Абзорпшен-костинг
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Калькуляцияның мәпі және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Өнімнің өзіндік кұнын анықтау жүйелерінің жалпы сипаттамасы: абзорпшен.костинг және директ.костинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
3. Абзорпшен.костинг жүйесінде өзіндік құнды калькуляциялау және операциялық пайданы анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
4. Директ.костинг жүйесінде өзіндік кұнды калькуляциялау және операциялық пайданы анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
5. Абзорпшен.костинг және директ.костинг жүйелерінің кемшіліктері мен жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Калькуляцияның мәпі және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Өнімнің өзіндік кұнын анықтау жүйелерінің жалпы сипаттамасы: абзорпшен.костинг және директ.костинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
3. Абзорпшен.костинг жүйесінде өзіндік құнды калькуляциялау және операциялық пайданы анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
4. Директ.костинг жүйесінде өзіндік кұнды калькуляциялау және операциялық пайданы анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
5. Абзорпшен.костинг және директ.костинг жүйелерінің кемшіліктері мен жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Жоспар:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Калькуляцияның мәпі және әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Өнімнің өзіндік кұнын анықтау жүйелерінің жалпы сипаттамасы:
абзорпшен-костинг және директ-
костинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
3. Абзорпшен-костинг жүйесінде өзіндік құнды калькуляциялау және
операциялық пайданы
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...21
4. Директ-костинг жүйесінде өзіндік кұнды калькуляциялау
және операциялық пайданы анықтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...34
5. Абзорпшен-костинг және директ-костинг жүйелерінің кемшіліктері мен
жетістіктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..45
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 49
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Кіріспе
Кәсіпорындар нарықтык қатынастар кезінде заңды және экономикалык
тәуелсіздікке ие болады. Бұл оның экономикалық қатынастар жүйесінде орньін
обьект түрге келтіреді. Сондай-ак кәсіпорындарды басқару функциясының
маңыздылығын өсіреді. Басқару кәсіпорын жағынаи не ішкі не сыртқы
акпаратсыз мүмкін емес. Ішкі ақпарат дегеніміз - есеп жүйесіндегі негізгі
қалыптасқан мәліметтер. Өндірістің шығындары туралы ақпарат ішкі ақпараттың
басты бір жүйесі деп атауға болады, ол біздің елімізде бухгалтерлік есеп
жүйесінде маңызды рөл атқарады.
Кәсіпорындардың әр түрлілігі яғни меншік, экономикалық, заңды,
ұйымдық, технологиялық және де басқа фактор формаларымен анықталатыны,
сондай-ақ басқару ақпаратында оның қажеттілігі эр түрлі басқару есебінің
жүйесінің әр түрлілігі арқылы колданылады. Басқару есебінің жүйесі ақпарат
көлемімен оның алдына қойған мақсаты мен кретерийларымен және мақсатқа жету
қүралдарымен сипатталады. Басқару есебі жүйесін мына үш кретерийлар бойынша
жіктеуге болады.
- қаржылык жәие басқару есебінің өзара қарым-қатынасының деңгейі бойынша
- жеделділігімен
- өзіндік құнды толыктырумен
Қаржылық және басқару есебінің өзара қатынасы бақылау шоттарының
көмегі аркылы іске асады, ал олар қаржылық бухгалтерияның кірістерінің
шоттары болып табылады. Бүл үйымдағы есеп жүйесін монистикалық деп атайды.
Егер басқару есебінің жүйесі автономды, жабык болса, онда сол атаудың қос,
бақылау шоттары қолданылады, оларды экран шоттары деп атайды. Ал екінші
нұсқасы автономды жүйе.
Екінші кретерий негізінде шығындар есебі фактілік есепке (бұрынғы)
бөлінеді. Ол стандарт-кост жүйесіндегі шығындар есебі нормативінен ауытқу
болып табылады, яғни еңбек шығындарына етандарттар, нормалардың өңделуін,
материалдарды, наклодной шығындарды, стандартты калькуляция қүрылымын өзіне
енгізеді.
Соңғы жағдайда басқару есеп жүйесіінің екі түрін айтуға болады. -
өзіндік қүнға шығындарды толык қосу жүйесі, яғни ол дәстүрлі есепте толык
өзіндік қүн (Абзорпшен-костинг) бойынша деп аталады, және өзіндік қүнға
шыгындарды толық қоспау жүйесі, әрбір белгі бойынша, мысалы, өндіріс
көлемінен шығындардың тэуелділік белгісі бойынша. Шетелдік тәжірбиеде
есептің бүл нүсқасы " Директ-костинг" деп аталады.
Бүгінгі нарықтық қатынастар даму қарсаңында кэсіпорын бағыт бағдарының
күннен күнге қиындай түсуі салдарынан, оның
баскарудың рөлін ғана арттырып кана қоймай, басқарудың барлық
құрылымы мен әдістерін түбегейлі сапалы өзгертуге экелді.
Практикада көрсеткендей, қазіргі таңда жалпы шығындар сомасы мен
пайданың белгілі бір пайызын белгілеуге негізделген баға формуласын қолдану
кэсіпорындардың түйыққа тірелуіне әкеп соғады. Инфляция деңгейіне сэйкес өз
табыстарын алуға тырыскан кэсіпорындар тауып отырған пайдасының нормасымен
мөлшерін сақтау үшін бағаны жоғарылатады, соньщ негізінде өз тауарларын
бәсекеге қабілетсіз кылады. Экономикалық ғылымдар мен практикалық
тәжірбиелер көрсеткендей өткізу нарығын жаулап алу мен ұстап тұру -
неғүрлым арзан өнімді сату жолымен және керекті көлемде пайда табу- сату
көлемін ұлғайту жолымен жүзеге асуы мүмкін.
Бүл курстық жүмыстың актуалдығы қазіргі таңда Қазақстан
Республикасьшың нарықтык экономикаға көшуімен байланысты отандық
кәсіпорындар өзіндік қүнды калькуляциялаудың халықаралық гәжірибеде кеңінен
қолданылатын Абзорпшен-костинг және Директ-костинг әдістері
пайдалануда. Алайда, тәжірбиеде өзіндік құнды бірнеше әр түрлі әдістермен
есептеп шығаруға болады. Солардың бірі курстық жүмыста қарастырылайын деп
отырған абзорпшен-костинг және директ-костинг әдістері. Бұл курстық жұмыста
бүл екі әдістің кәсіпорын үшін қайсысы тиімді және бүл әдістердің
артыкшылықтары мен кемшіліктер, есептеу әдістері қарастырылған.
I. Калькуляциялаудың мәні және әдістері.
Өнімнің өзіндік құны - бұл өндіріске және өткізуге кететін ақшалай
түрдегі шьгғындар.
Калькуляциялау — бүл барлық тауарлық өнімдердің де эрі бір бірліктің
де өзіндік құлын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысын оперативті басқаруда
маңыздьт орын алады, өйткені ішкі резервті дер уақытында (уактылы) ашуға
мүмкіндік беріп, оны өнімнің өзіндік құнын төмендетуге және бәсекеге
жарамдылығын арттыруда пайдаланылады. Калькуляцияны өнімнің өзіндік құнын
жоспарлауға және өнімнің (жұмыс, қызмет) ііарықтагы сұранысын ескеретін
негізгі бағасын белгілеуде пайдаланады.
Калькуляцияда субъект шығындары ақшалай
түрде
қорытындыланады.
Калькуляцияның мына түрлері болуы мүмкін:
• жоспарлы - еңбек шығынының, озық техника мен ондірістің және жүмыстың
жақсы ұйымдастырылуын білдіретін өндіріс қаражатының озық (прогрессивті)
нормасы негізінде жоспарланған кезеңге жасалады;
• есеп берушілік (нақты) калькуляция - өнімнің өзіндік құны кэсіпорынға
тәуелді (өндіру, үнемдеу немесе жекелеген ресурстарды артық
шығындау бойынша жоспарлы көрсеткіштердің асыра орындалуы немесе кем
орындалуы) және тәуелді болмайтын (материалдар құнын, амортизациялық
аударымдардың нормасын, электр энергиясына, жылуға, газға, суға және
т.б. тарифін өзгерту) себептер бойьшша жоспардан •ауытқуы мүмкін
нақты шыгындармен сипатталады;
• нормативті калькуляциялар - ағымдағы жоспарлы
калькуляцияның әр түрлілігі болып табылады. Ол шығын есебінің
нормативті әдісін қолданатын және өнімнің өзіндік
кұнын калькуляциялайтын кәсіпорында жасалады. Оның негізінде көбінесе
қол жеткізген шығын деңгейін сипаттайтын ағьшдығы әрекет ететін нормалар
жатады. Нормативті калькуляция жоспарлымен салыстырғанда есептік
кезеңдегі өнім өндіруге кететін шығын деңгейін элдеқайда
нақты көрсетеді;
• жобалық калъкуляциялар - келешекке құрылған жоспарлы
калькуляцияның әр түрлілігі болып табылады. Ол күрделі салымның
(капитальных вложений), жаңа техниканың және технологияның
тиімділігін анықтау үшін колданылады;
• алдын - ала жүргізілетін калькуляция - накты шығын негізінде және он
айда немесе төртінші тоқсандағы немесе басқа кезеңдегі
болжамдык (ожидаемому) өнім өндіру мен шығын бойынша есеп
айырысудың басқа кезеңінде алынатын нақты өнім (табыс)
негізінде жасалады. Бүл калькуляцияның мэліметтері өнім өндірудің
ағымдық жылдағы нәтижесін алдын ала анықтауда қолданылады.
Мұндай калькуляциялар, негізінде, ауыл шаруашылық
кәсіпорындарында қолданылады.
Калькуляция барысында шығын есебінің объектісін және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау объектісін дүрыс анықтау қажет.
Шығын есебінің объектісі — кэсіпорын өндіріс шығын есебінің
талдамалығын ұйымдастырудағы объект. Өнеркэсіптерде шығын есебінің
объектісі мен калькуляциялау объектісі бір-біріне дэл келеді. Мысалы, тігін
өндірісінде шығын есебінің объектісі мен калькуляциялау объектісіне бұйым
(сырт және іш киімдер) жатады.
Калъкуляциялау объектісі - кэсіпорын калькуляциялайтын өнім (жұмыс,
кызмет) түрлері. Мысалға, ауыл шаруашылығында есеп және калькуляциялау
объектілері бір-біріне дәл келмейді (мал шаруашылығы: шығын есебінің
объектісі - ірі қара мал, ал калькуляциялану объектісі - сүт, төл, көң).
Кешенді өндірістерде біртұтас технологиялық процесте шикізаттың бір түрінен
эр түрлі өнім өндіреді және өндірістің жалпы шығыны өз араларына бөліп
таратылмайды. Бір өнім бірлігінің өзіндік қүньг мына әдістердің біреуімен
аныкталады.
Шығынды шығарып тастау әдісі - мұнда өнім өндірудің бір түрі негізгі,
ал қалғаны ілеспе (попутные) ретінде қарастырылып, жалпы өзіндік қүннан
жоспарлы өзіндік күн бойынша ілеспе өнімнің өзіндік кү.нын шығарып
тастайды, ал алынған шама негізгі өнімнің өзіндік құны болып табылады..
Құрамдастырылған (комбинированный) әдіс - негізгі және ілеспе өнімнің
бірнеше гүрін өндіретін өндірістік кешенде қолданылады. Шығарып тастау
әдісі мен шығындарды бөлу элементтері үштастырылады. Мүнда алғашқыдағы
шығьшның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің қүнын шығарып тастайды, ал шығынның
қалған бөлігі белгіленген коэффициенттерге сэйкес негізгі өнімдерге
бөлінеді.
Кезеңдер:
• кешенді шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің өзіндік құны
шығарылады;
• шығынның қалған сомасынан нақты өнімге тікелей көшірілуі мүмкін
оның бір бөлігі шығарылады;
• шығынның қалдығы белгіленген коэффициенттерге сәйкес
өнімдерге бөлінеді;
• тиісті өнімдердің өзіндік күнының жалпы шамасы анықталады. Шығын
есебінін объектілері бойынша тапсырыстық калькуляцияның процестік әдісі
бөліп көрсетіледі.
Тапсырыстық әдіс - технологиялық мақсаттарға арналған материалдар
шығынын, өндіріс жүмысшыларының негізгі еңбекақысын және үстеме шығындарды
нақты өнім шығарумен немесе кандай да бір қызметті орындаумен оңай ақтап
алатын (немесе орнын толтыратын) өндірістерде қолданылады. Бүл әдіс,
эдеттегіше, бір тұрпатты (тип) өндірістік ұйымдагы кәсіпорыидарда,
қүрылыста, қызмет көрсету саласында колданылады.
Өндірістік шығынның тапсырыстық есебін ұйымдастыру мына жагдайларда
жүзеге асуы мүмкін: бірегей бұйымдарды немесе арнайы
тапсырыспен орыыдалған бүйымдарды немесе бірқатар бұйым партиясын
дайьшдауды бөлектеп дараландыруда ұйымдастырылуы мүмкін, өнім бірлігінін
орташасы емес, дараланған өзіндік күн туралы ақпарат алу қажет (құрылыс,
кеме жасау, құбыр жасау, полиграфия, жиьаздар өндіру, ҒЗЖ (ғылыми зерттеу
жүмысы) орындау, құрастырушылык, жөндеу жұмыстары, аудиторлық және кеңес
беру қызметтері және т.б. ұсақ сериялы, дара тұрпатты өндіріс).
Барлық тікелей шығындар жекелеген тапсырыстар бойынша шығын
номенклатурасында белгіленген разрядта ескеріледі. Барлық қалған шығындар
пайда болған орны бойынша ескеріліп, бөлу базасымен белгіленгенге сәйкес
тапсырыстардың өзіндік құнына косылады.
Жеке тапсырыс шыгын есебі мен калькуляциялаудың объектісі болып
табылады. Тапсырыстар бір бұйымға жеке (дара), ал ұсақ сериялы өндірісте
бірнеше бұйымдарға келіп түседі (немесе ашылады).
Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшіліктер тэн:
• тапсырыстар бойынша шығындарды қорытындылау (жалпылау); .тапсырысты
орындау барысында оны есептен шығару;
• тапсырыстар есебінің карточкасын жүргізу, сондай-ақ жанама шығындар
жекелеген тапсырыстарға бөлу аса қажет.
8010 Негізгі өндіріс талдамалық шоттар тапсырыстардың саньша сэйкес
келуі керек.
