Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың қылмыстық - құқықтық сипаттамасы
Ф.4-52
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
БаишевУниверситеті
Жақсылықова Г.Ғ
Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В030100 -- Құқықтану мамандығы
Ақтөбе, 2021жыл
Ф.4-53
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
БаишевУниверситеті
Қорғауға жіберілді
Құқық және жалпы білім беру пәндері
кафедрасының меңгерушісі _______
з.ғ.к., Сагиева Г.К.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
5В030100 -- Құқықтану мамандығы
Орындаған: Жақсылықова Гүлбану Ғабитқызы
Ғылыми жетеші: Телебеков Бақытбек Арықбаевич
заң ғылымдарының кандидаты
Aқтөбе,2021жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1.
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАР ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІНДЕ.
6
1.1
Кәмелетке толмағандардың құқықтық мәртебесі мен жағдайы ... ... ...
6
1.2
Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың заңнамалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..
11
2.
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАР, ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
19
2.1
Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
2.2
Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
2.3
3.
3.1
3.2
Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтар көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗҮШЫЛЫҚТАРДЫ АЛДЫН-АЛУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың жолын кесу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтармен күресудің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ..
42
46
46
53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
ҚОСЫМША
63
66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Баланың құқықтық мәртебесі мемлекеттік маңызы бар мәселелер қатарына жатады, бұл Қазақстан Республикасының Конституциясының 27-бабында көрсетілген, онда неке мен отбасы, аналық, әкелік және балалық шақ мемлекеттің қорғауында болатындығы туралы айтылған [1].
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ə. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы Нұрлы жол - болашаққа бастар жол атты Қазақстан халқына Жолдауындағы Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі -- деген бағытында Оқыту үдерісінің тəрбиелік құрамдасын күшейту қажет. Олар -- патриотизм, мораль мен парасаттылық нормалары, ұлтаралық келісім мен толеранттылық, тəннің де, жанның да дамуы, заңға мойынұсынушылық. Бұл құндылықтар, меншіктің қандай түріне жататынына қарамастан, барлық оқу орындарында да сіңірілуге тиіс. Көп ұлттылық пен көп тілділік осы құндылықтардың бірі жəне еліміздің басты артықшылығы болып табылады. Бұл біздің Конституцияның нормасы, оны бұзуға ешкімге жол берілмейді -- деп, еліміздегі жастар арасындағы қылмыстылыққа тосқауыл болатын тəрбие жұмыстарына баса назар аударады [2].
Соңғы жылдары əлемнің көптеген мемлекеттерінде кəмелетке толмаған балалардың құқықтарын анықтауға жəне оларды қорғау тетіктерін күшейтуге үлкен мəн берілуде. Қазақстанда бала құқықтарын қорғау мен тəрбиелеуге байланысты бірнеше істер атқарылуда.
Кəмелетке толмағандардың мүдделерін, қорғалатын құқықтық қатынастарды реттейтін заңнамалық база құрылды. Кəмелетке толмағандарды тəрбиелеу тек қана отбасы мен мектептің манызды əлеуметтік функциясы ғана емес, ол бүкіл қоғамдық мəселе. Егер бала күнінен бастап балаға еңбекқорлық шыншылдық, отбасы мен қоғам алдында міндеттемесін, отанға деген сүйіспеншілігін үйретпесе, бала қуаныш қана сыйламай, сонымен қатар қайғыда алып келер анық. Кəмелетке толмаған баланың тəрбиесіне көңіл бөлмеу -- олардың тарапынан жасалатын құқық бұзушылықтар мен қылмыстылықтың негізгі себептерінің бірі екендігі анықталған.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілік көздейді [3].
Қазіргі кезде кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар арасынан зорлық-зомбылық, кәмелетке толмағандар саудасы, кәмелетке толмаған адамды қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға тарту, кәмелетке толмаған адамды жезөкшелікпен айналысуға тарту, сондай-ақ кәмелетке толмаған адамды тәрбиелеу жөнiндегi мiндеттердi орындамау жиі кездеседі.
Соңғы жылдары мұндай қылмыстар көбейіп келеді және статистика мұны растайды. Мысалы, кейбір аймақтарда кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы құқық бұзушылықтардың саны артып келеді.
Кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы қылмыстар Қостанай, Қызылорда, Маңғыстау, Алматы облыстарында байқалады. Жарияланған мәліметтерге сәйкес, 2020 жылы ҚР ҚК-нің 120-бабы бойынша 1004 құқық бұзушылық жасалды, оның 158-і кәмелетке толмағандарға қатысты.
Статистикалық мәліметтер кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы құқық бұзушылықтардың үнемі өсіп отыратынын көрсетеді.
Осы орайда, балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, оның ішінде балаларға қатысты зорлық-зомбылық пен қатыгездіктің алдын алу, олардың арасындағы суицид, құқық бұзушылықтар (буллинг) мәселелері бойынша, бала құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын және білім беру органдары мен ұйымдарын мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру бойынша БҒМ-нің құзыретін кеңейту бөлігінде қолданыстағы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөнінде ұсыныстар әзірлеу өзекті мәселелерге айналып отыр[4].
Қазақстан Республикасының заңнамасына ата-аналардың (заңды өкілдерінің) балаларды қараусыз қалдырғаны үшін қылмыстық жауапкершілігін күшейту;тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықтардың халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі жауапкершілігін күшейту; он сегіз жасқа толмаған адамдардың қоғамдық орындарға масаң күйде келуі, сол сияқты олардың алкогольдік ішімдіктерді ішуі, темекі және темекі бұйымдарын он сегіз жасқа толмаған адамдарға және адамдардың сатқаны үшін, сондай-ақ кәмелетке толмаған адамды масаң күйге дейін жеткізгені, заңды өкілдерімен бірге жүрмеген кәмелетке толмағандардың түнгі уақытта ойын-сауық мекемелерінде немесе тұрғын үйден тыс жерде болғаны үшін әкімшілік айыппұл мөлшерін ұлғайту бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу мәселелерін пысықтау қажеттілігі туындап отыр.
Зерттеудің мақсатыкәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқықбұзушылықтардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасын қарастыру, соынмен қатар ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Зерттеудің міндеттері.Зерттеудің мақсатына сәйкес, міндеттері келесідей болып келеді:
кәмелетке толмағандардың құқықтық жағдайынанықтау;
кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың ерекшеліктерінқарастыру;
кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың түрлерінанықтау;
кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың сипаттамасын қарастыру;
кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтар көрсеткіштерін талдау;
кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың жолын кесу бағыттарын саралау;
кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтар профилактикасын талдау.
Зерттеудің пәні.кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтарбарысында пайда болатын құқықтық қатынастар болып табылады.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың зерттеу объектісі кәмелетке толмағандар, оларға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың сипаттамасы.
Зерттеудіңәдістері.Дипломдық жұмысты жазу барысында логикалық, талдау, синтездеу, салыстырмалы тәсіл, тәжірибе жинақтау сынды әдістер қолданылды.
Зерттеудің теориялық негіздері. Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері, соның ішінде, Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 03 шілдедегі қабылданған Қылмыстық кодексі, Қылмыстық кодексінетүсіндірме, Баланың құқықтарын қорғауды күшейту, тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл және жасөспірімдер арасында суицидтің көбеюі мәселелерін шешу жөніндегі 2020 - 2023 жылдарға арналған жол картасын бекіту туралыҚазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы, сонымен қатар отандық және алыс жақын шет ел ғалымдарының, атап айтқанда Е.О.Алауханов, И.Ш.Борчашвили,А.Н.Ағыбаев, Н.О.Дулатбеков,С.М.Әпенов, Ы.Д. Дулатов, М.М.Оразәлиевтердің еңбектері қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Жұмыс материалдарын осы саладағы одан арғы ғылыми зерттеуге пайдалануға және оқу процесінде қылмыстық-құқықтық пәндер бойынша тиісті арнайы шеңберінде пайдалануға болады.
Зерттеудің құрылымы талапқа сәйкес кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАР ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІНДЕ
1.1 Кәмелетке толмағандардың құқықтық мәртебесі мен жағдайы
Кәмелетке толмағандар отбасымен қатар құқықтық категория ретінде айрықша көзге түсетін институттардың бірі. Елдегі әралуан сала реформаларының тиімділігі, артықшылығы немесе теріс ықпалы ең алдымен осы әлеуметтік топтарға қатысты теңерілетіні мәлім. Кәмелетке толмағандардың, отбасының әлеуметтік-экономикалық, жеке сипаттағы және басқа да құқықтары мен бостандықтарының, заңды мүдделерінің қорғалу, қамтамасыз ету және жүзеге асыра алу деңгейі қоғамдағы жалпы адам құқықтары мен бостандықтарының жай-күйін айқындау индикаторы іспеттес.
Әлеуметтік-демографиялық көрсеткіштерде назар аударарлық тағы да бір көрсеткіш - қалалық және ауылдық мекенде тұратын кәмелетке толмағандардың арақатынасы. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрілігінің мәліметтерінше, олардың арақатынасы соңғы үш жыл бойында миграциялық үрдістердің арқасында елуге-елу арақатынасында болып отыр. Көріп отырғанымыздай, кәмелетке толмағандар халықтың айтарлықтай қомақты бөлігін құрайды, оның әлеуметтік, экономикалық, саяси және басқа да жай-күйін анықтау нормативтік базаның да елеулі болатындығын айқындайды.
Кәмелетке толмағандардың құқықтық жағдайын айқындайтын нормативтік акттер саны да аз емес. Атап өтсек, бала құқықтарының әралуан қырлары неке (ерлі-зайыптылардың) және отбасы туралы кодексте, білім, бала құқықтары, мемлекеттік жастар саясаты туралы және т.б. заңдарда бекітілген. Яғни, отандық заңнамашы кәмелетке толмағандарды құқықтық қорғау мәселесін өз назарында ұдайы ұстайды дерлік.
Бүгінгі таңда мемлекет пен қоғам тарапынан жасөспірімдерді, оның ішінде кәмелетке толмағандарды құқық аясында имандылыққа, құқықтық тәртіпке баулуға арналған, сонымен бірге, олардың қалыпты дамуы мен тәрбиеленуіне жағдай жасауға бағытталған бірқатар іс-шаралар қабылдануда. Олардың қатарында бірқатар нормативтік құқықтық акттерді де атап өтуге болады.
Отандық құқықтық жүйеде кәмелетке толмаған адам ұғымының қолданылуының біркелкі еместігі көзге түседі. Әр құқық саласы өзі қарастыратын мәселеге қатысты осы санаттағы адамды аңғартатын терминологиясымен де, сол сияқты оған жатқызылатын адамдардың жасын анықтауымен де ерекшеленеді.
Кәмелетке толмағандардың жалпы құқықтық мәртебесі - қоғамның тең құқықты мүшесі ретінде әрбір адамның иеленетін құқықтары, міндеттері мен заңды мүдделерінің жиынтығы болып табылады. Осы мәселені шешу барысында оны мынадай бөліктермен қарастыруға болады:
1) психологиялық тұрғыда;
2) әлеуметтік тұрғыда;
3) заң нормалары негізінде.
Заң аспектісі тұрғысынан кәмелетке толмағандар дегеніміз - белгілі бір жас кезеңіне жетпеген тұлға. Және бұл кезеңнің шегі түрлі тарихи кезеңдер мен түрлі елдерде әртүрлі болды. Көптеген елдерде кәмелетке 18 жаста толады. Ал кейбір елдерде - кәмелеттік жас 21жас болып табылады. Кәмелетке толмаған деп 18 жасқа толмаған баланы айтуға болады. Қай жастан басталады деген сауалдың туындауы заңды да. Үш жаста да, бес жаста да, тіпті он жастағы баланы кәмелетке толмаған деп айтуға бола ма? Кәмелетке толмаған деген ұғым көп жағдайда заң терминологиясында қолданылады және қылмыстық жауапкершілік туындайтын жаспен байланыстырылады. Бұл жағдайда да бұл шек түрлі елдерде әртүрлі болады. Мысалы, Ұлыбританияда жауапкершілік 10 жастан басталады, Польшада - 13 жастан. РесейменҚазақстанда 14 жастан басталады.
Барлық құқық түрлері сияқты баланың жеке басына қатысты заңның да ерекше тақырып ретінде қаралуы немесе оның жасөспірім құқығы мен балаға байланысты мекемелерарасы қатынастар тарихы жағынан ортаға жаңа шығып келе жатқан ұғым екені белгілі. Адамзаттың пайда болуынан бастап өткен әр ғасырда қоғамның балаға деген көзқарасы да түрлі өзгерістерге ұшыраған. Сондықтан бала және оның құқығын қорғау сұрақтарын мәдениет пен құқықтың даму сатыларының ішінен зерттеу қажет.
Еліміздің балалар құқығын қорғау, әрі қарай дамыту үшін және мемлекеттік құқықтық саясатының біртұтастығын қалыптастыру мақсатында Елбасымыздың жанындағы адам құқығы жөніндегі Комиссия өзінің 2004 жылғы баяндамасында үкіметке ювеналдық юстиция жөнінде заң жобаларын дайындауды ұсынған. Сол ювеналдық юстицияға кіретін системалардың ішіне бала құқығымен айналысатын мемлекеттік құрылымдар мен ювеналдық соттар да көрсетілген.
Тәуелсіздікке қол жеткізген жылдар ішінде Қазақстанда балалар құқықтарын қорғау жөніндегі ұйымдардың дамыған желісі құрылды.Елімізде балалар мүддесін қорғаумен тоғыз мемлекеттік орган айналысады: Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі (ҚР БҒМ), Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі, Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі (ҚР ІІМ), Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, Қазақстан Республикасының Спорт және туризм министрлігі, Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі (ҚР МАМ), Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы мен Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бала құқығы жөніндегі комитетінің 33-ші арнайы сессиясының ұсыныстары негізінде 2006 жылдың қаңтар айында балалардың құқықтары мен заңды мүддесін қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Балалардың құқықтарын қорғау комитеті құрылды. 2007 жылдың қаңтарынан бастап ғылыми-зерттеу, ақпараттық-білім беру, мониторингтік және талдау жұмыстарын жүргізу мақсатында Балалардың құқықтарын қорғау департаменттері жұмыс істей бастады. Өмірде қиын жағдайға душар болған оқушыларға, студенттерге, ата-аналарға құқықтық,психологиялық көмек көрсету мақсатында балалар құқығын қорғау жөніндегі департаменттер негізінде сенім телефондары құрылды. Департаменттер қызметі ата-аналармен жұмыс істеу, кездесулер өткізу, жалпы мектептік ата-аналар жиналысы, ата-аналарға арналған буклеттер шығару және басқа да көптеген іс-шараларға ерекше назар аударады. 2001 жылы елдің барлық облыстарында облыстық, қалалық және аудандық деңгейлерде кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссия желісі құрылған болатын, 2005 жылы Кәмелетке толмағандардың ісі және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссия (КІК немесе комиссиялар) болып өзгертілді. Кәмелетке толмағандардың ісі және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі ведомствоаралық комиссия (ВАК) кәмелетке толмағандар арасында құқық бұзушылықтардың алдын алу мен қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын ала ескерту, балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау саласында мемлекеттік саясатты жүзеге асыруды қамтамасыз ету бойынша ұсыныстарды жасау үшін құрылды. 2004 жылы 9 шілдеде Қазақстан Республикасының №591-ІІ Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуын алдын ала ескерту туралы Заңы қабылданды, ол кәмелетке толмағандар арасында құқық бұзушылықтардың алдын алу мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуын алдын ала ескерту жөніндегі мемлекеттік органдарының қызметінің құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін анықтады. Мысалы, ҚР ІІМ облыстық және қалалық деңгейде бірнеше қызметкерлерден жиынтықталған, сондай-ақ аудандарда бір қызметкерден тұратын кәмелетке толмағандар ісі бойынша арнайы бөлімше (КІБ) құрылды.Баланың үйінен кетіп қалуы немесе оның өміріне қауіп төнген жағдайда отбасынан алып қойғаннан соң, ол Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейiмдеу және оңалту орталығына орналастырылады.
Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейiмдеу және оңалту орталығы желісі арқылы жыл сайын 10000 астам кәмелетке толмағандар өтеді. КТУОБОО Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігінің 2004 жылғы 25 желтоқсандағы N708 бұйрығымен бекітілген,Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігімен 2005 жылғы 17 қаңтарда N 3360 тіркелген Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтары туралы Ережелер негізінде жұмыс істейді.КТУОБОО кәмелетке толмағандар үшін қолайлы жағдай жасалған, тәрбие жұмыстарының жоспарлары бар, зардап шеккен балаларды оңалтуға бағытталған шараларды жүзеге асырады. Әрбір орталықта балалардың денсаулық жағдайын тексеріп отыратын психолог және дәрігерлер қызмет істейді.
Қазақстан Республикасында 2001 жылдан бастап кәмелетке толмағандармен жұмыс әдісін өзгерту мақсатында қылмыстық әділ сот жүйесінде Қазақстандағы ювеналдық әділет жобасы бойынша жұмыс жүргізіліп келеді, оның мақсаттары, міндеттері мен ұстанымдары анықталды. Қазақстандағы ювеналдық әділет келесі мамандандырылған қызметтерден тұрады: ювеналдық полиция, ювеналдық прокуратуралар,ювеналдық соттар, ювеналдық адвокатуралар, ювеналдық қылмыстық-атқарушы инспекциялар, әлеуметтік психологтар мен балалар құқығын қорғау бойынша аймақтық органдар. Ювеналдық әділеттің құрылымды тұжырымдамасын, соның ішінде әлеуметтік қызмет мекемелерін дамыту арқылы қабылдау, қоғамдағы тұрақтылықты нығайтуға, кәмелетке толмағандар ортасындағы шиеленістерді төмендетуге және қоғамда болып жатқан үрдістерге белсенді ықпал етуге мүмкіндік береді.
Қазақстанда ратификацияланған балаларға қатысты халықаралық құқықтық актілер.1989 жылы 20 қарашада қабылданған Бала құқықтары туралы Конвенция, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы Бала құқықтары туралы Конвенцияларды бекіту туралы Қаулысымен бекітілген. Бұл - Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі бекітілген алғашқы халықаралық құжаттардың бірі. 2002 жылдың 8 тамызында Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы Заң қабылданды. Қазақстан қосымша халықаралық құжаттарды ратификациялады:
- Бала еңбегінің аса нашар түрлерін жою жөніндегі шұғыл шаралар мен тыйым салу туралы Конвенция, Женева, 1999 жыл 17 маусым.(Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 26 желтоқсандағы Заңымен ратификациялаған);
- Балаларды саудалау, балалар жезөкшелігі мен балалардың арнайы шығармаларына қатысты баланың құқықтары туралы Конвенцияға факультативтік хаттама, Нью-Йорк, 2000 жыл 6 қыркүйек, (Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 4 шілдедегі Заңымен ратификациялаған);
- Балалардың қарулы жанжалдарға қатысуына қатысты баланың құқықтары туралы Конвенцияға факультативтік хаттама, Нью-Йорк, 6қыркүйек 2000 ж. (Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 4 шілдедегі Заңымен ратификациялаған);
- Мәжбүрлі немесе міндетті еңбек туралы Конвенция, Женева, 1930жылғы 28 маусым (Қазақстан Республикасының 14.12.2000 ж. Заңымен ратификацияланған);
- Жұмысқа қабылдауға арналған ең төменгі жас туралы Конвенция, Женева, 1973 жылғы 6 маусым (Қазақстан Республикасының 14.12.2000 ж.Заңымен ратификацияланған);
- Әйелдерді кемсітудің барлық түрлерін жою туралы Конвенция, 1979 жылғы 18 желтоқсан (ҚР 29.06.1998 ж. қосылу туралы Заңы).
1.2 Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың заңнамалық ерекшеліктері
Көптеген халықаралық-құқықтық құжаттар баланың құқықтарына ерекше назар аударады, оны қорғау өзіндік ерекшеліктерге ие, өйткені ол ерекше қорғаумен қамтамасыз етілуі керек, ал бала дамуына мүмкіндік туғызатын мүмкіндіктер мен қолайлы жағдайлар жасалуы керек. Заңдар қабылданған кезде баланың мүдделері бірінші кезекте тұруы керек. Бұл ережелер 1959 жылы кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғауға арналған Бала құқықтары туралы декларацияға енгізілді.
Балалық шақ проблемаларының маңыздылығы, кәмелетке толмағандардың жеке басының құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету халықаралық деңгейде мойындалғандықтан, ұлттық деңгейде де осындай процестер жүруде.
Құқықтық реттеудің мақсаттары мен қағидаларын анықтай отырып, заң шығарушы мүддені жүзеге асырудың кепілдіктерін белгілейді, ал заңнамалық актілер субъективті құқықтар беру, рұқсаттар мен тыйым салуларды белгілеу арқылы мүдделерді жүзеге асырудың құқықтық режимін белгілейді. Дегенмен, қызығушылық тудыратын тақырып римдік заң ғылымына бұрыннан белгілі болды, оның жетекші мотиві - еркін адамдардың әділ мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету. Бұл тәсілді көрнекті неміс заңгері Р.Иеринг түсініп, оны абстрактілі-теориялық түрде білдірді. Ол өз еңбектерінде қызығушылықты негізгі заңдық санат деңгейіне көтерді, осыған байланысты ол заңды түрде мүдделердің заң ғылымдарының атасы болып саналады.
Қазіргі уақытта осы саладағы зерттеулердің өзектілігі, сонымен қатар, кейбір ғалымдардың пікірі бойынша заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз ету, отбасы мен адамдардың денсаулығын сақтау саласындағы мәселелердің өткірлігі тез артып келе жатқандығымен байланысты. Бұл жағдайда заңның мүдделерді үйлестіру мен қорғаудың, теріс тенденцияларды еңсерудегі және жүргізіліп жатқан реформалардың динамизмін қамтамасыз етудегі мемлекет мақұлдаған құрал ретіндегі рөлі айтарлықтай артады.
Философия, әлеуметтану, психология, экономика және заң ғылымдарын қамтитын көптеген ғылымдарда қолданылатындықтан, қызығушылық, мүдде категориясы жалпы ғылыми категория болып табылады. Сонымен қатар, қызығушылықтарды зерттеумен айналысатын авторлар зерттелетін пән туралы бірқатар идеялар құрды: кейбіреулері қызығушылықты субъективті категория (адам санасының нәтижесі ретінде), ал объективті құбылыс (мүдделердің қалыптасуы) ретінде қарастырады бар қоғамдық қатынастар арқылы). Ғалымдар мен заңгер ғалымдардың көпшілігі қызығушылықтың объективті сипатын мойындайды. Сондай-ақ, бір көзқарас бар, оның шеңберінде қызығушылық объективті-субъективті құбылыс ретінде түсініледі (бір жағынан, ол адамға тәуелсіз мазмұн және санаға тәуелді форма ретінде әрекет етеді). Құқыққа қызығушылық мәселесіне арналған теориялық дереккөздерді талдау қызығушылық адамзат қоғамымен бір мезгілде қалыптасты және адам әлеуметтік субъектке айналған сайын оның қажеттіліктері мүдделерге айналды деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар мүдделер жүйесін қалыптастырудың бастапқы нүктесі өндірістік қатынастардың өсуі аясында әлеуметтік қатынастар мен қоғамның әлеуметтік құрылымының күрделенуі болды. Сондықтан да қызығушылық қоғамдық сипатты иемденеді, ол тек бір нәрсені білдіруі мүмкін - қызығушылық субъектісі тек жеке адамдар ғана емес, сонымен қатар қызығушылық тек жеке адамдарға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік субъектілерге де тиесілі болу мүмкіндігін анықтайтын әлеуметтік қабаттар бола алады. Бұл өз кезегінде жеке, топтық және ұлттық мүдделерді бөліп көрсетуге негіз береді.
Сайып келгенде, мүдде әлеуметтік тұрғыдан шартталады, құқықтық реттеу саласына түседі, танылады, шоғырландырылады, содан кейін қорғалады. қызығушылықтың өніп, заңды болып шығуына мүмкіндік беретін нормативтік құқықтық актілер. Заңды мүдде анықтамасының болмауы оның пәнін оқып үйренуде белгілі бір қиындықтар тудырады.
Кез-келген ортада нақты құқықтар мен міндеттердің тасымалдаушысы болып табылатын адамдардың дербес демографиялық топтары бар, олардың дифференциациясы әр түрлі негіздерде жүреді. Жас өлшемдеріне сәйкес кәмелетке толмағандарды осындай санатқа жатқызу керек.
Мемлекет кәмелетке толмағандар мен кәмелеттік жасқа толуының арасындағы заңды шекараны белгілейді, бұл кәмелетке толмағандардың арнайы мамандандырылған құқықтық қорғаныс қажеттілігімен шартталған. Осы топтың жас ерекшеліктері құқықтық қорғаудың жоғарылауымен өтелуі керек. Өздеріңіз білетіндей, кәмелетке толмағандар физикалық, рухани және психологиялық тұрғыдан әлсіздігі мен сенімсіздігіне байланысты қоғамның жағымсыз әсеріне жиі ұшырайды. Демек, объективті түрде кәмелетке толмағандардың мүдделерін құқықтық қорғауды күшейту (басқа құқық субъектілерімен салыстырғанда) қажет.
Кәмелетке толмағандарды қорғау қылмыстық заң шеңберінде ерекше маңызға ие болады, өйткені дәл осы құқық саласы мемлекет мойындайтын ең маңызды құндылықтармен (өмірі, денсаулығы, адамның бостандығы мен қол сұғылмаушылығы, жеке және меншік құқығы). Балалардың жағдайын жақсарту, жағымсыз тенденциялардың өсуін жеңу, балалардың жағдайын тұрақтандыру және балалардың өмірін қамтамасыз ету процестерінің одан әрі оң динамикасы үшін нақты алғышарттар жасау жөніндегі мемлекеттік әлеуметтік саясаттың жалпы мақсатын мойындай отырып, 90-жылдардың ортасында мемлекет ХХ ғасырдың. бірі ретінде анықталды оның қызметінің негізгі бағыттары - балаларды құқықтық қорғауды күшейту.
Қылмыстық құқық теориясында кәмелетке толмағандарға қарсы нақты қылмыстардың тізімінде оларды саралауға да әртүрлі тәсілдер бар. Н.О.Дулатбеков кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар жүйесіне төрт топ кіреді:
1) кәмелетке толмағандарды қылмыстар жасауға және (немесе) өзге қоғамға жат әрекеттерге тартуға байланысты қылмыстар;
2) кәмелетке толмағандардың жеке басына қарсы қылмыстар;
3) кәмелетке толмағандардың психикалық және физикалық дамуына қарсы қылмыстар;
4) кәмелетке толмағандардың мүдделері мен мүліктік құқықтарын бұзумен байланысты қылмыстар. [5, 41 б]
С.М. Әпенов кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар жүйесін кеңейтеді және осындай бес топ бар деп санайды:
1) кәмелетке толмаған адамның денсаулығына, моральдық-рухани дамуына зиян келтіретін ақпараттан, насихаттан және үгіттен қорғау құқығын бұзатын қылмыстар;
2) кәмелетке толмаған адамның ата-анасымен бірге тұру және отбасында тәрбиелеу құқығын бұзатын қылмыстар;
3) кәмелетке толмағанның білім алу, қамқорлық жасау және міндетті қаржылық қолдау құқығын бұзатын қылмыстар;
4) кәмелетке толмаған адамның жыныстық зорлық-зомбылықтан және жыныстық қанаудан қорғану құқығын бұзатын қылмыстар;
5) кәмелетке толмағанның кәсіптік бағдар беру, кәсіптік оқыту саласындағы құқығын бұзатын қылмыстар. [6, 81 б]
Көріп отырғаныңыздай, кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың дәрежесін көбейтуге болады. Біздің ойымызша, кәмелетке толмағандарға қарсы қылмысты сипаттайтын негізгі критерий - баланың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтіретін (салуға қауіп төндіретін) кез-келген қылмыстық жауаптылыққа тартылатын қоғамдық қауіпті әрекетті жасау болып табылады.
Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар туралы заңнама 1845 жылғы Қылмыстық және түзеу жазаларының кодексін қабылдаудан бастау алады. Атап айтқанда, Кодекстің 2-тарауында Ата-ана өкілеттігін асыра пайдалану және балалардың ата-аналарына қарсы қылмыстары туралы ата-аналары келесі жағдайларда жазаланады: балаларды үйленуге мәжбүрлеу, кәмелетке толмағандарды қылмыстық әрекетке тарту немесе олардың сыбайлас жемқорлыққа ұшырауы, балаларға тиесілі мүлікті иемдену немесе жымқыру.
Қазан төңкерісінен кейін балалардың панасыздығы мен қараусыздығымен күресуге, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігін шектеуге бағытталған қаулылармен қатар, кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстарды қылмыстық жауапкершілікке тарту шаралары қабылданды. Сонымен, 1920 жылы 4 наурызда Халық Комиссарлар Кеңесі Қоғамдық қауіпті іс-әрекетке айыпталған кәмелетке толмағандардың істері туралы қаулы қабылдады, оның негізінде сол жылы кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссияларға Нұсқаулық берілді, кәмелетке толмағандарды қылмыстық іс-әрекетке тартқаны және олармен араласқаны үшін, сатып алу, жезөкшелікке шақыру және жыныстық бұрмалаушылық, кәмелетке толмағандардың еңбегін қанау және қатыгез қарым-қатынас үшін ересектерді жауапқа тарту жөніндегі комиссиялар. РСФСР-дің алғашқы қылмыстық кодекстерінде отбасы мен кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін жауапкершілікті егжей-тегжейлі реттеу бас тартылды. Осылайша, 1922 жылғы РСФСР-нің Қылмыстық кодексінде балаларды асырау үшін алимент төлемегені үшін және кәмелетке толмаған балаларды тиісті қолдаусыз қалдырғаны үшін ата-аналардың жауапкершілігін қарастыратын жалғыз бап болды (165 бап).
Біршама толығырақ, 1926 жылғы Қылмыстық кодекс бұл қылмыстар үшін жауапкершілікті реттеді. Мысалы, 88 бап некеге тұруға кедергі жасайтын жағдайларды жасырғаны, сондай-ақ азаматтық хал актілерін тіркеуді жүзеге асыратын органдарға жалған ақпарат бергені үшін жауапкершілікті көздеді. Алғашқы рет кек алу немесе басқа да жеке себептермен басқа біреудің баласын жалдамалы мақсатпен ұрлау, жасыру немесе ауыстыру үшін қылмыстық жауаптылық енгізілді (149-бап). Балаларды асырау үшін алимент төлемегені үшін жауапкершілік қалды (158-бап).
1935 жылы кәмелетке толмағандарды итермелеу немесе оларды әртүрлі қылмыстарға тарту, сондай-ақ кәмелетке толмағандарды алыпсатарлық, жезөкшелік, қайыр сұрау т.с.с. айналысуға мәжбүрлегені үшін (732-бап) және қамқоршылықты жеке басының мүддесі үшін пайдаланғаны және балаларды асырауында қалдырғаны үшін қылмыстық жауаптылық енгізілді. қадағалаусыз және қажетті материалдық көмексіз қорғаншылық (1581-бап).
1926 жылғы Кодексте қамтылған отбасы мен кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін жауапкершілікті, оның ішінде жергілікті әдет-ғұрыптардың қалдықтарын құрайтын қылмыстарды (отбасылық өмір - 122, 124, 125, 201, 210, 232 бб.) кішігірім өзгертулермен сақтай отырып, 1960 ж. 235), бұдан әрі бала асырап алу құпиясын жариялау (1970 ж. - 121 б.), Кәмелетке толмаған адамды мас күйіне әкелу (1972 ж. - 211 б.), Кәмелетке толмағандарды медициналық емес мақсаттағы есірткі және басқа да есірткіге тартуға жауапкершілік қарастырылған. мас күйінде (1987 ж. - 212 б.) және кәмелетке толмағандарды сатуға (1995 ж. - 213 б.) әкеледі.
Кәмелетке толмағандардың мүдделерін қорғауға бағытталған баптар санының артуы, сондай-ақ тапсырманың маңыздылығы ғылыми әдебиеттерде арнайы тарауды арнайы бөлімге енгізудің орындылығы туралы қорытынды жасауға бірнеше рет негіз болған.
Қазақстан Республикасының 1997 ж. Қылмыстық кодексі заң шығарушы органдардың сөзсіз еңбегі деп кәмелетке толмағандарды қылмыстық немесе қоғамға жат әрекеттерге тартуға байланысты әрекеттерді бағалау, осы элементтерді адамға шабуыл жасау бөліміне қосу, дәлірек айтсақ, отбасы мен кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін жауаптылықты қарастыратын тарау, іс-әрекеттің осы түрінің заңнамасында олардың, ең алдымен, кәмелетке толмаған адамға зиян келтіру немесе оған қауіп төндіруі немесе оны жасау қаупі бар деп санайды.
Кәмелетке толмағандар, басқа санаттағы адамдарға қарағанда, физикалық және психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі жағымсыз әсерлерге ұшырайды, бұл олардың жеке ауытқуының дамуына негіз бола алады. Кәмелетке толмаған адамның жеке тұлғаны қалыптастыру процесіне қол сұғушылықтың қоғамдық қауіптілігінің жоғары деңгейі әлемнің көптеген елдерінің қылмыстық заңнамасында кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың тәуелсіз тобын бөлуге алып келгені белгілі. Жаһандану жағдайында, сондай-ақ жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, басқа мемлекеттердің, әсіресе Ресей Федерациясына жақын көршілес елдердің қылмыстық заңнамасын зерттеу және талдау қызықты болып көрінеді. Зерттеу аясында біз Қазақстан Республикасының кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін жауапкершілікті белгілеу саласындағы қылмыстық заңнамасына талдау жасадық. Қазақстан Республикасында конституциялық деңгейде бекітілген: Неке және отбасы, ана болу, әкелік және балалық шақ мемлекеттің қорғауында. Балаларға қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-аналардың табиғи құқығы және міндеті. Ересек еңбекке қабілетті балалар мүгедек ата-аналарына қамқорлық жасауға міндетті(ҚР Конституциясының 27-бабы) [1]. Бұл ереже нақтыланған және Қазақстанның қылмыстық заңнамасымен қорғалған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар 2 тарауда, әсіресе Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Отбасы мен кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқықбұзушылықтар[2], сонымен қатар басқа тарауларда кездеседі. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасында қоғамдық қауіптілік пен жазаланушылық дәрежесіне байланысты қылмыстар мен қылмыстық құқық бұзушылықтарға бөлінетін қылмыстық құқық бұзушылықтар деген жалпы ұғымның болуы маңызды. Айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы түріндегі жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты жасалған, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады.Қылмыстық теріс қылық деп қоғамға зор қауіп төндірмейтін, жеке адамға, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке болмашы зиян келтірген не зиян келтіру қатерін туғызған, оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққа алу, шетелдікті немесе азаматтығы жоқ адамды Қазақстан Республикасының шегінен тысқары жерге шығарып жіберу түріндегі жаза көзделген, айыпты жасалған іс-әрекет (әрекет не әрекетсіздік) танылады(ҚР ҚК 10-бабы).
Ы.Д. Дулатов еңбегінде анықталғандай, Қазақстандағы қылмыстық жауаптылықтың субъектісі - бұл қылмыстық құқық бұзушылық жасау кезінде 16 жасқа, ал жеке құқық бұзушылықтар үшін 14 жасқа толған есі дұрыс адам.[7, 41 б]ҚР Қылмыстық кодексінің 2-тарауында жазылған баптар үшін қылмыстық жауаптылық 16 жастан басталады. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің басқа тарауларында көрсетілген, кәмелетке толмағандарға қарсы әрекеттер үшін мұндай жауапкершілік 14 жастан бастап туындайды: кәмелетке толмаған адамды қасақана өлтіру, осы санатқа қасақана ауыр дене жарақатын келтіру, ауырлататын жағдайларда денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру, зорлау, жыныстық сипаттағы зорлық-зомбылық, кәмелетке толмаған адамды ұрлау т.б.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің 2-тарауында көрсетілген отбасы мен кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық құқық бұзушылықтар, үш топқа бөлінеді:
1) Кәмелетке толмағандардың қоғамға қарсы әрекеттеріне ықпал ететін құқық бұзушылықтар:
1) кәмелетке толмаған адамды қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға тарту (ҚР ҚК 132-бабы);
2) кәмелетке толмаған адамды қоғамға жат әрекеттерді жасауға тарту (ҚР Қылмыстық кодексінің 133-бабы);
3) кәмелетке толмаған адамды жезөкшелікпен айналысуға тарту (ҚР ҚК 134-бабы);
4) кәмелетке толмағандарды эротикалық мазмұндағы өнімдерді өндіруге тарту (ҚР Қылмыстық кодексінің 144-бабы).
2) Кәмелетке толмаған адамның бостандығына нұқсан келтіретін құқық бұзушылықтар:
1) кәмелетке толмағандарды сату (ҚР ҚК 135-бабы);
2) баланы ауыстыру (ҚР ҚК-нің 136-бабы);
3) кәмелетке толмаған адамды Қазақстан Республикасының шегінен тысқары жерлерге әкету (ҚР Қылмыстық кодексінің 143-бабы).
3) Отбасын қорғауға және кәмелетке толмағандарды күтіп-бағу мен тәрбиелеу үшін қажетті жағдайлар жасауды бұзатын құқық бұзушылықтар:
1) бала асырап алудың заңсыз қызметі (ҚР Қылмыстық кодексінің 137-бабы);
2) бала асырап алу құпиясын ашу (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 138-бабы);
3) балаларды күтуге қаражат төлеу бойынша міндеттемелерді орындамау, еңбекке жарамсыз ата-аналарын, еңбекке жарамсыз жұбайын (жұбайын) ұстауға қаражат төлеуден жалтару (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 139-бабы);
4) кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау (ҚР ҚК 140-бабы);
5) балалардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше орындамау (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 141-бабы);
6) қорғаншы немесе қамқоршының құқықтарын теріс пайдалану (ҚР ҚК 142-бабы).
Бұл қылмыстық құқық бұзушылықтардың жалпы объектісі болып кәмелетке толмаған адамның жеке басының қалыптасуын және қалыпты дамуын қамтамасыз ететін әлеуметтік қатынастар, ал нақты объектісі болып отбасы мен кәмелетке толмағандардың мүдделерін қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қатынастар табылады. [8, 52 б]
Объективті жағы іс-әрекетте көрінеді (әрекетте немесе әрекетсіздікте). Қылмыстық құқық бұзушылықтардың көп бөлігі іс-әрекеттер жасау арқылы жасалады, тек 4 құрамы (балаларды күтуге қаражат төлеу бойынша міндеттемелерді орындамау, еңбекке жарамсыз ата-аналарын, еңбекке жарамсыз жұбайын ұстауға арналған қаражатты төлеуден жалтару); кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу; балалардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше орындамау; қорғаншының немесе қамқоршының құқықтарын теріс пайдалану) әрекетсіздік түрінде жасалуы мүмкін. Тергеудің құқық бұзушылық құрамы формальды болып табылады және объективті жағының міндетті белгісі ретінде қоғамдық қауіпті салдардың басталуын қарастырмайды. [9, 56 б]
Субъективтік жағынан қарастырылып отырған қылмыстық құқық бұзушылықтар балалардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше орындамауды қоспағанда, тікелей қасақаналық түрінде кінә ретінде көрсетіледі (ҚР ҚК-нің 141-бабы). Кінәнің абайсыз түрімен сипатталатын). Бірқатар шығармаларда субъективті жағының міндетті белгісі - бұл өзімшіл немесе негізсіз себептер (баланы ауыстыру, асырап алу (асырап алу) құпиясын ашу, қорғаншы немесе қамқоршының құқықтарын теріс пайдалану, заңсыз) деп айту керек. кәмелетке толмаған адамды Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерге шығару).
И.Ш.Борчашвили пікірінше, талданып отырған қылмыстық құқық бұзушылықтардың құрамы жалпы және арнайы болуы мүмкін.[10, 17 б] Сонымен, ата-аналар, мұғалім немесе заң бойынша сеніп тапсырылған, кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жауапкершілігі бар арнайы тапсырма бойынша, осындай міндеттерді өз еркімен қабылдаған адам, құқық бұзушылықтарда арнайы субъект ретінде әрекет етеді: міндеттемелерді орындамау балаларды ұстауға, еңбекке жарамсыз ата-аналарын, еңбекке жарамсыз жұбайын (әйелін) ұстауға қаражат төлеуден жалтару үшін қаражат төлеуге; кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу міндеттерін орындамау; балалардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерді тиісінше орындамау. Бірқатар қылмыстық құқық бұзушылықтар, мысалы, кәмелетке толмаған адамды қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға тарту, балаларды ұстауға арналған қаражатты төлеу бойынша міндеттемелерді орындамау, мүгедек ата-аналарына, еңбекке жарамсыз жұбайына күтім жасау үшін ақша төлеуден жалтару субъект ретінде 18 жасқа толған адам. Басқа жағдайларда қылмыстық жауапкершіліктің басталуының жалпы ережесі 16 жастан бастап қолданылады.
Сонымен, кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар жасағаны үшін жауапкершілікті реттеу саласындағы Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасын талдау Қазақстанның қылмыстық заңының республика Конституциясының нормаларына сәйкестігін куәландырады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 2-тарауының нормалары үйлестірілген және құрылымдалған механизмді білдіреді, бұл сөзсіз елдің құқық қолдану практикасында балалардың құқықтарын қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау саласындағы оң әсерін тигізеді.
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ЖАСАЛАТЫНҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАР, ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТЫ
2.1 Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың түрлері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27 бабында көрсетілгендей, неке мен отбасы, ана болу, әкелік және балалық шақ мемлекеттің қорғауында болады.Балаларға қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-аналардың табиғи құқығы және міндеті болып табылады. Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар мүгедек ата-аналарына қамқорлық жасауға міндетті. Осы негізгі конституциялық ережелер отбасы мен кәмелетке толмағандардың мүдделерін қылмыстық-құқықтық қорғауға негіз болды.
Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың түрлеріне кеңірек тоқталайық.
1. Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іс-әрекетке тарту.
Қарастырылып отырған қылмыстың әлеуметтік қауіптілігі кәмелетке толмағандардың тәрбиесіне зиян келтіруде де, сыртқы ықпалға ең көп ұшырайтын жасөспірімдерді қылмыстық іс-әрекеттерге тартуында да жатыр. Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іс-әрекетке тартудың тікелей объектісі кәмелетке толмағандардың қалыпты моральдық, психикалық және физикалық дамуы болып табылады. Бұл қылмыс құрамының объективті жағы кәмелетке толмаған адамды бір немесе бірнеше қылмыстар жасауға қатысуға деген ұмтылысын оятуға бағытталған белсенді әрекеттерде көрінетін қылмыстық іс-әрекетке тартуымен сипатталады.
Қылмыскердің бұл әрекеттері психикалық немесе физикалық қысымды қолданумен байланысты болуы мүмкін (қоқан-лоққы, ұрып-соғу, сендіру, жазасыздық, парақорлық, алдау, кек, қызғаныш және басқа да негізгі мотивтерді қоздыру және т.б.). Кәмелетке толмаған жасөспірім қатысқан қылмыстың сипаты, сондай-ақ оны кәмелетке толған ұйымдастырушы дайындаған рөл (орындаушы, сыбайлас және т.б.), қылмыскердің іс-әрекетін квалификациялау үшін ҚР Қылмыстық кодексінің 132 бабының маңызы жоқ. Сонымен бірге, жасөспірімнің жасы да, оның әлеуметтік және биологиялық жетілу дәрежесі де, оның қылмыстық тәжірибесі де маңызды емес. Көбінесе колонияларда, жабық оқу орындарында, сондай-ақ қайталанатын қылмыскерлердің айналасында жиналатын тұрмыстық компанияларда орын алады, қылмыстық тәжірибені беру, белгілі бір түрдегі қылмыстар жасау әдістері туралы кеңестер беру, осы әдістерді үйрету бір түр ретінде қарастырылуы керек қатысу, сондай-ақ қылмыстық әдет-ғұрыптарды орнату.қылмыс жетекшілерінің кез-келген талаптарына иерархиялық даусыз бағыныштылықты болжайтын орта.
Өкінішке орай, сот және тергеу практикасы бұл мүмкіндікті ауыр және ерекше ауыр қылмыстардың қылмыстық-құқықтық алдын алу үшін әлі қолданған жоқ.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 132-бөлігі көрсетілген әрекеттерді қылмыскер жасаған кезден бастап, яғни қылмыс құрамы формальды болған сәттен бастап аяқталған деп саналуы керек. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекетке кез-келген қатысы - бұл ересек пен кәмелетке толмағанның қарым-қатынас процесі. Жасөспірімнің табиғи, қалыпты дамуы мен тіршілігін бұзуға бағытталған, өйткені ниет, ұмтылыс толқуы қазірдің өзінде қалыптасқан күйдің, жеке адамның мәртебесінің өзгеруін болжайды [11, 32 б.]. Кәмелетке толмағанның қылмыстық іс-әрекетке қатысуы деп кәмелетке толмаған адамның бір немесе бірнеше қылмыстар жасауға қатысуға деген ұмтылысын, тілегін оятуға бағытталған іс-әрекеттер деп түсіну керек. Қатысу физикалық зорлық-зомбылық пен психикалық әсердің барлық түрлерін қамтиды, мысалы: сендіру (белгілі бір жеңілдіктер алу мүмкіндігі туралы), қорқыту (ұрып-соғу қаупі, жала жабу туралы ақпаратты жариялау), пара беру (материалдық сыйақы беру), алдау (жалған ақпарат ұсыну), кек алу сезімін ояту (физикалық зорлық-зомбылықты ынталандыру), қызғанышты ояту немесе басқа да негізгі себептер (беделді позицияны иеленуге ұмтылу), қылмыс жасау туралы ұсыныс, ұрланған затты сатып алуға немесе сатуға уәде беру, қылмыс іздерін жасау немесе жасыру орны мен тәсілдері және т.б. түрінде кездесуі мүмкін.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 11 сәуірдегі Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстар және олардың қылмыстық және өзге қоғамға жат әрекеттерге тартылуы туралы істер бойынша сот тәжірибесі туралы нормативтік қаулысының 24-тармағында келтірілген түсініктеме бойынша, кәмелетке толмаған адамның қылмыстық іс-әрекеті деп кәмелетке толмаған адамның тілегін (ниетін, ұмтылысын) және қылмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
БаишевУниверситеті
Жақсылықова Г.Ғ
Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
5В030100 -- Құқықтану мамандығы
Ақтөбе, 2021жыл
Ф.4-53
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
БаишевУниверситеті
Қорғауға жіберілді
Құқық және жалпы білім беру пәндері
кафедрасының меңгерушісі _______
з.ғ.к., Сагиева Г.К.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы
5В030100 -- Құқықтану мамандығы
Орындаған: Жақсылықова Гүлбану Ғабитқызы
Ғылыми жетеші: Телебеков Бақытбек Арықбаевич
заң ғылымдарының кандидаты
Aқтөбе,2021жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1.
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАР ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІНДЕ.
6
1.1
Кәмелетке толмағандардың құқықтық мәртебесі мен жағдайы ... ... ...
6
1.2
Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың заңнамалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..
11
2.
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАР, ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
19
2.1
Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
2.2
Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
2.3
3.
3.1
3.2
Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтар көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗҮШЫЛЫҚТАРДЫ АЛДЫН-АЛУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың жолын кесу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтармен күресудің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ..
42
46
46
53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
ҚОСЫМША
63
66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Баланың құқықтық мәртебесі мемлекеттік маңызы бар мәселелер қатарына жатады, бұл Қазақстан Республикасының Конституциясының 27-бабында көрсетілген, онда неке мен отбасы, аналық, әкелік және балалық шақ мемлекеттің қорғауында болатындығы туралы айтылған [1].
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ə. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы Нұрлы жол - болашаққа бастар жол атты Қазақстан халқына Жолдауындағы Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі -- деген бағытында Оқыту үдерісінің тəрбиелік құрамдасын күшейту қажет. Олар -- патриотизм, мораль мен парасаттылық нормалары, ұлтаралық келісім мен толеранттылық, тəннің де, жанның да дамуы, заңға мойынұсынушылық. Бұл құндылықтар, меншіктің қандай түріне жататынына қарамастан, барлық оқу орындарында да сіңірілуге тиіс. Көп ұлттылық пен көп тілділік осы құндылықтардың бірі жəне еліміздің басты артықшылығы болып табылады. Бұл біздің Конституцияның нормасы, оны бұзуға ешкімге жол берілмейді -- деп, еліміздегі жастар арасындағы қылмыстылыққа тосқауыл болатын тəрбие жұмыстарына баса назар аударады [2].
Соңғы жылдары əлемнің көптеген мемлекеттерінде кəмелетке толмаған балалардың құқықтарын анықтауға жəне оларды қорғау тетіктерін күшейтуге үлкен мəн берілуде. Қазақстанда бала құқықтарын қорғау мен тəрбиелеуге байланысты бірнеше істер атқарылуда.
Кəмелетке толмағандардың мүдделерін, қорғалатын құқықтық қатынастарды реттейтін заңнамалық база құрылды. Кəмелетке толмағандарды тəрбиелеу тек қана отбасы мен мектептің манызды əлеуметтік функциясы ғана емес, ол бүкіл қоғамдық мəселе. Егер бала күнінен бастап балаға еңбекқорлық шыншылдық, отбасы мен қоғам алдында міндеттемесін, отанға деген сүйіспеншілігін үйретпесе, бала қуаныш қана сыйламай, сонымен қатар қайғыда алып келер анық. Кəмелетке толмаған баланың тəрбиесіне көңіл бөлмеу -- олардың тарапынан жасалатын құқық бұзушылықтар мен қылмыстылықтың негізгі себептерінің бірі екендігі анықталған.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны үшін қылмыстық жауапкершілік көздейді [3].
Қазіргі кезде кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар арасынан зорлық-зомбылық, кәмелетке толмағандар саудасы, кәмелетке толмаған адамды қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға тарту, кәмелетке толмаған адамды жезөкшелікпен айналысуға тарту, сондай-ақ кәмелетке толмаған адамды тәрбиелеу жөнiндегi мiндеттердi орындамау жиі кездеседі.
Соңғы жылдары мұндай қылмыстар көбейіп келеді және статистика мұны растайды. Мысалы, кейбір аймақтарда кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы құқық бұзушылықтардың саны артып келеді.
Кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы қылмыстар Қостанай, Қызылорда, Маңғыстау, Алматы облыстарында байқалады. Жарияланған мәліметтерге сәйкес, 2020 жылы ҚР ҚК-нің 120-бабы бойынша 1004 құқық бұзушылық жасалды, оның 158-і кәмелетке толмағандарға қатысты.
Статистикалық мәліметтер кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына қарсы құқық бұзушылықтардың үнемі өсіп отыратынын көрсетеді.
Осы орайда, балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, оның ішінде балаларға қатысты зорлық-зомбылық пен қатыгездіктің алдын алу, олардың арасындағы суицид, құқық бұзушылықтар (буллинг) мәселелері бойынша, бала құқықтарын қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын және білім беру органдары мен ұйымдарын мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру бойынша БҒМ-нің құзыретін кеңейту бөлігінде қолданыстағы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөнінде ұсыныстар әзірлеу өзекті мәселелерге айналып отыр[4].
Қазақстан Республикасының заңнамасына ата-аналардың (заңды өкілдерінің) балаларды қараусыз қалдырғаны үшін қылмыстық жауапкершілігін күшейту;тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықтардың халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі жауапкершілігін күшейту; он сегіз жасқа толмаған адамдардың қоғамдық орындарға масаң күйде келуі, сол сияқты олардың алкогольдік ішімдіктерді ішуі, темекі және темекі бұйымдарын он сегіз жасқа толмаған адамдарға және адамдардың сатқаны үшін, сондай-ақ кәмелетке толмаған адамды масаң күйге дейін жеткізгені, заңды өкілдерімен бірге жүрмеген кәмелетке толмағандардың түнгі уақытта ойын-сауық мекемелерінде немесе тұрғын үйден тыс жерде болғаны үшін әкімшілік айыппұл мөлшерін ұлғайту бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу мәселелерін пысықтау қажеттілігі туындап отыр.
Зерттеудің мақсатыкәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқықбұзушылықтардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасын қарастыру, соынмен қатар ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.
Зерттеудің міндеттері.Зерттеудің мақсатына сәйкес, міндеттері келесідей болып келеді:
кәмелетке толмағандардың құқықтық жағдайынанықтау;
кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың ерекшеліктерінқарастыру;
кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың түрлерінанықтау;
кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың сипаттамасын қарастыру;
кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтар көрсеткіштерін талдау;
кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың жолын кесу бағыттарын саралау;
кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтар профилактикасын талдау.
Зерттеудің пәні.кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтарбарысында пайда болатын құқықтық қатынастар болып табылады.
Зерттеу объектісі. Жұмыстың зерттеу объектісі кәмелетке толмағандар, оларға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың сипаттамасы.
Зерттеудіңәдістері.Дипломдық жұмысты жазу барысында логикалық, талдау, синтездеу, салыстырмалы тәсіл, тәжірибе жинақтау сынды әдістер қолданылды.
Зерттеудің теориялық негіздері. Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері, соның ішінде, Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 03 шілдедегі қабылданған Қылмыстық кодексі, Қылмыстық кодексінетүсіндірме, Баланың құқықтарын қорғауды күшейту, тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл және жасөспірімдер арасында суицидтің көбеюі мәселелерін шешу жөніндегі 2020 - 2023 жылдарға арналған жол картасын бекіту туралыҚазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы, сонымен қатар отандық және алыс жақын шет ел ғалымдарының, атап айтқанда Е.О.Алауханов, И.Ш.Борчашвили,А.Н.Ағыбаев, Н.О.Дулатбеков,С.М.Әпенов, Ы.Д. Дулатов, М.М.Оразәлиевтердің еңбектері қолданылды.
Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Жұмыс материалдарын осы саладағы одан арғы ғылыми зерттеуге пайдалануға және оқу процесінде қылмыстық-құқықтық пәндер бойынша тиісті арнайы шеңберінде пайдалануға болады.
Зерттеудің құрылымы талапқа сәйкес кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАР ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ РЕТІНДЕ
1.1 Кәмелетке толмағандардың құқықтық мәртебесі мен жағдайы
Кәмелетке толмағандар отбасымен қатар құқықтық категория ретінде айрықша көзге түсетін институттардың бірі. Елдегі әралуан сала реформаларының тиімділігі, артықшылығы немесе теріс ықпалы ең алдымен осы әлеуметтік топтарға қатысты теңерілетіні мәлім. Кәмелетке толмағандардың, отбасының әлеуметтік-экономикалық, жеке сипаттағы және басқа да құқықтары мен бостандықтарының, заңды мүдделерінің қорғалу, қамтамасыз ету және жүзеге асыра алу деңгейі қоғамдағы жалпы адам құқықтары мен бостандықтарының жай-күйін айқындау индикаторы іспеттес.
Әлеуметтік-демографиялық көрсеткіштерде назар аударарлық тағы да бір көрсеткіш - қалалық және ауылдық мекенде тұратын кәмелетке толмағандардың арақатынасы. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрілігінің мәліметтерінше, олардың арақатынасы соңғы үш жыл бойында миграциялық үрдістердің арқасында елуге-елу арақатынасында болып отыр. Көріп отырғанымыздай, кәмелетке толмағандар халықтың айтарлықтай қомақты бөлігін құрайды, оның әлеуметтік, экономикалық, саяси және басқа да жай-күйін анықтау нормативтік базаның да елеулі болатындығын айқындайды.
Кәмелетке толмағандардың құқықтық жағдайын айқындайтын нормативтік акттер саны да аз емес. Атап өтсек, бала құқықтарының әралуан қырлары неке (ерлі-зайыптылардың) және отбасы туралы кодексте, білім, бала құқықтары, мемлекеттік жастар саясаты туралы және т.б. заңдарда бекітілген. Яғни, отандық заңнамашы кәмелетке толмағандарды құқықтық қорғау мәселесін өз назарында ұдайы ұстайды дерлік.
Бүгінгі таңда мемлекет пен қоғам тарапынан жасөспірімдерді, оның ішінде кәмелетке толмағандарды құқық аясында имандылыққа, құқықтық тәртіпке баулуға арналған, сонымен бірге, олардың қалыпты дамуы мен тәрбиеленуіне жағдай жасауға бағытталған бірқатар іс-шаралар қабылдануда. Олардың қатарында бірқатар нормативтік құқықтық акттерді де атап өтуге болады.
Отандық құқықтық жүйеде кәмелетке толмаған адам ұғымының қолданылуының біркелкі еместігі көзге түседі. Әр құқық саласы өзі қарастыратын мәселеге қатысты осы санаттағы адамды аңғартатын терминологиясымен де, сол сияқты оған жатқызылатын адамдардың жасын анықтауымен де ерекшеленеді.
Кәмелетке толмағандардың жалпы құқықтық мәртебесі - қоғамның тең құқықты мүшесі ретінде әрбір адамның иеленетін құқықтары, міндеттері мен заңды мүдделерінің жиынтығы болып табылады. Осы мәселені шешу барысында оны мынадай бөліктермен қарастыруға болады:
1) психологиялық тұрғыда;
2) әлеуметтік тұрғыда;
3) заң нормалары негізінде.
Заң аспектісі тұрғысынан кәмелетке толмағандар дегеніміз - белгілі бір жас кезеңіне жетпеген тұлға. Және бұл кезеңнің шегі түрлі тарихи кезеңдер мен түрлі елдерде әртүрлі болды. Көптеген елдерде кәмелетке 18 жаста толады. Ал кейбір елдерде - кәмелеттік жас 21жас болып табылады. Кәмелетке толмаған деп 18 жасқа толмаған баланы айтуға болады. Қай жастан басталады деген сауалдың туындауы заңды да. Үш жаста да, бес жаста да, тіпті он жастағы баланы кәмелетке толмаған деп айтуға бола ма? Кәмелетке толмаған деген ұғым көп жағдайда заң терминологиясында қолданылады және қылмыстық жауапкершілік туындайтын жаспен байланыстырылады. Бұл жағдайда да бұл шек түрлі елдерде әртүрлі болады. Мысалы, Ұлыбританияда жауапкершілік 10 жастан басталады, Польшада - 13 жастан. РесейменҚазақстанда 14 жастан басталады.
Барлық құқық түрлері сияқты баланың жеке басына қатысты заңның да ерекше тақырып ретінде қаралуы немесе оның жасөспірім құқығы мен балаға байланысты мекемелерарасы қатынастар тарихы жағынан ортаға жаңа шығып келе жатқан ұғым екені белгілі. Адамзаттың пайда болуынан бастап өткен әр ғасырда қоғамның балаға деген көзқарасы да түрлі өзгерістерге ұшыраған. Сондықтан бала және оның құқығын қорғау сұрақтарын мәдениет пен құқықтың даму сатыларының ішінен зерттеу қажет.
Еліміздің балалар құқығын қорғау, әрі қарай дамыту үшін және мемлекеттік құқықтық саясатының біртұтастығын қалыптастыру мақсатында Елбасымыздың жанындағы адам құқығы жөніндегі Комиссия өзінің 2004 жылғы баяндамасында үкіметке ювеналдық юстиция жөнінде заң жобаларын дайындауды ұсынған. Сол ювеналдық юстицияға кіретін системалардың ішіне бала құқығымен айналысатын мемлекеттік құрылымдар мен ювеналдық соттар да көрсетілген.
Тәуелсіздікке қол жеткізген жылдар ішінде Қазақстанда балалар құқықтарын қорғау жөніндегі ұйымдардың дамыған желісі құрылды.Елімізде балалар мүддесін қорғаумен тоғыз мемлекеттік орган айналысады: Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі (ҚР БҒМ), Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі, Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі (ҚР ІІМ), Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, Қазақстан Республикасының Спорт және туризм министрлігі, Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі (ҚР МАМ), Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы мен Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты. Біріккен Ұлттар Ұйымының Бала құқығы жөніндегі комитетінің 33-ші арнайы сессиясының ұсыныстары негізінде 2006 жылдың қаңтар айында балалардың құқықтары мен заңды мүддесін қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Балалардың құқықтарын қорғау комитеті құрылды. 2007 жылдың қаңтарынан бастап ғылыми-зерттеу, ақпараттық-білім беру, мониторингтік және талдау жұмыстарын жүргізу мақсатында Балалардың құқықтарын қорғау департаменттері жұмыс істей бастады. Өмірде қиын жағдайға душар болған оқушыларға, студенттерге, ата-аналарға құқықтық,психологиялық көмек көрсету мақсатында балалар құқығын қорғау жөніндегі департаменттер негізінде сенім телефондары құрылды. Департаменттер қызметі ата-аналармен жұмыс істеу, кездесулер өткізу, жалпы мектептік ата-аналар жиналысы, ата-аналарға арналған буклеттер шығару және басқа да көптеген іс-шараларға ерекше назар аударады. 2001 жылы елдің барлық облыстарында облыстық, қалалық және аудандық деңгейлерде кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссия желісі құрылған болатын, 2005 жылы Кәмелетке толмағандардың ісі және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссия (КІК немесе комиссиялар) болып өзгертілді. Кәмелетке толмағандардың ісі және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі ведомствоаралық комиссия (ВАК) кәмелетке толмағандар арасында құқық бұзушылықтардың алдын алу мен қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын ала ескерту, балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау саласында мемлекеттік саясатты жүзеге асыруды қамтамасыз ету бойынша ұсыныстарды жасау үшін құрылды. 2004 жылы 9 шілдеде Қазақстан Республикасының №591-ІІ Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуын алдын ала ескерту туралы Заңы қабылданды, ол кәмелетке толмағандар арасында құқық бұзушылықтардың алдын алу мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуын алдын ала ескерту жөніндегі мемлекеттік органдарының қызметінің құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін анықтады. Мысалы, ҚР ІІМ облыстық және қалалық деңгейде бірнеше қызметкерлерден жиынтықталған, сондай-ақ аудандарда бір қызметкерден тұратын кәмелетке толмағандар ісі бойынша арнайы бөлімше (КІБ) құрылды.Баланың үйінен кетіп қалуы немесе оның өміріне қауіп төнген жағдайда отбасынан алып қойғаннан соң, ол Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейiмдеу және оңалту орталығына орналастырылады.
Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейiмдеу және оңалту орталығы желісі арқылы жыл сайын 10000 астам кәмелетке толмағандар өтеді. КТУОБОО Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігінің 2004 жылғы 25 желтоқсандағы N708 бұйрығымен бекітілген,Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігімен 2005 жылғы 17 қаңтарда N 3360 тіркелген Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтары туралы Ережелер негізінде жұмыс істейді.КТУОБОО кәмелетке толмағандар үшін қолайлы жағдай жасалған, тәрбие жұмыстарының жоспарлары бар, зардап шеккен балаларды оңалтуға бағытталған шараларды жүзеге асырады. Әрбір орталықта балалардың денсаулық жағдайын тексеріп отыратын психолог және дәрігерлер қызмет істейді.
Қазақстан Республикасында 2001 жылдан бастап кәмелетке толмағандармен жұмыс әдісін өзгерту мақсатында қылмыстық әділ сот жүйесінде Қазақстандағы ювеналдық әділет жобасы бойынша жұмыс жүргізіліп келеді, оның мақсаттары, міндеттері мен ұстанымдары анықталды. Қазақстандағы ювеналдық әділет келесі мамандандырылған қызметтерден тұрады: ювеналдық полиция, ювеналдық прокуратуралар,ювеналдық соттар, ювеналдық адвокатуралар, ювеналдық қылмыстық-атқарушы инспекциялар, әлеуметтік психологтар мен балалар құқығын қорғау бойынша аймақтық органдар. Ювеналдық әділеттің құрылымды тұжырымдамасын, соның ішінде әлеуметтік қызмет мекемелерін дамыту арқылы қабылдау, қоғамдағы тұрақтылықты нығайтуға, кәмелетке толмағандар ортасындағы шиеленістерді төмендетуге және қоғамда болып жатқан үрдістерге белсенді ықпал етуге мүмкіндік береді.
Қазақстанда ратификацияланған балаларға қатысты халықаралық құқықтық актілер.1989 жылы 20 қарашада қабылданған Бала құқықтары туралы Конвенция, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы Бала құқықтары туралы Конвенцияларды бекіту туралы Қаулысымен бекітілген. Бұл - Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі бекітілген алғашқы халықаралық құжаттардың бірі. 2002 жылдың 8 тамызында Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы Заң қабылданды. Қазақстан қосымша халықаралық құжаттарды ратификациялады:
- Бала еңбегінің аса нашар түрлерін жою жөніндегі шұғыл шаралар мен тыйым салу туралы Конвенция, Женева, 1999 жыл 17 маусым.(Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 26 желтоқсандағы Заңымен ратификациялаған);
- Балаларды саудалау, балалар жезөкшелігі мен балалардың арнайы шығармаларына қатысты баланың құқықтары туралы Конвенцияға факультативтік хаттама, Нью-Йорк, 2000 жыл 6 қыркүйек, (Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 4 шілдедегі Заңымен ратификациялаған);
- Балалардың қарулы жанжалдарға қатысуына қатысты баланың құқықтары туралы Конвенцияға факультативтік хаттама, Нью-Йорк, 6қыркүйек 2000 ж. (Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 4 шілдедегі Заңымен ратификациялаған);
- Мәжбүрлі немесе міндетті еңбек туралы Конвенция, Женева, 1930жылғы 28 маусым (Қазақстан Республикасының 14.12.2000 ж. Заңымен ратификацияланған);
- Жұмысқа қабылдауға арналған ең төменгі жас туралы Конвенция, Женева, 1973 жылғы 6 маусым (Қазақстан Республикасының 14.12.2000 ж.Заңымен ратификацияланған);
- Әйелдерді кемсітудің барлық түрлерін жою туралы Конвенция, 1979 жылғы 18 желтоқсан (ҚР 29.06.1998 ж. қосылу туралы Заңы).
1.2 Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың заңнамалық ерекшеліктері
Көптеген халықаралық-құқықтық құжаттар баланың құқықтарына ерекше назар аударады, оны қорғау өзіндік ерекшеліктерге ие, өйткені ол ерекше қорғаумен қамтамасыз етілуі керек, ал бала дамуына мүмкіндік туғызатын мүмкіндіктер мен қолайлы жағдайлар жасалуы керек. Заңдар қабылданған кезде баланың мүдделері бірінші кезекте тұруы керек. Бұл ережелер 1959 жылы кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғауға арналған Бала құқықтары туралы декларацияға енгізілді.
Балалық шақ проблемаларының маңыздылығы, кәмелетке толмағандардың жеке басының құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету халықаралық деңгейде мойындалғандықтан, ұлттық деңгейде де осындай процестер жүруде.
Құқықтық реттеудің мақсаттары мен қағидаларын анықтай отырып, заң шығарушы мүддені жүзеге асырудың кепілдіктерін белгілейді, ал заңнамалық актілер субъективті құқықтар беру, рұқсаттар мен тыйым салуларды белгілеу арқылы мүдделерді жүзеге асырудың құқықтық режимін белгілейді. Дегенмен, қызығушылық тудыратын тақырып римдік заң ғылымына бұрыннан белгілі болды, оның жетекші мотиві - еркін адамдардың әділ мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету. Бұл тәсілді көрнекті неміс заңгері Р.Иеринг түсініп, оны абстрактілі-теориялық түрде білдірді. Ол өз еңбектерінде қызығушылықты негізгі заңдық санат деңгейіне көтерді, осыған байланысты ол заңды түрде мүдделердің заң ғылымдарының атасы болып саналады.
Қазіргі уақытта осы саладағы зерттеулердің өзектілігі, сонымен қатар, кейбір ғалымдардың пікірі бойынша заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз ету, отбасы мен адамдардың денсаулығын сақтау саласындағы мәселелердің өткірлігі тез артып келе жатқандығымен байланысты. Бұл жағдайда заңның мүдделерді үйлестіру мен қорғаудың, теріс тенденцияларды еңсерудегі және жүргізіліп жатқан реформалардың динамизмін қамтамасыз етудегі мемлекет мақұлдаған құрал ретіндегі рөлі айтарлықтай артады.
Философия, әлеуметтану, психология, экономика және заң ғылымдарын қамтитын көптеген ғылымдарда қолданылатындықтан, қызығушылық, мүдде категориясы жалпы ғылыми категория болып табылады. Сонымен қатар, қызығушылықтарды зерттеумен айналысатын авторлар зерттелетін пән туралы бірқатар идеялар құрды: кейбіреулері қызығушылықты субъективті категория (адам санасының нәтижесі ретінде), ал объективті құбылыс (мүдделердің қалыптасуы) ретінде қарастырады бар қоғамдық қатынастар арқылы). Ғалымдар мен заңгер ғалымдардың көпшілігі қызығушылықтың объективті сипатын мойындайды. Сондай-ақ, бір көзқарас бар, оның шеңберінде қызығушылық объективті-субъективті құбылыс ретінде түсініледі (бір жағынан, ол адамға тәуелсіз мазмұн және санаға тәуелді форма ретінде әрекет етеді). Құқыққа қызығушылық мәселесіне арналған теориялық дереккөздерді талдау қызығушылық адамзат қоғамымен бір мезгілде қалыптасты және адам әлеуметтік субъектке айналған сайын оның қажеттіліктері мүдделерге айналды деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар мүдделер жүйесін қалыптастырудың бастапқы нүктесі өндірістік қатынастардың өсуі аясында әлеуметтік қатынастар мен қоғамның әлеуметтік құрылымының күрделенуі болды. Сондықтан да қызығушылық қоғамдық сипатты иемденеді, ол тек бір нәрсені білдіруі мүмкін - қызығушылық субъектісі тек жеке адамдар ғана емес, сонымен қатар қызығушылық тек жеке адамдарға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік субъектілерге де тиесілі болу мүмкіндігін анықтайтын әлеуметтік қабаттар бола алады. Бұл өз кезегінде жеке, топтық және ұлттық мүдделерді бөліп көрсетуге негіз береді.
Сайып келгенде, мүдде әлеуметтік тұрғыдан шартталады, құқықтық реттеу саласына түседі, танылады, шоғырландырылады, содан кейін қорғалады. қызығушылықтың өніп, заңды болып шығуына мүмкіндік беретін нормативтік құқықтық актілер. Заңды мүдде анықтамасының болмауы оның пәнін оқып үйренуде белгілі бір қиындықтар тудырады.
Кез-келген ортада нақты құқықтар мен міндеттердің тасымалдаушысы болып табылатын адамдардың дербес демографиялық топтары бар, олардың дифференциациясы әр түрлі негіздерде жүреді. Жас өлшемдеріне сәйкес кәмелетке толмағандарды осындай санатқа жатқызу керек.
Мемлекет кәмелетке толмағандар мен кәмелеттік жасқа толуының арасындағы заңды шекараны белгілейді, бұл кәмелетке толмағандардың арнайы мамандандырылған құқықтық қорғаныс қажеттілігімен шартталған. Осы топтың жас ерекшеліктері құқықтық қорғаудың жоғарылауымен өтелуі керек. Өздеріңіз білетіндей, кәмелетке толмағандар физикалық, рухани және психологиялық тұрғыдан әлсіздігі мен сенімсіздігіне байланысты қоғамның жағымсыз әсеріне жиі ұшырайды. Демек, объективті түрде кәмелетке толмағандардың мүдделерін құқықтық қорғауды күшейту (басқа құқық субъектілерімен салыстырғанда) қажет.
Кәмелетке толмағандарды қорғау қылмыстық заң шеңберінде ерекше маңызға ие болады, өйткені дәл осы құқық саласы мемлекет мойындайтын ең маңызды құндылықтармен (өмірі, денсаулығы, адамның бостандығы мен қол сұғылмаушылығы, жеке және меншік құқығы). Балалардың жағдайын жақсарту, жағымсыз тенденциялардың өсуін жеңу, балалардың жағдайын тұрақтандыру және балалардың өмірін қамтамасыз ету процестерінің одан әрі оң динамикасы үшін нақты алғышарттар жасау жөніндегі мемлекеттік әлеуметтік саясаттың жалпы мақсатын мойындай отырып, 90-жылдардың ортасында мемлекет ХХ ғасырдың. бірі ретінде анықталды оның қызметінің негізгі бағыттары - балаларды құқықтық қорғауды күшейту.
Қылмыстық құқық теориясында кәмелетке толмағандарға қарсы нақты қылмыстардың тізімінде оларды саралауға да әртүрлі тәсілдер бар. Н.О.Дулатбеков кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар жүйесіне төрт топ кіреді:
1) кәмелетке толмағандарды қылмыстар жасауға және (немесе) өзге қоғамға жат әрекеттерге тартуға байланысты қылмыстар;
2) кәмелетке толмағандардың жеке басына қарсы қылмыстар;
3) кәмелетке толмағандардың психикалық және физикалық дамуына қарсы қылмыстар;
4) кәмелетке толмағандардың мүдделері мен мүліктік құқықтарын бұзумен байланысты қылмыстар. [5, 41 б]
С.М. Әпенов кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар жүйесін кеңейтеді және осындай бес топ бар деп санайды:
1) кәмелетке толмаған адамның денсаулығына, моральдық-рухани дамуына зиян келтіретін ақпараттан, насихаттан және үгіттен қорғау құқығын бұзатын қылмыстар;
2) кәмелетке толмаған адамның ата-анасымен бірге тұру және отбасында тәрбиелеу құқығын бұзатын қылмыстар;
3) кәмелетке толмағанның білім алу, қамқорлық жасау және міндетті қаржылық қолдау құқығын бұзатын қылмыстар;
4) кәмелетке толмаған адамның жыныстық зорлық-зомбылықтан және жыныстық қанаудан қорғану құқығын бұзатын қылмыстар;
5) кәмелетке толмағанның кәсіптік бағдар беру, кәсіптік оқыту саласындағы құқығын бұзатын қылмыстар. [6, 81 б]
Көріп отырғаныңыздай, кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың дәрежесін көбейтуге болады. Біздің ойымызша, кәмелетке толмағандарға қарсы қылмысты сипаттайтын негізгі критерий - баланың құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтіретін (салуға қауіп төндіретін) кез-келген қылмыстық жауаптылыққа тартылатын қоғамдық қауіпті әрекетті жасау болып табылады.
Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар туралы заңнама 1845 жылғы Қылмыстық және түзеу жазаларының кодексін қабылдаудан бастау алады. Атап айтқанда, Кодекстің 2-тарауында Ата-ана өкілеттігін асыра пайдалану және балалардың ата-аналарына қарсы қылмыстары туралы ата-аналары келесі жағдайларда жазаланады: балаларды үйленуге мәжбүрлеу, кәмелетке толмағандарды қылмыстық әрекетке тарту немесе олардың сыбайлас жемқорлыққа ұшырауы, балаларға тиесілі мүлікті иемдену немесе жымқыру.
Қазан төңкерісінен кейін балалардың панасыздығы мен қараусыздығымен күресуге, кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігін шектеуге бағытталған қаулылармен қатар, кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстарды қылмыстық жауапкершілікке тарту шаралары қабылданды. Сонымен, 1920 жылы 4 наурызда Халық Комиссарлар Кеңесі Қоғамдық қауіпті іс-әрекетке айыпталған кәмелетке толмағандардың істері туралы қаулы қабылдады, оның негізінде сол жылы кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссияларға Нұсқаулық берілді, кәмелетке толмағандарды қылмыстық іс-әрекетке тартқаны және олармен араласқаны үшін, сатып алу, жезөкшелікке шақыру және жыныстық бұрмалаушылық, кәмелетке толмағандардың еңбегін қанау және қатыгез қарым-қатынас үшін ересектерді жауапқа тарту жөніндегі комиссиялар. РСФСР-дің алғашқы қылмыстық кодекстерінде отбасы мен кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін жауапкершілікті егжей-тегжейлі реттеу бас тартылды. Осылайша, 1922 жылғы РСФСР-нің Қылмыстық кодексінде балаларды асырау үшін алимент төлемегені үшін және кәмелетке толмаған балаларды тиісті қолдаусыз қалдырғаны үшін ата-аналардың жауапкершілігін қарастыратын жалғыз бап болды (165 бап).
Біршама толығырақ, 1926 жылғы Қылмыстық кодекс бұл қылмыстар үшін жауапкершілікті реттеді. Мысалы, 88 бап некеге тұруға кедергі жасайтын жағдайларды жасырғаны, сондай-ақ азаматтық хал актілерін тіркеуді жүзеге асыратын органдарға жалған ақпарат бергені үшін жауапкершілікті көздеді. Алғашқы рет кек алу немесе басқа да жеке себептермен басқа біреудің баласын жалдамалы мақсатпен ұрлау, жасыру немесе ауыстыру үшін қылмыстық жауаптылық енгізілді (149-бап). Балаларды асырау үшін алимент төлемегені үшін жауапкершілік қалды (158-бап).
1935 жылы кәмелетке толмағандарды итермелеу немесе оларды әртүрлі қылмыстарға тарту, сондай-ақ кәмелетке толмағандарды алыпсатарлық, жезөкшелік, қайыр сұрау т.с.с. айналысуға мәжбүрлегені үшін (732-бап) және қамқоршылықты жеке басының мүддесі үшін пайдаланғаны және балаларды асырауында қалдырғаны үшін қылмыстық жауаптылық енгізілді. қадағалаусыз және қажетті материалдық көмексіз қорғаншылық (1581-бап).
1926 жылғы Кодексте қамтылған отбасы мен кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін жауапкершілікті, оның ішінде жергілікті әдет-ғұрыптардың қалдықтарын құрайтын қылмыстарды (отбасылық өмір - 122, 124, 125, 201, 210, 232 бб.) кішігірім өзгертулермен сақтай отырып, 1960 ж. 235), бұдан әрі бала асырап алу құпиясын жариялау (1970 ж. - 121 б.), Кәмелетке толмаған адамды мас күйіне әкелу (1972 ж. - 211 б.), Кәмелетке толмағандарды медициналық емес мақсаттағы есірткі және басқа да есірткіге тартуға жауапкершілік қарастырылған. мас күйінде (1987 ж. - 212 б.) және кәмелетке толмағандарды сатуға (1995 ж. - 213 б.) әкеледі.
Кәмелетке толмағандардың мүдделерін қорғауға бағытталған баптар санының артуы, сондай-ақ тапсырманың маңыздылығы ғылыми әдебиеттерде арнайы тарауды арнайы бөлімге енгізудің орындылығы туралы қорытынды жасауға бірнеше рет негіз болған.
Қазақстан Республикасының 1997 ж. Қылмыстық кодексі заң шығарушы органдардың сөзсіз еңбегі деп кәмелетке толмағандарды қылмыстық немесе қоғамға жат әрекеттерге тартуға байланысты әрекеттерді бағалау, осы элементтерді адамға шабуыл жасау бөліміне қосу, дәлірек айтсақ, отбасы мен кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін жауаптылықты қарастыратын тарау, іс-әрекеттің осы түрінің заңнамасында олардың, ең алдымен, кәмелетке толмаған адамға зиян келтіру немесе оған қауіп төндіруі немесе оны жасау қаупі бар деп санайды.
Кәмелетке толмағандар, басқа санаттағы адамдарға қарағанда, физикалық және психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі жағымсыз әсерлерге ұшырайды, бұл олардың жеке ауытқуының дамуына негіз бола алады. Кәмелетке толмаған адамның жеке тұлғаны қалыптастыру процесіне қол сұғушылықтың қоғамдық қауіптілігінің жоғары деңгейі әлемнің көптеген елдерінің қылмыстық заңнамасында кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың тәуелсіз тобын бөлуге алып келгені белгілі. Жаһандану жағдайында, сондай-ақ жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, басқа мемлекеттердің, әсіресе Ресей Федерациясына жақын көршілес елдердің қылмыстық заңнамасын зерттеу және талдау қызықты болып көрінеді. Зерттеу аясында біз Қазақстан Республикасының кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін жауапкершілікті белгілеу саласындағы қылмыстық заңнамасына талдау жасадық. Қазақстан Республикасында конституциялық деңгейде бекітілген: Неке және отбасы, ана болу, әкелік және балалық шақ мемлекеттің қорғауында. Балаларға қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-аналардың табиғи құқығы және міндеті. Ересек еңбекке қабілетті балалар мүгедек ата-аналарына қамқорлық жасауға міндетті(ҚР Конституциясының 27-бабы) [1]. Бұл ереже нақтыланған және Қазақстанның қылмыстық заңнамасымен қорғалған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар 2 тарауда, әсіресе Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Отбасы мен кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқықбұзушылықтар[2], сонымен қатар басқа тарауларда кездеседі. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасында қоғамдық қауіптілік пен жазаланушылық дәрежесіне байланысты қылмыстар мен қылмыстық құқық бұзушылықтарға бөлінетін қылмыстық құқық бұзушылықтар деген жалпы ұғымның болуы маңызды. Айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы түріндегі жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты жасалған, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмыс деп танылады.Қылмыстық теріс қылық деп қоғамға зор қауіп төндірмейтін, жеке адамға, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке болмашы зиян келтірген не зиян келтіру қатерін туғызған, оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққа алу, шетелдікті немесе азаматтығы жоқ адамды Қазақстан Республикасының шегінен тысқары жерге шығарып жіберу түріндегі жаза көзделген, айыпты жасалған іс-әрекет (әрекет не әрекетсіздік) танылады(ҚР ҚК 10-бабы).
Ы.Д. Дулатов еңбегінде анықталғандай, Қазақстандағы қылмыстық жауаптылықтың субъектісі - бұл қылмыстық құқық бұзушылық жасау кезінде 16 жасқа, ал жеке құқық бұзушылықтар үшін 14 жасқа толған есі дұрыс адам.[7, 41 б]ҚР Қылмыстық кодексінің 2-тарауында жазылған баптар үшін қылмыстық жауаптылық 16 жастан басталады. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің басқа тарауларында көрсетілген, кәмелетке толмағандарға қарсы әрекеттер үшін мұндай жауапкершілік 14 жастан бастап туындайды: кәмелетке толмаған адамды қасақана өлтіру, осы санатқа қасақана ауыр дене жарақатын келтіру, ауырлататын жағдайларда денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру, зорлау, жыныстық сипаттағы зорлық-зомбылық, кәмелетке толмаған адамды ұрлау т.б.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің 2-тарауында көрсетілген отбасы мен кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық құқық бұзушылықтар, үш топқа бөлінеді:
1) Кәмелетке толмағандардың қоғамға қарсы әрекеттеріне ықпал ететін құқық бұзушылықтар:
1) кәмелетке толмаған адамды қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға тарту (ҚР ҚК 132-бабы);
2) кәмелетке толмаған адамды қоғамға жат әрекеттерді жасауға тарту (ҚР Қылмыстық кодексінің 133-бабы);
3) кәмелетке толмаған адамды жезөкшелікпен айналысуға тарту (ҚР ҚК 134-бабы);
4) кәмелетке толмағандарды эротикалық мазмұндағы өнімдерді өндіруге тарту (ҚР Қылмыстық кодексінің 144-бабы).
2) Кәмелетке толмаған адамның бостандығына нұқсан келтіретін құқық бұзушылықтар:
1) кәмелетке толмағандарды сату (ҚР ҚК 135-бабы);
2) баланы ауыстыру (ҚР ҚК-нің 136-бабы);
3) кәмелетке толмаған адамды Қазақстан Республикасының шегінен тысқары жерлерге әкету (ҚР Қылмыстық кодексінің 143-бабы).
3) Отбасын қорғауға және кәмелетке толмағандарды күтіп-бағу мен тәрбиелеу үшін қажетті жағдайлар жасауды бұзатын құқық бұзушылықтар:
1) бала асырап алудың заңсыз қызметі (ҚР Қылмыстық кодексінің 137-бабы);
2) бала асырап алу құпиясын ашу (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 138-бабы);
3) балаларды күтуге қаражат төлеу бойынша міндеттемелерді орындамау, еңбекке жарамсыз ата-аналарын, еңбекке жарамсыз жұбайын (жұбайын) ұстауға қаражат төлеуден жалтару (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 139-бабы);
4) кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамау (ҚР ҚК 140-бабы);
5) балалардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше орындамау (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 141-бабы);
6) қорғаншы немесе қамқоршының құқықтарын теріс пайдалану (ҚР ҚК 142-бабы).
Бұл қылмыстық құқық бұзушылықтардың жалпы объектісі болып кәмелетке толмаған адамның жеке басының қалыптасуын және қалыпты дамуын қамтамасыз ететін әлеуметтік қатынастар, ал нақты объектісі болып отбасы мен кәмелетке толмағандардың мүдделерін қорғауды қамтамасыз ететін әлеуметтік қатынастар табылады. [8, 52 б]
Объективті жағы іс-әрекетте көрінеді (әрекетте немесе әрекетсіздікте). Қылмыстық құқық бұзушылықтардың көп бөлігі іс-әрекеттер жасау арқылы жасалады, тек 4 құрамы (балаларды күтуге қаражат төлеу бойынша міндеттемелерді орындамау, еңбекке жарамсыз ата-аналарын, еңбекке жарамсыз жұбайын ұстауға арналған қаражатты төлеуден жалтару); кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу; балалардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше орындамау; қорғаншының немесе қамқоршының құқықтарын теріс пайдалану) әрекетсіздік түрінде жасалуы мүмкін. Тергеудің құқық бұзушылық құрамы формальды болып табылады және объективті жағының міндетті белгісі ретінде қоғамдық қауіпті салдардың басталуын қарастырмайды. [9, 56 б]
Субъективтік жағынан қарастырылып отырған қылмыстық құқық бұзушылықтар балалардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді тиісінше орындамауды қоспағанда, тікелей қасақаналық түрінде кінә ретінде көрсетіледі (ҚР ҚК-нің 141-бабы). Кінәнің абайсыз түрімен сипатталатын). Бірқатар шығармаларда субъективті жағының міндетті белгісі - бұл өзімшіл немесе негізсіз себептер (баланы ауыстыру, асырап алу (асырап алу) құпиясын ашу, қорғаншы немесе қамқоршының құқықтарын теріс пайдалану, заңсыз) деп айту керек. кәмелетке толмаған адамды Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерге шығару).
И.Ш.Борчашвили пікірінше, талданып отырған қылмыстық құқық бұзушылықтардың құрамы жалпы және арнайы болуы мүмкін.[10, 17 б] Сонымен, ата-аналар, мұғалім немесе заң бойынша сеніп тапсырылған, кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу жауапкершілігі бар арнайы тапсырма бойынша, осындай міндеттерді өз еркімен қабылдаған адам, құқық бұзушылықтарда арнайы субъект ретінде әрекет етеді: міндеттемелерді орындамау балаларды ұстауға, еңбекке жарамсыз ата-аналарын, еңбекке жарамсыз жұбайын (әйелін) ұстауға қаражат төлеуден жалтару үшін қаражат төлеуге; кәмелетке толмаған баланы тәрбиелеу міндеттерін орындамау; балалардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерді тиісінше орындамау. Бірқатар қылмыстық құқық бұзушылықтар, мысалы, кәмелетке толмаған адамды қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға тарту, балаларды ұстауға арналған қаражатты төлеу бойынша міндеттемелерді орындамау, мүгедек ата-аналарына, еңбекке жарамсыз жұбайына күтім жасау үшін ақша төлеуден жалтару субъект ретінде 18 жасқа толған адам. Басқа жағдайларда қылмыстық жауапкершіліктің басталуының жалпы ережесі 16 жастан бастап қолданылады.
Сонымен, кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар жасағаны үшін жауапкершілікті реттеу саласындағы Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасын талдау Қазақстанның қылмыстық заңының республика Конституциясының нормаларына сәйкестігін куәландырады. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 2-тарауының нормалары үйлестірілген және құрылымдалған механизмді білдіреді, бұл сөзсіз елдің құқық қолдану практикасында балалардың құқықтарын қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау саласындағы оң әсерін тигізеді.
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАРСЫ ЖАСАЛАТЫНҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАР, ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТЫ
2.1 Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың түрлері
Қазақстан Республикасы Конституциясының 27 бабында көрсетілгендей, неке мен отбасы, ана болу, әкелік және балалық шақ мемлекеттің қорғауында болады.Балаларға қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-аналардың табиғи құқығы және міндеті болып табылады. Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар мүгедек ата-аналарына қамқорлық жасауға міндетті. Осы негізгі конституциялық ережелер отбасы мен кәмелетке толмағандардың мүдделерін қылмыстық-құқықтық қорғауға негіз болды.
Кәмелетке толмағандарға қарсы жасалатын қылмыстық құқықбұзушылықтардың түрлеріне кеңірек тоқталайық.
1. Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іс-әрекетке тарту.
Қарастырылып отырған қылмыстың әлеуметтік қауіптілігі кәмелетке толмағандардың тәрбиесіне зиян келтіруде де, сыртқы ықпалға ең көп ұшырайтын жасөспірімдерді қылмыстық іс-әрекеттерге тартуында да жатыр. Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық іс-әрекетке тартудың тікелей объектісі кәмелетке толмағандардың қалыпты моральдық, психикалық және физикалық дамуы болып табылады. Бұл қылмыс құрамының объективті жағы кәмелетке толмаған адамды бір немесе бірнеше қылмыстар жасауға қатысуға деген ұмтылысын оятуға бағытталған белсенді әрекеттерде көрінетін қылмыстық іс-әрекетке тартуымен сипатталады.
Қылмыскердің бұл әрекеттері психикалық немесе физикалық қысымды қолданумен байланысты болуы мүмкін (қоқан-лоққы, ұрып-соғу, сендіру, жазасыздық, парақорлық, алдау, кек, қызғаныш және басқа да негізгі мотивтерді қоздыру және т.б.). Кәмелетке толмаған жасөспірім қатысқан қылмыстың сипаты, сондай-ақ оны кәмелетке толған ұйымдастырушы дайындаған рөл (орындаушы, сыбайлас және т.б.), қылмыскердің іс-әрекетін квалификациялау үшін ҚР Қылмыстық кодексінің 132 бабының маңызы жоқ. Сонымен бірге, жасөспірімнің жасы да, оның әлеуметтік және биологиялық жетілу дәрежесі де, оның қылмыстық тәжірибесі де маңызды емес. Көбінесе колонияларда, жабық оқу орындарында, сондай-ақ қайталанатын қылмыскерлердің айналасында жиналатын тұрмыстық компанияларда орын алады, қылмыстық тәжірибені беру, белгілі бір түрдегі қылмыстар жасау әдістері туралы кеңестер беру, осы әдістерді үйрету бір түр ретінде қарастырылуы керек қатысу, сондай-ақ қылмыстық әдет-ғұрыптарды орнату.қылмыс жетекшілерінің кез-келген талаптарына иерархиялық даусыз бағыныштылықты болжайтын орта.
Өкінішке орай, сот және тергеу практикасы бұл мүмкіндікті ауыр және ерекше ауыр қылмыстардың қылмыстық-құқықтық алдын алу үшін әлі қолданған жоқ.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 132-бөлігі көрсетілген әрекеттерді қылмыскер жасаған кезден бастап, яғни қылмыс құрамы формальды болған сәттен бастап аяқталған деп саналуы керек. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекетке кез-келген қатысы - бұл ересек пен кәмелетке толмағанның қарым-қатынас процесі. Жасөспірімнің табиғи, қалыпты дамуы мен тіршілігін бұзуға бағытталған, өйткені ниет, ұмтылыс толқуы қазірдің өзінде қалыптасқан күйдің, жеке адамның мәртебесінің өзгеруін болжайды [11, 32 б.]. Кәмелетке толмағанның қылмыстық іс-әрекетке қатысуы деп кәмелетке толмаған адамның бір немесе бірнеше қылмыстар жасауға қатысуға деген ұмтылысын, тілегін оятуға бағытталған іс-әрекеттер деп түсіну керек. Қатысу физикалық зорлық-зомбылық пен психикалық әсердің барлық түрлерін қамтиды, мысалы: сендіру (белгілі бір жеңілдіктер алу мүмкіндігі туралы), қорқыту (ұрып-соғу қаупі, жала жабу туралы ақпаратты жариялау), пара беру (материалдық сыйақы беру), алдау (жалған ақпарат ұсыну), кек алу сезімін ояту (физикалық зорлық-зомбылықты ынталандыру), қызғанышты ояту немесе басқа да негізгі себептер (беделді позицияны иеленуге ұмтылу), қылмыс жасау туралы ұсыныс, ұрланған затты сатып алуға немесе сатуға уәде беру, қылмыс іздерін жасау немесе жасыру орны мен тәсілдері және т.б. түрінде кездесуі мүмкін.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 11 сәуірдегі Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстар және олардың қылмыстық және өзге қоғамға жат әрекеттерге тартылуы туралы істер бойынша сот тәжірибесі туралы нормативтік қаулысының 24-тармағында келтірілген түсініктеме бойынша, кәмелетке толмаған адамның қылмыстық іс-әрекеті деп кәмелетке толмаған адамның тілегін (ниетін, ұмтылысын) және қылмыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz