Ұлт азаттығы, тәуелсіздік мәселесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау ауданы
Қаратал орта мектебі КММ

Ғылыми жоба

Тақырыбы: Мұхтар Мағауин шығармаларындағы советтік зорлық-зомбылықтар мен қиянаттар көрінісі

Секциясы: Әдебиет

Ғылыми ізденуші: Штрынбекова Жанна
10-сынып оқушысы

Ғылыми жетекшісі: Есей Нұрлан
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Қаратал селосы - 2021

М А З М Ұ Н Ы

АҢДАТПА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

ПІКІР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Советтік зорлық-зомбылықтар мен қиянаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .. 22

Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24

Қосымша материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 25

АҢДАТПА
Мұхтар Мағауин шығармаларындағы советтік зорлық-зомбылықтар мен қиянаттар көрінісі атты зерттеу жұмысында қазақ халқының 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейінгі ауыр тағдырының жазушы М.Мағауиннің жалпы шығармашылығында қалай суреттелгені қарастырылған.
Зерттеу аясында қазақ халқының советтік-коммунистік отарлаушы билік тарапынан көрген зорлық-зомбылықтары мен қиянаттары барынша ашық көрсетілген.

АННОТАЦИЯ
В исследовательской работе Отражение Советского насилия и угнетения в произведениях Мухтара Магауина рассмотрено, как судьба казахского народа после Октябрьской революции 1917 года описывается в общем творчестве писателя М.Магауина. В рамках исследования наиболее открыто показаны угнетение казахского народа со стороны советско-коммунистической колониальной власти.

ANNOTATION
In the research work "Reflection of Soviet violence and oppression in the works of Mukhtar Magauin" paper considers how the fate of the Kazakh people after the October Revolution of 1917 is described in the general work of the writer M.Magauin.
Within the framework of the study, the oppression of the Kazakh people by the Soviet-communist colonial authorities is most openly shown.

ПІКІР
Мұхтар Мағауин шығармаларындағы советтік зорлық-зомбылықтар мен қиянаттар көрінісі тақырыбындағы зерттеу жұмысында қазақ елінің 1917 жылғы қазан төңкерісінен 1991 жылы тәуелсіздік алғанға дейінгі ауыр тағдырының жазушы М.Мағауиннің жалпы шығармашылығында қалай суреттелгені қарастырылған. Ғылыми жоба қазақ халқының советтік-коммунистік отарлаушы билік тарапынан көрген қиянаттарын барынша ашып көрсетіп, жан-жақты талдауға бағытталған еңбек.
Аталмыш ғылыми зерттеудің ерекшелігі - ізденуші өз еңбегінде ғылыми жетекшісінің көмегімен жасаған сауалнамасы арқылы советтік-коммунистік отарлық езгінің зардаптарын ашып, сауалнамаға қатысушылардың санасында советтік дәуір жайында белгілі бір пікір қалыптастырып, тәуелсіздік деген ұғымның баға жетпес құндылық екендігін, тәуелсіздіктің ел мен жер тағдыры үшін, ұлт болашағы үшін орны ерекше екендігін танытады.
Зерттеу жұмысы өзі мақсат еткен межесіне жеткен.
Ұсыныс: сауалнамаға мектеп оқушылары мен мұғалімдерді ғана емес, бүкіл ауыл тұрғындарын қатыстырса жөн болар еді.
Пікір жазған: Тажина А.Б.
Қаратал орта мектебінің
оқу ісінің меңгерушісі,
қазақ тілі мен әдебиеті
пәнінің мұғалімі

Зерттеу жұмысының сипаттамасы
Зерттеудің көкейтестілігі. Өз халқын өзі аямаған советтік-коммунистік отаршыл, жыртқыш империяның ішкі сырын, қазаққа тигізген зардап-зиянын тарихи шындықпен, әдеби көркемдікпен, философиялық тереңдікпен шебер жеткізе білген жазушы, ғалым М.Мағауиннің шығармаларын халыққа кеңінен насихаттау арқылы, ТӘУЕЛСІЗДІК деген ұғымның баға жетпес құндылығын таныту Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанына 30 жыл толып отырған мерейлі шақта аса маңызды мәселе болып табылмақ.
Зерттеу тақырыбы. Мұхтар Мағауин шығармаларындағы советтік зорлық-зомбылықтар мен қиянаттар көрінісі
Зерттеу пәні. Қазақ әдебиеті.
Зерттеу нысаны. М.Мағауин шығармаларындағы отарлық езгінің көріністері.
Зерттеу мақсаты. Советтік-коммунистік отарлық езгінің зардаптарын ашып, тәуелсіздік деген ұғымның баға жетпес құндылық екендігін таныту.
Зерттеу проблемасы. Жазушы шығармаларының ел тәуелсіздігін нығайту жолында қосатын рухани үлесін айқындау.
Зерттеу аспектісі. Отарлық саясаттың зардаптары.
Зерттеу болжамы. 1. Зерттеу аясында советтік-коммунистік биліктің қазақ халқының ұлттық болмысын қалай өзгерткені ашылады.
2. Жазушы шығармаларын оқу арқылы оқырмандардың тарихи танымдары артады, тәуелсіздіктің бағасын айрықша тани түсетін болады және саяси ұстанымдары бекиді.
Зерттеудің жаңалығы. 1. Мұхтар Мағауин шығармаларында советтік-тоталитарлық биліктің қазақ халқына жасаған зорлық-зомбылықтары мен сұмдық қиянат-қысастықтары көркемдік шындықпен шынайы берілгені ашылады;
2. М.Мағауиннің шығармалары арқылы советтік-отаршылдық жүйеге деген оқырмандардың көзқарасын түбегейлі өзгертуге болатыны дәлелденеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жоба кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Зерттеудің сипаттамасында тақырыптың өзектілігі, зерттеудің проблемасы, мақсаты, зерттеу аспектісі, болжамы мен жаңалығы берілген.

І. КІРІСПЕ
Қай заманда болмасын ұрпақ санасына адалдық, әділдік, сезімталдық және отансүйгіштік секілді ізгі мінез-құлықтарды дарытуда ақындардың сырлы өлеңдері мен жазушылардың биік парасатты көркем туындыларының мәні зор болған.
Біздіңше, әдебиет саясаттың жетегінде кетпеу керек. Саясаттың сойылын соққан әдебиет бізге не бергенін совет заманынан білеміз: қазақтың ұлтын сүйген нағыз асылдары әдебиетке саясаттың араласуынан, яғни 1923 жылдардан бастау алған социалистік реализмге негізделген, таптық көзқарас ұстанған біржақты қағиданың салдарынан жазықсыз жапа шегіп, азаппен мерт болды. Әдебиетке саясаттың нұсқаушы болуы және ол саясатты қазаққа қаны қас жүйенің жүргізуі советтік тоталитарлық заманда қазақ ұлтына өлшеусіз қасірет әкелді. Саясаттың қыспағынан қаншама Ұлы жазушыларымыз өздерінің ұлы шығармаларын жаза алмай, өкініште кетті?! Ұлы тұлғаларымыздың арманда кеткен өкінішті жайлары, айтылар сөздің айтылмай кеткені, жазылар жайдың жазылмай кеткені туралы жазушы Мұхтар Мағауиннің шығармашылығында жиі көрініс табады. Мысалы, советтік кезеңдегі ұлттық тарихымыздың танылуы, зерттелуі туралы жазушы былай дейді: Шыңғыс хан туралы жазам деп армандаудың өзі қияли елес екен. Менің жиырма жастан бастап, ойға алған, көңілге түйген, тіпті, кейбірін он, отыз, қырық жылдан соң жүзеге асырам деп жобалаған барлық шығармаларымның нысан, сұлбасы таңбаланып отырған Алтын дәптерде Шыңғыс хан есімі ұшыраспайды. Ең қиын, қиғаш, шатақ деген дүниелердің өзін, заман өзгере келе, әртүрлі көркемдік тәсілмен, атақ-беделіңмен жарыққа жеткізуің ықтимал, бірі болмаса бірі өтуі мүмкін, ал Шыңғыс хан... орыс-совет идеологиясында есімінің өзі құбыжық, ешқандай үміт жоқ еді. Біздің мақсат-мұратымыз басқа бір тақырыптар, оның ішінде Шыңғыс ханның көлеңкесі айқын аңдалатын тарихи роман арқылы жүзеге асып жатты. Негізгі тұрғымыз - қазақтың қасиетін әйгілеу болатын [1].
Сондықтан біз өзіміздің зерттеу еңбегіміздің нысаны ретінде ғалым-жазушы, Қазақ ССР-ның Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның Халық жазушысы, Түркияның Халықаралық Түркі дүниесіне қызметі үшін сыйлығының иегері, Тарлан сыйлығының лауреаты және Парасат орденінің иегері, филология ғылымының докторы, атағы алты алашқа әйгілі, Алаштың алмас қылышы атанған Мұхтар Мұқанұлы Мағауиннің шығармаларын зерттеуге алдық.
Мұхтар Мағауиннің тырнақалды Бір үзім нан, Тіленші секілді әңгімелерінен бастап, Көк мұнар, Көкбалақ, Аласапыран, Шақан Шері, Жармақ, Шыңғыс хан, сияқты әйгілі романдарына дейінгі шығармашылық ғұмырында советтік-коммунистік идеологияны үзілді-кесілді қабылдамағаны, советтік жалған ұрандарға алданбағаны оқырман қауымға жақсы таныс.
Қазақстан Республикасы 30 жылдығын үлкен қуанышпен күтіп отырған өз тәуелсіздігін 1991 жылы 16 желтоқсанда, басқа ешкімнен емес, туған халқын, елін-жерін сүйген Мұхтар Мағауиннің бүкіл шығармашылық ғұмырында жүрегімен де, санасымен де зәредей қабылдай алмаған советтік-коммунистік отаршыл үкіметтен алған еді. Сондықтан да М.Мағауиннің шығармалары кешегі советтік отаршылдық заманда қазақты қараңғы, надан, мал баққаннан басқаны білмей көшіп-қонып жүре берген деп санап келген, қазақ халқы коммунист-большевиктердің ұлы революциясының арқасында ғана бақытты өмірге қол жеткізді деп насихатталып келген совет үкіметінің қалай құрылғанын, осы үкіметтің қазаққа не бергенін, не бергенін емес, қазақты қалай құртқанын суреттейтін (Мағауин) туындылар екендігін ұлттық және тәуелсіздік мүддесі тұрғысынан түбегейлі зерттеу - еліміздің болашағы үшін қажетті де қасиетті іс деп санаймыз.

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Мұхтар Мағауин бала кезінен-ақ атасының айтуымен Совет үкіметінің қазақты қалай билеп-төстегенін жақсы біліп өсті. Өз әкесі Мұқан Мағауияұлы халық жауы атанып, жазықсыз айдауда болған, ғайыптың күшімен аман шығып елге оралған санаулы адамдардың бірі болды. Сондықтан да жазушы тәуелсіздіктің құнын бір адамдай-ақ жақсы білді деп айта аламыз. Мәселен, өзінің студенттік досы, жазушы, мемлекет қайраткері болған марқұм Әбіш Кекілбаев туралы естелігінде былай депті: Тағы бір салалы, әрі мәндірек әңгіме - аса кіді. Ұлт азаттығы, тәуелсіздік мәселесі. Бұл кезде күні кешегі отарлық Африка халықтары қатар-қатарымен еркіндік алып, ұлттық мемлекеттерін жариялап жатыр. Советтік идеология азат, жаңа елдердің бәрін қатты қолдайды, баспасөз бетінде мейлінше дәріптеп, насихаттап келеді. Ал отарлық ахуал жайы бізге жақсы мағлұм. Өткен және арғы жылы жазда жігіттердің бәрі Тың өлкесі аталатын аймақта екі-үш ай қатарынан, астық жинау науқанында болып қайтқан. Өзіміз оқып, тұрып жатқан Алматыны айтпағанда, Ақмола, Көкшетау, бүткіл солтүстік облыстарды орыс басыпты. Және тым өктем, айрықша дөкір. Әрқилы сорақы, намысқа тиер жағдаяттарды айтысады. Әсіресе, сол өңірден шыққан, тың игеру науқанын әуелгі кезеңінен бастап көзімен көрген Марат Нұрғалиевтің қыжылы мол. Бүткіл аймақтағы қазақтардың ұлттық тұрғыда ғана емес, күнделікті тұрмыста да жаппай жанышталған шарасыз ахуалын, өз ауылындағы жұрттың қорлық пен мазақ тұрыпты, көпе-көрнеу боқтық пен зорлыққа қарсы тым құрса ауыз аша алмаған, тіпті, әлдебір, комбайнға тіркемеші жігіттің қазақ болғаным үшін кешіріңдер, есесіне жан-жүйем нағыз советтік деп жалбақтаған кембағал, құлдық кейпін айтқанда, қалай түңілгені, жыларман, ренішті қалыбы көз алдымда. Осы тұрғылас басқа да әңгіме, мысал көп. Шіркін, Африкадағы қаралар сияқты, бізге де тәуелсіздік келетін күн туа ма деседі. Ондай күнге жетуге болады екен. Қарудың күшімен емес, саяси, ұтымды әрекет арқылы. Бақыт Сейтжанов айтады: біз ерте ме, кеш пе, қайткенде ООН - Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болуымыз керек. Ана Украина мен Белоруссия сияқты. Сонда, ССРО конституциясының өзінде бар, одақтас республикалар бөлініп кетуге хақылы деген, БҰҰ-ның алдына Қазақстан тәуелсіздігі туралы мәселе қоямыз. Ешкім ұстап тұра алмайды. Болашақта жүзеге асуға тиіс, он бес, жиырма жылдан кейін. Ол үшін Қазақстан басшылығында ақылы кемел, саясаты зор, білімді, мықты қазақ отыруы керек екен... Міне, осындай әңгімелер. Бір кеш емес, күннен күнге, айдан айға жалғасқан арман. Шіркін, күні кеше ғана отаршылдық түнегінде жатқан, енді аяқ астынан дербес ел болып шыққан зәңгілердің не арманы бар екен!.. Жүрек шымырлатар, мұңнан басталып, уайым, қайғыға ұласар өзгеше кеңес.
...Біздің әулет совет заманында аяусыз репрессияға ұшыраған, атылғаны бар, айдалғаны бар, әрқилы жағдайда көлденең ажалға ұшырағаны бар, көз ашқаннан қаншама сұмдық әңгімеге қаныққам, абақты мен лагерь тозағынан әлдеқалай аман шыққан ауылдас кісілердің ғаламат хикаяларын естігем, өзімнің әкем немістің аш-арық концлагерінен соң, одан әлдеқайда сойқанды, жан шырқыраған азап пен ауыр бейнетке толы советтік концлагерьден өткен, менің он бір жасымда ұсталып, тоғызыншы класымда әрең оралған; соншама мол тәжірибеден алдымен түйгенім - үш кісінің басы қосылған жерде бейсауат сөйлеуге болмайтыны, иә, мен советтік сұмдықты толайымен болмаса да, біршама танып өскен едім, оның үстіне, университетке түскеннен беріде жаппай террор кезеңіндегі газет, журналдарды мұқият ақтарғам, тұрғылас балалармен салыстырғанда, бұл тарапта да менің таным, білігім көбірек еді. Сондықтан, қандай жағдайда да көлденең, кіді әңгімелерден бойымды аулақ салам. Санасыздық емес, арамдық емес, әдепкі сақтық [2].
Африкадағы өзге жұрттың тәуелсіздігін қолдай отырып, өз қол астындағы ұлттарды аяусыз езгілеген советтік биліктің екіжүзділігін әшкерелей отырып, қызыл коммунистердің билікке келуі мен билікті ұстау тәсілдерін жаппай террор деп атаған жазушы, жастайынан советтік сұрқия саясаттың сырын ұғып өскен қаламгер жүрекке жиналған, запырандай ащы қайғы-қасыретті, қазақ халқының советтік биліктен көрген зорлық-зомбылықтарын өз шығармаларына арқау етті. Коммунистік биліктің қылышынан қан тамып тұрған кезінде де М.Мағауин өз ұстанымынан танған жоқ. Тура айтатынын тура, болмаса астарлап, қалай болғанда да өз ойын, ұлт мүддесін оқырман қауымға жеткізетін жол тауып отырды. Кейінгі буын, біздерге, совет заманында жазылса да советтік биліктің сойылын соқпаған, ұлттық мақсат-мүддені қорғап жазылған шығармалардың ішкі сырын, отаршыл биліктің бар қулығы мен сұмдығын, зорлығы мен қорлығын танып, түсіне білуіміз - болашақта ел тәуелсіздігін сақтап-нығайту жолындағы күресте пайдасы тиетін тәжірибе деп санаймыз. Осы орайда, жазушының советтік-коммунистік отаршылдық биліктің ішкі қоясын барынша ашып көрсеткен шығармасы - 1991 жылы Советтер Одағы әлі ыдырамаған, коммунистік билік әлі өз күшінде тұрған кезде жарық көрген - Сары қазақ романын ерекше құрметпен атаймыз. Шығарманың соңы романның басты кейіпкері Стамбектің Совет үкіметіне қаратып айтқан: Қарғыс! Қарғыс атсын! Көріңде өкір! Қан жалдап тудың, қанға тұншығып өл! Адамзат тарихындағы ең қаралы, ең қапас, зұлмат заман, халықтардың қарғысы атсын сені! деген сөзімен және Бұл сөздер ХХ ғасырда барынан түгел айрылған ең бақытсыз қауым - алаш жұртының аузында табиғи әрі зілді естіледі екен, [3] деген авторлық түйіндеумен аяқталады. Шын мәнінде, қазіргі қазақ қоғамы да Стамбектің айтқан сөздерін советтік-коммунистік биліктің қол астында өткізген жетпіс үш жылдық заманымызға қаратып әлі де айтуы керек, болашақта да ұмытпай айта беруі керек! Әйтпесе, отыз жылдығын тойлағалы отырған ТӘУЕЛСІЗДІК деген қасиетті ұғымның қадіріне жетпегендігіміз болмақ деп санаймыз. Осы жетпіс үш жылдың ішінде жоғалтқанымыздың түгендегіміз келсе, Мұхтар Мағауиннің барлық шығармаларын, оның ішінде тәуелсіздік алғаннан кейін жазылған шығармалары мен мақалаларын да байыптап, тереңдей отырып оқыған абзал деп есептейміз. Жазушының төрт томнан тұратын Шыңғыс хан және оның заманы атты тарихи деректі романын оқып шықсақ, советтік саяси идеологияның қазақ халқының дүниетанымы мен тарихи санасын қалай улап, көрдей қараңғы жағдайда қалай ұстағанын аңғару қиын емес және ең жаманы - сол кездегі уланған санамыз советтік қараңғы тұманнан әлі толық айығып кете алған жоқ!
Жазушы М.Мағауин Совет үкіметінің билігі қолында, бишігі ысқырып тұрған 1990 жылы жазған Абақтыда өлген Уан атам деген әңгімесінде Бабаларымның кім болғанын білген соң, аталарымның қандай ғұмыр кешкенін естіген соң, әкелерімнің өмір өткелдерін таныған соң, буын бекіп, бұғана қатып, өсіп, ер жете келе, заманның сыр-сыпатын ұға бастадым. Өзімнің кім болуым керегін түсіндім. Бірден білдім, оңай ұқтым, тез аңғардым демеймін. Бірте-бірте. Бұлталақсыз, тынымсыз тірлік нәтижесінде. Арыстандай айбынды болған, бірақ атаусыз қалған бабалар, жолбарыстай жүректі болған, бірақ ұрпақтары ұмытқан аталар, жаны жаншылып, қорлықпен күн кешкен, тәні шырқырап, азаппен өлген, балалары атын атауға да қорқып, көлеңкесінен безген, тек балағатпен, лағнетпен еске алынған әкелер - ерлік пен абыройдан басталып, ездік пен масқараға ойысқан мың жылдық тарихымызды таразыладым: оң мен солды айыра алмай, бүгінгінің бәрі керемет, өткеннің бәрі кесепат деп, намыс тапталған, алды аштан өлген, соңы жарымқұрсақ жүрген күнді бұрын-соңды болмаған бақытқа балаған мешін жұтын, доңыз апатын көрсетіп, божырау мен қожырау суретін жасағым келді. Өткенге оқыр дұға, болашаққа айтар өсиетім осы деп білдім. Ойлағанның оннан бірі ғана жасалды. Соның өзі қаншалық дәрежеде жүзеге асты - аллаға ғана аян. Ал өзім бар қуатымды осы жолға жұмсағаныма ғана куәлік бере алам, дейді [4].
Қазақтың жоғын жоқтап, мұңын мұңдап, намысы мен елдік қасиетін іздеп, советтік зорлық-зомбылықтарды әшкерелеген, оқып отырғанда адамдық, ұлттық намысты оятатын, аяққа тапталған қазақи болмысымызды жоқтап жылататын оқиғалар мен адам мінездері сипатталатын шығармаларының бірқатарын атап кетсек, былай болады:
Көк мұнар, Сары қазақ, Көкбалақ және Жармақ романдары;
Қисық ағаш және Тазының өлімі хикаяттары;
Ақыр-дүние триптихы;
әңгімелері: Эльза жеңешем, Жүсіптің қызы Светлана, Жаздыгүн шілде болғанда, Қара қағаз келген Салық ағам, Карлагтан хат, Орыстың төресі, Әже, Пұркоралдың көк аты, Қант пен ірімшік, Абақтыда өлген Уан атам, Тассудан өткен қашқындар, Ең әділ сайлау, Гимн, Шығырық, Ақжалға кеткен Сейіттің баласы, Тағдыр жазуы, Оралу, Камикадзе, Әбдіғаппар сері, Травеннің әңгімесі, Қос ағаш, Биік үйдегі Бөрбасар.
Аталған шығармалардағы советтік-коммунистік отаршыл үкіметтің қазақ халқына жасаған зорлық-зомбылықтары мен қиянаттарын тақырыпқа бөліп сараласақ, төмендегідей мәселелерді көреміз:
ХХ ғасыр басындағы ұлттық экономиканы ұстап тұрған бай-бағландардың малын тартып алу арқылы халықты жаппай кедейлендіру (ресми санақ бойынша 1929 жыл 1 қаңтардағы 47 млн малдан қазақ даласында 1934 жылғы 1 қаңтарда 4,5 млн ғана мал қалған, (ютуб интернет арнасы, Зауал деректі фильмі)) ;
қолдан ұйымдастырылған аштық арқылы жүргізілген геноцид (1897 жылы 4,084 млн қазақ, 1911 жылы 8 млн-нан астам қазақ болса, 1939 жылғы санақта 2,3 млн ғана қазақ қалды (Зауал деректі фильмі));
репрессия арқылы қазақ ұлтының зиялы қауымын құрту (118 мың адам сотталып, 25 мыңы атылды);
атом бомбаларының сынақтары мен тың игеру желеуімен жер-суымызды тоздыру (1949-1989 жылдар арасында 500-ге жуық сынақ жасалды);
ұлттық тағамдар мен сусындар, киім-кешек, ою-өрнек; ұлттық аңшылық өнер - құсбегілік, итбегілік пен атбегілік; күй және күйшілік өнер; қиссашылдық-жыршылық өнер; ұлттық қолөнер - өрімшілік, ноқта-жүген түю, т.б.; ұлттық ат ойындар - қыз қуу, көкпар секілді ұлттық құндылықтардан ажырату;
ұлттық психология - отбасы тәрбиесін, үлкен мен кішінің сыйластығын, ислам дінінің қағидаларын бұзу арқылы ата салтымыз бен ана тілімізді аяққа таптап, қазақи болмысымызды құрту;
сан ғасырлық ұлттық тарихымызды бұрмалау (Шыңғыс ханның ұлтын моңғол деп жариялау, Отырарды Шыңғыс хан қиратты деген жала, Кенесары ханды бұзық, қарақшы деп, Кенесарының тарихын зерттеген ғалымдарды қудалау, соттау, т.б);
намысқой-жауынгер, азатшыл ұлттық санамыздың орнына құлдық сананың қалыптасуы, мәселен, орысша сөйлеуді мәртебе көріп, қазақша сөйлеуге арлану.
Жазушы қазақ халқы үшін осындай трагедиялық мәселелерді көркем шығармаларына арқау ете отырып, асқан шынайылықпен, аса дәлдікпен, артық эмоцияға берілмей, оқырманның жүрек қылын шерте отырып, ұлттық намысын оятатындай етіп бере біледі.
Мәселен, Сары қазақ романы бастан-аяқ Совет үкіметінің қазақ даласына келуі мен орнауы жайында толғайды. Романның басты кейіпкері Станислав-Стамбектің басынан өткен жағдайлар арқылы жиырмасыншы ғасырдың басындағы бар қазақтың талапайға түскен тағдырын суреттейді.
Ресейдегі қызыл коммунистердің революциялық қаракеттері туралы: Қызыл комиссарлар ел ішінде жаңа тәртіп орнатуға кірісті. Террор басталды. Алдымен, 500 жыл бойы империяның тірегі болып келген казактар сословие ретінде жойылды: қырқысқа қатысқаны бар, қатыспағаны бар - бас көтерер еркек тегіс оққа шалынған. Содан соң бүлікке дайындық кезінде айдау мен каторганы бірге өткерген, төңкеріс күндерінде қатар шайқасқан социал-революционерлер заңнан тыс деп жарияланып, партия ретінде аласталды - ең үлкен көсемдерінен бастап, қатардағы мүшесіне дейін тегіс түрмеге жабылған. Содан соң кешегі езуші тап өкілдері - неше ғасыр бойы еңбекшілердің қанын сорып, Россияны ұлы держава дәрежесіне жеткізген, әлемдік өредегі мәдениет жасаған ежелгі әулет өкілдері еңбекпен түзеу, жаңаша тәрбиелеу лагерьлеріне - социалистік каналдар мен құрылыстарға жөнелтілді, деп баяндалады [5].
Қазақ даласына жеткен коммунистік биліктің әрекеті Еңбек етпегендердің хақысын бәрінен де жоғары қойған жаңа өкімет, өздерінің тілімен айтқанда, қорларды зор қылуға кірісті. Бардікін алып жоққа берді; ақылмен, адал еңбекпен дәулет жинағандарды жау деп танып, берекесіз күн кешкен қулар мен кежір, жалқауды езілген еңбекші тап деп жариялады. Ең үлкен әділдік - байдың малын кедейге тартып әперу екен. Тарихтың ең тұрпайы, қиын кездерінде, ең қатал, заңсыз патшалықтардың өзінде қарақшылық пен тонаушылық ізгі қасиет ретінде мадақталмап еді, Совет орнатқан жаппай теңдіктің арқасында, адамзат ғұрпындағы ғасырлар бойы қалыптасқан игі ұғымдардың бәрі теріске шығып, қасиет атаулы аяққа басылды. Кез келген дәуірде кез келген ұлыс, мемлекетте, тіпті, дамудың әуелгі деңгейіндегі жабайы тайпалардың өзінде ең төменгі сатыда тұруға тиіс, еңбекке қыры жоқ, ұяттан ада, кісіліктен махрұм, жиренішті әрі бұралқы пенделер ел билеуге, жұрт тағдырын шешуге, адамды біржола аздыруға кірісті. Сөйтіп, бір халықты, бір мемлекетті емес, жарты әлемді қанға, қасіретке бөктіріп, жаһаннамға жол ашты. Көп ұзамай-ақ жер үстінде тозақ орнады, о дүниеден айырмасы - дию-пері жаққан бұл тамұққа игілер мен ізгілер, адалдар мен абзалдар түсуге тиіс еді, деп сипатталады [6]. Әрине, ХХ ғасыр басындағы қазақ тарихынан хабары жоқ бірен-саран адам болмаса, тарихи шындықтың тура осылай болғаны бәрімізге аян. Алайда тарихи құрғақ деректер жазушы қаламынан шыққан шақта, көркемдік қуаттың күшімен жүрекке жетіп, жан дүниемізді шайқайды, сол кездегі замана салмағын санамызға сезіндіреді, өкініш, жиіркеніш һәм аяушылық сезімдерін қабат-қатар оятып, жетпіс жыл сеніп келген советтік идеология мен саясаттың қан-жыны іріңімен қоса сорғалаған шынайы келбетін ашып береді.
Өліктер екі қабақта да жатыр. Ырсиған қабырға, бөлінген омыртқа, сыдырлаған жілік, жалаңаш жамбас... Іріген, шашылған, көгеріп сасыған жеке мүшелер - қаңқаның тұтасы көрінбейді. Кенет мен пышырап жатса да, шұбатылып, сіңіріне ілініп жатса да, барлық мүшесі табылатын соншама сүйек ішінде бір де бір бас жоғын аңдадым. Бассыз кісі болмайды. Бірақ бассыз өлік болуы мүмкін, кесіп, қоржынға салып, немесе қанжығаға байлап әкетсе. Жоқ, әкетпепті. Барлық басты бұлақ көзіне - тұма қайнарға әкеп үйіпті. Астыңғылары суға батқан, көгеріп, ісініп кетіпті, үстіңгілері шашы жидіп, құйқасы сыдырылып, құрттап, шіріп жатыр. Біреу, екеу... Әлде жеті, әлде тоғыз бас. Мүмкін он, он екі... [7]. Бұл сурет - советтік қызыләскерлердің қазақ жігіттерін қуып келіп, бұлақ басында қамсыз жатқан сәттерінде қапыда басып, қынадай қырып салғаннан соңғы әрекеттері.
Қанға құмартқан қызыләскерлер бұнымен тоқтап қалмайды. Қансаған шөл қаталата түседі. Таяу төңіректен оққа ілер, қылышқа шалар ештеңе таппай, қайтадан ойға, Шу бойына түседі. Бейбіт ауылдарды, жазықсыз момындарды шауып, жержүзілік революцияны одан әрі жалғастыра берді. Бүкіл қазақ даласын, бүкіл Россияны, шамасы жетсе бар әлемді мына Сорбұлақ басындай қанды-шірік іріңді бүлік тозаққа айналдыру үшін [8]. Мұның соңы неге айналғанын бәріміз білеміз: екіге жарылған әлем, екіге жарылған адамзат, екіге жарылған ел, екіге жарылған ұлт, қыл аяғы екіге жарылып, бетон қабырғамен шегенделген қала - советтік-коммунистік саясаттың адамзат баласына тартқан сыбағасы.
Кеше ғана біртұтас болып отырған қауымның екіге жарылып, бірін-бірі аяусыз өлтіруге дайын болып өзгеруін жазушы Көкбалақ романында былай суреттейді: ...Қаралаушылар өлтіру керек деген әуелгі үкімінен жазбады. Осы ит байласа тұрмайтын, жан адам білмейтін, шалғайдағы қойнауға қалай келеді? Не іздеп келеді? Тыңшы. Жансыз. Бұл - домбырашы деді Бекжан. Өнер зұлымдыққа жібермейді. Тоқсабаның пәктігіне бұдан басқа дәлел келтіре алмады. Ал Тоқсаба... әуелде дәл өзіндей қазақтардың, күні кеше ғана пәлен жерде барымтада сойыл қате тиіп, кісі өлгенін естісе, ой сұмдық-ай деп жағасын ұстайтын ағайындарының енді өзін бауыздау, бауыздамау туралы, қонаққа қойдың қайсысын сою керек дегендей, шошынбай, үрікпей еркін сөйлескеніне таңырқаған [9].
Осылай ашық айқасудың аяғы жасырын жаулыққа, жалалы арыз жазуға ұласады. Өз басын аман сақтау үшін, немесе жеке басының реніші үшін кек алу мақсатында, болмаса өкіметтің оң көзіне түсіп, қызметте тез өсу үшін халық жауларын әшкерелеу науқаны қазақтың оқыған, тоқыған, ел ісінде жүрген жиырма бес мың азаматының басын жұтқанын жоғарыда айттық. Тазының өліміндегі Қазыны үштікке ұстатып жіберген көршісі Есенжолдың арызы болатын. Себебін автор былай келтіреді: - Қызыл отауға қандай кітаптар жинап алып отырсың? А?! Қандай кітаптар жинап алып отырсың деймін?! (Есенжол - Ш.Ж.)
Совет баспасынан шыққан кітаптарды. (Қазы - Ш.Ж.)
Оларды шығарған да сенің нағашың сияқты отанын сатқан адамдар. Бәрің сыбайлассың. Мен білмейді деймісің? Жазда Есжанның студент баласы сенен қандай кітаптар алып оқыды? Ылғи неміс, американ. Осындағы хат танитын жұртқа ұсынатының не? Тізімге ілінген, газетте сыналған, ескілікті көксейтін кітаптар. Оларды баяғыда-ақ өртеу керек еді. Тыққыштап, жасырып жүрсің. Не мақсатың бар? Кімдердің сойылын соғып келесің? А? Әрине, үндемейсің. Үндемей-ақ қой. Бірақ біз - ақ ниет Совет адамдары үндемей отыра алмаймыз!- [10] дейді Есенжол Қазыға. Ақыры Жайлауға шыққан соң көп ұзамай бір күні іңірде өзі жүретін дырылдақ, жүйрік арбаға мінген, киімдері бөтен үш адам суыт келді де, аялдамастан Қазыны ертіп әкетті [11].
Осындай жалалы арыз жазып, кектескен, ренжіскен адамының көзін жоя беруге жол тауып берген советтік азғын саясаттың көрінісі Жүсіптің қызы Светлана, Қара қағаз келген Салық ағам, Ақжалға кеткен Сейіттің баласы, Қисық ағаш, Әбдіғаппар сері секілді әңгімелерде кеңінен көрініс табады.
Қазақтың ұлттық болмысын бұзуда, ежелден келе жатқан салт-дәстүрі мен мәдениетін қиратуда да осындай домалақ арыздар көп әсерін тигізген. Мысалы, Жүсіптің қызық Светлана әңгімесінде Жүсіп першіл (фельдшер - Ш.Ж.) ескі қазақ жырларын, жыраулардың толғауларын отырыстарда, кешкі ас үстінде жырлап отыратын еді. Жер стол қойғызып, малдасын құрып жайланып отырып, көзін жұмып, мүлгіп, аз-маз бөгеліп барып бастап кетті.
Атамыз Адам пайғамбар,
Топырақтан жаралды,
Мұсылман, кәпір халық боп,
Сол Адамнан таралды... Бұл жолғы насихат сөздердің жосыны ғаламат еді. өткір, ызалы, дертті. Жүсіп першіл мені ұмытты. Өзі үшін оқып отыр. Аздан соң өзін де ұмытты. Құран аударған, аллаға сыйынған кісі сияқты. Бар ындынымен, төгілте, күмбірлей толғайды,- [12] деп суреттейді автор Жүсіп першілдің жыр толғауын.
Текті құс қарар қырымға,
Ит айналар жырымға,
Титтей нәрсе қалсайшы,
Бұрынғы жаннан ырымға,-деп торықты.
Қария қалды ақылдан,
Қастық шықты жақыннан,
Ендігі күнің кем болар,
Әуелгі бұрын жасыңнан!... - деп түңілді. Ақыры:
Қараны санап, малды алды,
Қазаққа қамқор ханды алды,
Еділді алды, елді алды,
Енді алмаған нең қалды!..- деп, солықтап барып тоқтады. Мені сол кезде ғана көрген.
- Ә, айналайын, әлі отыр екенсің ғой...- деді таң қалып. Кейін білдім, бұл - Шортанбайдың Бала зары екен [13]. Оқылған жыр - патша заманындағы орыс отаршылдығына қарсы жырлаған Шортанбай жыраудікі, ал патша елді илеп, еңбекші тапты қанап отыр, біз болсақ әділдік орнатамыз деген ұранмен орыс патшасын құлатқан коммунистік-большевиктік өкімет үшін қазақтың жерін жоқтаған, елдігін аңсаған, патшалы Ресейге қарсы жыр толғаған Шортанбай да жау, оның жырын оқыған першіл Жүсіп те жау болып шықты. Тасты жапалақпен ұрсаң да, жапалақты таспен ұрсаң да не болатынын осыдан-ақ көруге болады. Патшасы болсын, большевигі болсын - орыс империясының қазақ халқын құлдық-бодандық қалыптан шығару жайы ойларына да кіріп-шықпағанын көреміз.
Қазақтың азаттық аңсаған жыраулық поэзиясына деген ұлы махаббаты Жүсіп першілдің басын жұтты. Светлананың әкесі першіл Жүсіп байғұс та сол беті құрдымға кетті. Әлде он жыл, әлде жиырма жыл. Білмеймін. ...Тыйым салынған зиянды кітаптарды таратып, совет үкіметіне, ұлы орыс халқына қарсы үгіт-насихат жүргізгені үшін кеткен. ...Кітап үшін. Мен тыңдаған, естіген, тағлым тартқан, көкірегіме құйған кітаптар үшін. Мен кітап үшін кісі кететінін жақсы білетін едім. Мәселен... мәселен, Мадияр ата. Тағы басқа... тағы басқа қаншама арыс. Мен білетін едім,- [14] деп түйеді шығарма кейіпкері он жасар Мадияр.
Жүсіп першіл секілді ескілікті сөзге құмар, байырғы шежіре мен тарихты жете білетін, қаймағы бұзылмаған қазақи болмысты келешек ұрпаққа паш етіп, бойына сіңіріп отырған тәрбие көздерін құртқан соң, қазақтың ұлттық болмысы, ұлттық келбеті біртіндеп өзгере бастап, айналасы 20-30 жылдың ар жақ-бер жағында не орыс емес, не қазақ емес дүбәра кепке түстік. Мұхтар Мағауиннің қазақ-совет әдебиетінің классик жазушысы Ғабит Мүсірепов туралы жазған Ақыр-дүние триптихында айтарын айта алмай, жазарын жаза алмай қыстыққан, өтірікке құрылған, өтірікке тойынған советтік жүйеден жерініп, дүниеден өтерінде құсадан қапаланған жазушының бейнесін көреміз. Көреміз де советтік дәуірде өмір сүріп, социалистік реализм тәсіліне еріксіз байланып, не шындықты айта алмай, не көкейіндегі шынайы сырын аша алмай қорланған қаншама ақын-жазушыларымыздың жан сырын түсінгендей боламыз.
...Айтарын ашып айтқан абайламай,
Дариға-ай,
Махамбеттер, Абайлар-ай!!! [15] деп ақиық ақын Мұқағали Мақатаев жырлағандай, айтылуға тиіс сөзді айтуға болмайтын, жазылуға тиіс сөзді жазуға болмайтын заманда Мұхтар Мағауин жазушылық шеберлікпен, қилы-қилы көркемдік тәсілдермен өзінің советтік-коммунистік отаршыл билікке қарсы ойларын, ұстанымын жеткізе білді. Сол үшін талай талқы мен талауға да түсті. Бірақ қазақ ұлтының мүддесі үшін, қазақ халқының болашағы үшін ғана жазатын қаламгер өзінің ұлы мұраты жолында кіммен болсын аянбай күресті, аяспай шайнасты. Небәрі жиырма бес-ақ жасында азулы академиктермен алысып жүріп қорғап қалған, жарыққа шығарған жыраулар поэзиясынан [16] күш алған жазушы өзінің бүкіл жазушылық һәм ғалымдық жолында өзінің басты мұратынан ешқашан жалтарған емес. Соның айғағындай, Советтер Одағы әлі тарамай тұрған кезде, Қарғыс! Қарғыс атсын! Көріңде өкір! Қан жалдап тудың, қанға тұншығып өл! Адамзат тарихындағы ең қаралы, ең қапас, зұлмат заман, халықтардың қарғысы атсын сені! [17] деп аяқтайды Сары қазақ романын.
Тарих көзімен қарағанда жетпіс үш жыл деген өте аз, санаулы ғана уақыт болғанымен, советтік-коммунистік биліктің қазақ халқын аздырып-тоздырып жіберуіне әбден жетіп болды. Соншама азып кеткен қазақтың ұлттық болмысының, адамшылық бейнесінің қалай өзгергенін, ұлттық құндылықтарымыздың қалай аяқасты болғанын М.Мағауин өз шығармаларында сенімді суреттейді. Мысалы, жазушының Әже деген шағын ғана әңгімесі бар. Соғыста ері өліп, жесір қалған Ұлбике деген жас келіншек жалғыз ұлы Қоңырбайды асырап, өсіріп, оқытып адам қыламын деп өмірдің бар тауқыметін тартады. Жас болса да қайыра тұрмысқа шықпайды. Соншама бейнеттеніп жүріп жеткізген жалғыз ұлы Қоңырбай кейін келіншегі Розаның ықпалынан шыға алмай, туған анасын не қолына әкеле алмайды, не ауылдағы тұрмысын түзеуге қол ұшын бере алмайды, қыл аяғы күн суытқанда киетін қыстық етік те сатып әперуге шамасы жетпейді. Етік алып беріп жіберіңдер деп шешесінің тастап кеткен ақшасын да келіні өз қажетіне жұмсап жібереді. Жалғыз немересі, қолында өскен, кейін ата-анасына келген Нағима ғана әжесінің жайын уайымдап, үнемі сағынышпен жүреді. Мектеп бітірген соң сырттай оқуға түсіп, әжесінің қасына ауылға кетпек болып шешеді. Өкінішке орай, әжесі аяқтан өткен суығы бар, бір маскүнемнің күн суықта терезесін сындырып кеткені бар, айналып келгенде жалғыз ұлының қамқорлығының кемдігінен немересінің мектеп бітіргеніне жете алмай, дүниеден өтеді. Нағиманың әжесін жерлеу мәселесінде Роза мен Қоңырбайдың арасындағы диалог пен отбасындағы жалпы қарым-қатынастан, орнаған отбасылық ахуалдан бұрынғы қазақ жігіттерінің ер азамат ретіндегі асыл қасиеттерінің азып бара жатқаны, қазақ әйелдерінің бетпақтанып, күйеулерін билеп-төстеуге біржола бел буған безбүйрек сипаттары анық көрінеді. Дүниеқоңыздық, екіжүзді аярлық, жалған намыстың соңында неге болсын даяр ұятсыздық Розаның бойына терең сіңіп алғандығы әңгіменің өн бойынан үнемі көрініс тауып отырады және адам психологиясы жағынан өте сенімді суреттеледі. Әже әңгімесінде ана тілі мәселесі де ұмыт қалмайды. Кейіпкерлер тілін өмірдегідей етіп бере отырып, автор орыс тілін білу білімділіктің ғана белгісі емес, сонымен бірге қазақи менталитеттің бұзылуына да әкеп соғатын бірден-бір басты фактор екенін айшықтай кетеді.
Совет тәрбиесін көрген, қазақи болмыстан шығып бара жатқан, тіпті мүлде шығып кеткен деп айтуға болатын әйелдер бейнесі Қисық ағаш хикаятында да терең сипатталады. Ғылым жолында еңбек етіп жатқан, қазақ халқын жанындай жақсы көретін, әдебиетке, ұлттық мұраға деген махаббаты зор ғалым азаматтың алмағайып заманда тағдыр тәлкегі қосқан әйелінің бейнесі оқырманды еріксіз түңілтеді. Қызына тәрбие берген, кейін тұрмысқа шыққан соң тұрақты түрде отбасы құндылығы үшін теріс болатын кеңес бергіш қайын ене бейнесі де аса жиіркенішті! Жазушының шеберлігі сондай, дүниеқор, есепшіл, байлықтан басқа құндылық бар деп білмейтін қайын ене секілді пенделердің бар екеніне еріксіз сендіреді. Кезінде ұлы жазушы Мұхтар Әуезов Адамдық негізі - әйел деген мақаласында Бұдан кейін бұл бала қандай оқысын, қандай үлгісі мол ортада жүрсін әуелгі анадан алған өрнек ішкі сырының арқауы болады. Бұл арқауының маңызы қара тастай болып салмағы бір кездегі көрген, естіген, білгенінің бәрін басып жатып алады. ...Бұған қарағанда адамды хайуандықтан адамшылыққа кіргізген - әйел. Адам баласының адамшылық жолындағы таппақ тарақияты әйел халіне жалғасады. Сол себепті әйелдің басындағы сасық тұман айықпай халыққа адамшылықтың бақытты күні күліп қарамайды, [18] депті. Қисық ағаш хикаятындағы шешесі мен қызының мінез-қалыптары, көзқарастары, өмірлік ұстанымдары ұлы жазушының пікірінің ақиқаттығын анық байқатады.
М.Мағауиннің Көкбалақ романында қазақ халқының дархан далада туып, сайын сахарада дамыған күйшілік өнерінің тарихы, атақты күйшілердің өнеге-мектептері, күй тартудың қыр-сыры, күйшілердің жеке тағдырлары баяндалады және қазақ күй өнерін зерттеген советтік ресми ғылымның қазақ өнерін қалай таптағаны, ұлттық нақыштан, ұлттық бояудан қалай айырып, қарабайыр жабайы жағдайға қалай түсіргені шебер суреттеледі. Тоқсаба ақсақалдың Алматыға барғанда, өзін қазақ музыкасын зерттеуші жетекші ғалыммын деп жүрген оқымыстының қазақтың күй өнерінен соншама деңгейде хабары жоқ, қараңғы-сауатсыздығы, бір ғана Тоқсаба күйшінің білетін қазақ күйлерінің жалпы жиын санының қанша екеніне сенбей қоюы, өмірде болған атақты күйшілердің өзін ғылыми теорияға қайшы келеді деп жоққа шығаруы оқырманның ашуын еріксіз туғызады. Тоқсаба өзінің күйшілік өнері туралы: -...Мен домбыраны бес жасымнан тартып келемін. Арқадағы ең атақты домбырашылардан тағлым алдым. Талай дәулескер шеберді көрдім. Бірақ осы жасқа дейін үйреніп біттім деп ойлаған емен. Жеткем жоқ. Жететін түрім де көрінбейді. Түпсіз терең, айдыны зор, аумағы шалқар теңіз. Қасықтап ұрттап, шелектеп ішіп қалай тауысарсың,- дегені қазақтың ұлттық музыка өнерінің тарихы мен деңгейінің қандай өреде екендігін көрсетсе керек! [19].
Қазақ баласына қисапсыз қайғы әкелген, өкіметтің жоспарлы түрде жүргізген сұм саясатының нәтижесі болған мешін жылғы алапат аштық та қаламгер назарынан тыс қалмаған. Аштық жылдарының суреті, аштықтан кейін есін әрең жиған ел тірлігі М.Мағауиннің әр шығармасында бір көрініс беріп отырады. Жаздыгүн шілде болғанда деген ғаламат шығармасында аштық зауалы басқа бір қырынан танылады.
-Иә, Алла,- деді Кенже ағам. - Мен он үш жастамын. Бәрі есімде... Сонда деймін-ау, ол жақтағы жұрт шын тарығып жатса, көмектескен жөн, тіпті тартып-ақ алсын, сонда деймін-ау, мұндағы жұртқа да талғажау қалдырмас па...
Екі есеп - бір қисап,- дедім мен. - Ондағы өз жұртының өзегін жалғайды. Мұндағы жат жұрттың өндіршегін үзеді. Ең бастысы - жерді босатады. Біржола иелену үшін.
Біз аңдаусызда, қатеден, асыра сілтеуден болған іс деп ойлаушы едік...
Ешбір қатесіз, нақты есеппен жүргізілген, дәлме-дәл, ойдағыдай жүзеге асқан іс. Нәтижесін қараңыз. Қазір Қазақстанда қанша қазақ, қанша орыс бар? Елдің иесі кім? [20].
Автордың жас жігіт кезінде туысқан ағасымен болған екеуара әңгіменің ар жағында ашылмаған қаншама тарихи сыр, әскери-саяси құпия жатқанын сезуге болады. Әңгіме-дүкен алпысыншы жылдардағы жылымық кезде айтылып отырса да, санаға сіңген үрейді, совет үкіметінің сұрқия саясатының күшін келесі диалогтан көреміз:
- Көкетайым...- деді Кенже ағам ұнжырғасы түсіп, маған жалбарына қарап.
- Көкетайым, бұл кебіңді менен басқа ешкімге айтпа. Көрдік, бейкүнә бір ауыз сөз үшін қаншама азаматтың кеткенін. Мен сенің жазғандарыңды оқығанда қарадан-қарап қорқып отырам... [21].
Бұдан әрі аштықтан кейін ептеп есін жиған ел қалыпты тірлікке көше бастағанда, аштан өлген ағайындарының мүрдесін автордың атасымен бірге жүріп сайын даладан теріп әкеліп көмуге мәжбүр болғаны айтылады. Оқып отырып, жаның түршігеді, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.