Қайта бөлу әдісі біркелкі өнім өндірістің барлық кезеңінде (шекті)
нақты тізбекпен өтетін тасқынды (поточный) және сериялы өндіріс саласында
қолданылады. Калькуляциялау объектісіне эрбір қайта жасалып аяқталған өнім
жатады, ал шығын есебінің объектісіне - қайта жасау, яғни келесі қайта
жасауға жөнелтілуі мүмкін немесе тарапқа еткізілген жартылай дайын өнімді
алумен аяқталға жатады.
Әдістің мәні мынада - тіпті бір қайта жасаудан эр түрлі өнім түрлерін
алуға болса да, өндірісті қайта жасау бойынша ағьмдағы есепте тікелей
шығындар көрініс табады.
Шығын есебінің қайта бөлістік әдісінің ерекшеліктеріне мыналар жатады:
жекелеген тапсырыстарға қатыссыз кайта жасау бойынша шығынды жалпылау,
күнтізбелік кезең үшін шығынды есептен шығару, әрбір қайта жасауға 8010
Негізгі өндіріс синтетикалық шотқа талдамалық есепті жинақтау, шығын
есебінің қарапайымдылығы мен үнемшілдігі.
Жаппай өндіріс жағдайында бір текті өнімдер жай калькуляцияларда
пайдаланылуы мүмкін. Сериялық өндірісте орташалану әдісін қолданумен шартты
дайын әнімдегі жартылай дайындалған өнімді қайта есептеумен калькуляция
жасалады. Бүл арада 8010 Негізгі ендіріс шотында жасалған шығындар
есептік кезеңде өндірілген дайын өнімнің шартты бірліктеріне бөлінеді.
Шартты бірлікті қолдану мынаны ұйғарады: аякталған өнімнің бірлігін
өндіруде негізгі материалдың бір шарггы бірлігі және үстемеленген шыгынның
бір шартты бірлігі керек болады.
Шаруашылық операцияларының мазмүны Дебет Кредит Сома
1. Жартылай өнім бірінші 8020 8010 240000
цехта цайындалды (айдың 1-ші цехтың 1-ші цехтың
басындағы Іякталмаған өндіріс жартылай негізгі
100000 + бір айдағы өзіндік шығынөнделген өндірісі
220000 - айдын Іягындағы аяқталмаған өнімі
өндіріс 80000)
2. Жартылай дайындалған өмім одан эрі 8010 8020 240000
өңделуге №2 цехына тапсырылды 2-ші цехтың 1-ші І
негізг цехтың
өндірісі жартылай
энделген
өнімі
3. Жартылай өнім №2 цехында цайындалды8020 8010 593000
(айдың басындағы Іяқталмаған өндіріс 2-ші цехтың 2-ші цехтың
123000 + бір Ійдағы өзіндік шығын жартылай негізгі
380000 + №1 цехының жартылай өнделген өндірісі
дайындалған энімнің өзіндік құны өнімі
240000 - айдың аяғында аяқталмаған
өндіріс 150000)
4. Жартылай дайындалган өнім №3 цехына8010 8020 593000
одаы әрі өңдеуге тапсырылды (айдың 3-ші цехтың 2-ші цехтың
басындагы аякталмаган өнім 98700 + бірнегізг жартылай
айдағы өзіндік шығын 550000 + №1 өндірісі өңделген
цехының жартылай цайындаған өнімнің энімі
өзіндік құны 593000 - айдың аяғындағы
аякталмаған энім 120000)
5. Дайын өнім қоймаға кіріске алынады 1320 Дайын80103-цех 1221700
(сатып алушыларға босатылды) өнім 7010
Сатылған
дайын өнімнің
(жұмыс)
өзіндік құны
Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік әдісі бір текті немесе
шамамен бірдей өнімді сериямен немесе жаппай өндіретін, эйтпесе үздіксіз
өндіру кезеңіне жататын технологиялық процесте қолданылады. Шығынның
процестік калькуляциясын технологиясы әрбір өндірістік бөлшектердің
жекелеген бөлшектерінің өндірістік процесті орындауын және өңделу
дәрежесіне қарай өнімнің бір операйиядан келесісіне жылжуын қарастыратьгы
субъектілер қолданысады. Соңғы бөлімше өі-ідіруді аяқтап, әнімді дайын өнім
қоймасына тапсьграды. Шығындар белгілі бір кезең үшін - бұл арада
тапсырысты орындауға қажетті уақытта айтып тұрған жоқ, есептік кезеңде
бұйым жасалған уақытқа қатыссыз -өндірістік бөлімшелер бойынша
қорытындыланады. Әрбір бөлімшеге Аяқталмаған өндіріс жеке шот ашылады.
Мұнда есептік кезеңнің басында және соңында аяқталмаған өндіріс шартты
түрде дайын өнім ретінде саналады.
Бұйымның бір бірлігінің өзіндік құны белгілі бір кезеңдегі өндірістің
өзіидік кұнын осы кезеңде шығарылған бүйым санына бөлу арқылы
есептеледі.
Мүнда өндіріске кен өндіруші өнеркәсіп пен энергетика салалары
жатады. Мүнда шығарылған өнім бір мезгілде шығын есебінің және
калькуляциялаудың объектісі болып табылады.
Нормативті әдіс.
Өнім өндіруге кететін материалды айдың басында цех шығын етпеген
қалған материалды қоса ескеретін өндіріс көлемі мен әрекеттегі озық мөлшер
(действующих прогрессивных норм) негізінде белгіленген лимит шегінде катаң
тәртіппен беріледі.
Ауытқу есебі (+ -) жабдықтың, шикізаттың, материалдың технологиялық
ерекшеліктеріне, оларды нормалауға және өндірістің технологиялық процесіне
қарай ұйымдастырылады.
Нормадан (мөлшерден) ауытқуға мыналар себепші болады: материалдың
ауыстырылуы, оларды пайдалану сапасы (пішу сапасы), толыққанды немесе толық
күнды (полноценный) материалды қалдықтармен бірге пайдалану және т.б.
Материал шығыны бойынша нормадан ауытқу мына әдістермен анықталады:
• құжаттау әдісі - материалды ауыстыру салдарынан болатын
ауытқуларды анықтауда қолданылады. Даналық
(штучных) материалдардың нормадан тыс шығыны арнайы
(сигнальный) кұжаттармеи ресімделеді;
• топтамалық пішу (партионного раскроя) әдісі - өндіріске
босатылган аса қымбат материалдардың (тері, тоқыма және т.б.) эрбір
партиясы нормадан ауыткуды анықтауда қолданылады. Ауытқуды
нормативті шығынымен партия бойынша өнім шығарылымын және
материалдардың нақты шығынын салыстыру арқылы анықтайды.
• түгендеу әдісі - осы әдіспен ауысым, бес күндік, он күндік, бір айлық
үшін ауытқуды материалдардың нақты шығынын белгілеген норма бойынша
шығындарды салыстыру арқылы анықтайды.
Бухгалтерия кезең сайын ауытқулар туралы, оның себептері мен оган
кінэлілерге сілтеме жасай отырып рапорт дайындап отыруы керек.
Ауытқуларды анықтау тауарлық өнімнің өзіндік құнына және аяқталмаған
өндіріс калдығьша қатысты, өндіріске кететін шығын тізімдемесінде
көрсетілген индекстердің көмегімен оларға бөледі. Индекстер проценттік
катынаспен норманың өзгеру сомасын және калькуляция баптарының кимасындағы
норма бойынша сомаға нормадан ауытқуды анықтайды.
Өнімнің бір бірлігінің нақты құны шығын баптары бойынша нормативтегі
нормативті калькуляциядан жазылатын өнім бірлігінің өзіндік қүнының есеп
айырысу тізімдемесінде есептеледі, ал норманың өзгеру сомасы мен норімадан
ауытқу өндіріс есебінің тізімдемесінде көрсетілген индекстердің негізінде
анықталады.
Өнімнің нақты өзіндік қуны нормативті өзіндік құнға үстемелеу жолымен
немесе одан есептік кезеңде анықталған нормадан ауытқулар мен норманың
өзгеруін шегерумен есептеледі.
Стандарт-кост жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі.
Стандарт - өндіріске аса кажетті машина және еңбек шығынындағы өнім
бірліктерінің саны немесе өнім (жүмыс, қызмет) бірлігінің өндірісіне бүрын
есептелген машина және еңбек шығыны.
Кост - бұл өнімнің бір бірлігін әзірлеуге кететін өндірістік
шығыееьщ ақшалай көрінісі.
Америкалық эдебиеттерде стандарт-кост ұғымы өндірістің тікелей
бүйымдарын реттеуге бағытталған бақылау аспабы ретінде баяндалады.
Стандарт-кост жүйесінің артықшылығы - өндіріс пен бұйымды өткізудің
болжалды шыгыны туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді, өнім бірлігінің өзіндік
құнын бұрын есептеу негізінде бағаны белгілейді, нормативпен аутқуларды
және оның эрбір басқару деңгейіндегі пайда болу себептерін бөліп көрсету
аркылы кіріс пен шығыс туралы есеп беруді жасайды.
Ауытқу - нақты және нормативті (жоспарлы) шығындардың арасындағы
айырмашылык. Болжалды шығындар форманың ішінде ёсептелген стандарттар
(нормалар және нормативтер) негізінде анықталады.
Жоспарлау және есеп объсктісіне өндірістің заттай негізін құрайтын
өнім жатады.
Барлық стандарттар жиынтығы үш топка бөлінеді:
• баға деңгейінің есебіне қабылданғанға байланысты:
1) идеалды - әлдеқайда қолайлы (жайлы) баға тарифі, еңбекакы
мөлшерлемелері және үстеме шығындардың сметалық мөлшерлемелері;
2) қалыпты - экономикалық кезең ішінде орташа бойынша болады;
3) ағымдық - нақты есептік кезеңдегі болжалды есеп айырысу;
4) базистік - жылдың басында белгіленеді және жыл бойы өзгеріссіз калады
(негізінде баға индексін есептеуде қолданылады);
• қуаттылықты пайдалану деңгейіне қарай:
1) теориялық - кэсіпорын оны жақсы немесе идеалды орындаумен қол
жеткізгені. Олар қуаттылықты толық пайдалануға, нормативті
көлемге, демалыс уақытына (ақау, жүмыссыз бос тұру, бүліну уақыт шығындары
қарастырылмайды) негізделген кәсіпорынның мақсаттары болып табылады;
2) өткендегі орташа орындау - статистикалық жүмыссыз бос тұру, бүліну,
яғни өткен кезеңдегі барлық кемшіліктер есепке алынады;
3) қалыпты орындау - алдағы кезеңдегі норма кернеуінің
болжалдық орташа деңгейінде қарастырылады;
• өнім шығару көлеміне қарай:
1) теориялық – кәсіпорынның теориялық қуаттылығы алдын ала анықталып
қойылған. Оларға қол жеткізу мүмкін емес немесе бір жолға тәртіппен қол
жеткізуге болады;
2) практикалық - кәсіпорын жаксы орындаумен қол жеткізеді,
накты қол жеткен шығарылым деңгейіне негізделеді және болмай
қоймайтын шығындарды жібереді;
3) қалыпты - кезең ішінде өндірістің жоғары және төменгі
көлемінің орташа шамасында өнім шығарылымының қол жеткізген
деңгейінде есептеледі;
4) болжалды - өнім шығарылымының болжалды көлеміндегі
өндірістің нақты шарты негізінде есептеледі.
Бұл сипаттамалар мынаны көрсетеді: америкалықө фирмаларда шыгын
баптары бойьшша стандарттарды белгілеудің эр түрлі тәсілдемелері бар.
Алайда кабылданған стандарттың жаңа тэсілдемесінде өндіріс процесі
басталғанға дейінгі стандартты өзіндік қүн картасында бухгалтерияда
қорытылады. "Картаны бұйым, тапсырыс бойынша, бұл бұйым, тапсырыстарды
дайындауға катысатын өндіріс бөлімшелері бойынша жасалады.
Стандарт-кост жүйесі - тікелей шығындарды басқару құралы. Бұл
жүйенің бірнеше нұсқаларын пайдаланады:
1-ші нұсқа. Шығындар 8010 Негізгі өндіріс шотының дебетіне жиналады және
стандартты қүн бойынша бағаланады, ал аяқталмаған өндіріс - стандарттьт құн
бойынша бағаланады.
2-ші нұсқа. 8010 Негізгі өндіріс шот дебетінде қорытыланған шығындар
нақты құн бойынша бағаланады, ал 8010 Негізгі өндіріс шот кредиті есептен
шығарылады. Дайын өнім стандартты құн бойынша бағаланады. Аяқталмаған
өндіріс нақты шығынның ана немесе мына жаққа ауытқуы қоса ескерілетін
стандарттық құн бойынша бағаланады.
Америакалық фирмалар эдетте стандарттықтан болатын нақты шыгын
ауытқуының өзіндік құнына жатқызбайды, Өнімді (жұмыс, қызмет) сату бойынша
шығындар шотына есептен шығарады. Бұл жүйеде басқару мақсатында нақты,
жоспарлы немесе нормативті шыгындарды салыстыру арқылы өндіріс шығынын
талдауда ауытқуларды анықтаудың маңыздылыгын қандай мэселелерді шешуде
пайдаланғанын, олардың не көрсететінін ескеру үшін эрдайым бірнеше елеулі
ауытқуларды карастырады.
Абзорпшен-костинг және директ-костинг әдістері толығы осы
курстық жұмыста қаралған.
II. Өнімнің өзіндік анықтау жүйелерінің жалпы сипаттамасы:
абзорпшен-костинг және директ-костинг.
Толық өзіндік құн калькуляциясы немесе абзорпшен-костинг.
Дәстүрлі отандык есеп үшін өндіру және өнімді сатумен байланысты
кәсіпорынның барлық шығындарын өзіне енгізетін әдісін толық өзіндік құның
калькуляциясы деп атайды.
Калькуляциялаудың бұл жүйесі негізінен күрделі қүрылымы бар ірі
шаруашылық субъектілерінде қолданады. Бүл әдістің мәні отандык кәсіби
әдебиеттерінде өте жақсы зертелгеніне байланысты, біз оны қыскартылған
нысанында карастырамыз. Бірінші кезекте өндіріске кеткен шығындар есебінің
кезендерін анықтайық.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығындар есебінің техникасы
мен әдістемесінің барлық айырмасына карамастан, жалпы алғанда, олар
экономикалық тұрғыдан „шығындар - өндіру - табыстар" кағидасын жүйелі түрде
жүзеге асыруға негізделінген. Бұл процес өзіндік қү-нды баскару мәселелерін
шешуге, яғни өндірістің тиімділігін анықтауға, ресурстардың барлық түрлерін
пайдалануын бақылауға, оларды үнемдеу резервтерін іздестіруге бағытталған.
Шаруашылық субъектілер толық өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялау
процесі негізінен келесі кезеңдерден түрады:
• калькуляциялау және шығындар есебінің объектілері бойынша калькуляциялық
баптар шеңберінде бастапқы шығындарды жинау, топтастыру және
талдап тексеру;
•ақаудың түпкілікті өзіндік кұнын анықтау;
• жанама өнім мен өндіріс қалдықтарын бағалау;
•аяқталмаған өндірісті бағалау;
•дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс шығындарының арасын айыру;
•өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеу.
Шаруашылық субъектілерінде калькуляциялау процесі, өнімді сату мен
өндіріс шығындарының есебін және жоспарлаудың жалпы әдістемесін жасау үшін
үйымдастырылады. Ол өнімнің өзіндік кұнын есептеудің әдістемелі біртүтастын
қаматамасыз ететін жалпы қағидаларді сақтауды және калькуляциялаудың
мәліметтерін талдау үшін бар мүмкіндіктерді пайдалануды, сондай-ақ
кәсіпорынның да және оның жекелеген ішкі өндірістік буындарының да
жүмыстарын бағалауды талап етеді.
Ондай қағидалар болып мыналар табылады:
• ғылыми негізделген өндіріс шығындарының жіктемесі;
• шығындар есебінің объектісін калькуляциялау және калькуляциялық
бірліктерін белгілеу;
• жанама шығындарды тарату әдісін таңдау;
• кезендер бойынша шығындарды айыру;
• өзіндік күнның калькуяциялық бірлігін есептеудің әдістерін тандау.
Бүл жалпы қағидалар жекелеген кәсіпорындарында өндірістің ерекшелігі
мен саланың спецификасын (немесе өзгешелігі) ескере отырып айқындалады.
Шаруашылық субъектілерде болатын калькуляциялау процесінің негізгі
міндеттері болып мыналар табылады:
• жекелеген өнім (жұмыс, қызмет) түрлернің бірліктерінің нақты өзіндік
құнын анық есептеу;
• шығындар нормативтері мен әрекет етуші нормаларды сақтау және өзіндік
кұнның деңгейіне бақылау жасау;
• өнімдердің рентабельділігін және оның деңгейіне әсер ететін факторларды
анықтау;
• шығындарды алынған нәтижесімен салыстыру жолымен, кэсіпорынның да,
жекелеген ішкі өндірістік кұрылымның (өндіріс, цехтар, белімше, бригадалар)
да жүмыс тиімділігін бағалау;
• өнімнің өзіндік құнын- төмендететін резервтерді анықтау және пайдалану
т.б.
Өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялау мен өндірістік шығындар есебінің
әдістері деп өнімнің калькуляциялық бірлігін есептеу үшін, қолданылатын
әдістер жүйесі түсіндіріледі.
Енді осы шығьшдар есебінің әдістерінің жіктелуін келтірейік:
1) өндірістік процеске қатынасы бойынша:
•тапсырыстык;
•процестік (бөліністік);
•жай (бір-екі сатылы жай, көпсатылы жай);
•баптары бойынша
•кешенді.
2) калькуляциялау объектілері бойынша:
•өнім (бұйым, тауар, қызмет, жұмыс)
•процесс
•бөлініс
•тапсырыс
3) шығындарды бақылау жеделдігі бойынша есеп пен
калькуляциялауы: нақты, нормативті және жоспарлы (болжамды) болып
ажыратылады.
Қазіргі уақытта, экономикалық эдебиеттерде, тіптен бүрындары да
„Өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялаудың толық әдісі " нақты өмірде, тап
осындай үғым туралы әр қилы пікірлер бар. Ол тек өзіндік құнның
калькуляциялаудың нақты әдісі ретінде ғана баршаға мэлім болған.
Сонымен бірге, шын мэнінде және нақты өмірде калькуляциялаудың нақты
әдісі деген де үғым жоқ (ол ағымдағы әдіс ретінде ғана белгілі), ал ол
типтік әдіске жатпайды, типтік тек үшеу - талсырыстық, процестік және
нормативтік. Біздің пікірімізше толық деген сөз эдепті емес, ол бар
болганы шығындарды сіңіруді (таратуды) ғана білдіреді, бірақ ол
калькуляциялаудың әдісі емес. Калькуляциялаудың кез келген әдісі не нақты,
не жоспарлы немесе екеуі де бір мезгілде болып келеді, бірақ осы соңғы,
яғни "будандастырылған" тек басшының ұсынысымен жасалынады. Сондықтан,
менің пікірімше, толық деген сөз — бар болганы қагида ғана, яғни ол
өзіндік құнның толық есебі, шығындарды үтымды басқару үшін және ақпараттың
деңгейін көрсету үшін жасалынған қызмет.
Осы әдістің шеңберінде шаруашылық субъектілері өнімді өндіру мен
сатуға байланысты барлык шығындарын, олардың түрлеріне яғни: тұрақты және
айнымалы, тікелей және жанама болуына қарамастан тұтас енгізіледі және оның
салдарын яғни „толық өзіндік құнды" сатылатып өнімнің багасын анықтау үшін
база ретінде ешқандай пайдалануға болмайды. Осы әдіске карағанда директ-
костинг жүйесінде тікелей шығындар ешбір киындысыз өнім түрлері бойынша
таратылуы мүмкін, тек онда жанама шығындарға катысты мэселелер туындайды.
Өнімнің толық калькуляциясы жанама шығындарды өнім түрлеріне жатқызуды
үйғарады. Өнімнің жекелеген түрлері бойынша жанама шығындарды тарату тек
жуық шамамен жасалынуы мүмкін. Бүндағы мәселе мынада: бүл шығындарды (сөз
жанама шығындар туралы болып отыр) тікелей емімге жатқызу мүмкін емес,
бастапқыда ол жауапкершілік орталықтары бойынша бөлінеді, сосын өиімнің
өзіндік қүнына пропорционалды түрде таңдап алынған бөлу базасына кәшіріледі
(1 сурет), нәтижесінде эр түрлі бөлімшелерде өзіндік құнның әр түрлі
деңгейлері болуы ықтимал.
1 сурет. Толық калькуляциялау.
Тарату (бөлу) базасы ретінде өте жиі өндірістік жұмысшылардың еңбек
ақылары, өндірістік өзіндік кұны және т. б. қолданылуы мүмкін өнімнің толық
өзіндік күны бойынша әдісінде, өнімді шығару көлемі өзгерсе, онда өнім
бірлігінің өзіндік құны да өзгереді. Егер шаруашылық
субъектілер сату мен өндіруді ұлғайтса, онда өнім бірлігінің өзіндік құны
төмендейді, егер де шаруашылық субъектілер шығару колемін азайтса -өзіндік
кұны өседі. Осыдан келіп, қыскаша қорытсақ, аяқталмаған өндірістің
бағалануы мен өндіріс деңгейіне тэуелді етеп алынған шығындардың есептелуі,
олардың екі рет таратылуына, нетижесінде өзіндік құнның бұрмалануына
экеледі. Шығындарды бағалаудың бұндай дэстүрлі түрі шешімді кабылдауға және
бақылауға сәйкес келе бермейді.
Айнымалы шығындар жүйесі бойынша өзіндік құн калькуляциясы немесе
директ-костинг.
1936 жылы американдық Д. Харрисон енгізген Директ-костинг немесе
Директ-кост атауы тікелей шығындардың есебі деген мағынаны білдіреді. Ол
жүйенің нақты мәнін көрсетпейді, директ-костингтің ең бастысы тұрақты және
айнымалы шығындардың жеке есебі мен басқарудың әсерлілігін көбейту үшін
оның барлық мүмкіндіктерін қолдануды ұйымдастыру. Сондықтан бұл шығындар
есебінің жүйесін varlable costing - айнымалы шығындар есебі деп атайды.
Директ-костинг жүйесі негізгі шығындарды өндіріс көлемі бойынша
тұрақты және айнымалы шығындарға бөлу болып табылады.
Айнымалы шығындарга өндіріс көлемінің өзгерісінен тікелей және жанама
болсын, тәуелді болатын шығындар жатады. Мысалы, өнімді дайындауға кететін
шикізаттар мен материалдар шығындары, өндірістегі жұмыскерлердің еңбекақысы
және т.б
Тұрақты шығындар дегеніміз - өндіріс көлемінің кезінде шығындардың
жалпы сомасы өзгермейтін шығындар. Оған барлық үстеме шығындар жатады.
Уақыт өткен сайын тұрақты шығындар өсуі мүмкін. Мысалы инфляция кезінде,
бірак өндіріс көлемі арқылы емес.
Кейбір шығындар айнымалы және тұрақты шығындардың қосындысынан тұрады.
Оларды бөлшектік айнымалы шығындар деп атайды.
Шығындарды өнімнің (орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің)
өзіндік құнына толық енгізу тұрғысынан толық өзіндік құн есебінің жүйесі
шыгындарды тиімді басқаруға кажетті ақпаратпен голық қамтамасыз етпейді.
Сондықтан халықаралық практикада директ-костинг шектеулі өзіндік құн есебі
жиірек қолданыла бастауының себебі сол.
Бұл жүйені шығын обьектілері бойынша толық емес, шектеулі өзіндік құн
жоспарланатын және ескерілетін калькуляциялауға баламалы, дэстүрлі отандық
әдістердің бірі деп карауға болады. Бұл жағдайда озіндік құн тек өзгермелі
шығындар бөлігінде ғана ескеріледі және жоспарланады. Шығындардың қалған
бөлігі (тұрақты шығындар) калькуляциялауға енгізілмейді, оқтын-оқтын
есептік кезең ішіндегі қаржылық қорытындыларға есептен шығарылады.
Өзгермелі шығындар бойынша сондай-ақ қорлар, қоймадағы дайын өнім
қалдыктары және бітпегеы өндіріс бағаланады.
Мұндай эдетті іс жүзінде қолданған алғашқы кезеңдерде өзіндік құнға
тікелей шығыстар кіргізілетін, ал жанама шығыстардың барлық түрлері тікелей
қаржылық қорытындыларға есептен шығарылатын. Кейіннен директ-костинг
өзіндік құн тікелей өзгермелі шығыстар бәлігінде ғана емес, өзгермелі
жанама бөлігінде де есептелетін есептік жүйеге өзгеріп айналды, ауысты.
Соған орай атауда біраз шарттылықа жол берілген.
Қысқартылған өзіндік құн есебінде тұрақты жалпы өндірістік және
жалпышаруашылық шығыстар есепке қатыспайды. Мұндай шығыстар өнім түрлеріне
бөлінбей, жалпы сомамен өткізілген өнімнің өзіндік құнына толығымен
кіргізіледі және есепті кезең соңында сенімді өткізуден түскен түсімді
азайту үшін тікелей есептен шығарылады.
Директ-костинг жүйесінің негізіне салынған басты принцип -өзгермелі
және тұрақты шығындарды жеке есептеу мен тұрақты шығындарды есепті кезецнің
зияны деп тану.
Бұл жүйе эрқилы елдерде әр түрлі аталады. Германия мен Австрияда
бірен-саран шығын есебі немесе жабу сомасы, Ұлыбританияда - маржиналды
шығындар есебі, Францияда -маржиналды есеп термині колданылады.
Өзгермелі, тұрақты, жартылай өзгермелі, жартылай тұрақты
терминдері өндірістік қызмет көлемін өзгертуде шығындар тәртібіне сипаттама
беру қажет болған жағдайларда қолданылады. Тұрақты және өзгермелі шығындар
арасындағы айырмашылықтарды айқындағанда қарастырылатын уақыт кезеңін
ескеру қажет. ¥зақ уақыт мерзімі үшін (бірнеше жыл барлық) йшгындар
өзгермелі болады. Қысқа уақыт (бір жыл) үшін шығындар тұрақты немесе
өндіріс өзгерістеріне қарай өзгермелі болады. Бүл жиынтық өзгермелі
шығындардың өндіріс көлеміне желілік байланыстың барлығы туралы жорамал.
Өзгермелі шығындар - тұтастай алғанда өндіріс көлемінің әзгеруіне тура
сайма-сай өзгереді, бірақ өнім бірлігіне шаққанда түрақты болып табылады.
Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне қатысты өзгермейді, бірак өнім бірлігіне
есептегенде өзгереді.
Алайда шығындардың көпшілігі жартылай өзгермелілерге, біреуі үлкен
деңгейде, баскалары әз деңгейде өндіріс көлеміне байланысты катысты болады.
Өзгермелі шығындар түрлері:
- тікелей материалдық
- тікелей еңбек
- технологиялық мақсаттарға жұмсалатын тұрақты шығындарға:
- жалпышаруашылык мақсаттағы негізгі құрал-жабдықтардың
амортизациясы
- басқару кызметкерлерінің еңбекакысы
- жал төлемі
- басқару шығыстары басқа баптарының көпшілігі
Аралас, яғни жартылай езгермелі, жартылай тұрақты шығындарға
жатады:
- материалдық-техникалық қызмет ету
- телефон шығындары
- жылытуға шығын шығару
Басқарудың директ-костинг технологиясының мэні өндіріс шығындарын
калькуляциялау мен өндіріс көлемін шығын және кірістермен байланыстыру
аркылы пайданы есептеу тәсілдемесіне негізделеді. Бұл үшін жеткілікті
дәрежеде шартты түрде жинақталған шығындарды тікелеймен ұқсастырылатын
өзгермелілерге және жанамамен үқсастырылатын тұрактыларға бөледі.
Өндірістік шығыстарды саралау (дифференциялау) пайда көлемінің өнімді
өткізу көлеміне байланыстылығын анықтауға және осы негізде өзіндік қүнды
басқаруға мүмкіндік береді.
Тікелей шығындарды дайын бұйым түрлері бойынша қорытады, жанамаларды -
жеке шотта жинайды және олар пайда болған есепті кезеңнің жалпы қаржылық
нэтижелеріне есептен шығарады. Егер әрбір бүйым бойынша түсім сомасынан
өзгермелі шығындарды шығарып тастаса, онда осы бүйым бойынша маржиналды,
табыс (брутто пайда) аламыз. Барлық бұйым бойынша брутто пайда қосындысында
түрақты шығындардың жалпы шамасын жабуға арналған пайданың жалпы сомасын
аламыз.
Өзіндік күнды директ-костинг жүйесі бойынша калькуляциялау
технологиясы өндірістің кез-келген өндіріс көлеміндегі тұрақты шығыстардың
өзгермейтін шамасын көздейді.
Осыған орай, бүл жүйенің бірқатар жормалдары бар. Өзіндік күнды директ-
костинг жүйесі бойынша калькуляциялау түрақты шығыстардың өндірістің кез-
келген көлемінде өзгермейтін шамасын алдын-ала қарастырады, сондықтан
басқару есебінде негізгі назар түрақты шығыстарға аударылады. Барлық
деңгейдегі менеджерлер оларды бақылауды қамтамасыз етуге тиіс.
Қазіргі таңда элемдік практикада директ-костинг әдісінің екі нүсқасы
қолданылады:
- Қарапайым директ-костинг - ол есепке тек қана айнымалы
шығындарды есепке алумен сипатталады.
- Жетілген директ-костинг - мұнда өзіндік құнға
айнымалы шығындармен қатар өндіріс және өткізу бойынша
тікелей түрақты шығындар да қосылады.
Қарапайым директ-костинг құрылысы:
Өткізу көлемі
- ( азайту )
Айнымалы шығын
= ( тең )
- ( азайту )
- ( тең )
Бірінші сатыда дайын өнім өндіру көлемі мен айнымалы шығындар
арасындағы байланыстар орнатылады, жекелеген бұйымдар өндірісінің
рентабельділігі анықталады. Екінші сатыда жиынтық айнымалы шығындар эрбір
сатылған өнімдерден алынған үлеспен салыстырылады, нәтижесі жалпы өндіріс
пен сатудың рентабельділігін көрсетедіі. Демек, бұл әдіс сауда-саттыққа
бағытталған болып табылады. Сауда көлемі үлкен болған сайын кэсіпорын
соғұрлым көп пайда алады. Дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс айнымалы
шығындар бойынша есептеледі. Бүндай жүйе кэсіпорынды сату көлемін ұлғайту
мүмкіндіктерін іздестіруге талпындырады.
Жетілген директ-костинг әрбір өнім бойынша маржаны анықтауға
негізделген қарапайым директ-костингтің жетілген түрі. Өнімдерге үлес
әдісін қолдану олардың эрқайсысының тұрақты
шыгындарды жабуға қатысуын, яғни үлесін анықтауға
мүмкіндік
береді.
Сатудан түскен табыс - Айнымалы өзіндік құн =
= 1 — маржа ( -) минус
Тікелей тұрақты шығындар
= 2- маржа (-) минус
Жанама тұрақты шығындар
Негізгі қызмет табысы ( зиян )
Жетілген директ-костингтің принциптері:
- Шығындар, өткізу және нәтижелер қызмет сегменттері бойынша
есептеледі, бұл ақпарат барлық ішкі және сыртқы сегменттерге жеткізіледі.
- Сегментке тікелей апаруға болатын шығындарды жанама бөліп
тарату әдісін қолданбай-ақ оған тікелей апаруға болады.
- Айнымалы және тікелей тұрақты шығындарды есептеу негізінде
бірнеше маржа аныкталады.
III. Абзорпшен-костинг жүйесінде өзіндік құнды калькуляциялау және
операциялық пайданы анықтау.
Негізгі материалдар шығындары тікелей шығындардың бірінші элементі
болып табылады (көмекші материалдар жанама шығындар құрамында ескеріледі).
Материалдардың нақты өзіндік құны оларды сатып алуға кеткен
шығындарымен анықталады, ал осы шығындардың қатарына: жабдықтаушылардың
босатқан ресурстарын несие ретінде пайдаланғаны үшін төленетін пайыздары,
комиссиондық сыйакылар, жабдықтау ісін ұйымдастырып жүргізгені үшін
төленентін төлемдер, тауарлы биржалар қызметтерінің құны, кеден баждары,
басқа ұйымдардың күшімен жүзеге асырылатын жеткізу және тасымалдау
шығындары жатады.
Негізінен калькуляциялаудың мэнін жан-жақты зерттеу үшін, бірінші
кезекте, ондағы колданатын бағалау әдісімен де танысқан жөн. Бірінші болып
орташа деңгейде алынған (немесе орташа өлшенген) әдісі, ФИФО, сосын ЛИФО
сипаттаудан бастаймыз.
Орташа өзіндік кұн бойынша қорларды бағалау әдісі шаруашылықтың есеп
саясатында алдын ала жазылады, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
материалдар есебінің негізгі ережелерінде келтірілген тәртіпке сейкес
қабылданады да, содан соң барып оның қодданылуы мүмкін.
Қорларды бағалаудың ФИФО әдісінде материалдық ресурстардың сатып алу
жүйелігін сақтай отырып, есепті жылдың бойыііда қолда-нылады. Демек,
өндіріске бірінші келіп түскен ресурстар, ай басындагы күндылықгардың қүнын
ескере отырып, сатып алу мерзімі бойылша, біріншінің езіндік қүны бойынша
бағаланады. Осы әдісті қолдануда есепті кезеңнің аяғында коймада бар
материалдық ресурстарды бағалау, сатып алу кезіндегі соңғылардың нақты
өзіндік құны бойынша жүргізіледі, ал сатылгаы өнімнің (жұмыс, қызмет)
өзіндік құнында сатып алу кезінде бүрынғылардың құны ескеріледі.
ЛИФО әдісінің ФИФО әдісінен айырмашылығы, өндіріске (сатуға) бірінші
болып келіп түскен ресурстар, сатып алу жүйелігін сақтай отырып соңғылардың
өзіндік құнымен бағалануы тиіс. Осы әдісті қолдануда есепті кезеңнің
аяғында қоймада бар материалдық ресурстарды бағалау, сатып алу
кезіндегі бұрынғылардың нақты өзіндік құны бойынша жүргІзіледі, ал
сатылған өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнында сатып алу кезінде
кейінгілердің кұны ескеріледі.
Аталған үш әдістің мәні келесі мысалда келтірілген.
Мысал. 1 кестеде, қаңтар айындағы материалдардың қалдықтары,
келіп түскендері және шығындары туралы ақпараттар келтірілген.
Ақшалай түрінде жұмсалған материалдардың 300 бірлігінде
қалдықтарын бағалау үшін, кестеде келтірілген
мэліметтерді қолданамыз.
80 Кесте: Қаңтар айындағы материалдар қозғалысы туралы бастапқы
мәліметтері.
Материалдар қозғалысы Саны, бірлікБағасы, Сомасы, а.б.
а.б.
01.01. қалған қалдық 100 100 10000
05.01. сатып алынды 100 110 11000
15.01. сатып алынды 150 120 18000
20.01 . сатып алынды 110 130 14300
25.0 1 .сатып алынды 120 140 16800
Келіп түскен материалдардың 580 70100
жиынтығы (қалдыктарымен бірге)
Шығыс _ ?
01.02. қалдық 280 - ?
Қорлардың орташа өзіндік құны есептік кезең басындағы бар корлар мен
осы кезеңде сатып алынған барлық қорлардың орташа құнына тең деп
түсіндіріледі.
Бірліктің орташа құны мынаған тең болады: 70100:580=120862 аб.
Сәйкесінше, кезең соңында қалған қалдықтардың (01.02. 2001) құны
мынаған тең болады:
280*120862=33841,4 аб. *
Каңтар айында жүмсалған материалдардың кұны мынаны қүрады:
300*120862=36258,6 аб
Егер біз бүдан қорытынды жасасақ, онда тек кана материалдардың орташа
қүны эрбір жаңа түсімдерден кейін қайта есептелінгені алынады және осы
перманенттік орташа өзіндік құн бойынша келесі түсімдерден кейін белгілі
бір күнге (нақты датаға) шығындары бағаланады. Бүл үшін тағы да бір мысал
келтіріп көрейік.
Мысалы 07.01 күні 50 бірлік санында (көлемінде) материалдар жүмсалды
делік, ал ол 16.01 күні 150 бірлікке жетсе, соңында ол, яғни 22.01 күні 100
бірлікті кұрады. Алынған ақпараттарды және материалдардың орташа өзіндік
қүнымен орындалған есептерді 2 кестеге түсіреміз.
2. Кесте. Материалдар қозғалысы және оларды бағалау.
Материалдар қозгалысыСаны, Бағасы, Сомасы, Бірліктің орташа
бірлігі а.б. а.б.(1*2) өзіндік
Құны а.б. (31)
А 1 2 3 4
01.01. қалдык 100 100 10000 11000100
05.01 . сатып алынды 100 110 21000 -
06.01 . калдық 200 - 5250 105
07.01. шығындар 50 105 15750 18000-
08.01. қалдык 150 - 33750 16875105
05.01. сатып алынды 150. 120 16875 14300-
06.01. калдықтар 300 - 31175 11990112,5
16.01. шығындар 150 112,5 19185 16800-
17.01 . қалдық 150 - 115,5
20.01 . сатып алынды 110 130 -
2 1 .0 1 . қалдық 260 - 119,9
22.01. шығындар 100 119,9 -
23.01. қалдык 160 - 119,9
25.01 . сатып алынды 120 140 -
01. 02. қалдық 280 - 35985 128,5
Орындалған есептеулер материалдардың қорларын бағалауға мүмкіндік
береді. Бұл есептеу бойынша материалдың қоймаға өтетін қорлары 280 бірлікті
құрады, ал ол 35985 ақшалай бірлік сомасын береді, олай болса, оның ай
бойындағы қорларының шығысы мынаған тең;
70100-35985=34115 мың аб.
Ал енді осы екі вариантты салыстырып көрейік: екінші варианты аса
күрделі есептеулерді қажет етпейді, бірақ олар материалдардың қалдықтарын
және шыгыс қунын анық бағалауға мүмкіндік береді. Бірақ осы соңғы есептеуді
іске асыру үшін компьютерлік техниканы пайдаланудың қажеттілігі туындайды.
ФИФО әдісіне сәйкес осы қорлардың өзіндік кұны, бірінші алынғандардан
қалыптасады және осы біріншілер, есептен (қорлар күрамынан) бірінші болып
шығысқа шығарылады. Біздің мысалда, қаңтар айында материалдардың жалпы
шығыны 300 бірлікті құрады, олардың бағалануы келесідей түрде болады:
100 бірл. X 100 = 10000 мың аб
100 бірл. X 110 = 11000 мың аб
100 бірл. X 120 = 12000 мың аб
Жиынтығы: 33000 мың аб
Ай аяғында қалған қорлар құны:
70100 - 33000 = 37100 мың аб
Бұл соманы басқа турде де алуға болады:
120 бірл. X 140 = 16800 мың аб
110 бірл. X 130 - 14300 мың аб
50 бірл. X 120 = 6000 мың аб
жиынтығы: 37100 мың аб
ЛИФО әдісіне сәйкес, корлардың өзіндік қүнын, соңғы алынғандары
бойынша белгілейді және осы соңғылар бірінші болып шығысқа шығарылады,
сәйкесінше колдағы қалған корлардың өзіндік құны бірінші кезектегі сатьш
алынғандардың өзіндік құны бойынша анықталады.
Осы әдісті колдана отырып, 300 бірлікке материалдар шығыны келесідей түрде
бағаланады:
120 бірл. X 140 = 16800 мың аб.
110 бірл. X 130 = 14300 мың аб.
70 бірл. X 120 = 8400 мың аб.
Жиынтығы: 39500 мың аб.
Қоймадағы 280 бірлігі бірінші сатып алынғандардың өзіндік құны бойынша
багаланып материалдардың коймада қалдықтары анықталады:
100 бірл. X 100 = 10000 мың аб.
100 бірл. X 110 = 11000 мың аб.
80 бірл. X 120 = 9600 мың аб.
Жиынтығы: 30600 мың аб немесе
70100 - 39500 = 30600 мың аб.
Сонымен, қаңтарда кәсіпорын әз өнімін сатқаннан алған түсімі 100000
мың аб. құрады делік. Егер шартты түрде өндіріске босатылған материалдар
қаңтарда сатылған өнімнің әзіндік құнына толық енді деп жорамалдасақ, ал
басқа шығындар өндірісте болған жок десек, онда біз келесі көрсеткіштерін
аламыз (мың аб)
(кесте 3).
Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады: инфляция жағдайында салық
салу түрғысынан басымды болып ЛИФО әдісі табылады. Материалдық қорларды
бағалау үшін, шаруашылық субъектілері өзінің мүлкі мен табысына салынатын
салықтарды үнемдейді, бірақ бүл кезде қорлардың құны дүрыс бағаланбайды,
яғни олар төмендетіліп көрсетіледі.
ФИФО әдісін қолдану барысында біз, керісінше, шаруашылық
субъектілеріне таза табыстың максималды деңгейін аламыз және оның сырткы
көрінісі мейлінше тартымды болып келеді, өйткені ондағы табыстың деңгейі
аталған әдістің қағидасына сәйкес есептелінеді.
З.Кесте. Қорларды бағалаудың салыстармалы-экономикалық
талдау әдісі.
Орташа өзіндік құн әдісі
№ Көрсеткіштер
Жай Перманентті ФИФО ЛИФО
(қарапайым)
1 Өнімді 100000 100000 100000 100000
сатудан түскен
2 түсім Жүмсалған 36258,6 34115 33000 39500
материалдың құны
63741,4 65885 67000 60500
3 Табыс(1-2) 33841,4 33985 37100 30600
4 Кезең
аяғындағы
қорлардың құны
Қорларды перманентті орташа өзіндік құны бойынша есептеген кезде
орынды және ыақты шындыққа біршама жақын нэтижелері алынады.
Өндіріске жүмсалған материалдарды бағалау үшін таңдап алынған әдісті
шаруашылық субъекгілері өзінің есеп саясатында суреттеледі.
Жұмсалған материалдык, ресурстардың құнын оларды пайдаланған есеп
шоттарына тарату (таратылуы) таңдап алынған бағалау әдісінің шеңберінде
анықталады және олардың эрбір түрлері бойынша орташа күны ескерілген және
шығыска шығарылған, материалдардың санымен ұштастылылып жүргізіледі.
Жекеленген бөлшектер мен операциялар бойынша материалдардың жақты
шығындарын анықтау үшін бухгалтерлер өздерінің алдына материалдардың
қозғалысы бойынша жасалатын күжаттардың айналымын жақсартуды, сондай-ақ
өндірістегі материалдардың жұмсалуының өзіндік есебін үйымдастыруды қояды.
Бүл қойылған мэселенің күрделілігі: жөнге қойылған өндірістік есептің
көмегімен материалдарды үнемдеу немесе олардың артық шығынын жедел
анықтаумен байланысты болып келеді.
Материалдарды пайдалану есебін үйымдастыруда бастапқы (немесе алғашқы)
күжаттарды толтыру және олардың көмегімен ендіріске босатылған
материалдарды бақылау сияқты жайларбың үлкен мэні бар. Ең көп таралған
болып, лимиттік (немесе қатал-шектелген лимиттік) карталары саналады, сол
бойынша өндіріске босатылған материалдарға бақылау жасалынады. Ол қүжатта
мыналар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Калькуляцияның мәпі және әдістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Өнімнің өзіндік кұнын анықтау жүйелерінің жалпы сипаттамасы:
абзорпшен-костинг және директ-
костинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
3. Абзорпшен-костинг жүйесінде өзіндік құнды калькуляциялау және
операциялық пайданы
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...21
4. Директ-костинг жүйесінде өзіндік кұнды калькуляциялау
және операциялық пайданы анықтау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...34
5. Абзорпшен-костинг және директ-костинг жүйелерінің кемшіліктері мен
жетістіктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..45
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 49
Қолданылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Кіріспе
Кәсіпорындар нарықтык қатынастар кезінде заңды және экономикалык
тәуелсіздікке ие болады. Бұл оның экономикалық қатынастар жүйесінде орньін
обьект түрге келтіреді. Сондай-ак кәсіпорындарды басқару функциясының
маңыздылығын өсіреді. Басқару кәсіпорын жағынаи не ішкі не сыртқы
акпаратсыз мүмкін емес. Ішкі ақпарат дегеніміз - есеп жүйесіндегі негізгі
қалыптасқан мәліметтер. Өндірістің шығындары туралы ақпарат ішкі ақпараттың
басты бір жүйесі деп атауға болады, ол біздің елімізде бухгалтерлік есеп
жүйесінде маңызды рөл атқарады.
Кәсіпорындардың әр түрлілігі яғни меншік, экономикалық, заңды,
ұйымдық, технологиялық және де басқа фактор формаларымен анықталатыны,
сондай-ақ басқару ақпаратында оның қажеттілігі эр түрлі басқару есебінің
жүйесінің әр түрлілігі арқылы колданылады. Басқару есебінің жүйесі ақпарат
көлемімен оның алдына қойған мақсаты мен кретерийларымен және мақсатқа жету
қүралдарымен сипатталады. Басқару есебі жүйесін мына үш кретерийлар бойынша
жіктеуге болады.
- қаржылык жәие басқару есебінің өзара қарым-қатынасының деңгейі бойынша
- жеделділігімен
- өзіндік құнды толыктырумен
Қаржылық және басқару есебінің өзара қатынасы бақылау шоттарының
көмегі аркылы іске асады, ал олар қаржылық бухгалтерияның кірістерінің
шоттары болып табылады. Бүл үйымдағы есеп жүйесін монистикалық деп атайды.
Егер басқару есебінің жүйесі автономды, жабык болса, онда сол атаудың қос,
бақылау шоттары қолданылады, оларды экран шоттары деп атайды. Ал екінші
нұсқасы автономды жүйе.
Екінші кретерий негізінде шығындар есебі фактілік есепке (бұрынғы)
бөлінеді. Ол стандарт-кост жүйесіндегі шығындар есебі нормативінен ауытқу
болып табылады, яғни еңбек шығындарына етандарттар, нормалардың өңделуін,
материалдарды, наклодной шығындарды, стандартты калькуляция қүрылымын өзіне
енгізеді.
Соңғы жағдайда басқару есеп жүйесіінің екі түрін айтуға болады. -
өзіндік қүнға шығындарды толык қосу жүйесі, яғни ол дәстүрлі есепте толык
өзіндік қүн (Абзорпшен-костинг) бойынша деп аталады, және өзіндік қүнға
шыгындарды толық қоспау жүйесі, әрбір белгі бойынша, мысалы, өндіріс
көлемінен шығындардың тэуелділік белгісі бойынша. Шетелдік тәжірбиеде
есептің бүл нүсқасы " Директ-костинг" деп аталады.
Бүгінгі нарықтық қатынастар даму қарсаңында кэсіпорын бағыт бағдарының
күннен күнге қиындай түсуі салдарынан, оның
баскарудың рөлін ғана арттырып кана қоймай, басқарудың барлық
құрылымы мен әдістерін түбегейлі сапалы өзгертуге экелді.
Практикада көрсеткендей, қазіргі таңда жалпы шығындар сомасы мен
пайданың белгілі бір пайызын белгілеуге негізделген баға формуласын қолдану
кэсіпорындардың түйыққа тірелуіне әкеп соғады. Инфляция деңгейіне сэйкес өз
табыстарын алуға тырыскан кэсіпорындар тауып отырған пайдасының нормасымен
мөлшерін сақтау үшін бағаны жоғарылатады, соньщ негізінде өз тауарларын
бәсекеге қабілетсіз кылады. Экономикалық ғылымдар мен практикалық
тәжірбиелер көрсеткендей өткізу нарығын жаулап алу мен ұстап тұру -
неғүрлым арзан өнімді сату жолымен және керекті көлемде пайда табу- сату
көлемін ұлғайту жолымен жүзеге асуы мүмкін.
Бүл курстық жүмыстың актуалдығы қазіргі таңда Қазақстан
Республикасьшың нарықтык экономикаға көшуімен байланысты отандық
кәсіпорындар өзіндік қүнды калькуляциялаудың халықаралық гәжірибеде кеңінен
қолданылатын Абзорпшен-костинг және Директ-костинг әдістері
пайдалануда. Алайда, тәжірбиеде өзіндік құнды бірнеше әр түрлі әдістермен
есептеп шығаруға болады. Солардың бірі курстық жүмыста қарастырылайын деп
отырған абзорпшен-костинг және директ-костинг әдістері. Бұл курстық жұмыста
бүл екі әдістің кәсіпорын үшін қайсысы тиімді және бүл әдістердің
артыкшылықтары мен кемшіліктер, есептеу әдістері қарастырылған.
I. Калькуляциялаудың мәні және әдістері.
Өнімнің өзіндік құны - бұл өндіріске және өткізуге кететін ақшалай
түрдегі шьгғындар.
Калькуляциялау — бүл барлық тауарлық өнімдердің де эрі бір бірліктің
де өзіндік құлын есептеу. Ол кәсіпорын жұмысын оперативті басқаруда
маңыздьт орын алады, өйткені ішкі резервті дер уақытында (уактылы) ашуға
мүмкіндік беріп, оны өнімнің өзіндік құнын төмендетуге және бәсекеге
жарамдылығын арттыруда пайдаланылады. Калькуляцияны өнімнің өзіндік құнын
жоспарлауға және өнімнің (жұмыс, қызмет) ііарықтагы сұранысын ескеретін
негізгі бағасын белгілеуде пайдаланады.
Калькуляцияда субъект шығындары ақшалай
түрде
қорытындыланады.
Калькуляцияның мына түрлері болуы мүмкін:
• жоспарлы - еңбек шығынының, озық техника мен ондірістің және жүмыстың
жақсы ұйымдастырылуын білдіретін өндіріс қаражатының озық (прогрессивті)
нормасы негізінде жоспарланған кезеңге жасалады;
• есеп берушілік (нақты) калькуляция - өнімнің өзіндік құны кэсіпорынға
тәуелді (өндіру, үнемдеу немесе жекелеген ресурстарды артық
шығындау бойынша жоспарлы көрсеткіштердің асыра орындалуы немесе кем
орындалуы) және тәуелді болмайтын (материалдар құнын, амортизациялық
аударымдардың нормасын, электр энергиясына, жылуға, газға, суға және
т.б. тарифін өзгерту) себептер бойьшша жоспардан •ауытқуы мүмкін
нақты шыгындармен сипатталады;
• нормативті калькуляциялар - ағымдағы жоспарлы
калькуляцияның әр түрлілігі болып табылады. Ол шығын есебінің
нормативті әдісін қолданатын және өнімнің өзіндік
кұнын калькуляциялайтын кәсіпорында жасалады. Оның негізінде көбінесе
қол жеткізген шығын деңгейін сипаттайтын ағьшдығы әрекет ететін нормалар
жатады. Нормативті калькуляция жоспарлымен салыстырғанда есептік
кезеңдегі өнім өндіруге кететін шығын деңгейін элдеқайда
нақты көрсетеді;
• жобалық калъкуляциялар - келешекке құрылған жоспарлы
калькуляцияның әр түрлілігі болып табылады. Ол күрделі салымның
(капитальных вложений), жаңа техниканың және технологияның
тиімділігін анықтау үшін колданылады;
• алдын - ала жүргізілетін калькуляция - накты шығын негізінде және он
айда немесе төртінші тоқсандағы немесе басқа кезеңдегі
болжамдык (ожидаемому) өнім өндіру мен шығын бойынша есеп
айырысудың басқа кезеңінде алынатын нақты өнім (табыс)
негізінде жасалады. Бүл калькуляцияның мэліметтері өнім өндірудің
ағымдық жылдағы нәтижесін алдын ала анықтауда қолданылады.
Мұндай калькуляциялар, негізінде, ауыл шаруашылық
кәсіпорындарында қолданылады.
Калькуляция барысында шығын есебінің объектісін және өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялау объектісін дүрыс анықтау қажет.
Шығын есебінің объектісі — кэсіпорын өндіріс шығын есебінің
талдамалығын ұйымдастырудағы объект. Өнеркэсіптерде шығын есебінің
объектісі мен калькуляциялау объектісі бір-біріне дэл келеді. Мысалы, тігін
өндірісінде шығын есебінің объектісі мен калькуляциялау объектісіне бұйым
(сырт және іш киімдер) жатады.
Калъкуляциялау объектісі - кэсіпорын калькуляциялайтын өнім (жұмыс,
кызмет) түрлері. Мысалға, ауыл шаруашылығында есеп және калькуляциялау
объектілері бір-біріне дәл келмейді (мал шаруашылығы: шығын есебінің
объектісі - ірі қара мал, ал калькуляциялану объектісі - сүт, төл, көң).
Кешенді өндірістерде біртұтас технологиялық процесте шикізаттың бір түрінен
эр түрлі өнім өндіреді және өндірістің жалпы шығыны өз араларына бөліп
таратылмайды. Бір өнім бірлігінің өзіндік қүньг мына әдістердің біреуімен
аныкталады.
Шығынды шығарып тастау әдісі - мұнда өнім өндірудің бір түрі негізгі,
ал қалғаны ілеспе (попутные) ретінде қарастырылып, жалпы өзіндік қүннан
жоспарлы өзіндік күн бойынша ілеспе өнімнің өзіндік кү.нын шығарып
тастайды, ал алынған шама негізгі өнімнің өзіндік құны болып табылады..
Құрамдастырылған (комбинированный) әдіс - негізгі және ілеспе өнімнің
бірнеше гүрін өндіретін өндірістік кешенде қолданылады. Шығарып тастау
әдісі мен шығындарды бөлу элементтері үштастырылады. Мүнда алғашқыдағы
шығьшның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің қүнын шығарып тастайды, ал шығынның
қалған бөлігі белгіленген коэффициенттерге сэйкес негізгі өнімдерге
бөлінеді.
Кезеңдер:
• кешенді шығынның жалпы сомасынан ілеспе өнімнің өзіндік құны
шығарылады;
• шығынның қалған сомасынан нақты өнімге тікелей көшірілуі мүмкін
оның бір бөлігі шығарылады;
• шығынның қалдығы белгіленген коэффициенттерге сәйкес
өнімдерге бөлінеді;
• тиісті өнімдердің өзіндік күнының жалпы шамасы анықталады. Шығын
есебінін объектілері бойынша тапсырыстық калькуляцияның процестік әдісі
бөліп көрсетіледі.
Тапсырыстық әдіс - технологиялық мақсаттарға арналған материалдар
шығынын, өндіріс жүмысшыларының негізгі еңбекақысын және үстеме шығындарды
нақты өнім шығарумен немесе кандай да бір қызметті орындаумен оңай ақтап
алатын (немесе орнын толтыратын) өндірістерде қолданылады. Бүл әдіс,
эдеттегіше, бір тұрпатты (тип) өндірістік ұйымдагы кәсіпорыидарда,
қүрылыста, қызмет көрсету саласында колданылады.
Өндірістік шығынның тапсырыстық есебін ұйымдастыру мына жагдайларда
жүзеге асуы мүмкін: бірегей бұйымдарды немесе арнайы
тапсырыспен орыыдалған бүйымдарды немесе бірқатар бұйым партиясын
дайьшдауды бөлектеп дараландыруда ұйымдастырылуы мүмкін, өнім бірлігінін
орташасы емес, дараланған өзіндік күн туралы ақпарат алу қажет (құрылыс,
кеме жасау, құбыр жасау, полиграфия, жиьаздар өндіру, ҒЗЖ (ғылыми зерттеу
жүмысы) орындау, құрастырушылык, жөндеу жұмыстары, аудиторлық және кеңес
беру қызметтері және т.б. ұсақ сериялы, дара тұрпатты өндіріс).
Барлық тікелей шығындар жекелеген тапсырыстар бойынша шығын
номенклатурасында белгіленген разрядта ескеріледі. Барлық қалған шығындар
пайда болған орны бойынша ескеріліп, бөлу базасымен белгіленгенге сәйкес
тапсырыстардың өзіндік құнына косылады.
Жеке тапсырыс шыгын есебі мен калькуляциялаудың объектісі болып
табылады. Тапсырыстар бір бұйымға жеке (дара), ал ұсақ сериялы өндірісте
бірнеше бұйымдарға келіп түседі (немесе ашылады).
Есептің тапсырыстық әдісіне мына ерекшіліктер тэн:
• тапсырыстар бойынша шығындарды қорытындылау (жалпылау); .тапсырысты
орындау барысында оны есептен шығару;
• тапсырыстар есебінің карточкасын жүргізу, сондай-ақ жанама шығындар
жекелеген тапсырыстарға бөлу аса қажет.
8010 Негізгі өндіріс талдамалық шоттар тапсырыстардың саньша сэйкес
келуі керек.
Қайта бөлу әдісі біркелкі өнім өндірістің барлық кезеңінде (шекті)
нақты тізбекпен өтетін тасқынды (поточный) және сериялы өндіріс саласында
қолданылады. Калькуляциялау объектісіне эрбір қайта жасалып аяқталған өнім
жатады, ал шығын есебінің объектісіне - қайта жасау, яғни келесі қайта
жасауға жөнелтілуі мүмкін немесе тарапқа еткізілген жартылай дайын өнімді
алумен аяқталға жатады.
Әдістің мәні мынада - тіпті бір қайта жасаудан эр түрлі өнім түрлерін
алуға болса да, өндірісті қайта жасау бойынша ағьмдағы есепте тікелей
шығындар көрініс табады.
Шығын есебінің қайта бөлістік әдісінің ерекшеліктеріне мыналар жатады:
жекелеген тапсырыстарға қатыссыз кайта жасау бойынша шығынды жалпылау,
күнтізбелік кезең үшін шығынды есептен шығару, әрбір қайта жасауға 8010
Негізгі өндіріс синтетикалық шотқа талдамалық есепті жинақтау, шығын
есебінің қарапайымдылығы мен үнемшілдігі.
Жаппай өндіріс жағдайында бір текті өнімдер жай калькуляцияларда
пайдаланылуы мүмкін. Сериялық өндірісте орташалану әдісін қолданумен шартты
дайын әнімдегі жартылай дайындалған өнімді қайта есептеумен калькуляция
жасалады. Бүл арада 8010 Негізгі ендіріс шотында жасалған шығындар
есептік кезеңде өндірілген дайын өнімнің шартты бірліктеріне бөлінеді.
Шартты бірлікті қолдану мынаны ұйғарады: аякталған өнімнің бірлігін
өндіруде негізгі материалдың бір шарггы бірлігі және үстемеленген шыгынның
бір шартты бірлігі керек болады.
Шаруашылық операцияларының мазмүны Дебет Кредит Сома
1. Жартылай өнім бірінші 8020 8010 240000
цехта цайындалды (айдың 1-ші цехтың 1-ші цехтың
басындағы Іякталмаған өндіріс жартылай негізгі
100000 + бір айдағы өзіндік шығынөнделген өндірісі
220000 - айдын Іягындағы аяқталмаған өнімі
өндіріс 80000)
2. Жартылай дайындалған өмім одан эрі 8010 8020 240000
өңделуге №2 цехына тапсырылды 2-ші цехтың 1-ші І
негізг цехтың
өндірісі жартылай
энделген
өнімі
3. Жартылай өнім №2 цехында цайындалды8020 8010 593000
(айдың басындағы Іяқталмаған өндіріс 2-ші цехтың 2-ші цехтың
123000 + бір Ійдағы өзіндік шығын жартылай негізгі
380000 + №1 цехының жартылай өнделген өндірісі
дайындалған энімнің өзіндік құны өнімі
240000 - айдың аяғында аяқталмаған
өндіріс 150000)
4. Жартылай дайындалган өнім №3 цехына8010 8020 593000
одаы әрі өңдеуге тапсырылды (айдың 3-ші цехтың 2-ші цехтың
басындагы аякталмаган өнім 98700 + бірнегізг жартылай
айдағы өзіндік шығын 550000 + №1 өндірісі өңделген
цехының жартылай цайындаған өнімнің энімі
өзіндік құны 593000 - айдың аяғындағы
аякталмаған энім 120000)
5. Дайын өнім қоймаға кіріске алынады 1320 Дайын80103-цех 1221700
(сатып алушыларға босатылды) өнім 7010
Сатылған
дайын өнімнің
(жұмыс)
өзіндік құны
Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік әдісі бір текті немесе
шамамен бірдей өнімді сериямен немесе жаппай өндіретін, эйтпесе үздіксіз
өндіру кезеңіне жататын технологиялық процесте қолданылады. Шығынның
процестік калькуляциясын технологиясы әрбір өндірістік бөлшектердің
жекелеген бөлшектерінің өндірістік процесті орындауын және өңделу
дәрежесіне қарай өнімнің бір операйиядан келесісіне жылжуын қарастыратьгы
субъектілер қолданысады. Соңғы бөлімше өі-ідіруді аяқтап, әнімді дайын өнім
қоймасына тапсьграды. Шығындар белгілі бір кезең үшін - бұл арада
тапсырысты орындауға қажетті уақытта айтып тұрған жоқ, есептік кезеңде
бұйым жасалған уақытқа қатыссыз -өндірістік бөлімшелер бойынша
қорытындыланады. Әрбір бөлімшеге Аяқталмаған өндіріс жеке шот ашылады.
Мұнда есептік кезеңнің басында және соңында аяқталмаған өндіріс шартты
түрде дайын өнім ретінде саналады.
Бұйымның бір бірлігінің өзіндік құны белгілі бір кезеңдегі өндірістің
өзіидік кұнын осы кезеңде шығарылған бүйым санына бөлу арқылы
есептеледі.
Мүнда өндіріске кен өндіруші өнеркәсіп пен энергетика салалары
жатады. Мүнда шығарылған өнім бір мезгілде шығын есебінің және
калькуляциялаудың объектісі болып табылады.
Нормативті әдіс.
Өнім өндіруге кететін материалды айдың басында цех шығын етпеген
қалған материалды қоса ескеретін өндіріс көлемі мен әрекеттегі озық мөлшер
(действующих прогрессивных норм) негізінде белгіленген лимит шегінде катаң
тәртіппен беріледі.
Ауытқу есебі (+ -) жабдықтың, шикізаттың, материалдың технологиялық
ерекшеліктеріне, оларды нормалауға және өндірістің технологиялық процесіне
қарай ұйымдастырылады.
Нормадан (мөлшерден) ауытқуға мыналар себепші болады: материалдың
ауыстырылуы, оларды пайдалану сапасы (пішу сапасы), толыққанды немесе толық
күнды (полноценный) материалды қалдықтармен бірге пайдалану және т.б.
Материал шығыны бойынша нормадан ауытқу мына әдістермен анықталады:
• құжаттау әдісі - материалды ауыстыру салдарынан болатын
ауытқуларды анықтауда қолданылады. Даналық
(штучных) материалдардың нормадан тыс шығыны арнайы
(сигнальный) кұжаттармеи ресімделеді;
• топтамалық пішу (партионного раскроя) әдісі - өндіріске
босатылган аса қымбат материалдардың (тері, тоқыма және т.б.) эрбір
партиясы нормадан ауыткуды анықтауда қолданылады. Ауытқуды
нормативті шығынымен партия бойынша өнім шығарылымын және
материалдардың нақты шығынын салыстыру арқылы анықтайды.
• түгендеу әдісі - осы әдіспен ауысым, бес күндік, он күндік, бір айлық
үшін ауытқуды материалдардың нақты шығынын белгілеген норма бойынша
шығындарды салыстыру арқылы анықтайды.
Бухгалтерия кезең сайын ауытқулар туралы, оның себептері мен оган
кінэлілерге сілтеме жасай отырып рапорт дайындап отыруы керек.
Ауытқуларды анықтау тауарлық өнімнің өзіндік құнына және аяқталмаған
өндіріс калдығьша қатысты, өндіріске кететін шығын тізімдемесінде
көрсетілген индекстердің көмегімен оларға бөледі. Индекстер проценттік
катынаспен норманың өзгеру сомасын және калькуляция баптарының кимасындағы
норма бойынша сомаға нормадан ауытқуды анықтайды.
Өнімнің бір бірлігінің нақты құны шығын баптары бойынша нормативтегі
нормативті калькуляциядан жазылатын өнім бірлігінің өзіндік қүнының есеп
айырысу тізімдемесінде есептеледі, ал норманың өзгеру сомасы мен норімадан
ауытқу өндіріс есебінің тізімдемесінде көрсетілген индекстердің негізінде
анықталады.
Өнімнің нақты өзіндік қуны нормативті өзіндік құнға үстемелеу жолымен
немесе одан есептік кезеңде анықталған нормадан ауытқулар мен норманың
өзгеруін шегерумен есептеледі.
Стандарт-кост жүйесі бойынша шығын есебінің әдісі.
Стандарт - өндіріске аса кажетті машина және еңбек шығынындағы өнім
бірліктерінің саны немесе өнім (жүмыс, қызмет) бірлігінің өндірісіне бүрын
есептелген машина және еңбек шығыны.
Кост - бұл өнімнің бір бірлігін әзірлеуге кететін өндірістік
шығыееьщ ақшалай көрінісі.
Америкалық эдебиеттерде стандарт-кост ұғымы өндірістің тікелей
бүйымдарын реттеуге бағытталған бақылау аспабы ретінде баяндалады.
Стандарт-кост жүйесінің артықшылығы - өндіріс пен бұйымды өткізудің
болжалды шыгыны туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді, өнім бірлігінің өзіндік
құнын бұрын есептеу негізінде бағаны белгілейді, нормативпен аутқуларды
және оның эрбір басқару деңгейіндегі пайда болу себептерін бөліп көрсету
аркылы кіріс пен шығыс туралы есеп беруді жасайды.
Ауытқу - нақты және нормативті (жоспарлы) шығындардың арасындағы
айырмашылык. Болжалды шығындар форманың ішінде ёсептелген стандарттар
(нормалар және нормативтер) негізінде анықталады.
Жоспарлау және есеп объсктісіне өндірістің заттай негізін құрайтын
өнім жатады.
Барлық стандарттар жиынтығы үш топка бөлінеді:
• баға деңгейінің есебіне қабылданғанға байланысты:
1) идеалды - әлдеқайда қолайлы (жайлы) баға тарифі, еңбекакы
мөлшерлемелері және үстеме шығындардың сметалық мөлшерлемелері;
2) қалыпты - экономикалық кезең ішінде орташа бойынша болады;
3) ағымдық - нақты есептік кезеңдегі болжалды есеп айырысу;
4) базистік - жылдың басында белгіленеді және жыл бойы өзгеріссіз калады
(негізінде баға индексін есептеуде қолданылады);
• қуаттылықты пайдалану деңгейіне қарай:
1) теориялық - кэсіпорын оны жақсы немесе идеалды орындаумен қол
жеткізгені. Олар қуаттылықты толық пайдалануға, нормативті
көлемге, демалыс уақытына (ақау, жүмыссыз бос тұру, бүліну уақыт шығындары
қарастырылмайды) негізделген кәсіпорынның мақсаттары болып табылады;
2) өткендегі орташа орындау - статистикалық жүмыссыз бос тұру, бүліну,
яғни өткен кезеңдегі барлық кемшіліктер есепке алынады;
3) қалыпты орындау - алдағы кезеңдегі норма кернеуінің
болжалдық орташа деңгейінде қарастырылады;
• өнім шығару көлеміне қарай:
1) теориялық – кәсіпорынның теориялық қуаттылығы алдын ала анықталып
қойылған. Оларға қол жеткізу мүмкін емес немесе бір жолға тәртіппен қол
жеткізуге болады;
2) практикалық - кәсіпорын жаксы орындаумен қол жеткізеді,
накты қол жеткен шығарылым деңгейіне негізделеді және болмай
қоймайтын шығындарды жібереді;
3) қалыпты - кезең ішінде өндірістің жоғары және төменгі
көлемінің орташа шамасында өнім шығарылымының қол жеткізген
деңгейінде есептеледі;
4) болжалды - өнім шығарылымының болжалды көлеміндегі
өндірістің нақты шарты негізінде есептеледі.
Бұл сипаттамалар мынаны көрсетеді: америкалықө фирмаларда шыгын
баптары бойьшша стандарттарды белгілеудің эр түрлі тәсілдемелері бар.
Алайда кабылданған стандарттың жаңа тэсілдемесінде өндіріс процесі
басталғанға дейінгі стандартты өзіндік қүн картасында бухгалтерияда
қорытылады. "Картаны бұйым, тапсырыс бойынша, бұл бұйым, тапсырыстарды
дайындауға катысатын өндіріс бөлімшелері бойынша жасалады.
Стандарт-кост жүйесі - тікелей шығындарды басқару құралы. Бұл
жүйенің бірнеше нұсқаларын пайдаланады:
1-ші нұсқа. Шығындар 8010 Негізгі өндіріс шотының дебетіне жиналады және
стандартты қүн бойынша бағаланады, ал аяқталмаған өндіріс - стандарттьт құн
бойынша бағаланады.
2-ші нұсқа. 8010 Негізгі өндіріс шот дебетінде қорытыланған шығындар
нақты құн бойынша бағаланады, ал 8010 Негізгі өндіріс шот кредиті есептен
шығарылады. Дайын өнім стандартты құн бойынша бағаланады. Аяқталмаған
өндіріс нақты шығынның ана немесе мына жаққа ауытқуы қоса ескерілетін
стандарттық құн бойынша бағаланады.
Америакалық фирмалар эдетте стандарттықтан болатын нақты шыгын
ауытқуының өзіндік құнына жатқызбайды, Өнімді (жұмыс, қызмет) сату бойынша
шығындар шотына есептен шығарады. Бұл жүйеде басқару мақсатында нақты,
жоспарлы немесе нормативті шыгындарды салыстыру арқылы өндіріс шығынын
талдауда ауытқуларды анықтаудың маңыздылыгын қандай мэселелерді шешуде
пайдаланғанын, олардың не көрсететінін ескеру үшін эрдайым бірнеше елеулі
ауытқуларды карастырады.
Абзорпшен-костинг және директ-костинг әдістері толығы осы
курстық жұмыста қаралған.
II. Өнімнің өзіндік анықтау жүйелерінің жалпы сипаттамасы:
абзорпшен-костинг және директ-костинг.
Толық өзіндік құн калькуляциясы немесе абзорпшен-костинг.
Дәстүрлі отандык есеп үшін өндіру және өнімді сатумен байланысты
кәсіпорынның барлық шығындарын өзіне енгізетін әдісін толық өзіндік құның
калькуляциясы деп атайды.
Калькуляциялаудың бұл жүйесі негізінен күрделі қүрылымы бар ірі
шаруашылық субъектілерінде қолданады. Бүл әдістің мәні отандык кәсіби
әдебиеттерінде өте жақсы зертелгеніне байланысты, біз оны қыскартылған
нысанында карастырамыз. Бірінші кезекте өндіріске кеткен шығындар есебінің
кезендерін анықтайық.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығындар есебінің техникасы
мен әдістемесінің барлық айырмасына карамастан, жалпы алғанда, олар
экономикалық тұрғыдан „шығындар - өндіру - табыстар" кағидасын жүйелі түрде
жүзеге асыруға негізделінген. Бұл процес өзіндік қү-нды баскару мәселелерін
шешуге, яғни өндірістің тиімділігін анықтауға, ресурстардың барлық түрлерін
пайдалануын бақылауға, оларды үнемдеу резервтерін іздестіруге бағытталған.
Шаруашылық субъектілер толық өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялау
процесі негізінен келесі кезеңдерден түрады:
• калькуляциялау және шығындар есебінің объектілері бойынша калькуляциялық
баптар шеңберінде бастапқы шығындарды жинау, топтастыру және
талдап тексеру;
•ақаудың түпкілікті өзіндік кұнын анықтау;
• жанама өнім мен өндіріс қалдықтарын бағалау;
•аяқталмаған өндірісті бағалау;
•дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс шығындарының арасын айыру;
•өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеу.
Шаруашылық субъектілерінде калькуляциялау процесі, өнімді сату мен
өндіріс шығындарының есебін және жоспарлаудың жалпы әдістемесін жасау үшін
үйымдастырылады. Ол өнімнің өзіндік кұнын есептеудің әдістемелі біртүтастын
қаматамасыз ететін жалпы қағидаларді сақтауды және калькуляциялаудың
мәліметтерін талдау үшін бар мүмкіндіктерді пайдалануды, сондай-ақ
кәсіпорынның да және оның жекелеген ішкі өндірістік буындарының да
жүмыстарын бағалауды талап етеді.
Ондай қағидалар болып мыналар табылады:
• ғылыми негізделген өндіріс шығындарының жіктемесі;
• шығындар есебінің объектісін калькуляциялау және калькуляциялық
бірліктерін белгілеу;
• жанама шығындарды тарату әдісін таңдау;
• кезендер бойынша шығындарды айыру;
• өзіндік күнның калькуяциялық бірлігін есептеудің әдістерін тандау.
Бүл жалпы қағидалар жекелеген кәсіпорындарында өндірістің ерекшелігі
мен саланың спецификасын (немесе өзгешелігі) ескере отырып айқындалады.
Шаруашылық субъектілерде болатын калькуляциялау процесінің негізгі
міндеттері болып мыналар табылады:
• жекелеген өнім (жұмыс, қызмет) түрлернің бірліктерінің нақты өзіндік
құнын анық есептеу;
• шығындар нормативтері мен әрекет етуші нормаларды сақтау және өзіндік
кұнның деңгейіне бақылау жасау;
• өнімдердің рентабельділігін және оның деңгейіне әсер ететін факторларды
анықтау;
• шығындарды алынған нәтижесімен салыстыру жолымен, кэсіпорынның да,
жекелеген ішкі өндірістік кұрылымның (өндіріс, цехтар, белімше, бригадалар)
да жүмыс тиімділігін бағалау;
• өнімнің өзіндік құнын- төмендететін резервтерді анықтау және пайдалану
т.б.
Өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялау мен өндірістік шығындар есебінің
әдістері деп өнімнің калькуляциялық бірлігін есептеу үшін, қолданылатын
әдістер жүйесі түсіндіріледі.
Енді осы шығьшдар есебінің әдістерінің жіктелуін келтірейік:
1) өндірістік процеске қатынасы бойынша:
•тапсырыстык;
•процестік (бөліністік);
•жай (бір-екі сатылы жай, көпсатылы жай);
•баптары бойынша
•кешенді.
2) калькуляциялау объектілері бойынша:
•өнім (бұйым, тауар, қызмет, жұмыс)
•процесс
•бөлініс
•тапсырыс
3) шығындарды бақылау жеделдігі бойынша есеп пен
калькуляциялауы: нақты, нормативті және жоспарлы (болжамды) болып
ажыратылады.
Қазіргі уақытта, экономикалық эдебиеттерде, тіптен бүрындары да
„Өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялаудың толық әдісі " нақты өмірде, тап
осындай үғым туралы әр қилы пікірлер бар. Ол тек өзіндік құнның
калькуляциялаудың нақты әдісі ретінде ғана баршаға мэлім болған.
Сонымен бірге, шын мэнінде және нақты өмірде калькуляциялаудың нақты
әдісі деген де үғым жоқ (ол ағымдағы әдіс ретінде ғана белгілі), ал ол
типтік әдіске жатпайды, типтік тек үшеу - талсырыстық, процестік және
нормативтік. Біздің пікірімізше толық деген сөз эдепті емес, ол бар
болганы шығындарды сіңіруді (таратуды) ғана білдіреді, бірақ ол
калькуляциялаудың әдісі емес. Калькуляциялаудың кез келген әдісі не нақты,
не жоспарлы немесе екеуі де бір мезгілде болып келеді, бірақ осы соңғы,
яғни "будандастырылған" тек басшының ұсынысымен жасалынады. Сондықтан,
менің пікірімше, толық деген сөз — бар болганы қагида ғана, яғни ол
өзіндік құнның толық есебі, шығындарды үтымды басқару үшін және ақпараттың
деңгейін көрсету үшін жасалынған қызмет.
Осы әдістің шеңберінде шаруашылық субъектілері өнімді өндіру мен
сатуға байланысты барлык шығындарын, олардың түрлеріне яғни: тұрақты және
айнымалы, тікелей және жанама болуына қарамастан тұтас енгізіледі және оның
салдарын яғни „толық өзіндік құнды" сатылатып өнімнің багасын анықтау үшін
база ретінде ешқандай пайдалануға болмайды. Осы әдіске карағанда директ-
костинг жүйесінде тікелей шығындар ешбір киындысыз өнім түрлері бойынша
таратылуы мүмкін, тек онда жанама шығындарға катысты мэселелер туындайды.
Өнімнің толық калькуляциясы жанама шығындарды өнім түрлеріне жатқызуды
үйғарады. Өнімнің жекелеген түрлері бойынша жанама шығындарды тарату тек
жуық шамамен жасалынуы мүмкін. Бүндағы мәселе мынада: бүл шығындарды (сөз
жанама шығындар туралы болып отыр) тікелей емімге жатқызу мүмкін емес,
бастапқыда ол жауапкершілік орталықтары бойынша бөлінеді, сосын өиімнің
өзіндік қүнына пропорционалды түрде таңдап алынған бөлу базасына кәшіріледі
(1 сурет), нәтижесінде эр түрлі бөлімшелерде өзіндік құнның әр түрлі
деңгейлері болуы ықтимал.
1 сурет. Толық калькуляциялау.
Тарату (бөлу) базасы ретінде өте жиі өндірістік жұмысшылардың еңбек
ақылары, өндірістік өзіндік кұны және т. б. қолданылуы мүмкін өнімнің толық
өзіндік күны бойынша әдісінде, өнімді шығару көлемі өзгерсе, онда өнім
бірлігінің өзіндік құны да өзгереді. Егер шаруашылық
субъектілер сату мен өндіруді ұлғайтса, онда өнім бірлігінің өзіндік құны
төмендейді, егер де шаруашылық субъектілер шығару колемін азайтса -өзіндік
кұны өседі. Осыдан келіп, қыскаша қорытсақ, аяқталмаған өндірістің
бағалануы мен өндіріс деңгейіне тэуелді етеп алынған шығындардың есептелуі,
олардың екі рет таратылуына, нетижесінде өзіндік құнның бұрмалануына
экеледі. Шығындарды бағалаудың бұндай дэстүрлі түрі шешімді кабылдауға және
бақылауға сәйкес келе бермейді.
Айнымалы шығындар жүйесі бойынша өзіндік құн калькуляциясы немесе
директ-костинг.
1936 жылы американдық Д. Харрисон енгізген Директ-костинг немесе
Директ-кост атауы тікелей шығындардың есебі деген мағынаны білдіреді. Ол
жүйенің нақты мәнін көрсетпейді, директ-костингтің ең бастысы тұрақты және
айнымалы шығындардың жеке есебі мен басқарудың әсерлілігін көбейту үшін
оның барлық мүмкіндіктерін қолдануды ұйымдастыру. Сондықтан бұл шығындар
есебінің жүйесін varlable costing - айнымалы шығындар есебі деп атайды.
Директ-костинг жүйесі негізгі шығындарды өндіріс көлемі бойынша
тұрақты және айнымалы шығындарға бөлу болып табылады.
Айнымалы шығындарга өндіріс көлемінің өзгерісінен тікелей және жанама
болсын, тәуелді болатын шығындар жатады. Мысалы, өнімді дайындауға кететін
шикізаттар мен материалдар шығындары, өндірістегі жұмыскерлердің еңбекақысы
және т.б
Тұрақты шығындар дегеніміз - өндіріс көлемінің кезінде шығындардың
жалпы сомасы өзгермейтін шығындар. Оған барлық үстеме шығындар жатады.
Уақыт өткен сайын тұрақты шығындар өсуі мүмкін. Мысалы инфляция кезінде,
бірак өндіріс көлемі арқылы емес.
Кейбір шығындар айнымалы және тұрақты шығындардың қосындысынан тұрады.
Оларды бөлшектік айнымалы шығындар деп атайды.
Шығындарды өнімнің (орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің)
өзіндік құнына толық енгізу тұрғысынан толық өзіндік құн есебінің жүйесі
шыгындарды тиімді басқаруға кажетті ақпаратпен голық қамтамасыз етпейді.
Сондықтан халықаралық практикада директ-костинг шектеулі өзіндік құн есебі
жиірек қолданыла бастауының себебі сол.
Бұл жүйені шығын обьектілері бойынша толық емес, шектеулі өзіндік құн
жоспарланатын және ескерілетін калькуляциялауға баламалы, дэстүрлі отандық
әдістердің бірі деп карауға болады. Бұл жағдайда озіндік құн тек өзгермелі
шығындар бөлігінде ғана ескеріледі және жоспарланады. Шығындардың қалған
бөлігі (тұрақты шығындар) калькуляциялауға енгізілмейді, оқтын-оқтын
есептік кезең ішіндегі қаржылық қорытындыларға есептен шығарылады.
Өзгермелі шығындар бойынша сондай-ақ қорлар, қоймадағы дайын өнім
қалдыктары және бітпегеы өндіріс бағаланады.
Мұндай эдетті іс жүзінде қолданған алғашқы кезеңдерде өзіндік құнға
тікелей шығыстар кіргізілетін, ал жанама шығыстардың барлық түрлері тікелей
қаржылық қорытындыларға есептен шығарылатын. Кейіннен директ-костинг
өзіндік құн тікелей өзгермелі шығыстар бәлігінде ғана емес, өзгермелі
жанама бөлігінде де есептелетін есептік жүйеге өзгеріп айналды, ауысты.
Соған орай атауда біраз шарттылықа жол берілген.
Қысқартылған өзіндік құн есебінде тұрақты жалпы өндірістік және
жалпышаруашылық шығыстар есепке қатыспайды. Мұндай шығыстар өнім түрлеріне
бөлінбей, жалпы сомамен өткізілген өнімнің өзіндік құнына толығымен
кіргізіледі және есепті кезең соңында сенімді өткізуден түскен түсімді
азайту үшін тікелей есептен шығарылады.
Директ-костинг жүйесінің негізіне салынған басты принцип -өзгермелі
және тұрақты шығындарды жеке есептеу мен тұрақты шығындарды есепті кезецнің
зияны деп тану.
Бұл жүйе эрқилы елдерде әр түрлі аталады. Германия мен Австрияда
бірен-саран шығын есебі немесе жабу сомасы, Ұлыбританияда - маржиналды
шығындар есебі, Францияда -маржиналды есеп термині колданылады.
Өзгермелі, тұрақты, жартылай өзгермелі, жартылай тұрақты
терминдері өндірістік қызмет көлемін өзгертуде шығындар тәртібіне сипаттама
беру қажет болған жағдайларда қолданылады. Тұрақты және өзгермелі шығындар
арасындағы айырмашылықтарды айқындағанда қарастырылатын уақыт кезеңін
ескеру қажет. ¥зақ уақыт мерзімі үшін (бірнеше жыл барлық) йшгындар
өзгермелі болады. Қысқа уақыт (бір жыл) үшін шығындар тұрақты немесе
өндіріс өзгерістеріне қарай өзгермелі болады. Бүл жиынтық өзгермелі
шығындардың өндіріс көлеміне желілік байланыстың барлығы туралы жорамал.
Өзгермелі шығындар - тұтастай алғанда өндіріс көлемінің әзгеруіне тура
сайма-сай өзгереді, бірақ өнім бірлігіне шаққанда түрақты болып табылады.
Тұрақты шығындар өндіріс көлеміне қатысты өзгермейді, бірак өнім бірлігіне
есептегенде өзгереді.
Алайда шығындардың көпшілігі жартылай өзгермелілерге, біреуі үлкен
деңгейде, баскалары әз деңгейде өндіріс көлеміне байланысты катысты болады.
Өзгермелі шығындар түрлері:
- тікелей материалдық
- тікелей еңбек
- технологиялық мақсаттарға жұмсалатын тұрақты шығындарға:
- жалпышаруашылык мақсаттағы негізгі құрал-жабдықтардың
амортизациясы
- басқару кызметкерлерінің еңбекакысы
- жал төлемі
- басқару шығыстары басқа баптарының көпшілігі
Аралас, яғни жартылай езгермелі, жартылай тұрақты шығындарға
жатады:
- материалдық-техникалық қызмет ету
- телефон шығындары
- жылытуға шығын шығару
Басқарудың директ-костинг технологиясының мэні өндіріс шығындарын
калькуляциялау мен өндіріс көлемін шығын және кірістермен байланыстыру
аркылы пайданы есептеу тәсілдемесіне негізделеді. Бұл үшін жеткілікті
дәрежеде шартты түрде жинақталған шығындарды тікелеймен ұқсастырылатын
өзгермелілерге және жанамамен үқсастырылатын тұрактыларға бөледі.
Өндірістік шығыстарды саралау (дифференциялау) пайда көлемінің өнімді
өткізу көлеміне байланыстылығын анықтауға және осы негізде өзіндік қүнды
басқаруға мүмкіндік береді.
Тікелей шығындарды дайын бұйым түрлері бойынша қорытады, жанамаларды -
жеке шотта жинайды және олар пайда болған есепті кезеңнің жалпы қаржылық
нэтижелеріне есептен шығарады. Егер әрбір бүйым бойынша түсім сомасынан
өзгермелі шығындарды шығарып тастаса, онда осы бүйым бойынша маржиналды,
табыс (брутто пайда) аламыз. Барлық бұйым бойынша брутто пайда қосындысында
түрақты шығындардың жалпы шамасын жабуға арналған пайданың жалпы сомасын
аламыз.
Өзіндік күнды директ-костинг жүйесі бойынша калькуляциялау
технологиясы өндірістің кез-келген өндіріс көлеміндегі тұрақты шығыстардың
өзгермейтін шамасын көздейді.
Осыған орай, бүл жүйенің бірқатар жормалдары бар. Өзіндік күнды директ-
костинг жүйесі бойынша калькуляциялау түрақты шығыстардың өндірістің кез-
келген көлемінде өзгермейтін шамасын алдын-ала қарастырады, сондықтан
басқару есебінде негізгі назар түрақты шығыстарға аударылады. Барлық
деңгейдегі менеджерлер оларды бақылауды қамтамасыз етуге тиіс.
Қазіргі таңда элемдік практикада директ-костинг әдісінің екі нүсқасы
қолданылады:
- Қарапайым директ-костинг - ол есепке тек қана айнымалы
шығындарды есепке алумен сипатталады.
- Жетілген директ-костинг - мұнда өзіндік құнға
айнымалы шығындармен қатар өндіріс және өткізу бойынша
тікелей түрақты шығындар да қосылады.
Қарапайым директ-костинг құрылысы:
Өткізу көлемі
- ( азайту )
Айнымалы шығын
= ( тең )
- ( азайту )
- ( тең )
Бірінші сатыда дайын өнім өндіру көлемі мен айнымалы шығындар
арасындағы байланыстар орнатылады, жекелеген бұйымдар өндірісінің
рентабельділігі анықталады. Екінші сатыда жиынтық айнымалы шығындар эрбір
сатылған өнімдерден алынған үлеспен салыстырылады, нәтижесі жалпы өндіріс
пен сатудың рентабельділігін көрсетедіі. Демек, бұл әдіс сауда-саттыққа
бағытталған болып табылады. Сауда көлемі үлкен болған сайын кэсіпорын
соғұрлым көп пайда алады. Дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс айнымалы
шығындар бойынша есептеледі. Бүндай жүйе кэсіпорынды сату көлемін ұлғайту
мүмкіндіктерін іздестіруге талпындырады.
Жетілген директ-костинг әрбір өнім бойынша маржаны анықтауға
негізделген қарапайым директ-костингтің жетілген түрі. Өнімдерге үлес
әдісін қолдану олардың эрқайсысының тұрақты
шыгындарды жабуға қатысуын, яғни үлесін анықтауға
мүмкіндік
береді.
Сатудан түскен табыс - Айнымалы өзіндік құн =
= 1 — маржа ( -) минус
Тікелей тұрақты шығындар
= 2- маржа (-) минус
Жанама тұрақты шығындар
Негізгі қызмет табысы ( зиян )
Жетілген директ-костингтің принциптері:
- Шығындар, өткізу және нәтижелер қызмет сегменттері бойынша
есептеледі, бұл ақпарат барлық ішкі және сыртқы сегменттерге жеткізіледі.
- Сегментке тікелей апаруға болатын шығындарды жанама бөліп
тарату әдісін қолданбай-ақ оған тікелей апаруға болады.
- Айнымалы және тікелей тұрақты шығындарды есептеу негізінде
бірнеше маржа аныкталады.
III. Абзорпшен-костинг жүйесінде өзіндік құнды калькуляциялау және
операциялық пайданы анықтау.
Негізгі материалдар шығындары тікелей шығындардың бірінші элементі
болып табылады (көмекші материалдар жанама шығындар құрамында ескеріледі).
Материалдардың нақты өзіндік құны оларды сатып алуға кеткен
шығындарымен анықталады, ал осы шығындардың қатарына: жабдықтаушылардың
босатқан ресурстарын несие ретінде пайдаланғаны үшін төленетін пайыздары,
комиссиондық сыйакылар, жабдықтау ісін ұйымдастырып жүргізгені үшін
төленентін төлемдер, тауарлы биржалар қызметтерінің құны, кеден баждары,
басқа ұйымдардың күшімен жүзеге асырылатын жеткізу және тасымалдау
шығындары жатады.
Негізінен калькуляциялаудың мэнін жан-жақты зерттеу үшін, бірінші
кезекте, ондағы колданатын бағалау әдісімен де танысқан жөн. Бірінші болып
орташа деңгейде алынған (немесе орташа өлшенген) әдісі, ФИФО, сосын ЛИФО
сипаттаудан бастаймыз.
Орташа өзіндік кұн бойынша қорларды бағалау әдісі шаруашылықтың есеп
саясатында алдын ала жазылады, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
материалдар есебінің негізгі ережелерінде келтірілген тәртіпке сейкес
қабылданады да, содан соң барып оның қодданылуы мүмкін.
Қорларды бағалаудың ФИФО әдісінде материалдық ресурстардың сатып алу
жүйелігін сақтай отырып, есепті жылдың бойыііда қолда-нылады. Демек,
өндіріске бірінші келіп түскен ресурстар, ай басындагы күндылықгардың қүнын
ескере отырып, сатып алу мерзімі бойылша, біріншінің езіндік қүны бойынша
бағаланады. Осы әдісті қолдануда есепті кезеңнің аяғында коймада бар
материалдық ресурстарды бағалау, сатып алу кезіндегі соңғылардың нақты
өзіндік құны бойынша жүргізіледі, ал сатылгаы өнімнің (жұмыс, қызмет)
өзіндік құнында сатып алу кезінде бүрынғылардың құны ескеріледі.
ЛИФО әдісінің ФИФО әдісінен айырмашылығы, өндіріске (сатуға) бірінші
болып келіп түскен ресурстар, сатып алу жүйелігін сақтай отырып соңғылардың
өзіндік құнымен бағалануы тиіс. Осы әдісті қолдануда есепті кезеңнің
аяғында қоймада бар материалдық ресурстарды бағалау, сатып алу
кезіндегі бұрынғылардың нақты өзіндік құны бойынша жүргІзіледі, ал
сатылған өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнында сатып алу кезінде
кейінгілердің кұны ескеріледі.
Аталған үш әдістің мәні келесі мысалда келтірілген.
Мысал. 1 кестеде, қаңтар айындағы материалдардың қалдықтары,
келіп түскендері және шығындары туралы ақпараттар келтірілген.
Ақшалай түрінде жұмсалған материалдардың 300 бірлігінде
қалдықтарын бағалау үшін, кестеде келтірілген
мэліметтерді қолданамыз.
80 Кесте: Қаңтар айындағы материалдар қозғалысы туралы бастапқы
мәліметтері.
Материалдар қозғалысы Саны, бірлікБағасы, Сомасы, а.б.
а.б.
01.01. қалған қалдық 100 100 10000
05.01. сатып алынды 100 110 11000
15.01. сатып алынды 150 120 18000
20.01 . сатып алынды 110 130 14300
25.0 1 .сатып алынды 120 140 16800
Келіп түскен материалдардың 580 70100
жиынтығы (қалдыктарымен бірге)
Шығыс _ ?
01.02. қалдық 280 - ?
Қорлардың орташа өзіндік құны есептік кезең басындағы бар корлар мен
осы кезеңде сатып алынған барлық қорлардың орташа құнына тең деп
түсіндіріледі.
Бірліктің орташа құны мынаған тең болады: 70100:580=120862 аб.
Сәйкесінше, кезең соңында қалған қалдықтардың (01.02. 2001) құны
мынаған тең болады:
280*120862=33841,4 аб. *
Каңтар айында жүмсалған материалдардың кұны мынаны қүрады:
300*120862=36258,6 аб
Егер біз бүдан қорытынды жасасақ, онда тек кана материалдардың орташа
қүны эрбір жаңа түсімдерден кейін қайта есептелінгені алынады және осы
перманенттік орташа өзіндік құн бойынша келесі түсімдерден кейін белгілі
бір күнге (нақты датаға) шығындары бағаланады. Бүл үшін тағы да бір мысал
келтіріп көрейік.
Мысалы 07.01 күні 50 бірлік санында (көлемінде) материалдар жүмсалды
делік, ал ол 16.01 күні 150 бірлікке жетсе, соңында ол, яғни 22.01 күні 100
бірлікті кұрады. Алынған ақпараттарды және материалдардың орташа өзіндік
қүнымен орындалған есептерді 2 кестеге түсіреміз.
2. Кесте. Материалдар қозғалысы және оларды бағалау.
Материалдар қозгалысыСаны, Бағасы, Сомасы, Бірліктің орташа
бірлігі а.б. а.б.(1*2) өзіндік
Құны а.б. (31)
А 1 2 3 4
01.01. қалдык 100 100 10000 11000100
05.01 . сатып алынды 100 110 21000 -
06.01 . калдық 200 - 5250 105
07.01. шығындар 50 105 15750 18000-
08.01. қалдык 150 - 33750 16875105
05.01. сатып алынды 150. 120 16875 14300-
06.01. калдықтар 300 - 31175 11990112,5
16.01. шығындар 150 112,5 19185 16800-
17.01 . қалдық 150 - 115,5
20.01 . сатып алынды 110 130 -
2 1 .0 1 . қалдық 260 - 119,9
22.01. шығындар 100 119,9 -
23.01. қалдык 160 - 119,9
25.01 . сатып алынды 120 140 -
01. 02. қалдық 280 - 35985 128,5
Орындалған есептеулер материалдардың қорларын бағалауға мүмкіндік
береді. Бұл есептеу бойынша материалдың қоймаға өтетін қорлары 280 бірлікті
құрады, ал ол 35985 ақшалай бірлік сомасын береді, олай болса, оның ай
бойындағы қорларының шығысы мынаған тең;
70100-35985=34115 мың аб.
Ал енді осы екі вариантты салыстырып көрейік: екінші варианты аса
күрделі есептеулерді қажет етпейді, бірақ олар материалдардың қалдықтарын
және шыгыс қунын анық бағалауға мүмкіндік береді. Бірақ осы соңғы есептеуді
іске асыру үшін компьютерлік техниканы пайдаланудың қажеттілігі туындайды.
ФИФО әдісіне сәйкес осы қорлардың өзіндік кұны, бірінші алынғандардан
қалыптасады және осы біріншілер, есептен (қорлар күрамынан) бірінші болып
шығысқа шығарылады. Біздің мысалда, қаңтар айында материалдардың жалпы
шығыны 300 бірлікті құрады, олардың бағалануы келесідей түрде болады:
100 бірл. X 100 = 10000 мың аб
100 бірл. X 110 = 11000 мың аб
100 бірл. X 120 = 12000 мың аб
Жиынтығы: 33000 мың аб
Ай аяғында қалған қорлар құны:
70100 - 33000 = 37100 мың аб
Бұл соманы басқа турде де алуға болады:
120 бірл. X 140 = 16800 мың аб
110 бірл. X 130 - 14300 мың аб
50 бірл. X 120 = 6000 мың аб
жиынтығы: 37100 мың аб
ЛИФО әдісіне сәйкес, корлардың өзіндік қүнын, соңғы алынғандары
бойынша белгілейді және осы соңғылар бірінші болып шығысқа шығарылады,
сәйкесінше колдағы қалған корлардың өзіндік құны бірінші кезектегі сатьш
алынғандардың өзіндік құны бойынша анықталады.
Осы әдісті колдана отырып, 300 бірлікке материалдар шығыны келесідей түрде
бағаланады:
120 бірл. X 140 = 16800 мың аб.
110 бірл. X 130 = 14300 мың аб.
70 бірл. X 120 = 8400 мың аб.
Жиынтығы: 39500 мың аб.
Қоймадағы 280 бірлігі бірінші сатып алынғандардың өзіндік құны бойынша
багаланып материалдардың коймада қалдықтары анықталады:
100 бірл. X 100 = 10000 мың аб.
100 бірл. X 110 = 11000 мың аб.
80 бірл. X 120 = 9600 мың аб.
Жиынтығы: 30600 мың аб немесе
70100 - 39500 = 30600 мың аб.
Сонымен, қаңтарда кәсіпорын әз өнімін сатқаннан алған түсімі 100000
мың аб. құрады делік. Егер шартты түрде өндіріске босатылған материалдар
қаңтарда сатылған өнімнің әзіндік құнына толық енді деп жорамалдасақ, ал
басқа шығындар өндірісте болған жок десек, онда біз келесі көрсеткіштерін
аламыз (мың аб)
(кесте 3).
Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады: инфляция жағдайында салық
салу түрғысынан басымды болып ЛИФО әдісі табылады. Материалдық қорларды
бағалау үшін, шаруашылық субъектілері өзінің мүлкі мен табысына салынатын
салықтарды үнемдейді, бірақ бүл кезде қорлардың құны дүрыс бағаланбайды,
яғни олар төмендетіліп көрсетіледі.
ФИФО әдісін қолдану барысында біз, керісінше, шаруашылық
субъектілеріне таза табыстың максималды деңгейін аламыз және оның сырткы
көрінісі мейлінше тартымды болып келеді, өйткені ондағы табыстың деңгейі
аталған әдістің қағидасына сәйкес есептелінеді.
З.Кесте. Қорларды бағалаудың салыстармалы-экономикалық
талдау әдісі.
Орташа өзіндік құн әдісі
№ Көрсеткіштер
Жай Перманентті ФИФО ЛИФО
(қарапайым)
1 Өнімді 100000 100000 100000 100000
сатудан түскен
2 түсім Жүмсалған 36258,6 34115 33000 39500
материалдың құны
63741,4 65885 67000 60500
3 Табыс(1-2) 33841,4 33985 37100 30600
4 Кезең
аяғындағы
қорлардың құны
Қорларды перманентті орташа өзіндік құны бойынша есептеген кезде
орынды және ыақты шындыққа біршама жақын нэтижелері алынады.
Өндіріске жүмсалған материалдарды бағалау үшін таңдап алынған әдісті
шаруашылық субъекгілері өзінің есеп саясатында суреттеледі.
Жұмсалған материалдык, ресурстардың құнын оларды пайдаланған есеп
шоттарына тарату (таратылуы) таңдап алынған бағалау әдісінің шеңберінде
анықталады және олардың эрбір түрлері бойынша орташа күны ескерілген және
шығыска шығарылған, материалдардың санымен ұштастылылып жүргізіледі.
Жекеленген бөлшектер мен операциялар бойынша материалдардың жақты
шығындарын анықтау үшін бухгалтерлер өздерінің алдына материалдардың
қозғалысы бойынша жасалатын күжаттардың айналымын жақсартуды, сондай-ақ
өндірістегі материалдардың жұмсалуының өзіндік есебін үйымдастыруды қояды.
Бүл қойылған мэселенің күрделілігі: жөнге қойылған өндірістік есептің
көмегімен материалдарды үнемдеу немесе олардың артық шығынын жедел
анықтаумен байланысты болып келеді.
Материалдарды пайдалану есебін үйымдастыруда бастапқы (немесе алғашқы)
күжаттарды толтыру және олардың көмегімен ендіріске босатылған
материалдарды бақылау сияқты жайларбың үлкен мэні бар. Ең көп таралған
болып, лимиттік (немесе қатал-шектелген лимиттік) карталары саналады, сол
бойынша өндіріске босатылған материалдарға бақылау жасалынады. Ол қүжатта
мыналар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz