзі басқару элементтерінің дамуына ықпал етуі және Орталық әкімшіліктің олардың қызметіне араласуын шектеуі тиіс. Ол қызметі өңірдегі мемлекеттік биліктің тұрақты жағдайын және мызғымастығын қолдауға бағытталған, тіпті өңірді Ресей мемлекетінің құрамына түпкілікті қосу сәтіне дейін Ұлттық шеттердің міндетті тұлғасы болып табылады [13, 228б.]. Әскери губернатор атынан әскери және азаматтық өкілеттіктерді, өзін-өзі ұстауын біріктіре отырып, бір жағынан, биліктің түрлі деңгейлерінің ұштасуының нақты жүйесін қамтамасыз етуге ұмтылады, екінші жағынан, жергілікті әкімшіліктің кейбір дербестігін сақтау қажеттігін мойындайды, онсыз шеттегі басқару аппаратының жұмыс істеуі мүмкін емес.
Бас басқарма құрамына: генерал-губернатор, оның кеңсесі, тапсырмалар үшін шенеуніктер аппараты кірді.
Әскери-халық басқару жөніндегі өлкенің бас бастығы генерал-губернатор жанындағы әскери министрге қатысты болды:
1) кеңсе;
2) тапсырмалар үшін шенеуніктер.
Ол патшаға тікелей шағым беруге құқылы болды, одан жеке өзіне ерекше нұсқаулар мен тапсырмалар алды. Оның функциясына мыналар кірді:
- жергілікті әкімшілікті және басқа да билік органдарын, оның ішінде қазыналық палаталарды, егіншілік басқармаларды, мемлекеттік мүліктің салалық департаменттерін, салық және басқа да ведомстволарды, оған бағынышты емес әкімшілік (оқу орындары, соттар, кедендер, банктер және т. б.) мекемелерді қоса алғанда тікелей және жанама қадағалау.)
- Түркістан әскери округі әскерлерінің қолбасшылығы;
- - төмен тұрған сатылардағы соттар қараған істердің кассациялық шешімі;
- облыстық басқармалар бөлімшелерінің бастықтарын, уездік бастықтарды тағайындау, әскери Министрлікпен келісім бойынша әскери губернатор лауазымына ұсыну;
- Сыртқы істер министрлігімен келісім бойынша шекара маңындағы мемлекеттермен дипломатиялық байланыстар жасау.
Жалпы, генерал-губернатор орталық министрліктер мен облыстық мекемелер арасында делдал болды.
Генерал-губернатордың қолында патшаның тікелей қалауы бойынша әскери және азаматтық билік шоғырланған [14, 145б.].
Әрбір облысты, генерал-губернатордың тікелей басшылығымен басқару жалпы немесе облыстық және қалалар, ауылдар, болыстар бойынша ауылдарға бөлінеді.
Облыстық басқарма мынадай институттардан тұрды - әскери губернатор, көмекшісімен және облыстық басқарма төрағасы, үш бөлімшені: өкімдік, шаруашылық және мекеме.
Әскери губернаторлар аймақтың ерекше жағдайы бойынша өздеріне сеніп тапсырылған облыстарда әскери және әскери-халық басқаруын өзіне қосты. Жетісу облысында әскери губернатор Жетісу казактарының атаманы жазалаған.
Жетісу және Сырдария облыстарының әскери губернаторларының өкілеттігі шекаралық істерді шешуге де таралды. Олар әскери Министрдің ұсынысы бойынша патшамен тағайындалады және қызметтен босатылды [15, 225-б.].
Әскери-халықтық басқару бойынша әскери губернаторлар Ресей империясындағы жалпы мекемелер бойынша губернаторлардың құқықтары мен міндеттері болды, бірақ жергілікті жағдайлар бойынша кейбір толықтырулармен: кеңселер басқа губерниялардағы сияқты сенбеді, олар шаруашылық, қаржы, сот істері бойынша, алқалық мекеме мәртебесі бар облыстық басқармалар арқылы Заңдарды түсіндіру бойынша әрекет етуі тиіс болатын.
Зерттеуші Е.В. Безвиконнаяның ғылыми ізденістер барысында өлкенің әскери губернаторының мәртебесі жалпыимпериялық актілермен ғана емес, оған қосымша өкілеттіктер жүктейтін арнайы актілермен анықталғанын анықтады. Қолданыстағы нормалар мен ережелердің негізінде (мұнда әскери жағдайлар да қатысты), облыстардың губернаторлары әскери және азаматтық міндеттерді шешті. Демек, әскери-халықтық басқару бойынша олар Ресей губернаторларының құқықтары мен міндеттерін, ал облыстардағы әскерлердің қолбасшылығы бойынша - корпус және дивизия командирлерінің құқықтарын пайдаланды. Бұл жағдай Түркістан әскери губернаторы мен Ресейдің азаматтық губернаторы мәртебелерінің арасында шек қоюға болады. Олар ерекшеленді. Түркістан облысы әскери губернаторының жағдайы (оның міндеттерінің көлемін ескере отырып) еліміздің басқа облыстарының Азаматтық және әскери губернаторларынан бірнеше жоғары болды, ең болмағанда бірнеше лауазым - әскери губернатор (облыстағы саяси жағдайдың күрделенуіне жол бермеуге, тәртіпсіздіктің жолын кесуге, бүлікті тоқтатуға міндетті), азаматтық (әкімшілік және шаруашылық жұмыспен айналысуға міндетті болған) және бір мезгілде дивизия командирі (бейбіт уақытта да, соғыс уақытында да бағыныштыларды қолбасшылауға).
Облыстық басқармаларға губерниялық басқармалар, қазыналық және кеме палаталарының өкілеттіктері берілді. Сот билігінің облыстық басқармаларына беру Түркістан генерал-губернаторлығымен көршілес империяның бөліктерінде сот бөлігін реформалау аяқталғанға дейін қажетті деп танылды.
Облыстық басқарма үш бөлімнен тұрды: өкімдік, шаруашылық және соттық.
Әскери губернатор болмаған немесе науқастанған жағдайда оның әскери-халық басқармасы бойынша лауазымын вице-губернатор атқарды. Мұндай жағдайда облыстық басқармада төраға орнын бөлімше бастығы, шендегі үлкен адам алды.
Облыстық басқарма бөлімшелерінің бастықтары генерал-губернатормен анықталып, жұмыстан босатылды. Облыстық басқарманың барлық басқа шендері әскери губернатормен анықталып, жұмыстан шығарылды.
Уақытша жағдай бойынша басқарманың жалпы қатысуына, жиналыс үшін бөтен тұлғалар шақырылуы мүмкін, бірақ өзінің мәліметтері мен тәжірибелілігі, іске пайда әкелетін жағдайда [16, 256-б.].
Уездік басқарма келесі институттардан - уездік бастықтан, оның көмекшісі мен кеңсесінен тұрды.
Әрбір уездегі басқару әскери-Халық істері бойынша да, әскери бөлім бойынша да уездік бастық ретінде шоғырланған. Бірақ, Верный қаласында орналасқан әскерлер уездік бастыққа бағынбайды деген ескертумен уездік бастық орыс шенеуніктері қатарынан тағайындалған.
Уездік бастықтар кезінде штат бойынша көмекшілер мен кеңсе тұрады.
Кеңсе басшысы уездік бастықтың аға көмекшісі болды, ол уездік бастық болмаған және ауырған жағдайда оның орнына түседі.
Уездік бастық, генерал-губернаторды сайлау бойынша жоғары бұйрықпен тағайындалды, ал әскери бөлім бойынша аға көмекші және обер-офицер - жалпы негізде әскери губернатордың ұсынысы бойынша. Уездік басқарудың басқа шендерін әскери губернатор анықтайды және босатады.
Жоба қалалық басқаруға қатысты ережелерді қамтыды. Сонымен, Ташкент қаласы Қоғамдық басқарманың қарамағында болды, ал Верный қаласының басқармасы қала басшысына сеніп тапсырылған. Қалған облыстық және уездік қалаларда жеңілдетілген қалалық басқару қарастырылды.
Ташкент қаласының басқармасы: қалалық бастық, оның көмекшісі және штат бойынша канцелярия.
Ташкент қалалық бастығы, оған қарасты қала тұрғындарына, тұрғылықты және орыс халқына қатысты әскери-халықтық басқару бойынша уездік бастықтың құқықтары мен міндеттері болды. Қалада орналасқан әскерлер оған бағынбаған. Ташкент қаласының халқы ерекше басшы ретінде Ташкент уездік бастығының жүргізуінен алынды. Ташкент тұрғындарын полицейлік қадағалауды күшейту үшін қала бастығына белгіленген тәртіппен әскери командалардан өз билігіне қажетті шендерді талап ету құқығы берілді.
Ташкент қаласында бар полицейлер мен жергілікті тұрғындардан келген күзетшілер қалалық бастықтың қарамағында болған.
Верный қаласында, қаланың полицейлік қарым-қатынаста болуы үшін қалашық тағайындалды. Ол Ташкент қаласының қалалық бастығының құқықтары мен міндеттеріне ие болды.
Қалашықтар орнатылмаған уездік қалаларда олардың міндеттері уездік бастықтарға жүктелді.
1867 ж. Уақытша ереже жобасына сәйкес Верный, Қапал, Сергиополь, Қазалы және Перовскіде қала шаруашылығын басқару уездік бастықтарға жүктелді.
Көшпенді халық - қырғыздар әрбір уезде болыстыққа, ауылдарға бөлінді.
Болыстар мен ауылдарға бөлу әскери губернатормен жүргізілді және бекітілді. Ауылда 100 - ден 200-ге дейін шаңырақ, ал болыста 1000-нан 2000-ға дейін шаңырақ бар. [17, 202-б.].
Болыстар қысқы тіреулерді жерге пайдалану бойынша көршілес ауылдардан құралған.
Отбасылар мен ауылдардың бір болыстан екінші болысқа ауысуы, сол сияқты ауылдан ауылға көшуі қоғамдық үкімдер бойынша, ауылдық старшиналар мен Болыстық басқарушылардың рұқсатымен жүзеге асырылды. Бір болыстың тұтас ауылдарының екінші болысқа өтуі уездік бастықтың рұқсатымен ғана рұқсат етіледі.
Болыстар болыс басқарушылары, ауылдар -- ауыл старшиналары басқарған.
Заң болыстық басқарушыларды сайлау жүйесін заңды түрде ресімдеді және олардың қызметте болу мерзімін 3 жылға дейін шектеді. 1866 жылға дейін, басқарушылардың мерзімсіз қызметін шектеудің бірінші әрекеті жасалған кезде, бұл лауазым тұқым қуалаушылық сипатқа ие болды, бұл Сібір әкімшілігінің пікірінше, көптеген қабілетті және лайықты ордендер үшін қызмет атқаруды шектеуге алып келді, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару деңгейінде мемлекеттің барлық ұлттық шетінде болған сайланбалы негізде қызмет жүйесіне қайшы келді. Бірақ далада сөзсіз сайлау жүйесін енгізу идеясы кейбір қоғам қайраткерлері мен шенеуніктер арасында наразылықтарды кездестірді. Мемлекеттік Кеңестің мүшесі А.И. Левшин оның құрылуына қарсы шықты, өйткені ол сұлтандардың рулық басы мен әсерін жойды. Белгілі шығыстанушы Н.В. Ханықов өзінің келіспеуін мынадай түрде дәлелдеп берді - көшпелі кеңістікке қандай мән бермесе де, өз көз алдымызда және далада ол қара сүйектің адамы болады және оны құрметтейтін болады, өйткені ол казак шыңдары мен нагайкаларды қолдайтын болады. Осыған ұқсас көзқарасты жергілікті округтік әкімшілік де ұстанды, оның дәлелі ретінде округтік бұйрықтардың, аға сұлтандардың дала комиссиясына хабарламалары болып табылады [18, 236-б.].
Болыс және ауылдық лауазымға екі адамнан таңдалады: олардың біреуі қызметте бекітілді, ал екіншісі кандидат болып саналды, қайтыс болған немесе бірінші адам мүлдем шығып кеткен жағдайда.
Аталған лауазымдарға халықтың құрметі мен сеніміне ие болған, сот бойынша сүйенбеген, тергеуде болмаған және 25 жасқа толған адамдар сайлана алады. Сайлау үшін ауылдық жиындар мен болыстық съездердің уақыты мен орнын уездік бастық анықтады.
Лауазымды тұлғаларды сайлау ауылдар мен болыстар бойынша жеке жүргізілді.
Әрбір ауылда 10 шаңырақтың иелері бір сайлаудан тұрды, съезді ауылдық старшинаны және оның кандидатын сайлады. Егер ауылда ондықтан артық болса, 5 кибиуылдан кем болса, онда оларға сайланбалы деп саналмады; егер 5 кибиуылдан артық болса, оларға сайланбалы адам қосылды.
Болыстық съезд басқарушыларды, билерді таңдауға, ауыларалық дауларын шешуге құқылы болды, уездік бастыққа статистикалық мәліметтер берді, подати және салық ауылдар арасында анықтады және таратып салды.
Ауылдық сайлау болыс басқарушысының қатысуымен өтті.
Болыстық және оның кандидатын таңдау үшін әрбір болыста 50 шаңырақтың иелері бір сайланбалы сайланды, осы сайланушылардың съездері болыстық сайланды.
Егер болыста 50-ден жоғары болса, 25-тен кем шаңырақ болса, онда оларға сайланбалы болып саналмайды; егер 25-тен астам шаңырақ болса, оларға сайланбалы болып саналды.
Болыстық сайлау уездік бастықтың немесе оның көмекшісі.
Ауылдық және болыс лауазымдарын сайлау ауылдық жиындармен және болыс съездерімен ұсынылған адамдарды дауысқа салу арқылы немесе басқа да шартты белгілермен жүргізілді. Сайлау шарының көпшілігін алған адам лауазымға сайланды, ал одан кейінгі шар саны бойынша-кандидат болып саналды.
Болыс басқарушыға ұстау 300 рубльден кем емес тағайындалған, барлық ауылдарды ұстау бірдей.
Сыртқы қызмет көрсету үшін болыстық және ауылдық жерлер уездік бастықтан қола белгілерді алды, оларды тек қызметтік міндеттерін орындау кезінде кию керек. Сонымен қатар, болыс және ауылдықтар уездік бастықтан олардан шығатын қағаздарға қол қоюдың орнына мөрді алды.
Болыс басқарушыға, әсіресе салық басқармасында берілген үлкен өкілеттіктер бұл лауазымды қазақ қоғамының сауда-пайдакүнем жоғарғы өкілдері үшін тартымды етті. Сайлау заңды, сондай-ақ рұқсат етілмеген әдістер қолданылған қарсылас топтардың қатал күресімен қатар жүрді. Іс жүзінде әрқашан уездік бастық осы үшін жомарт сыйлықтарды қабылдай отырып, белгілі бір кандидаттармен келіссөзде болды.
Ауыл старшинасы болыс басқарушысының тікелей бағынысында болған ауылда болыс басқарушысында тұрған міндеттерді атқарған.
Сырдария облысының отырықшы тұрғындарында полиция және билік ақсақалдың қолына шоғырланды. Әрбір маңызды ауыл бір ақсақалдың екі немесе одан да көп жақын маңдағы бірнеше елді мекендерге әскери губернатордың рұқсатымен берілді,бір ақсақалдың болуы.
Ақсақалдар халықтың қалауы бойынша әскери губернатордың бекітуінен 3 жылға тағайындалды.
10-нан 50-ге дейін әрбір 10-нан 50-ге дейін елді мекеннің шамасына сәйкес, сайланбалы сайлау үшін үйлердің санын бір сайланбалы анықтау бойынша ұйғарылды, әскери губернаторға берілді
Сайлау жиындары ақсақалды және оның кандидатын сайлады.
Ақсақалдарға мазмұны қоғамдық үкім бойынша тағайындалды, олар таңдау жүргізілгенге дейін сайланбалы жиындармен құрастырылып, уездік Бастықпен бекітілді .
Қалалар мен едәуір ауылдар саны қала мен селоның көлеміне сәйкес уездік бастықтың ұсынысы бойынша әскери губернатормен анықталған кварталдарға бөлінді.
Әр тоқсан сайын бір ақсақалды таңдады. Қаладағы селоның немесе кварталдың ақсақалы көшпелілер қазақтарының билігін полиция жағынан пайдаланды.
Жергілікті және әскери-халық басқаруында қажырлы және пайдалы қызметі үшін қазақтар мен сорттарға белгілі бір бонустар берілді: Құрметті азаматтықпен, ордендермен, медальдармен, құрметті халаттармен, сыйлықтармен және ақшалай сыйлықтармен марапаттау.
Басқару казак қоныс Жетісу облысының жобасына сәйкес, Ережелер...1867 ж., Жетісу казактары әскері туралы ережемен, сондай-ақ Министрлер комитетінің ауылдық көтерілушілердің Қоғамдық басқармасы туралы қаулысымен анықталған.
Осылайша, патша әкімшілігі жаңа әкімшілік құрылғымен бірге оған сүйеніп, кез келген басқару патшалығын қалыптастыру үшін жергілікті байшылықты белсенді пайдаланды. Реформа сұлтандардың құқықтары мен артықшылықтары бойынша түзетілмейтін соққы жасады, өйткені оларды басқа қазақтардың да ауыл шаруаларынажатқызды.
Түркістан генерал-губернаторлығының әкімшілік-аумақтық реформасы (Әмудария бөлімін қоспағанда) Ресей тәжірибесі бойынша, әдетте, аумақтың ұлттық құрамы мен аймақтың ерекшеліктері ескерілмей жүргізілді. Әкімшілік бөліністі құрастыру кезінде және белгілі бір аудандардың шаруашылық ерекшеліктері ескерілмеген. Егер осы мәселені бүкіл империя мүдделерінің аспектісінде қарайтын болсақ, онда Ресейдің айналасында Азия халықтарының бірігуінің арқасында орталықтың да, шетінің де экономикалық дамуы үшін ең жақсы жағдайлар жасалғанын мойындау керек. Осы жағдайларға сүйене отырып, Түркістан генерал-губернаторлығына ішкі шеті мәртебесі, жартылай соғыс жағдайы бекітілді, бұл биліктің деконцентрациясы және оны Орталық министрліктерге бақылау функцияларын сақтай отырып, әскери губернаторлардың қолында ортақ орналастыру принциптерін іске асыруда көрініс тапты. Көшпелі округтік жүйенің орнына уездік жүйені жүргізу көшпелілерді ауылдық-болыстық бөлу принциптерін толық жоюды көздеген жоқ, бірақ оларды бөлуде аумақтық принципті одан әрі күшейтуге ықпал етті.
Жалпы алғанда, реформаның басты міндеті-Ресейдің билігін біртұтас басқаруға біріктіру, биліктен жергілікті аристократияны жою, рулық халықтың әлсіреуі қазақ Даласын имп империяның басқа бөліктерімен біріктіру мақсатында біртіндеп бастау алды.
II 1868 жылғы облыстарды басқару туралы Уақытша ережелер
2.1. 1868 ж. Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы Уақытша ереже
Дала комиссиясы қызметінің нәтижесінде жаңа ереже Дала өлкесінің келесі бөлінуін болжады. Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторларына бағынатын облыстардан және Орал және Сібір казак әскерлерінің жерлерінен төрт облыс: Орал, Торғай, Ақмола және Семей құрылды. Орал және Торғай облыстарын бас басқаруды Орынбор генерал-губернаторы, ал Ақмола және Семей Батыс Сібір генерал-губернаторы сақтап қалды. Ақмола облысының құрамына Көкшетау, Атбасар және Ақмола сыртқы аймақтары, сондай-ақ Сібір казак әскерлері I, II, III, IV, V және VI полк округтерінің жерлері және Петропавл мен Омбы қалалары кірді. Семей облысына дәстүрлі - ішкі Семей округінен, Көкбекті және Қарқаралы сыртқы округтерінен, Зайсан өлкесінен, сондай-ақ Баян-ауылдық округінен және Сібір әскерінің VI, VII және VIII полктік округтерінің жерлерінен басқа кірді. Облыс орталықтары-Ақмола (уақытша Омбы қ.) және Семей болды.
Дала өлкесінің әкімшілік-аумақтық бөлінуі Ресей империясының провинцияларын басқаруды қайта ұйымдастыру жөніндегі үкіметтік жоспарға толығымен сәйкес, олардың жұмыс істеу тиімділігін арттыру және жергілікті билік органдарының үйлесімді жүйесін құру мақсатында. Ол Милютин жүргізген әскери-округтік реформаның негізгі ережелеріне сәйкес келді [19, 219 б.].
Облыс арасындағы шекараларды өткізу мәселесі маңызды пікірталастардың тақырыбына айналды. ХІХ ғ. бірінші жартысында Сібір мен Орынбор ведомстволарының казактары арасындағы нақты шекара сызығының болмауы, жергілікті жерді рекогносцирлеудің көптеген әрекеттеріне қарамастан, осы мәселені түпкілікті шешу мүмкіндігіне сенім артуға мүмкіндік бермеді. Бұл шотқа оның анық орындалмауына байланысты жобадан ішкі шекаралар туралы мәселені мүлдем алып тастауды және оны жергілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А Бөкетов атындағы Қарағанды Университеті
Тарих факультеті
Археология, этнология және Отан тарихы кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: 1867-1868 жылдардағы реформа және оның сипаты
Орындаған: ИОПП-35 тобының студенті Колдасова Г. О.
Тексерген: т.ғ.м., аға оқытушы Бөдеев Қ.Т.
Қарағанды 2021
Жоспары
Кіріспе
I. Қазақстандағы 1867 жылғы реформа
1.1. Қазақстанда реформа жүргізудің себептері және оны әзірлеу барысы
1.2. 1867 ж. Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы Уақытша ереже
II. 1868 жылғы облыстарды басқару туралы Уақытша ережелер
2.1. 1868 ж. Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы Уақытша ереже
2.2. Реформадан кейінгі елдің жағдайы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Бұл жұмыста XIX ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелерінің бірін қарастырылады. XIX ғасырдың 60-жылдарының ортасына қарай Қазақстанның Ресейге мәжбүрлеп қосылу процесі аяқталды. Басында Орта жүзде (1822 ж.), одан кейін Кіші жүзде (1824 ж.) хан басқару жүйесі таратылып, әскери іс-қимылдар жолымен Ұлы жүздің территориясын бағындырып, Ресейдің патша үкіметі қазақ жерін белсенді отарлауға кіріседі. Ғасырлар бойы Орта Азияны жаулап алуға ұмтылып келген патшалыққа əуелі осы бағыттағы тек экономикалық қана емес, стратегиялық пиғылдары тұрғысынан да сенімді плацдарм болып табылатын Қазақстанды империяның толыққанды отарына айналдыру қажет болды. Оған тек қазақ даласындағы əкімшілік басқаруды өзгерту арқылы ғана қол жеткізу мүмкін еді. 60-шы жылдардың ортасында Ресей Орта Азияны түгелге жуық, ал Қазақстанды толығымен өз иелігіне айналдырды. Енді Қазақстан үшін де империяның басқа ұлт аймақтарындағы сияқты өзіндік ерекшеліктері бар арнайы басқару тəртібі дайындалып, күшіне енгізілді. Бұл Қазақстанды Ресей империясының отары ретінде толығымен заңды түрде бекіткен 1867-1868 жылдардағы əкімшілік басқару реформалары болатын. Көп уақыт бойы патша үкіметінің қазақ халқына қатысты жүргізген саясаты туралы бірыңғай сыңаржақ көзқарастар үстемдік алып келгені белгілі. Ресей өзіне қосылған елдерге тек прогрессивті, оң ықпал етті деген тұжырымдамалар жасалды. Оның теріс, керітартпа, залалды зардаптары жасырылып келді, сөйтіп, пікір қайшылығы туындады. Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі кездегі тарих ғылымына жаңа көзқарас тарихи шындықты, патшалықтың отарлау саясатын мойындатуға тырысқан революцияға дейінгі тарихнама мұрасын мұқият зерттеуді талап етеді.
Мəселенің тарихнамасы өз бастауын сол жылдары-ақ мерзімді баспасөз бетінде жарық көрген материалдардан алды. Əр түрлі бағыттағы газетжурналдарды "Уақытша Ереженің" негізінде қазақ даласында жаңа əкімшілікбасқару жүйесінің енгізіле бастауы туралы, оған қарсы 1869 жылы Орал, Торғай өңірінде етек алған бас көтерулер мен олардың себептері, басталуы жəне барысы жөнінде мағлұматтар үздіксіз жарияланып тұрды. Бұл хабарламаларда көтеріліс себептері "Хиуа ханының əзəзілдігімен", "жаңа реформа бойынша бұрынғы билігінен айырылған жергілікті феодалдардың астарлы бағыттарын ашып көрсету сол кездегі мерзімді баспасөз материалдары авторларының мүддесінде емес еді.
Зерттеу жұмысының тарихнамасы: Бұл жұмыстың тарихнамасында біз 1867-1868 жылдардағы реформалар құрылымына талдау жасаймыз. Зерттелуші кезеңдегі Орта Азия мен Қазақстандағы Ресей империясының саясатын зерттеуге С.З. Зиманoв [1], К.А. Жиреншин [2], Н.Е. Бекмаханoва [3], С.С. Сартаев [4] және басқалары салмақты үлес қосты.
Зерттеушілер М.П. Вяткин мен Н.Г. Аполлов осы үдерістің айтарлықтай теріс бағалауын өзгертуге тырысты. Олар қазақ даласының Ресейге қосылуының негізгі алғышарттарын көрсетті, аймақтағы патшалықтың әкімшілік және сословиелік саясатына мұқият талдау жасады [5, 75б.].
С.З.Зиманoв XVIII-XIX ғғ. аймақтағы әлеуметтік-саяси үдерістерді зерттеді, бұл өз кезегінде 1860-1880-ші жылдардағы дала облыстары тарихының арнайы зерттеу жұмыстарын дамытуға түрткі болды. Дәстүрлі қазақ қауымының империялық кеңістікке кіруінің заңды сипатын көрсете отырып, С.З. Зиманoв бұл үдерісті құраушы экономикалық немесе әскери аспектілеріне емес, басты назарды Ресей мемлекетінің құрамдас бөлігіне айналдыруға тырысқан әкімшілік өзгерістерге аударды.
Шығыстанушы В.В. Радловтың жұмыстары революцияға дейінгі тарихнамадағы зерттеулердің арасында біршама ерекшеленеді. Зерттеуші қазақ даласында әкімшілік реформалар жүргізу қазақ қоғамының әл-ауқатының құлдырауына алып келді деп тұжырымдады. Сонымен, ол былай деп жазды: сырттан байланған және бос теорияға негізделген тәртіп тек шынайы прогреске кедергі келтіруі мүмкін [6, 105б.]. В.В. Радловтың зерттеулері революцияға дейінгі тарихнамада либералды бағыттың пайда болуына себепші болды, оның көзқарасын қолдағандардың арасында қазақ зиялыларының өкілдері мен ресейлік ағартушылар болды.
Қазақстанның отарлау мәселесін зерттеуге Ә.Н. Бөкейханов елеулі үлес қосты. Ә.Н. Бөкейхановтың пікірі бойынша, қазақ өлкесінің Ресей империясының құрамына кіруі екі кезеңнен тұрады: отарлау (еркін және үкіметтік), яғни қазақ жерлерін игеру және жаулап алу. Ол осы екі кезеңді бір-бірінен ажырамайтын қарастырады, Ресейдің қазақ өлкесінің ресурстарына деген қызығушылығын атап көрсете отырып, ғалым Орталық Азиядағы орыстардың ерекше өркениеттік рөлі туралы тұжырымдаманың дәрменсіздігі туралы ашық жазды [7, 125б.].
Зерттеу жұмысының мақсаты: XIX ғ. 60-шы жылдары Қазақстанның басқару жүйесін өзгерту мақсатында дайындалған реформаның мазмұнын, мәнін және сипатын көрсету, реформаның салдарын түсіндіру. Патша үкіметінің 1867-1868 жылдардағы әкімшілік реформалар жөнінде мәлімет қарастыру. Бұл мақсатқа жету үшін алға мынадай міндеттер қойылды:
●1867-1868 жж. Уақытша ережелер жобасын әзірлеген Дала комиссиясының ұйымдастырылуы және қызмет үрдісін талдау;
●1867-1868 жж. Уақытша ережелер бойынша жаңа әкімшілік-аумақтық бөліністі зерделеу;
●қазақ даласында XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстандағы әкімшілік-құқықтық реформаларды жүргізудің салдарларын атап өту;
●қоныстандыру саясаты арқылы қазақ даласын отарлау саясатының салдарын зерттеу.
Зерттеу жұмысының нысаны: ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарында 1822 және 1824 жылдары жүргізілген реформалар біртіндеп маңыздылығын жоғалтты. Жаңа реформаларды жүргізудің өткір қажеттілігі пісіп-жетілді. Біріншіден, далада сұлтандардың билігі бұрынғысынша сақталды. Бұл аймақты патша үкіметінің белсенді отарлауына кедергі келтірді. Екіншіден, жаңа аумақтардың қосылуына байланысты жарғыларға сәйкес қабылданған әкімшілік-аумақтық бөлініс өзгерген жағдайларға сәйкес келмеді. Үшіншіден, империяның еуропалық бөлігінің дамып келе жатқан саласы арзан шикізат пен жұмыс күшіне мұқтаж болды. Төртіншіден, негізінен қазақтар мекендеген Қазақстанның орасан зор аумақтары бірыңғай салықтарды енгізуді талап етті. Бесіншіден, жерсіз шаруаларды Ресейдің еуропалық бөлігінен Қазақстанға ұйымдасқан түрде көшіру қажеттілігі туындады. Дәл осы себептер Қазақстанда жаңа әкімшілік-аумақтық және әлеуметтік-экономикалық реформаларды жүргізу үшін негіз қалаушы болды.
Зерттеу жұмысының дерек көзі: 1867-1868 жылдардағы реформаларды дайындаудың куәгерлері болған қазақ ғалымдары Ш.Ш. Уәлиханов пен Ы. Алтынсариннің, ХХ ғасырдың әр жылдарындағы уақытша ережелерді орыс шенеуніктері мен зерттеушілерінің көзқарастарына талдау жасаған. Қазақ даласының ғалымы әрі білгірі ретінде Ш.Уәлиханов Ресей империясының Қазақстанда жүргізіп жатқан реформалары туралы бірегей ойларын ортаға салды. 1863 жылы Батыс Сібір генерал-губернаторы В.Дюгамель Ш. Ш. Уәлихановты жаңа сот құрылысы туралы пікір білдіру мақсатында С. Яценко экспедициясының құрамына енгізді. 1863 жылдың жазы бойы Ш.Ш. Уәлиханов Көкшетау, Атбасар, Ақмола, Қарқаралы және Баян-ауыл округтерінде соттық әдет-ғұрыптар туралы материалдар жинап, нақты деректер мен бақылаулар негізінде, кейбір статистикалық және тарихи деректерді пайдалана отырып жинаған.... Жұмыста Ш.Уәлиханов реформалардың табиғаты мен мәні туралы өз пікірін білдірді... маңызды өзгерістер... ол өзінің кейбір пікірлері мен жазбаларын ұсынды (сот әкімшілік реформасына және ішінара халықтық білімге қатысты) [ 5, 77 б.]. Ш.Уәлиханов реформалар туралы мәселелер аса сақтықты және терең пайымдауларды талап етеді, өйткені халықтық болу немесе болмау оларға байланысты болады. Сондықтан ол былай деп жазды: "Халықтық реформалар туралы мәселе сияқты құдіретті маңызды болатын қоғамдық мәселе жоқ. Экономикалық және әлеуметтік реформалар халық үшін ең маңызды және жақын деп саналады, олар халықтың шұғыл қажеттіліктеріне тікелей қатысты, ал саяси реформаларға қажетті құралдарды жүргізу құралы ретінде рұқсат етіледі, экономикалық формалар, өйткені әр адам жеке және бүкіл адамзат үшін ұжымдық түрде өзінің дамуын бір түпкі мақсатқа - өзінің материалдық әл-ауқатын жақсартуға ұмтылады және бұл прогресс - деп аталады. Ы.Алтынсариннің 1879 жылы айтқан пікірінде: ...біздің әрқайсымыздың парызымыз - өз Отанымыздың пайдасына, әлі де надан, бірақ ешқандай ыдырайтын элементпен бүлінбеген және барлық пайдалы нәрселерге сезімтал болу. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, біз келесі қорытынды жасай аламыз: Ы.Алтынсарин 1868 жылғы реформаға қарсы болған жоқ, бірақ оның кейбір бөліктері Үкіметтің мақсатына жете бермейтінін, ал қазақ әкімшілігі арасындағы сайланбалылықты біртіндеп жүзеге асыру қажет екенін және Қазақ әдет-ғұрыптарын, тұрмыстық жағдайларын және олардың реформалар мәселесі жөніндегі пікірлерін ескере отырып, 1868 жылғы Уақытша ережелерді мұқият қайта қарау қажет екенін атап өтті. ХХ ғасырдың 30-шы жылдарының басындағы мемлекет және қоғам қайраткері, қазақ халқының тарихы мен мәдениетін зерттеуші М.Тынышпаев ЖОО-да оқыған жылдары, 1905 жылдың 20 маусымында Министрлер комитетінің төрағасына қазақтардың іс жүзінде заңсыздығы туралы хат жазды. Хатта М.Тынышпаев Ресей далада қабылдаған заңдардан қазақ халқының барлық апаттары туралы батыл айтқан. Бұдан әрі ол былай деп ашық мәлімдеді: Қырғыз халқын басқару тәжірибесі қазіргі қолданыстағы Уақытша ереженің осы немесе басқа баптары бұрынғы заманның рухына толық сәйкес келуі мүмкін екенін көрсетті, сондай-ақ жергілікті биліктің әртүрлі циркулярлары мен нұсқамалары қырғыздардың өмір сүру жағдайларына жауап бермейді. Қазіргі уақытта өмірдің өзі қырғыздардың өзекті қажеттіліктері мен мүдделерін қозғайтын бірнеше маңызды мәселелерді кезекке қояды [ 6, 18 б.]. Зерттеу жұмысыының хронологиясы: Патша үкіметінің отаршылдық саясатының айқын көрінісі -- қазақтарды басқару туралы 1867 -- 1868 жылдардағы әкімшілік реформа.
Зерттеу жұмыстың медотологиясы: Бұл жұмысты зерттеу барысында анализ тәсілі қолданылды, яғни зерттелетін материалды бөліктерге бөлуге, элементтердің бөлек бөліктерін зерттеуге мүмкіндік берілді. Сондай-ақ барлық мәліметтерді тұтасқа айналдыра отырып синтез, модельдеу әдістері қолданылды. Сонымен қатар логикалық қорытынды жасай отырып, ұқсас объектілерді пайдалана отырып аналогия әдіс-тәсілін қолдандым. Жұмыстың құрылымы: Кіріспе, бір бөлім, үш тарау, қорытынды, сілтеме, пайдалынлған әдебиеттер тізімінен құралады.
I Қазақстандағы 1867 жылғы реформа
1.1. Қазақстанда реформа жүргізудің себептері және оны әзірлеу барысы
Қазақстанның Ресей құрамына қосылуының аяқталуы империяның Қазақ өлкесіне байланысты саясатына біршама түбірлі өзгерістер әкелді.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды жаулап алғаннан кейін, патша үкіметі аймақтағы ағылшындарды ығыстырып шығарған болатын. ЬІңғайлы халықаралық жағдайды пайдаланып, Ресей империясы Қазақстанда отаршылдық төртіпті күшейтуді колға алды.
Патша үкіметінің отаршылдық саясатының осылайша өзгеруітң айқын көрінісі -- қазақтарды басқару туралы 1867 жылдағы әкімшілік реформасы.
1867 жылдағы патша үкіметі реформасының негізгі мақсаты -- қазақ өлкесінде отаршылдық тәртіпті нығайтуға бағытталды. XIX ғасырдың екінші жартысындағы әзгерістер де бұған едәуір ықпалын тигізді. Капитализмнің кеңінен дамуы үшін де Қазақстандағы бұрынғы басқару жүйесін өзгерту қажет болды.
Осы міндетті жүзеге асыру үшін XIX ғасырдың 60-жылдары басында қазақтардың саяси өкімшілік, сот ісін басқару жүйесін қайта құрудың жобасын әзірлеуге арнаулы комиссия құрылды.
Комиссия Орынбор және Батыс-Сібір генерал-губернаторы қазақтарын екі түрлі басқаруды жойып, бүкіл қазақ даласын екі -- Батыс және Шығыс облыстарға беліп басқаруды ұсынды.
1864 жылы 12 желтоқсанда Әскери және Ішкі істер министрлігінің бас қосқан комитеті мәжілісінде жоба мақұлданбады. Қазақтарды болашақтағы басқару құрылымы мәселесін енді үкімет Дала комиссиясына беру қажет деген шешім қабылдады. Комиссияға ішкі істер министрінің статс-кеңесшісі, полковник Гирс төрағалық етті. Бұл Дала комиссиясының құрамына аталған министрліктердің әрқайсысынан екі өкіл және Орынбор өлкесі мен Батыс Сібір өлкелері әкімшіліктерінің мүшелері енді. Комиссияға қазақ даласын аралап, жергілікті көшпенділер өмірімен танысып, болашақтағы өкімшілік басқару негіздері туралы жоба жасау міндеті жүктелді [8, 65б.].
Гирс комиссиясы 1865 жылы 27 маусымда Орынбор, Батыс Сібір және Түркістан өлкесін аралауға шықты. Халықтың жағдайын жақсартатын, оларды сұлтандардың үстемдігінен босататын ізгілікті реформаның жасалу барысы құпия түрде жүргізілді.
Патша үкіметінің қазақ даласында әзірлеп жатқан әкімшілік-сот құрылысы реформасының үлгісін алғаш рет сынға алғандардың қатарында Шоқан Уәлиханов (1835 -- 1865 жылдары) тұрды. Ш. Уәлиханов Сот реформасы туралы хат атты Омбыда жазылған әйгілі еңбегінде қазақ даласындағы сот реформасы жайлы айта келіп," Біз қабылдағалы отырған реформа сол халықтың мүддесі, пайдасы үшін жасалынып отырғандықтан, оның материалдық мұқтаждығына шақталуы әрі сол қоғамның ұлттық мінез-құлқына сай келуі қажет. Бұл жағдайдан тыс жасалынған өзгерістің бәрі де зиянды әрі аномал (жат) құбылыс ретінде қауымды айықпас дертке шалдықтырып, тұралатып, мешеулетуі мүмкін екендігін"де ескертеді. Өкінішке орай, Шоқанның бұл демократиялық көзқарастары кезінде ескерусіз калды.1865 -- 1866 жылдары қазақ даласын аралап шыққан комиссия қазақ жерлерін басқару туралы жаңа Ереженің негізін жасау барысында екіге бөлінді. Олардың бір тобы қазақ даласын жоғарыдан тағайындалған шенеуніктер басқаруы қажет деп санады, ал енді бір тобы қазақтардың өздерін-өздері басқаруын жартылай қалдыру керектігін алға тартты [9, 205б. ].
1867 жылы 11 шілдеде II Александр Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы, 1868 жылы 21 қазанда Торғай, Орал, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы реформалардың жобасына қол қойды. Қазақ халқын басқару жөніндегі ережелер жобасы отаршыл билік өкілдерінің белсенді араласуымен жоғарыдан дайындалды.
Казакстанды Ресейге косудың аяқталуы империяның Казак өлкесі жөніндегі саясатына елеулі өзгерістер енгізді. Патша өкіметінің мақсатына отаршыл империя тарапынан көп күш қолданылмай қол жеткізілді. Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды қосып алып, патша өкіметі әскери- отаршылдык әрекеттерімен ортаазиялық алғы шепке шығып, аймактағы ағылшындардың ықпалын ығыстырып шығарды. Қолайлы халықаралық жағдайды пайдаланған Ресей империясы өзінің алысты көздейтін негізіне бөліп ал да, билей бер принципі алынған саяси мүлделерін басшылыққа ала отырып және қазақтардың өз мемлекеттілігін қалпына келтіруге ұмтылысын аяусыз жаныштап, Ҡазакстанда отаршылдык режим орнатты. Ресейдің Орталық Азиядағы және шектес аудандардағы жағдайы нығайды. Патша әскерлерінің Оңтүстік Қазақстандағы кантөгісті ұрыстары, М. Черняев пен М. Веревкин отрядтарының іс-кимылы кең-байтак казак жерін Ресейге қосып алуды аяқтады. Шымкент қаласынын шабуыл жасап алынуы дулат руы және басқа да кейбір рулар қазақтарының едәуір бөлігін Ресей билігін тануға мәжбүр етті. Шымкенттің алынуымен Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлыктарының шекарасын жалғастыруға кол жеткізілді. Патша өкіметінің Қазақстанның Онтүстігіндегі және Орталық Азиядағы жалпы саяси жағдайды өз пайдасына өзгерту жөніндегі әскери-әкімшілік әрекеттерінің зардаптарын Шынжандағы Ресей конаулы Н. Петровский дұрыс анықтап берді. Орыстардың Кокан хандығын жаулап алуы, деп атап өтті дипломат, - істін жайын едәуір өзгертті. Әлсіз хандардың орнына Ресей мемлекетінің күшті билігі келді, ол көшпелілерді өз каруының жеңімпаздығымен қорқытып, оларды өзіне біржола бағындырып алды, оларға тәртіп орнатып, олардың өздерін ерікті, тәуелсіз деп санау мүмкіндігінен біржола айырды.
Кен-байтак Казакстан аумағына орналастырылған әскер бөлімдерімен шектелмей, жаңадан жаулап алынған иеліктерде отаршылдық билікті нығайтуға ниеттенген Ресей оңтүстік-шығыс Қазақстанға қосымша жаңа әскери бөлімдерді, көбінесе Сібір шебі казак әскерлері құрамының бөлімдерін әкелді.
Орасан үлкен елді баскаруда бүкіл Қазақстан бойынша қалыптасқан өкімшілік-саяси және зандык жүйенің болмауы жағдайында байырғы халыкты бағынышты үстаула армияға сүйену Солтүстік Кавказды біржола
бағындыру кезінде өзінің артықшылығын көрсеткен, сынактан өткен құралболды. Біз күшті болсақ, қазақтар бізге бағынады. Бірақ біздін даладағы билігіміз сәл әлсіреген жағдайда, керісінше... болады - қазақтар жоніндегі катан саясатты белсене жақтаушылардың бірі Орынбор генерал-губернаторы А. О. Дюгамель Ресейдің Қазақстанда күшті әскери қатысуынын дұрыстығын осылайша негіздеді [10, 156б.].
Өлкені жергілікті мекендеушілердің бағындырылған империялык құрылымның билігін сөзсіз енгізу жөнінде барған сайын нығая түскен идеология шенеуніктер мен өскерилер қатарында ғана емес, сонымен қатар келімсек азшылықтың жергілікті халық көпіілігінен артықшылығын белсене насихаттаған дінбасыларынан да қолдау тапты. 1864 жылыШымкентті шабуылмен алу кезінде қаза тапкан жауынгерлерге ескерткіш ашу кезінде, ескерткішке қасиетті су бүрку кезінде" священник АлександрТихомиров бүлк етпестен тура былай деді: ...державальқ орыс патшасының данкы үшін, ат төбеліндей орыс жауынгерлері жартылай жабайы азиаттарлын патшалығы шексіз-шетсіз даласына келді... Біз жендік, оны (казакты. - Ред. ) өзіміздің жаңа отандасымыз еттік, біз қаруымызбен тізе бүктірген халықтардың талайын қазірдің өзінде осылай еттік". Дала өңірінеРесей билігін одан әрі енгізуді жұмыс істеп тұрған жергілікті басқару курсылымдарының бай өлкені Ресей экономикасының мүдделері үшін кеңінен игеру жөніндегі патша өкіметінің жоспарларымен сәйкес келмеуі қиындататүсті. Метрополияның қауырт дамыған өнеркәсібі барған сайын жана арзан шикізат көздерін, жұмыс күшін қажет етті. Табиғи ресурстары, мал шаруашылық шикізаты аса бай Қазақстан орыс кәсіпкерлерінің назарын көптен аударып келген еді. Осы ғажайып және қазыналарға бай бүкіл ел әлі күнге дейін өзінің түмса табиғаты құшағында, біреудің келіп оятуын күтіп жатыр; балта қаршылы, тенге сыңғыры естілмейді, бос жатқан төніректе шалғы жалтылы байқалмайды... ал таулардагы байлық қаншама...? - сол кездегі Қазакстанды белгілі зерттеушілердің бірі Ресей өнеркәсіпшілерін өлкенің табиғи байлықтарын тездете игеруге шақырып өз пікірін міне осылай білдірген еді. Ертіс, Есіл, Іле өзендері мен басқа да өзендердің жағасына жақын жерлерге көптеген казак және басқа да шаруалар қоныстарын салу Қазақстанның өсімдіктер және жануарлар дүниесінеорны толмас зиян келтірді - отарлаушылардың алғашқы легі жергілікті алқаптарды аяусыз талқандап, тұрғын үйлер мен кора-қопсылар, тіпті қамбалар салу үшін "жүз жылдық алыптарды құлатты", 1867-68 жылдарлағы реформаларды дайындауға қатысып, Жетісуды ол шетінен бұл шетіне дейінаралап өткен А. Гейнс казак қоныстанушыларының бейбистак әрекеттерініңсалдарын былай деп өкінішпен баяндаған: "Жанын мандағы агаш атаулынытүп тамырымен қазып алып, тып-типыл еткені сондай, адам бұрын орманөсіп тұрған жерге келген кезде бір шыбықты да көрмейді [11, 147б.]. Сонымен бірге казактар жаңа қоныстар үшін орын таңдаған кезде қазақтардың жердін тартып алу жағдайларын реттейтін заң нормаларының болмауы себепті егіншілік үшін ең шұрайлы аудандарды басып алып, аборигендерді құнарсыз, куаншылыкты жерлерге ығыстырып шығарып, жергілікті бастықтарға дән ризашылығын білдіріп отырды".
1.2 1867 ж. Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы Уақытша ереже
Жетісу және Сырдария облыстарының әкімшілік-аумақтық құрылымы өңірді Ресей империясының құрамына енгізу жөніндегі үкіметтік саясаттың маңызды бөлігін құрады. Дәл осы мәселеге Дала комиссиясының мүшелері тарапынан ерекше көңіл бөлінді.
Дала комиссиясының қызметі нәтижесінде және 1867 жылғы 11 шілдедегі Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы Уақытша Ережеге сәйкес Түркістан облысынан, Ташкент ауданынан, 1866 жылы Сырдария өзенінен және Тарбағатай жотасынан оңтүстікке қарай жатқан Семей облысының бөлігінен, құрамында Жетісу және Сырдария облыстары бар, Түркістан генерал-губернаторлығы құрылды. Облыстар арасындағы шекара Қорағаты өзені және оның Қарасу ағыны бойынша, одан әрі Талас және Сусамыр өзендерінің жүйелерін бөлетін таудың сілемдері бойынша шамамен орнатылды. Жетісу мен Сырдария облыстарының арасындағы шекараларды толық анықтау генерал-губернаторға берілді. Облыстық басқармалардың орналасқан жері Жетісу облысына -- Верный қаласына, Сырдария облысына -- Ташкент қаласы тағайындалды. Мысалы, дәл осы жаңа Ереже бойынша Верный қала мәртебесін алды [12,115б.].
Жекелеп алғанда, осы Ереже бойынша Түркістан генерал-губернатoрлығының шекарасы белгіленді:
1) Батыс-Сібір генерал-губернаторлығымен Тарбағатай жотасы мен оның сілемдері Сібір қырғыздары облысымен Семей облысының шекарасына дейін, осы шекарамен Балқаш көліне дейін, одан әрі осы көлдің ортасымен доғаға дейін, одан тікелей сызықпен Шу өзеніне дейін және оны Сары - Су өзенімен біріктіргенге дейін;
2) Орынбор генерал-губернаторлығымен Арал теңізіндегі Перовский шығанағының ортасынан-Термембес тауына, оданТереклі шатқалына, одан әрі Қалмас тауына, Мұзбел шатқалына, Аққұм және Шұбартөбе тауына, Мойынқұм құмының оңтүстік шетінде және Мыңбұлақ шатқалына Сарысу және Шу өзендерінің қосылысына дейін.
Түркістан генерал-губернаторлығының әкімшілік құрылымын Ресей империясының орталық провинцияларына барынша жақындатуға ұмтыла отырып, самодержавие барынша ұсақ әкімшілік-аумақтық бірліктерді құрады. Уездік жүйені құру, онымен бірге уездік бастықтың лауазымын енгізу биліктің тігінен нығайту арқылы жағдайды неғұрлым қатаң бақылауды қамтамасыз етті.
Әрбір облыс уездерден тұрды. Уездердің шектерін генерал-губернатор анықтады, облыстың әскери губернаторының ұсынысы бойынша Жетісу облысы келесі уездер құрады: Сергиополь, Қапал, Верный, Ыстықкөл және Тоқмақ. Сырдария облысы уездерден тұрды: Қазалы, Перовский, Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Ходжент, Жизақ. Сергиополь, Қапал, Қазалы, Перовск, Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Ходжент және Жизақ қалаларына берілген, бірақ тек орыс халқына ғана таратылған жеңілдіктер көрсетілді.
Уездер болыстарға бөлінді, олардың әрқайсысына бір мыңнан екі мыңға дейін шаруашылық кірді. Болыстар аумақтық белгісі бойынша құрылды және қазақтардың бұрынғы протестарлы бөлінісі ескерілмеді. Болыстар 100-ден 200-ге дейінгі шаруашылықтан тұратын әкімшілік ауылдарға бөлінді. Рулық бастауды толығымен жою үшін дәстүрлі атаулардың орнына ауылдар нөмірленетін болды.
Жобада қалыптасқан генерал-губернаторлықтағы облыстық басқару мен көшпелі өзін-өзі басқару принциптері пікірталастар санының көбеюіне алып келді және егжей-тегжейлі пысықтауды талап етті. Заң жобасын талқылау барысында болжанып отырған реформаның негізін құрайтын бүкіл қазақ Даласын басқарудың бірыңғай жүйесін енгізу мүмкіндігіне қатысты күмән айтылды.
Заң аймақта үш деңгейлі басқару жүйесін қарастырды: облыстық, уездік және ауылдық-болыстық (өзін-өзі басқару). Облысты басқару әскери губернатор және облыстық басқарма қолында шоғырланған. Әскери губернатор өкілеттігінің ерекшелігі оның атынан әкімшілік және әскери билікті біріктіру болды. Дала комиссиясы осы Ережені әзірлеу кезінде оның әкімшілік, әскери және экономикалық пайдасын негізге алды. Едәуір аумақтық кеңістіктер, шекара маңындағы жағдай, қарулы қақтығыстардың қаупі, Қытаймен және Орта Азиямен сауда операцияларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажеттілігі Қытай және Орта Азия шекараларына жақын болуы мүмкін бір бас бастықтың қолында шекаралық, әскери және әкімшілік істерді шоғырландыру қажеттігін дәлелдеді. Батыс Сібір генерал-губернаторлығына бағынатын Закавказ өлкесі мен қазақ даласын басқару тәжірибесі Орталық Ресейден шеткі аймақтардан алыстығы жағдайында әскери губернаторлар билігінің сөзсіз тиімділігінің дәлелі болды. Комиссияның пікірінше, әскери губернатордың өкілеттігін кеңейту Ресей өңірлеріндегі өзін-өзі басқару элементтерінің дамуына ықпал етуі және Орталық әкімшіліктің олардың қызметіне араласуын шектеуі тиіс. Ол қызметі өңірдегі мемлекеттік биліктің тұрақты жағдайын және мызғымастығын қолдауға бағытталған, тіпті өңірді Ресей мемлекетінің құрамына түпкілікті қосу сәтіне дейін Ұлттық шеттердің міндетті тұлғасы болып табылады [13, 228б.]. Әскери губернатор атынан әскери және азаматтық өкілеттіктерді, өзін-өзі ұстауын біріктіре отырып, бір жағынан, биліктің түрлі деңгейлерінің ұштасуының нақты жүйесін қамтамасыз етуге ұмтылады, екінші жағынан, жергілікті әкімшіліктің кейбір дербестігін сақтау қажеттігін мойындайды, онсыз шеттегі басқару аппаратының жұмыс істеуі мүмкін емес.
Бас басқарма құрамына: генерал-губернатор, оның кеңсесі, тапсырмалар үшін шенеуніктер аппараты кірді.
Әскери-халық басқару жөніндегі өлкенің бас бастығы генерал-губернатор жанындағы әскери министрге қатысты болды:
1) кеңсе;
2) тапсырмалар үшін шенеуніктер.
Ол патшаға тікелей шағым беруге құқылы болды, одан жеке өзіне ерекше нұсқаулар мен тапсырмалар алды. Оның функциясына мыналар кірді:
- жергілікті әкімшілікті және басқа да билік органдарын, оның ішінде қазыналық палаталарды, егіншілік басқармаларды, мемлекеттік мүліктің салалық департаменттерін, салық және басқа да ведомстволарды, оған бағынышты емес әкімшілік (оқу орындары, соттар, кедендер, банктер және т. б.) мекемелерді қоса алғанда тікелей және жанама қадағалау.)
- Түркістан әскери округі әскерлерінің қолбасшылығы;
- - төмен тұрған сатылардағы соттар қараған істердің кассациялық шешімі;
- облыстық басқармалар бөлімшелерінің бастықтарын, уездік бастықтарды тағайындау, әскери Министрлікпен келісім бойынша әскери губернатор лауазымына ұсыну;
- Сыртқы істер министрлігімен келісім бойынша шекара маңындағы мемлекеттермен дипломатиялық байланыстар жасау.
Жалпы, генерал-губернатор орталық министрліктер мен облыстық мекемелер арасында делдал болды.
Генерал-губернатордың қолында патшаның тікелей қалауы бойынша әскери және азаматтық билік шоғырланған [14, 145б.].
Әрбір облысты, генерал-губернатордың тікелей басшылығымен басқару жалпы немесе облыстық және қалалар, ауылдар, болыстар бойынша ауылдарға бөлінеді.
Облыстық басқарма мынадай институттардан тұрды - әскери губернатор, көмекшісімен және облыстық басқарма төрағасы, үш бөлімшені: өкімдік, шаруашылық және мекеме.
Әскери губернаторлар аймақтың ерекше жағдайы бойынша өздеріне сеніп тапсырылған облыстарда әскери және әскери-халық басқаруын өзіне қосты. Жетісу облысында әскери губернатор Жетісу казактарының атаманы жазалаған.
Жетісу және Сырдария облыстарының әскери губернаторларының өкілеттігі шекаралық істерді шешуге де таралды. Олар әскери Министрдің ұсынысы бойынша патшамен тағайындалады және қызметтен босатылды [15, 225-б.].
Әскери-халықтық басқару бойынша әскери губернаторлар Ресей империясындағы жалпы мекемелер бойынша губернаторлардың құқықтары мен міндеттері болды, бірақ жергілікті жағдайлар бойынша кейбір толықтырулармен: кеңселер басқа губерниялардағы сияқты сенбеді, олар шаруашылық, қаржы, сот істері бойынша, алқалық мекеме мәртебесі бар облыстық басқармалар арқылы Заңдарды түсіндіру бойынша әрекет етуі тиіс болатын.
Зерттеуші Е.В. Безвиконнаяның ғылыми ізденістер барысында өлкенің әскери губернаторының мәртебесі жалпыимпериялық актілермен ғана емес, оған қосымша өкілеттіктер жүктейтін арнайы актілермен анықталғанын анықтады. Қолданыстағы нормалар мен ережелердің негізінде (мұнда әскери жағдайлар да қатысты), облыстардың губернаторлары әскери және азаматтық міндеттерді шешті. Демек, әскери-халықтық басқару бойынша олар Ресей губернаторларының құқықтары мен міндеттерін, ал облыстардағы әскерлердің қолбасшылығы бойынша - корпус және дивизия командирлерінің құқықтарын пайдаланды. Бұл жағдай Түркістан әскери губернаторы мен Ресейдің азаматтық губернаторы мәртебелерінің арасында шек қоюға болады. Олар ерекшеленді. Түркістан облысы әскери губернаторының жағдайы (оның міндеттерінің көлемін ескере отырып) еліміздің басқа облыстарының Азаматтық және әскери губернаторларынан бірнеше жоғары болды, ең болмағанда бірнеше лауазым - әскери губернатор (облыстағы саяси жағдайдың күрделенуіне жол бермеуге, тәртіпсіздіктің жолын кесуге, бүлікті тоқтатуға міндетті), азаматтық (әкімшілік және шаруашылық жұмыспен айналысуға міндетті болған) және бір мезгілде дивизия командирі (бейбіт уақытта да, соғыс уақытында да бағыныштыларды қолбасшылауға).
Облыстық басқармаларға губерниялық басқармалар, қазыналық және кеме палаталарының өкілеттіктері берілді. Сот билігінің облыстық басқармаларына беру Түркістан генерал-губернаторлығымен көршілес империяның бөліктерінде сот бөлігін реформалау аяқталғанға дейін қажетті деп танылды.
Облыстық басқарма үш бөлімнен тұрды: өкімдік, шаруашылық және соттық.
Әскери губернатор болмаған немесе науқастанған жағдайда оның әскери-халық басқармасы бойынша лауазымын вице-губернатор атқарды. Мұндай жағдайда облыстық басқармада төраға орнын бөлімше бастығы, шендегі үлкен адам алды.
Облыстық басқарма бөлімшелерінің бастықтары генерал-губернатормен анықталып, жұмыстан босатылды. Облыстық басқарманың барлық басқа шендері әскери губернатормен анықталып, жұмыстан шығарылды.
Уақытша жағдай бойынша басқарманың жалпы қатысуына, жиналыс үшін бөтен тұлғалар шақырылуы мүмкін, бірақ өзінің мәліметтері мен тәжірибелілігі, іске пайда әкелетін жағдайда [16, 256-б.].
Уездік басқарма келесі институттардан - уездік бастықтан, оның көмекшісі мен кеңсесінен тұрды.
Әрбір уездегі басқару әскери-Халық істері бойынша да, әскери бөлім бойынша да уездік бастық ретінде шоғырланған. Бірақ, Верный қаласында орналасқан әскерлер уездік бастыққа бағынбайды деген ескертумен уездік бастық орыс шенеуніктері қатарынан тағайындалған.
Уездік бастықтар кезінде штат бойынша көмекшілер мен кеңсе тұрады.
Кеңсе басшысы уездік бастықтың аға көмекшісі болды, ол уездік бастық болмаған және ауырған жағдайда оның орнына түседі.
Уездік бастық, генерал-губернаторды сайлау бойынша жоғары бұйрықпен тағайындалды, ал әскери бөлім бойынша аға көмекші және обер-офицер - жалпы негізде әскери губернатордың ұсынысы бойынша. Уездік басқарудың басқа шендерін әскери губернатор анықтайды және босатады.
Жоба қалалық басқаруға қатысты ережелерді қамтыды. Сонымен, Ташкент қаласы Қоғамдық басқарманың қарамағында болды, ал Верный қаласының басқармасы қала басшысына сеніп тапсырылған. Қалған облыстық және уездік қалаларда жеңілдетілген қалалық басқару қарастырылды.
Ташкент қаласының басқармасы: қалалық бастық, оның көмекшісі және штат бойынша канцелярия.
Ташкент қалалық бастығы, оған қарасты қала тұрғындарына, тұрғылықты және орыс халқына қатысты әскери-халықтық басқару бойынша уездік бастықтың құқықтары мен міндеттері болды. Қалада орналасқан әскерлер оған бағынбаған. Ташкент қаласының халқы ерекше басшы ретінде Ташкент уездік бастығының жүргізуінен алынды. Ташкент тұрғындарын полицейлік қадағалауды күшейту үшін қала бастығына белгіленген тәртіппен әскери командалардан өз билігіне қажетті шендерді талап ету құқығы берілді.
Ташкент қаласында бар полицейлер мен жергілікті тұрғындардан келген күзетшілер қалалық бастықтың қарамағында болған.
Верный қаласында, қаланың полицейлік қарым-қатынаста болуы үшін қалашық тағайындалды. Ол Ташкент қаласының қалалық бастығының құқықтары мен міндеттеріне ие болды.
Қалашықтар орнатылмаған уездік қалаларда олардың міндеттері уездік бастықтарға жүктелді.
1867 ж. Уақытша ереже жобасына сәйкес Верный, Қапал, Сергиополь, Қазалы және Перовскіде қала шаруашылығын басқару уездік бастықтарға жүктелді.
Көшпенді халық - қырғыздар әрбір уезде болыстыққа, ауылдарға бөлінді.
Болыстар мен ауылдарға бөлу әскери губернатормен жүргізілді және бекітілді. Ауылда 100 - ден 200-ге дейін шаңырақ, ал болыста 1000-нан 2000-ға дейін шаңырақ бар. [17, 202-б.].
Болыстар қысқы тіреулерді жерге пайдалану бойынша көршілес ауылдардан құралған.
Отбасылар мен ауылдардың бір болыстан екінші болысқа ауысуы, сол сияқты ауылдан ауылға көшуі қоғамдық үкімдер бойынша, ауылдық старшиналар мен Болыстық басқарушылардың рұқсатымен жүзеге асырылды. Бір болыстың тұтас ауылдарының екінші болысқа өтуі уездік бастықтың рұқсатымен ғана рұқсат етіледі.
Болыстар болыс басқарушылары, ауылдар -- ауыл старшиналары басқарған.
Заң болыстық басқарушыларды сайлау жүйесін заңды түрде ресімдеді және олардың қызметте болу мерзімін 3 жылға дейін шектеді. 1866 жылға дейін, басқарушылардың мерзімсіз қызметін шектеудің бірінші әрекеті жасалған кезде, бұл лауазым тұқым қуалаушылық сипатқа ие болды, бұл Сібір әкімшілігінің пікірінше, көптеген қабілетті және лайықты ордендер үшін қызмет атқаруды шектеуге алып келді, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару деңгейінде мемлекеттің барлық ұлттық шетінде болған сайланбалы негізде қызмет жүйесіне қайшы келді. Бірақ далада сөзсіз сайлау жүйесін енгізу идеясы кейбір қоғам қайраткерлері мен шенеуніктер арасында наразылықтарды кездестірді. Мемлекеттік Кеңестің мүшесі А.И. Левшин оның құрылуына қарсы шықты, өйткені ол сұлтандардың рулық басы мен әсерін жойды. Белгілі шығыстанушы Н.В. Ханықов өзінің келіспеуін мынадай түрде дәлелдеп берді - көшпелі кеңістікке қандай мән бермесе де, өз көз алдымызда және далада ол қара сүйектің адамы болады және оны құрметтейтін болады, өйткені ол казак шыңдары мен нагайкаларды қолдайтын болады. Осыған ұқсас көзқарасты жергілікті округтік әкімшілік де ұстанды, оның дәлелі ретінде округтік бұйрықтардың, аға сұлтандардың дала комиссиясына хабарламалары болып табылады [18, 236-б.].
Болыс және ауылдық лауазымға екі адамнан таңдалады: олардың біреуі қызметте бекітілді, ал екіншісі кандидат болып саналды, қайтыс болған немесе бірінші адам мүлдем шығып кеткен жағдайда.
Аталған лауазымдарға халықтың құрметі мен сеніміне ие болған, сот бойынша сүйенбеген, тергеуде болмаған және 25 жасқа толған адамдар сайлана алады. Сайлау үшін ауылдық жиындар мен болыстық съездердің уақыты мен орнын уездік бастық анықтады.
Лауазымды тұлғаларды сайлау ауылдар мен болыстар бойынша жеке жүргізілді.
Әрбір ауылда 10 шаңырақтың иелері бір сайлаудан тұрды, съезді ауылдық старшинаны және оның кандидатын сайлады. Егер ауылда ондықтан артық болса, 5 кибиуылдан кем болса, онда оларға сайланбалы деп саналмады; егер 5 кибиуылдан артық болса, оларға сайланбалы адам қосылды.
Болыстық съезд басқарушыларды, билерді таңдауға, ауыларалық дауларын шешуге құқылы болды, уездік бастыққа статистикалық мәліметтер берді, подати және салық ауылдар арасында анықтады және таратып салды.
Ауылдық сайлау болыс басқарушысының қатысуымен өтті.
Болыстық және оның кандидатын таңдау үшін әрбір болыста 50 шаңырақтың иелері бір сайланбалы сайланды, осы сайланушылардың съездері болыстық сайланды.
Егер болыста 50-ден жоғары болса, 25-тен кем шаңырақ болса, онда оларға сайланбалы болып саналмайды; егер 25-тен астам шаңырақ болса, оларға сайланбалы болып саналды.
Болыстық сайлау уездік бастықтың немесе оның көмекшісі.
Ауылдық және болыс лауазымдарын сайлау ауылдық жиындармен және болыс съездерімен ұсынылған адамдарды дауысқа салу арқылы немесе басқа да шартты белгілермен жүргізілді. Сайлау шарының көпшілігін алған адам лауазымға сайланды, ал одан кейінгі шар саны бойынша-кандидат болып саналды.
Болыс басқарушыға ұстау 300 рубльден кем емес тағайындалған, барлық ауылдарды ұстау бірдей.
Сыртқы қызмет көрсету үшін болыстық және ауылдық жерлер уездік бастықтан қола белгілерді алды, оларды тек қызметтік міндеттерін орындау кезінде кию керек. Сонымен қатар, болыс және ауылдықтар уездік бастықтан олардан шығатын қағаздарға қол қоюдың орнына мөрді алды.
Болыс басқарушыға, әсіресе салық басқармасында берілген үлкен өкілеттіктер бұл лауазымды қазақ қоғамының сауда-пайдакүнем жоғарғы өкілдері үшін тартымды етті. Сайлау заңды, сондай-ақ рұқсат етілмеген әдістер қолданылған қарсылас топтардың қатал күресімен қатар жүрді. Іс жүзінде әрқашан уездік бастық осы үшін жомарт сыйлықтарды қабылдай отырып, белгілі бір кандидаттармен келіссөзде болды.
Ауыл старшинасы болыс басқарушысының тікелей бағынысында болған ауылда болыс басқарушысында тұрған міндеттерді атқарған.
Сырдария облысының отырықшы тұрғындарында полиция және билік ақсақалдың қолына шоғырланды. Әрбір маңызды ауыл бір ақсақалдың екі немесе одан да көп жақын маңдағы бірнеше елді мекендерге әскери губернатордың рұқсатымен берілді,бір ақсақалдың болуы.
Ақсақалдар халықтың қалауы бойынша әскери губернатордың бекітуінен 3 жылға тағайындалды.
10-нан 50-ге дейін әрбір 10-нан 50-ге дейін елді мекеннің шамасына сәйкес, сайланбалы сайлау үшін үйлердің санын бір сайланбалы анықтау бойынша ұйғарылды, әскери губернаторға берілді
Сайлау жиындары ақсақалды және оның кандидатын сайлады.
Ақсақалдарға мазмұны қоғамдық үкім бойынша тағайындалды, олар таңдау жүргізілгенге дейін сайланбалы жиындармен құрастырылып, уездік Бастықпен бекітілді .
Қалалар мен едәуір ауылдар саны қала мен селоның көлеміне сәйкес уездік бастықтың ұсынысы бойынша әскери губернатормен анықталған кварталдарға бөлінді.
Әр тоқсан сайын бір ақсақалды таңдады. Қаладағы селоның немесе кварталдың ақсақалы көшпелілер қазақтарының билігін полиция жағынан пайдаланды.
Жергілікті және әскери-халық басқаруында қажырлы және пайдалы қызметі үшін қазақтар мен сорттарға белгілі бір бонустар берілді: Құрметті азаматтықпен, ордендермен, медальдармен, құрметті халаттармен, сыйлықтармен және ақшалай сыйлықтармен марапаттау.
Басқару казак қоныс Жетісу облысының жобасына сәйкес, Ережелер...1867 ж., Жетісу казактары әскері туралы ережемен, сондай-ақ Министрлер комитетінің ауылдық көтерілушілердің Қоғамдық басқармасы туралы қаулысымен анықталған.
Осылайша, патша әкімшілігі жаңа әкімшілік құрылғымен бірге оған сүйеніп, кез келген басқару патшалығын қалыптастыру үшін жергілікті байшылықты белсенді пайдаланды. Реформа сұлтандардың құқықтары мен артықшылықтары бойынша түзетілмейтін соққы жасады, өйткені оларды басқа қазақтардың да ауыл шаруаларынажатқызды.
Түркістан генерал-губернаторлығының әкімшілік-аумақтық реформасы (Әмудария бөлімін қоспағанда) Ресей тәжірибесі бойынша, әдетте, аумақтың ұлттық құрамы мен аймақтың ерекшеліктері ескерілмей жүргізілді. Әкімшілік бөліністі құрастыру кезінде және белгілі бір аудандардың шаруашылық ерекшеліктері ескерілмеген. Егер осы мәселені бүкіл империя мүдделерінің аспектісінде қарайтын болсақ, онда Ресейдің айналасында Азия халықтарының бірігуінің арқасында орталықтың да, шетінің де экономикалық дамуы үшін ең жақсы жағдайлар жасалғанын мойындау керек. Осы жағдайларға сүйене отырып, Түркістан генерал-губернаторлығына ішкі шеті мәртебесі, жартылай соғыс жағдайы бекітілді, бұл биліктің деконцентрациясы және оны Орталық министрліктерге бақылау функцияларын сақтай отырып, әскери губернаторлардың қолында ортақ орналастыру принциптерін іске асыруда көрініс тапты. Көшпелі округтік жүйенің орнына уездік жүйені жүргізу көшпелілерді ауылдық-болыстық бөлу принциптерін толық жоюды көздеген жоқ, бірақ оларды бөлуде аумақтық принципті одан әрі күшейтуге ықпал етті.
Жалпы алғанда, реформаның басты міндеті-Ресейдің билігін біртұтас басқаруға біріктіру, биліктен жергілікті аристократияны жою, рулық халықтың әлсіреуі қазақ Даласын имп империяның басқа бөліктерімен біріктіру мақсатында біртіндеп бастау алды.
II 1868 жылғы облыстарды басқару туралы Уақытша ережелер
2.1. 1868 ж. Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы Уақытша ереже
Дала комиссиясы қызметінің нәтижесінде жаңа ереже Дала өлкесінің келесі бөлінуін болжады. Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторларына бағынатын облыстардан және Орал және Сібір казак әскерлерінің жерлерінен төрт облыс: Орал, Торғай, Ақмола және Семей құрылды. Орал және Торғай облыстарын бас басқаруды Орынбор генерал-губернаторы, ал Ақмола және Семей Батыс Сібір генерал-губернаторы сақтап қалды. Ақмола облысының құрамына Көкшетау, Атбасар және Ақмола сыртқы аймақтары, сондай-ақ Сібір казак әскерлері I, II, III, IV, V және VI полк округтерінің жерлері және Петропавл мен Омбы қалалары кірді. Семей облысына дәстүрлі - ішкі Семей округінен, Көкбекті және Қарқаралы сыртқы округтерінен, Зайсан өлкесінен, сондай-ақ Баян-ауылдық округінен және Сібір әскерінің VI, VII және VIII полктік округтерінің жерлерінен басқа кірді. Облыс орталықтары-Ақмола (уақытша Омбы қ.) және Семей болды.
Дала өлкесінің әкімшілік-аумақтық бөлінуі Ресей империясының провинцияларын басқаруды қайта ұйымдастыру жөніндегі үкіметтік жоспарға толығымен сәйкес, олардың жұмыс істеу тиімділігін арттыру және жергілікті билік органдарының үйлесімді жүйесін құру мақсатында. Ол Милютин жүргізген әскери-округтік реформаның негізгі ережелеріне сәйкес келді [19, 219 б.].
Облыс арасындағы шекараларды өткізу мәселесі маңызды пікірталастардың тақырыбына айналды. ХІХ ғ. бірінші жартысында Сібір мен Орынбор ведомстволарының казактары арасындағы нақты шекара сызығының болмауы, жергілікті жерді рекогносцирлеудің көптеген әрекеттеріне қарамастан, осы мәселені түпкілікті шешу мүмкіндігіне сенім артуға мүмкіндік бермеді. Бұл шотқа оның анық орындалмауына байланысты жобадан ішкі шекаралар туралы мәселені мүлдем алып тастауды және оны жергілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz