Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жаза ерекшеліктері
Ф. 4-53
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Құқық жəне жалпы білім беру пəндері
__________________ Куанов А.О.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Кәмелетке толмаған сотталғандардың бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу ерекшеліктері
6В04211 -- Құқықтану мамандығы
Орындады: Қазыбекұлы Г.
Ғылыми жетекші: з.ғ.к, доцент Нигматулин А.Ю.
Aқтөбе 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
6
1.1Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.2 Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері мен жағдайлар...
10
2.КӘМЕЛЕТКУЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРДІ ЖАУАПКЕРШІЛІККЕ ТАРТУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
2.1 Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жаза ерекшеліктері ... ... ... ... .
2.2Кәмелет жасқа толмағандарға жаза тағайындаудың жаңа қылмыстық және қылмыстық атқару заңнамаларында реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
23
2.3Жасы кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсатын жүзеге асыруға қатысты мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖӘНЕ ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ЖАСЫ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛҒАН ЖАЗАЛАРДЫҢ МАҚСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУЫНЫҢ ТӘЖІРИБЕСІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫСТАҒЫ ЗАҢНАМАЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ...
3.1Қазақстан Республикасының және шет мемлекеттерінің жасы кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсатын жүзеге асыруының тәжірибесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2Қолданыстағы заңнамаларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
32
43
56
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
6 60
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп бекіткен. Өркениетті елдің болашағын сомдайтын бүгінгі жасөспірімдер екені белгілі. Келешек өмірдің тізгінін ұстайтын олардың алдағы атқарар іс - әрекеттерінің бастауы бүгінгі күнмен тығыз байланысты. Еліміздегі кәмелет жасқа толмағандардың құқық бұзушылықтары мен қылмыстарының күрт көбеюі, олардың мәні, кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықтың алдын алу жолдары және кәмелет жасқа толмағандардың құқықтық жауапкершіліктің жүзеге асырылуы процесін анықтап білу, профилактикалық жұмыстар жүргізу барысында кездесетін кемшіліктер туралы және еліміздің құқық жүйесі қалыптасуы қарсаңында іске асырылу жағдайы. Еліміздегі жасы кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсатын жүзеге асыруға қатысты мәселелердің шешімін табу және қылмыстық, қылмыстық-атқару заңнамаларын жетілдіру жолдарын айқындау.Тәрбие колониясының жұмысының сапасын арттыру өзекті мәселеге айналып отыр [1].
ҚР-ның Қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген.
Бұл дегеніміз мемлекеттің әділеттік және ізгілік принциптерін басшылыққа ала отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі болып табылады. Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке толмағандарға ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың психологиясын ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір оңтайлы жолы болып табылады. Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға қылмыстық заң жаза болып табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын кеңінен қолдануды белгілеген.Кәмелетке толмаған жасөспірімдер еліміздегі тұрғындардың он бесінші бөлігін құраса да, бүкіл қылмысты әрекеттердің бестен бірін жасайды. Жасөспірімдердің қауіпті жолға түсуі барып тұрған қасіретті құбылыс. Жасөспірімдер қылмыс жасай отырып өз басына ғана емес қоғамға өз отандастарының мүддесіне, өзінің туған туысқандарына үлкен зиян жасайды. Жасөспірім қылмыскер ең бірінші кезекте өзінің отбасына қасірет болып табылады. Жасөспірімдер жасайтын қылмыстың келесі түрі - ұрлық олардың үлесіндегі қылмыстың 53 % - ын, тонау 10 % - ын, қырықшылық шабуыл 15% - ын құрап отыр.Бұл тұста да бала санасының мейірімнен жұрдай бола бастағанын байқауға болады. Өйткені аталған қылмыстың дені пайдакүнемдік-зорлық сипатта жүзеге асырылған. Қылмысқа баруы ықтимал балалардың тағы бір тобы кезбелікпен күн кешуде. Кейбір деректерге сүйінсек, мектепке бармай, отбасынан алшақ қалған қараусыз жасөспірімдердің саны жүз мыңнан асады. Бұлардың көпшілігі түзеу мекемелері мен балалар үйінің бұрынға түлектері.
Жасөспірімдердің адамға, қоғамға, еңбекке, мемлекет пен ұлтқа, соның ішінде өзінің ана тіліне деген көзқарасы ата - ананың көрсеткен үлгісіне қарай қалыптасады. Социологиялық зерттеудің бір қыры - Жасөспірімдердің теріс жолына не ықпал етеді? деген сауалға төмендегідей жауаптар алынған. Олардың 7,5% - ы теріс жолға түсуіне туыстарының жасаған қылмысы әсер еткенін айтса, ал 14,1%-ы отбасы мүшелерінің ішімдікке салынуын тілге тиек етеді. Үйдегі жанжал, көзге шөп салуға байланысты бұзылдым деушілердің көрсеткіші - 2,3% көшенің ықпалы тиді деушілердің саны саны -73,6% болып отыр[2].
Бүгінде қай жерде болсын теледидар экранынан, баспасөз беттерінен жасөспірімдер колониясындағы балалар өмірін суреттсейтін материалдар көп беріліп жүр. Жас қылмыскер өмірі жайлы шындықты оқыған, көрген сайын жағаңды ұстайсың, таңданасың, бүгініміз бен болашағымызды ойлап қорқасың. Өмірге келген сәбиді ертең қылмыскер, қанішер болып өседі деп кім ойлар.
Диплом зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Кәмелет жасқа толмағандардың қылмысқа бару себептерін анықтап, олардың жеке тұлғалық ерекшеліктеріне тоқталып, құқықтық мәдениетін, құқықтық сауаттылығын арттыру жолдарын, олардың қылмысының алдын алу шараларын жетілдіру жолдарын анықтау мақсатында осы тақырыпты таңдадым.
Тақырыптың мақсатына сәйкес келесідей міндеттер қоямыз:
-Кәмелет жасқа толмағандардың қылмыс жасауының мәні, себептерін зерттеп оның жазаның мақсатын жүзеге асырумен байланыстыру қажет екендігін дәлелдеу;
-Жасы кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсаттары: теория және тәжірибесін зерттеу;
-Жасы кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алуда жаза қолданудың тиімділігін зерделеу;
-Жасы кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсатын жұзеге асырудағы шетел тәжірибесіндегі үлгі тұтатын сәттерін қарастыру;
-Еліміздегі жасы кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсатын жүзеге асыруға қатысты мәселелердің шешімін табу және қылмыстық, қылмыстық-атқару заңнамаларын жетілдіру жолдарын айқындау.
Дипломдық зерттеудің объектісі. Жұмыстың зерттеу объектісі - қылмыстық атқару жүйесінің жұмысында кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсатын жүзеге асыруға қатысты кездеесетін күрделі мәселелер және сотталғандарда түзетуге қатысты әлі шешімін таппаған мәселелердің құқықтық реттеу деңгейі анықталады.
Дипломдық зерттеудің пәні - Қылмыстық атқару жүйесінің жұмысының қазіргі кездегі барысы оның кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсатын жүзеге асыруға қатысты атқарып жатқан жұмыстары мен қолданылып жатқан әдістерінің нәтижесі. Және жаңа қылмыстық атқару заңнамасының жобасына сәйкес енгізіліп жатқан жаңа құқықтық қарым-қатынастар.
Диплом жұмысының зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы.
Практикалық құндылығы - осы жұмыстың ғылыми тәжірибелік құндылығына тоқталсақ ол құқық қорғау органдароының күнделікті қызметіне қажет және құқықтану мамандығына даярлық кезінде пайдалануға болады.Теориялық жағынан әліде жан-жақты зерттеуді талап ететін мәселе.
Зерттеудің гепотизасын қалыптастыру. Зерттеу үрдісінде салыстыру әдістері,зерделеу әдістері, статистикалық әдістер, жүйелік және жағдаяттық талдау, сауалнама жүргізу қолданылады.
Президентіміз Қ.Токаев өзінің 2020 жылы 1-қыркүйекте халыққа жолдаған жолдауында Әділетті мемлекет азаматтардың мүддесін қорғау жолында атты тармағын ұсынды. Заң үстемдігі орнықпаса және аза - мат - тардың қауіпсіздігіне кепілдік берілмесе, әлеуметтік-экономикалық дамудың бір - де-бір міндеті табысты жүзеге асырылмайды. Халық үніне құлақ асатын мемлекет - бұл, шын мәнісінде, Әділетті мем - лекет құру тұжырымдамасы. Азамат - тардың мәселелерін тыңдап, көріп қана қою жеткіліксіз. Ең бастысы - дұрыс жә - не әділ шешім шығару қажет. Азаматтар мүддесіне қызмет ететін мем - лекеттің жаңа стандарттарын әзірлеу үшін көп жұмыс атқаруымыз керек. Осы тұр - ғыда құқық қорғау және сот жүйеле - ріне негізгі рөл жүктеледі. Бұл салаға ре - форма аса қажет. Жағдай жедел өзгеруде. Күштік құ - ры - лымдар жұмыстың озық әдістеріне кө - бірек ден қойған сайын олардың ха - лық - - аралық тәжірибелерге бейімделу мүм - кін - дігі арта түседі. Еліміздегі бүгінгі ахуалға орай азамат - тардың сұраныстарына ықылас танытуға тиіс құқық қорғау органдарының алдына жаңа талаптар қойылуда. Бірақ құқық қорғау жүйесінің жұ - мы - - сында бұрынғы дағды бойынша айып - тауға бейімділік басымдау болып тұр. Аза - маттардың қылмыстық жауап - кер - шілік - ке негізсіз тартылатын жағ - дай - лары да аз кездеспейді. Қылмысты анықтайтын жедел қызмет өкілдері мен процессуалдық шешім қабылдайтын тергеушілер қылмысты ашып, істі сотқа жіберуді басты мақсат санайтын бір басшының қарамағында бірге жұмыс істейді. Алайда көрсеткіш қуалау азаматтардың құқығы мен бостандығына нұқсан келтірмеуге тиіс. Прокурорлық қадағалауға келсек, бұл жұмыс үнемі кешеуілдеп жататынын көреміз. Прокурорлар істің мән-жайы - мен тек сотқа жіберер алдында ғана таны - - сады. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің тәжірибесі бо - йынша қылмыспен күрес саласын жаңғыртқан жөн. Бізге азаматтардың құқы - ғын заманауи тұрғыдан қорғауды қам - тамасыз ететін және жоғары халық - аралық талаптарға жауап беретін үлгі керек. Қазақстанда өкілеттіктердің ара жігі нақты ажыратылған үш буынды модель құру керек деп санаймын. Полиция қылмысты анықтап, оған қаты - сы бар адамдарды тауып, айғақ жинап, оны тиянақтап беруге тиіс. Прокурор жиналған дәлелдемелерге тәуел - сіз баға беруге, азаматтар құқы - ғын бұзудың жолын кесуге, кінәсіз адам - дардың қылмыс үдерісіне тартылуына жол бермеуге, сотта айыптау жағын қол - дауға міндетті. Сот органдардың әрекетіне қатысты шағымды қарайды және іс бойынша ақтық үкім шығарады. Мұндай тәсіл тежемелік және тепе-тең - дік жүйесін нығайтып, әр кезеңде тиім - ді саралау жүргізіп отыруға мүм - кін - дік береді. Тағы да қайталап айтамын, заңдылық пен әділеттілік сөзсіз қамтамасыз етілуге тиіс. Қылмыстық істегі қателік адам тағ - ды - рын өзгертетінін естен шығармау керек. [3]
Диплом жобасының теориялық негіздері: зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Конституциясынан бастап өзгеде нормативтік құқықтық актілерін, заңдар, заңға сәйкес нормативтік актілерін оның ішінде жарлықтар, ережелер, қағидалар және жолдаулар, ғылыми мақалалар сонымен қатар еңбек құқығы саласын зерттеуші ғалым заңгерлердің де еңбектерін пайдаландық. Атап айтар болсақ отандық ғалым заңгерлер: Ағыбаев, А.Н., Бекмагамбетов, А.Б., Орсаева Р.А., Алауханов Е.О., Құлжақаева Р. Б.. Есбулатова Р.М., Балтабаев К.Ж., Рогов И.И., Әпенов С. Сонымен қатар ресейлік ғалымдар: Антонян Ю.М., Брайнин Я.М., Реан А.А., Казанцев С.Я. Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен және сызбалардан тұрады.
1.КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ
1.1Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының құрылымы
Қазақстан Республикасында 18 жасқа дейінгі 5 миллион бала бар. Бұл ел халқының үштен бірінен астамын құрайды. Болашақтағы ересек тұрғындар ретінде Қазақстан балалары өз елінің әлеуметтік, экономикалық және мәдени дамуында аса маңызды роль атқарады.Балалар азаматтардың ең әлсіз категориясы болып табылады және толыққанды дамуы үшін неғұрлым қолайлы жағдайларды қамтамасыз ететін арнайы құқықтық және әлеуметтік тетіктерге мұқтаж. Балалардың жағдайы және олардың өмірінің сапасы қоршаған таза ортаның, тиімді басқарудың және мемлекеттің тұрақты дамуының негізгі көрсеткіштері болып табыладыЗаңгер ғалымдарымыз: Адам құқығы - адам мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған, өзі заң арқылы қорғалатын болуы мүмкін іс-әрекеттің (мінез-құлықтың) өлшемі (шамасы) -- деп анықтама берген [4].
Мемлекеттің қылмыстық-атқару қызметі сотталғандарды түзеу және қылмысты ескерту саласында, сотталғандармен қатынас жасау туралы халықаралық қауымдастықпен өңделген жағдайлармен сонымен қатар қылмыстық атқару ғылымының жетістігімен негізделетін қылмыстық-атқару саясатымен анықталады[5]. Егер тарихқа шолу жасасақ, Кеңестік мемлекетте 17-і жастан 21 жасқа дейінгі адамдарды ұстауға арналған бірінші реформатори 1918 жылы желтоқсан айында Мәскеу қаласында ашылған болатын. Бұған анықталмаған үкіммен кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушылар келіп түскен, тәрбиеленушінің одан арғы тағдырын осы мекеменің басқармасы алқалы түрде шешкен. Алайда, педагогикалық кадрлар мен қаражаттың болмауы себептерінен біздің елімізде реформаторилер дамымаған. Реформаторилердің орнына 1921 жылы Ресейдің кейбір аймақтарында еңбек ету үйлері құрыла бастаған, онда тәрбиеленушілер құрылған оқу-өндірістік шеберханаларда еңбек етуге және жалпы білім беретін мектепте білім алуға тиіс болатын. Еңбек ету үйлерінде реформаторилерге қарағанда тәрбиеленушілерді үкім бойынша жаза мерзімі біткенше ұстауға тиіс болатын, ал қажет болған жағдайда түзелгенше, бірақ тәрбиеленушілер 20-жасқа жеткенше ғана ұстаған.
Еңбек үйлерінде кәмелеттік жасқа толмағандарды екі категорияға бөлу қарастырылған: құқық бұзушы-рецидивистік белгісі барлар және қалған кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушылар. Оларды жұмыс уақытында болсын, мектептегі сабақ уақытында болсын жеке-жеке ұстауға тиіс болатын. 187-бабына сәйкес жазасын өтеп болған соң түзелу жолына түспеген тәрбиеленушілерге қатысты еңбекпен түзеу үйі директорының педагогикалық кеңеспен бірлесе отырып сотқа оларды еңбек үйінде 20-жасқа толғанша қалдыру үшін мерзімін ұзарту туралы ұсыныс жасауына болатын, егер тек бұндай кәмелеттік жасқа толмаған жұмысшы-шаруа жастарынан шыққан құқық бұзушылар үшін еңбек үйінде ұстауға жатпайтын болса.
Аталған Ереженің 3-бабына сәйкес еңбек колонияларына жіберуге жататындар:
12 жастан 16 жасқа дейінгі қамауда ұстау орындарындағы сотталған құқық бұзушылар;
14 жастан 16 жасқа дейінгі қабылдау-бөлу орындарындағы әлеуметтік қараусыз қалған панасыздар мен қадағалаусыз қалғандар.
Осы Ереженің 6-бабына сәйкес тәрбиеленушілер тамаққа және оларға берілген киім-кешекке деген шығынды өтеуге міндетті болған. Өтеу тәрбиеленушілердің тапқан еңбекақысынан ұстап қалу арқылы жүргізілген. Ұстап қалудың мөлшері әрбір колонияда тәрбиеленушілердің тапқан табысына байланысты анықталған және олар қолына тапқан ақысының кем дегенде жиырма пайызын алғандай есеп бойынша жүргізілген. Әрбір колонияда ішкі күн тәртібі ережесін колония директоры тағайындаған. Осы Ереже бойынша 12 жастан 16 жасқа дейінгі тәрбиеленушілер үшін күніне 4 сағат жұмыс, ал 16 жастан 18 жасқа дейінгілер үшін күніне 6 сағат жұмыс тағайындалған. Оқушылар үшін еңбекті төлеу уақыт бойынша, ал қалғандары үшін прогрессивті-келісімді болған.Еңбек колониясының құрылымы төмендегідей бөлімді қамтыған: оқу-тәрбие, өндірістік-жоспарлы, әкімшілік-шаруашылық, қаржылық.Еңбек колониясында тәрбиеленушілер орташа алғанда 100 адамнан тұратын топ болып бөлінген. Әрбір топқа тұрақты жұмыс істеу үшін бір аға тәрбиеші және оның көмекшісі тағайындалған.Бұдан басқа, еңбек колониясында оқу-тәрбие бөлімінің басшылығымен тәрбиеленушілер қатарынан төмендегідей комиссия құрылған: қақтығыстық, өндірістік, мәдени-көпшілік, тамақтандыру, шаруашылық, санитарлық, мектеп, дене шынықтыру.
Атап өту керек, Ереженің 37-бабына сәйкес келесі жазалау шаралары қарастырылған: ескерту жасау, сөгіс, қосымша жұмысқа уақытша ауыстыру, өзіндік қызмет көрсету бойынша кезектен тыс наряд тағайындау, келтірілген материалдық нұқсан үшін ақшалай ұстап қалу, қолға ақша беруді шектеу, изоляторға жабу, жабық колонияға немесе қамауда ұстау орнына жіберу арқылы еңбек колониясынан шығару.Еңбек колониясынан басқа КСРО-да кәмелеттік жасқа толмаған сотталғандарға арналған еңбек колониясы құрылған болатын.
Жалпы режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колониясы төмендегілерге арналған:
ауыр болып табылмайтын қылмыс үшін бас бостандығынан айыруға бірінші рет сотталған еркек жынысты кәмелеттік жасқа толмағандардың жазасын өтеуі үшін;
ауыр қылмыс үшін үш жылдан артық емес мерзімге бірінші рет сотталған еркек жынысты үшін;
кәмелеттік жасқа толмаған әйел жынысты барлық сотталғандар үшін.
Жалпы режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колонияларында сотталғандарды кәдімгі тұратын баспанада ұстау ұйғарылған. Оларға азық-түлік және күнделікті қажеттілікке керекті заттарды сатып алуға айына жеті сомға дейін ақша ұстауға, жылына алты посылка немесе сәлемдеме алуға, жылына көп дегенде екі бандероль алуға, хатты шектеусіз жіберуге рұқсат етілген, сондай-ақ бір жыл ішінде алты қысқа мерзімді кездесуге құқы болған. Сотталғандардың жақсы өзін өзі ұстауы және еңбекке және оқуға адал қарым-қатынасы кезінде жаза мерзімінің төрттен бірін өтеген болса ұстау жағдайы жақсартылған, яғни оларға айына үш сом ақшаны қосымша ұстауға рұқсат етілген, сол сияқты жылына алты қысқа мерзімді кездесуге құқы болған.
Күшейтілген режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колониясы төмендегілерге арналған:
бас бостандығынан айыру түрінде бұрын жазасын өтеген еркек жынысты кәмелеттік жасқа толмағандардың жазасын өтеуі үшін;
ауыр қылмыс үшін үш жылдан жоғары мерзімге бас бостандығынан айырылған сотталғандар үшін;
жалпы режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колониясынан ауыстырылғандар үшін.
Сотталғандарды кәдімгі баспаналарда ұстау ұйғарылған және оларға айына бес сомға дейін ақша ұстауына рұқсат етілген, бір жыл ішінде төрт қысқа мерзімді кездесу алуына, жылына бес посылка немесе беріп жіберу алуына болатын, сондай-ақ жылына көп дегенде екі бандероль алуына және хатты оның санына шектеусіз жіберуіне болатын. Өзін өзі жақсы ұстауы және еңбекке және оқуға адал қарым-қатынасы кезінде жаза мерзімінің үштен бірін өтеген жағдайда сотталғандар жақсы ұстау жағдайына көшірілген. Бұндай жағдайда оларға айына екі сом ақшаны қосымша ұстауға және бір жыл ішінде екі қысқа мерзімді кездесуге рұқсат берілген [6].
Көріп отырғанымыздай, түзеу мекемелеріндегі сотталғандарды ұстау жағдайы 30-50 жылдардағы еңбек колонияларындағы ұстау жағдайымен салыстырғанда, 20-жалдардағы еңбек үйлері туралы айтпағанның өзінде одан әрі нақтылана және қатаң бола түскен. Еңбекпен тәрбиелеу колонияларының санына қатысты, 60-80 жылдары Қазақстан территориясында мынандай еңбекпен тәрбиелеу колониялары жұмыс істеген: Алма-Аты, Ақтөбе, Өскемен және Петропавловск.70-80 жылдары үлкен өндірістік база Қазақстанның барлық төрт еңбекпен тәрбиелеу колониясында болған. Мысалы, Петропавловск ЕТК ағаш өңдеуші станоктар, Алма-Аты ЕТК - электордвигателдер мен желдеткіштер, Ақтөбе ЕТК - әр алуан электр бөлшектерін, Өскемен ЕТК - бақша тележкаларын және т.б. шығарған.Осы жылдар ішінде Қазақстанның еңбекпен тәрбиелеу колонияларында мектептер және кәсіби-техникалық училищелер құрылған, онда тәрбиеленушілер оларға бостандықта қажетті белгілі бір мамандықтарды алып шыққан. Тәрбиеленушілермен саяси-тәрбиелеу және мәдени-көпшілік жұмыстар жүргізілген. Жергілікті кәсіпорындардың жұмысшы ұжымдары тарапынан шефтік жұмыстар жүзеге асырылған. Осымен қатар, біздің ойымызша тәрбиелеу-еңбек колонияларының тәрбиеленушілерді түзеу саласындағы жұмысының тиімділігі төменгі деңгейде болып қала берген. Тәрбиеленушілер жазасын өтеп шыққаннан кейін әр түрлі қылмыстар бойынша ересектер колониясына жиі түсіп отырған.
Бұл тарау бойынша қорытынды жасай отырып, тәрбиелеу колонияларының қалыптасуы мен дамуын шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады:
1-ші кезең, 1917 жылдың қазан айы ХХ ғасырдың 20-жылдарының соңы: Батыс Еуропа елдері мен АҚШ пенитенциарлық жүйесі тәжірибесі негізінде кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушылар үшін тәрбиелеу мекемелері қызметін реттеуші нормативтік актілерді әзірлеу және қабылдаумен, бұл актілердің іс жүзінде іске аспауымен сипатталады. Кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушыларға арналған тәрбиелеу мекемелері, оның ішінде еңбек үйлері одан әрі өзінің жалғасын таппаған.
2-ші кезең, ХХ ғасырдың 1930 жылдарының басынан бастап 1960 жылдың басына дейін. Кәмелеттік жасқа толмағандарға арналған еңбек колониясының қалыптасуы мен дамуы. Өз шығынын өзі ақтау принципі негізінде жұмыс істеген еңбек колониялары өндіріс қажетіне қарай құрылған. Пенитенциарлық көзқарас тұрғысынан алғанда еңбек колониялары қылмыскерлерді түзеу үшін жарамсыз болып табылған. Оларды құрудың негізінде кәмелеттік жасқа толмаған қамаудағылардың еңбегін тиімді пайдалану идеясы жатқан болатын[7].
3-ші кезең, 1960 жылдың басынан бастап 1991 жылға дейін. Еңбекпен тәрбиелеу колонияларының қалыптасуы мен дамуы. Бұл жабық типтегі еңбекпен тәрбиелеу колониялары өндіріс сұрауы бойынша құрылған болатын. Олар да еңбекпен түзеу колониялары сияқты өз шығынын өзі ақтау принципі негізінде жұмыс істеген. Пенитенциарлық көзқарас тұрғысынан алғанда тәрбиелеу-еңбек колониялары қылмыскерлерді түзеу үшін жарамсыз болып табылған.
4-ші кезең, 1991 жылдан 2015 жылдың1 қаңтарына дейін. Қазақстан Республикасының тәрбиелеу колониялары жүйесінің қалыптасуы мен дамуы. Қазіргі уақытта Қазақстан территориясында төрт тәрбиелеу колониясы жұмыс істейді.
5-ші кезеңде, 2015 жылдың1 қаңтарынан бастап Жаңа Қылмыстық атқару кодексінің 89-бабының 8-ші тармағына сәйкес кәмелетке толмағандарды ұстауға арналған орташа қауіпсіз мекемелерде бас бостандығынан айыруға сотталған кәмелетке толмағандар, сондай-ақ мекемеде кемінде бір жыл болу шартымен, кәмелетке толмағандарды ұстауға арналған орташа қауіпсіз мекемелерде жиырма бір жасқа толғанға дейiн қалдырылған сотталғандар жазасын өтейдi[8].
Біздің пікірімізше, кәмелетке толмағандар жиырма бір жасқа толғаннан кейінде ересектерден бір бөлек мекемеге жіберілуі қажет, олар үлкен тәжірибесі бар, көптен жазасын өтеп жатқандардың қасына бармауы керек, сондықтан түзеу мекемесіне кәмелет жасқа толмаган кезден бастап түскен сотталғандар жиырма бір жасқа толғаннан кейін, әріқарай, осы арнайы құрылған мекемеде жазасын өтеуі қажет деп есептейміз, бұл ұсыныс Қазақстан Республикасының Қылмыстық және Қылмыстық-атқару кодекстерінде көрініс табуы қажет деп есептейміз, бұл жазаның мақсатына жетуге септігін тигізетіні сөзсіз.
1.2 Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері мен жағдайлар
Қазақстан Республикасының Конституциясында -- Қазақстан Республикасы өзінің демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратыны аталған. Бұл еліміз үшін мәртебелі мақсат. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 - бабында: Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары, -- деп баян етілген [8].Ал, тәжірибені зерттеген кезде, қарастырып жатқан мәселенің күрделі екендігін және тезарада шешімін табу керекекендігіне көзжеткіздік.
Кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазаның мақсатын жүзеге асыру үшін жазаның түрі, мерзімі, өтейтін жері, мекеменің күнделікті өмірін ұйымдастыруы, олармен жұмыс жасайтын кадрлердің деңгейіне осының барлығына үлкен мән беріліуі қажет, осының барлығына ғылыми тұрғыдан қарау қажет және ол әрбір кәмелетке толмаған сотталушының мінез-құлқын, отбасылық жағдайын, кәсіби және интеллектуалдық деңгейін ескеруі қажет, себебі адамды түзеу, оның өмірге деген, бөтен адамдарға деген көзқарасын түзеу өте маңызды және жауапты шаруа. Соның ішінде, бұл мәселенің шешімін табу жолында пенитенциарлы психология ғылымының маңызы зор, ол адам өмірінің барлық жақтары қарым-қатынас, топ ішілік және топ аралық қатынастардан құрылатынымен байланысты. Пенитенциарлы психология сотталғандардың қайта тәрбиелеу мәселесін зерттейтің ғылым, сонымен қатар пенитенциарлы психология жазалаудың тиімділік мәселесін қарастырады, жазалауды орындау процессінде, сотталған тұлғаның динамикасын және лагерлік, түрмелік жағдайдағы тұлғаның мінез-құлқысының қалыптасу ерекшелігі мен әлеуметтік оқшаулық жағдайындағы, шағын топтың мінез-құлықтарының стериопитерін және құндылық бағыттарының ерекшеліктерін қарастырады.
Қазақстан Республикасының Жаңа Қылмыстық кодексінің 81бабына сәйкес кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлерi белгіленген:
1) белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру;
2) айыппұл;
3) түзеу жұмыстары;
4) қоғамдық жұмыстарға тарту;
5) бас бостандығын шектеу;
6) бас бостандығынан айыру болып табылады[10].
Оларды жүзеге асыру мақсаты ересектерге арналған жазаның мақсатымен бірдей, яғни, сотталғандарды түзету, әділдік орнату, қылмыстардың алдын-алу.Кәмелетке толмағандарға белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру бiр жылдан екi жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Айыппұл кәмелетке толмаған сотталған адамның дербес табысы немесе өндiрiп алуға жарайтын мүлкi болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл айлық есептiк көрсеткiштің оннан екі жүз елуге дейiнгi мөлшерінде тағайындалады.Түзеу жұмыстары дербес табысы немесе өзге тұрақты кірісі бар кәмелетке толмағандарға айлық есептік көрсеткіштің оннан екі жүз елуге дейінгі мөлшерінде тағайындалады. Қоғамдық жұмыстарға тарту қырық сағаттан бір жүз елу сағатқа дейiнгi мерзiмге тағайындалады, ол кәмелетке толмаған адамның қолынан келетiн жұмыстарды орындауы болып табылады және ол оны оқудан немесе негiзгi жұмысынан бос уақытында орындайды. Он алты жасқа дейінгі адамдардың бұл жаза түрiн орындау ұзақтығы - күнiне екi сағаттан, ал он алтыдан он сегiз жасқа дейiнгi адамдар үшiн күнiне үш сағаттан аспауы керек. Кәмелетке толмағандарға бас бостандығын шектеу - екi жылға дейiнгi мерзiмге, ал бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның өтелмеген бөлігін бас бостандығын шектеуге ауыстыру жағдайында жазаның қалған өтелмеген бөлігінің бүкіл мерзіміне тағайындалады. Кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айыру - он жылдан аспайтын, ал ауырлататын мән-жайлар кезінде адам өлтiргенi немесе терроризм актісі үшiн не қылмыстық құқық бұзушылықтардың бiреуi ауырлататын мән-жайлар кезінде адам өлтiру немесе терроризм болып табылатын олардың жиынтығы бойынша он екi жылдан аспайтын мерзiмге тағайындалуы мүмкiн. Онша ауыр емес қылмыс немесе қазаға ұшыратумен байланысты емес ауырлығы орташа қылмыс жасаған кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айыру тағайындалмайды.
Кәмелетке толмаған сотталған адамдар бас бостандығынан айыруды:
бас бостандығынан айыруға алғаш рет сотталған еркек жынысты кәмелетке толмағандар, сондай-ақ әйел жынысты кәмелетке
толмағандар - жалпы режимдегi тәрбиелеу колонияларында;
бұрын бас бостандығынан айыруды өтеген еркек жынысты кәмелетке толмағандар - күшейтiлген режимдегi тәрбиелеу колонияларында өтейдi.
Іс-әрекеттің сипатына және қоғамға қауiптiлiк дәрежесiне, кiнәлi адамның жеке басына және істің өзге де мән-жайларына қарай сот қабылданған шешiмнiң уәждерін көрсете отырып, еркек жынысты кәмелетке толмаған сотталған адамның бас бостандығынан айыруды жалпы режимдегi тәрбиелеу колониясында өтеуiн тағайындауы мүмкiн. Сот жазаны орындаушы органға кәмелетке толмаған сотталған адаммен қарым-қатынас кезiнде оның жеке басының белгiлi бiр ерекшелiктерiн ескеру туралы нұсқау беруi мүмкiн. Тарихында түрме болмаған елімізде бүгінде 43 мыңнан астам адам түзеу мекемелерінде жазасын өтеуде. Сотталушылардың саны жағынан 200-ден астам мемлекеттің ішінде 31-орынға түссек те, бар-жоғы 17 миллион халқы бар Қазақстан үшін бұл статистика көңілге жұбаныш бола алмайтыны ақиқат. Түрме реформасында түбегейлі реформалар жасалып, заңнамаға сан өзгеріс пен тоқсан толықтыру енгізілгенімен қылмыстың азайып, сотталғандардың саны сирегені байқалмайды[11].
Біздің пікірімізше, кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазаның мақсатын жүзеге асыру үшін, олардың не себептен қылмыс жасауға барғандығын, оған ненің ықпал болғанын анықтау қажет.
Қылмыскердің жеке басындағы биологиялық және әлеуметтік жақтардың ара қатынасы туралы айтыс тікелей практикаға келіп тіреледі. Биологиялық факторға басымдық беретін авторлар қылмыскерді зерделегенде психиатрдың, психологтың басты рөлі туралы, биотехникалық амалдар мен тестілерді қолдану туралы тұжырым жасайды. Әлеуметтік фактор шешуші деп санайтындар іс-қимылды түзеудің әлеуметтік бағдарламалары жайында жазады. Қазіргі кезде тек биологиялық факторларға ғана мән беретін көзқарастар мүлде айтылмайды, дегенмен бірқатар генетиктер мен криминологтар генетиканың соңғы жетістіктеріне назар аударуға және адамдардың іс-қимылына генетикалық аномалиялардың әсерін есептен шығармауға шақырады[12] С.Я.Булатов зерттеушілердің психологиялық ұғымдарды әлеуметтендіруге ұмтыла отырып, аталған ұғымдарды биологияландырып жіберу қателігіне ұрынбауға шақырған болатын[13]. Ал, қылмыстық іс-қимылды биологияландыруға үзілді-кесілді қарсы тұрған пікірлер әрқашан да болды. ХХ ғасырдың басында А.А.Пионтковский былай деп жазды: өзгермелі әлеуметтік құбылысты - қылмысты адамның бойындағы, тіптен қылмыстық адамның бойындағы тұрақты қасиет деп санауға болмайды[14]. Жастардың қылмысқа баруына мына факторлар әсер етеді: отбасындағы жағдай, оқу орнына бармау немесе қашып кетіп, бос жүру, экономикалық жетіспеушіліктер және өз құқықтары жайлы ақпараттанбағандығы. Статистикаға сүйенсек, соңғы 3 жылда жеткіншектердің қолымен жасалған қылмыстар саны артқан. Олардың ішінде жйі кездесетіндері: кісі өлтіру, алаяқтық, ұрлық және топтасып төбелесу [15].
Біздің пікірімізше, кәмелет жасына толмағандардың жоғарыда айтылған қылмысқа бару себептерін ескере отырып кәмелетке толмаған сотталушылардың өмірін мемлекет олардың отбасымен біріге отырып ұйымдастыруы қажет, бұл үлкен мемлекеттік деңгейде бірнеше жылға арналған Бағдарлама құрастыруды және оны қабылдап тез арада жүзеге асыруды талап етеді.
2.КӘМЕЛЕТКУЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРДІ ЖАУАПКЕРШІЛІККЕ ТАРТУ
2.1 Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жаза ерекшеліктері
Қазақстан республикасының жаңа Қылмыстық кодесінің 6-бөлімінің 80-90 баптарында сәйкес кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы реттелген. 80-ші баптың 1бөліміне сәйкес қолданылатын кәмелетке толмағандар деп қылмыстық құқық бұзушылық жасаған уақытқа қарай жасы он төртке толған, бiрақ он сегiзге толмаған адамдар танылады. Қылмыстық құқық бұзушылық жасаған кәмелетке толмағандарға жаза тағайындалуы мүмкiн не оларға тәрбиелiк ықпалы бар мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкiн. Ресейдің, Австрияның, Германияның, Жапонияның қылмыстық заңдарында да осылай көрсетілген. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы Францияның қылмыстық жауаптылығы Францияның қылмыстық кодексінде -13, Нидерландыда, Португалияда - 12, Жаңа Зеландияда - 10, Ирландия құқығында - 7 жас деп көрсетілген. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша 14-ке толмаған адамдар қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды. 14-ке толмаған жасөспірімдер өзінің істеген іс - әрекетінің қоғамға қауіптілігін, мәнін жете түсінбейді және өзінің іс - әрекетін басқара алмайды. Кәмелетке толмағандардың қылмыстарына қатысты прокурорлық қадағалау - анықтау және тергеу органдарының заңдылықты сақтау кепілі. Процестің осы сатысында аталған категориядағы істі тергеуге прокурорлық қадағалау жасаудың өзіндік ерекшеліктері болады. Прокурор қадағалау арқылы іс жүргізу заңының жалпы нормаларын бұзуға жол бермеуге міндетті, сонымен қатар кәмелетке толмағандар істері бойынша өндіріс тәртібін реттейтін басқа да қосымша мәселелерге мән беруі тиіс.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде бұрынғыға қарағанда көптеген өзгерістер бар. әрине, мұнда да қылмыстық - құқықтық тұрғыдан алғанда кәмелетке толмағандар қылмысымен күреске ерекше мән берілген. Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдары қылмыстық құқық субьектісі ретінде кәмелетке толмағандарды құқықтық жағынан өз дәрежесінде қорғауды қамтамасыз етуге мән береді. Бұл орайда бюағытталған қылмыстық жауапкершілік пен жазалаудың заңдық шектерін анықтау кезінде олардың жас ерекшеліктері есепке алынады. [16]
Қылмыстық Кодекстің Жалпы бөліміндегі бөлім Жаңа өзгеріс болып табылады. Онда жалпы ережелермен салыстырғанда алғаш рет кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазалар түрінің тізбесі шектелген түрде берілген. Сонымен қатар жазаның осы түрлерінің өзін қолдануды шектеу жүзеге асқан. Қылмыстық кодексте сонымен бір мезгілде бірінші рет ауырлығы үлкен емес қылмыс жасаған жасы 14-тен 16-ға дейінгі жасөспірімге бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалмауы көзделген.
Қылмыстық кодексте жас шамасына қарай жауапкершіліктің екі төменгі шегі белгіленген: жалпы түрі 16 жастан, ал ерекше түрі 14 жастан басталады. Бұл орайда екі жағдай ескеріледі. Біріншіден, адамның даму сатысына қарай ол өзінің жасаған әрекетінің нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін сезінуі тиіс. Екіншіден, адамың өзі дербес шешеім қабылдайтындай болуы керек, әрекет түрі саналы түрде таңдалады. Қылмыстық заң тұрғысынан алып қарағанда, мұндай сапа жасы 16-ға толған адамда болады[17].
Сонымен қатар қылмыстық заңда (Қылмыстық кодекстің 15-бабы) қылмыс жасауға байланысты жауапкершілік 14 жастан да басталатын қылмыстар тізбесі келтірілген. Оған кісі отнау, десаулыққа қасақана зиян келтіру, зорлау, ұрлық, тонау, қарақшылық, бопсалау және басқа қылмыстар жатады. Бұл тізбе қылмыс құрамының жиырма түрінен тұрады және ол толықтай көрсетілген. Бұл тізбеге орташа ауырлықтағы қылмыс жатқанымен, ол негізінен жалпы алғанда ауыр қылмыстарға қатысты келеді. Жасөспірім 14 жасында ондай қылмыстардың қоғамға қауіптілігі мен оның зардаптарын түсініп қалады.
Заң шығарушы осы тізбені жасай отырып, нақты өмірдегі тәжірибеге мән берген. Әдетте, жасы 14 пен 16 жас арасындағы жасөспірім көбіне - көп тізбеде көрсетілген ұрлық, тонау және басқа қылмыстарға барады.
ҚР ҚК 81-ші бабында кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың мына түрлерi белгіленген:
1) белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру;
2) айыппұл;
3) түзеу жұмыстары;
4) қоғамдық жұмыстарға тарту;
5) бас бостандығын шектеу;
6) бас бостандығынан айыру болып табылады.
Кәмелетке толмағандарға белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру бiр жылдан екi жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады.
Айыппұл кәмелетке толмаған сотталған адамның дербес табысы немесе өндiрiп алуға жарайтын мүлкi болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл айлық есептiк көрсеткiштің оннан екі жүз елуге дейiнгi мөлшерінде тағайындалады.
Түзеу жұмыстары дербес табысы немесе өзге тұрақты кірісі бар кәмелетке толмағандарға айлық есептік көрсеткіштің оннан екі жүз елуге дейінгі мөлшерінде тағайындалады.
Қоғамдық жұмыстарға тарту қырық сағаттан бір жүз елу сағатқа дейiнгi мерзiмге тағайындалады, ол кәмелетке толмаған адамның қолынан келетiн жұмыстарды орындауы болып табылады және ол оны оқудан немесе негiзгi жұмысынан бос уақытында орындайды. Он алты жасқа дейінгі адамдардың бұл жаза түрiн орындау ұзақтығы - күнiне екi сағаттан, ал он алтыдан он сегiз жасқа дейiнгi адамдар үшiн күнiне үш сағаттан аспауы керек.
Кәмелетке толмағандарға бас бостандығын шектеу - екi жылға дейiнгi мерзiмге, ал бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның өтелмеген бөлігін бас бостандығын шектеуге ауыстыру жағдайында жазаның қалған өтелмеген бөлігінің бүкіл мерзіміне тағайындалады.
Кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айыру - он жылдан аспайтын, ал ауырлататын мән-жайлар кезінде адам өлтiргенi немесе терроризм актісі үшiн не қылмыстық құқық бұзушылықтардың бiреуi ауырлататын мән-жайлар кезінде адам өлтiру немесе терроризм болып табылатын олардың жиынтығы бойынша он екi жылдан аспайтын мерзiмге тағайындалуы мүмкiн. Онша ауыр емес қылмыс немесе қазаға ұшыратумен байланысты емес ауырлығы орташа қылмыс жасаған кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айыру тағайындалмайды.Кәмелетке толмаған сотталған адамдар бас бостандығынан айыруды:
бас бостандығынан айыруға алғаш рет сотталған еркек жынысты кәмелетке толмағандар, сондай-ақ әйел жынысты кәмелетке
толмағандар - жалпы режимдегi тәрбиелеу колонияларында;
бұрын бас бостандығынан айыруды өтеген еркек жынысты кәмелетке толмағандар - күшейтiлген режимдегi тәрбиелеу колонияларында өтейдi.
Іс-әрекеттің сипатына және қоғамға қауiптiлiк дәрежесiне, кiнәлi адамның жеке басына және істің өзге де мән-жайларына қарай сот қабылданған шешiмнiң уәждерін көрсете отырып, еркек жынысты кәмелетке толмаған сотталған адамның бас бостандығынан айыруды жалпы режимдегi тәрбиелеу колониясында өтеуiн тағайындауы мүмкiн.Сот жазаны орындаушы органға кәмелетке толмаған сотталған адаммен қарым-қатынас кезiнде оның жеке басының белгiлi бiр ерекшелiктерiн ескеру туралы нұсқау беруi мүмкiн. Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау кезiнде, Қылмыстық Кодекстiң 52-бабында көзделген мән-жайлардан басқа, оның өмiрi мен тәрбиесiнiң жағдайлары, психикалық даму деңгейi, жеке басының өзге де ерекшелiктерi, сондай-ақ оған жасы жағынан үлкен адамдардың ықпалы ескерiледi. Кәмелетке толмаған жас жеңiлдететiн мән-жай ретiнде басқа да жеңiлдететiн және ауырлататын мән-жайлармен жиынтықта ескерiледi. Қылмыстық теріс қылық немесе онша ауыр емес қылмыс жасаған не ауырлығы орташа қылмысты алғаш рет жасаған кәмелетке толмаған адамды, егер оны қылмыстық жауаптылыққа тартпай-ақ түзеуге болады деп белгiленсе, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкiн. Бұл ретте оған тәрбиелiк әсерi бар мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкiн. Қылмыстық теріс қылық немесе онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыс жасағаны үшiн бiрiншi рет сотталған кәмелетке толмаған адамды, егер оны түзеуге тәрбиелiк әсерi бар мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы қол жеткiзуге болады деп танылса, сот жазадан босатуы мүмкiн. Қазаға ұшыратумен байланысты емес ауыр қылмысты алғаш рет жасаған кәмелетке толмаған адамды сот, 83-бап. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату Қылмыстық Кодекстің 68-бабының екінші бөлігінде көзделген жағдайларда, қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін.
Сот кәмелетке толмаған адамға тәрбиелiк ықпалы бар мынадай мәжбүрлеу шараларын тағайындауы мүмкiн:
1) ескерту;
2)ата-аналарының немесе оларды алмастыратын адамдардың не мамандандырылған мемлекеттiк органның қадағалауына беру;
3) келтiрiлген зиянды қалпына келтiру мiндетiн жүктеу;
4) бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның мінез-құлқына ерекше талаптар белгiлеу;
5) ерекше режимде ұстайтын білім беру ұйымына орналастыру;
6) жәбірленушіден кешірім сұрау міндеттемесін жүктеу;
7) пробациялық бақылау белгілеу.
2. Кәмелетке толмаған адамға тәрбиелiк ықпалы бар бiрнеше мәжбүрлеу шарасы бiр мезгiлде тағайындалуы мүмкiн.
1. Ескерту кәмелетке толмаған адамға оның іс-әрекетiмен келтiрiлген зиянды және осы Кодексте көзделген құқық бұзушылықтарды қайталап жасаудың зардаптарын түсiндiруден тұрады.
2. Қадағалауға беру ата-аналарына немесе оларды алмастыратын адамдарға не мамандандырылған мемлекеттiк органға кәмелетке толмаған адамға тәрбиелiк ықпал ету және оның мінез-құлқын бақылау жөнiнде мiндеттер жүктеуден тұрады.
3. Келтiрiлген зиянды қалпына келтiру мiндетi кәмелетке толмаған адамның мүлiктiк жағдайы және оның тиістi еңбек дағдыларының болуы ескеріле отырып жүктеледі.
4. Кәмелетке толмаған адамның бос уақытын шектеу және оның мінез-құлқына ерекше талаптар белгiлеу белгiлi бiр орындарға баруға, бос уақыттың белгiлi бiр нысанын, оның iшiнде механикалық көлiк құралын басқаруға байланысты нысанын пайдалануға тыйым салуды, тәулiктiң белгiлi бiр уақытынан кейiн үйден тыс жерде болуын, мамандандырылған мемлекеттiк органның рұқсатынсыз басқа жерлерге баруын шектеудi көздеуi мүмкiн. Кәмелетке толмаған адамға бiлiм беру мекемесiне қайта оралу, оқуын жалғастыру немесе аяқтау не мамандандырылған мемлекеттiк органның көмегiмен жұмысқа орналасу талабы да қойылуы мүмкiн. Осы тiзбе толық болып табылмайды.
5. Алты айдан екі жылға дейінгі мерзімге ерекше режимде ұстайтын білім беру ұйымдарына орналастыруды сот қасақана ауырлығы орташа қылмыс немесе ауыр қылмыс жасаған кәмелетке толмаған адамға тағайындауы мүмкін. Аталған ұйымдарда болу адамның кәмелетке толуына байланысты, сондай-ақ егер түзетудi қамтамасыз ететін мамандандырылған мемлекеттiк органның қорытындысы негiзiнде сот кәмелетке толмаған адам өзiнiң түзелуi үшiн бұдан әрi бұл шараны қолдануды қажет етпейдi деген түйінге келсе, мерзiмінен бұрын тоқтатылуы мүмкiн.
6. Ерекше режимде ұстайтын білім беру ұйымдарында болуды осы баптың бесiншi бөлiгiнде көзделген мерзiм өткеннен кейiн ұзартуға тек кәмелетке толмаған адамның жалпы бiлiм беретiн немесе кәсiптiк даярлығын аяқтауы қажет болған жағдайда ғана жол берiледi, бiрақ ол кәмелетке толғаннан аспауы керек.
7.Кәмелетке толмағандардың ерекше режимде ұстайтын білім беру ұйымдарында болуының тәртібі мен шарттары Қазақстан Республикасының заңдарында айқындалады.
8.Кәмелетке толмаған адам келтірген зияны үшін жәбірленушіден өзі кешірім сұрайды.
9.Пробациялық бақылау Қылмыстық Кодекстің 44-бабы екінші бөлігінің қағидалары бойынша бір жылға дейінгі мерзімге белгіленеді.
Жастар мен жасөспірімдердің құқығын қорғау, оларға тәлім тәрбие беру жөнінде бірнеше заң қабылданғанымен күнделікті тәжірибеде олардың да тетіктері толық іске қосылмай, бір кездері өзара сабақтасып жатқан мектеп пен отбасы және қоғамдық ұйымдар арасындағы әлсіреп, берекесіздіктің үстем алып тұрған жағдайы бар. Сонымен соңғы жылдары патриотизм мен отан сүйгіштік рухынан айрылып қалған жастар қауымы арасында қылмыстың қаулап өсуі үлкен алаңдатушылық туғызып отыр. Әрине оның түпкі себебін бір ауыз сөзбен түсіндіріп беру қиын мәселе. Соңғы жылдары жастар мен жасөспірімдердің арасында нашақорлыққа шалынғандардың саны көбейіп келеді. Олардың есірткі заттарға бой ұруына бір жағынан өздерінің кінәлары болса, екінші жағынан есірткі заттарды алғашқы қабылдауына басқа нашақорлардың, есірткі саудасымен айналысатындардың үлкен әсер - ықпалы тиіп отыр. Бұрын жасөспірімдер нашақорлыққа 12-14 жастан салынатын болса, қазір тоғыз жастан бастап есірткінің дәмін татып жатқандар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Құқық жəне жалпы білім беру пəндері
__________________ Куанов А.О.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Кәмелетке толмаған сотталғандардың бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу ерекшеліктері
6В04211 -- Құқықтану мамандығы
Орындады: Қазыбекұлы Г.
Ғылыми жетекші: з.ғ.к, доцент Нигматулин А.Ю.
Aқтөбе 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
6
1.1Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .
6
1.2 Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері мен жағдайлар...
10
2.КӘМЕЛЕТКУЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРДІ ЖАУАПКЕРШІЛІККЕ ТАРТУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
2.1 Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жаза ерекшеліктері ... ... ... ... .
2.2Кәмелет жасқа толмағандарға жаза тағайындаудың жаңа қылмыстық және қылмыстық атқару заңнамаларында реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
23
2.3Жасы кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсатын жүзеге асыруға қатысты мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
26
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖӘНЕ ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ ЖАСЫ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛҒАН ЖАЗАЛАРДЫҢ МАҚСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУЫНЫҢ ТӘЖІРИБЕСІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫСТАҒЫ ЗАҢНАМАЛАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ...
3.1Қазақстан Республикасының және шет мемлекеттерінің жасы кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсатын жүзеге асыруының тәжірибесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2Қолданыстағы заңнамаларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
32
43
56
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
6 60
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп бекіткен. Өркениетті елдің болашағын сомдайтын бүгінгі жасөспірімдер екені белгілі. Келешек өмірдің тізгінін ұстайтын олардың алдағы атқарар іс - әрекеттерінің бастауы бүгінгі күнмен тығыз байланысты. Еліміздегі кәмелет жасқа толмағандардың құқық бұзушылықтары мен қылмыстарының күрт көбеюі, олардың мәні, кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықтың алдын алу жолдары және кәмелет жасқа толмағандардың құқықтық жауапкершіліктің жүзеге асырылуы процесін анықтап білу, профилактикалық жұмыстар жүргізу барысында кездесетін кемшіліктер туралы және еліміздің құқық жүйесі қалыптасуы қарсаңында іске асырылу жағдайы. Еліміздегі жасы кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсатын жүзеге асыруға қатысты мәселелердің шешімін табу және қылмыстық, қылмыстық-атқару заңнамаларын жетілдіру жолдарын айқындау.Тәрбие колониясының жұмысының сапасын арттыру өзекті мәселеге айналып отыр [1].
ҚР-ның Қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы жеке дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген.
Бұл дегеніміз мемлекеттің әділеттік және ізгілік принциптерін басшылыққа ала отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі болып табылады. Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке толмағандарға ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың психологиясын ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір оңтайлы жолы болып табылады. Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға қылмыстық заң жаза болып табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын кеңінен қолдануды белгілеген.Кәмелетке толмаған жасөспірімдер еліміздегі тұрғындардың он бесінші бөлігін құраса да, бүкіл қылмысты әрекеттердің бестен бірін жасайды. Жасөспірімдердің қауіпті жолға түсуі барып тұрған қасіретті құбылыс. Жасөспірімдер қылмыс жасай отырып өз басына ғана емес қоғамға өз отандастарының мүддесіне, өзінің туған туысқандарына үлкен зиян жасайды. Жасөспірім қылмыскер ең бірінші кезекте өзінің отбасына қасірет болып табылады. Жасөспірімдер жасайтын қылмыстың келесі түрі - ұрлық олардың үлесіндегі қылмыстың 53 % - ын, тонау 10 % - ын, қырықшылық шабуыл 15% - ын құрап отыр.Бұл тұста да бала санасының мейірімнен жұрдай бола бастағанын байқауға болады. Өйткені аталған қылмыстың дені пайдакүнемдік-зорлық сипатта жүзеге асырылған. Қылмысқа баруы ықтимал балалардың тағы бір тобы кезбелікпен күн кешуде. Кейбір деректерге сүйінсек, мектепке бармай, отбасынан алшақ қалған қараусыз жасөспірімдердің саны жүз мыңнан асады. Бұлардың көпшілігі түзеу мекемелері мен балалар үйінің бұрынға түлектері.
Жасөспірімдердің адамға, қоғамға, еңбекке, мемлекет пен ұлтқа, соның ішінде өзінің ана тіліне деген көзқарасы ата - ананың көрсеткен үлгісіне қарай қалыптасады. Социологиялық зерттеудің бір қыры - Жасөспірімдердің теріс жолына не ықпал етеді? деген сауалға төмендегідей жауаптар алынған. Олардың 7,5% - ы теріс жолға түсуіне туыстарының жасаған қылмысы әсер еткенін айтса, ал 14,1%-ы отбасы мүшелерінің ішімдікке салынуын тілге тиек етеді. Үйдегі жанжал, көзге шөп салуға байланысты бұзылдым деушілердің көрсеткіші - 2,3% көшенің ықпалы тиді деушілердің саны саны -73,6% болып отыр[2].
Бүгінде қай жерде болсын теледидар экранынан, баспасөз беттерінен жасөспірімдер колониясындағы балалар өмірін суреттсейтін материалдар көп беріліп жүр. Жас қылмыскер өмірі жайлы шындықты оқыған, көрген сайын жағаңды ұстайсың, таңданасың, бүгініміз бен болашағымызды ойлап қорқасың. Өмірге келген сәбиді ертең қылмыскер, қанішер болып өседі деп кім ойлар.
Диплом зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Кәмелет жасқа толмағандардың қылмысқа бару себептерін анықтап, олардың жеке тұлғалық ерекшеліктеріне тоқталып, құқықтық мәдениетін, құқықтық сауаттылығын арттыру жолдарын, олардың қылмысының алдын алу шараларын жетілдіру жолдарын анықтау мақсатында осы тақырыпты таңдадым.
Тақырыптың мақсатына сәйкес келесідей міндеттер қоямыз:
-Кәмелет жасқа толмағандардың қылмыс жасауының мәні, себептерін зерттеп оның жазаның мақсатын жүзеге асырумен байланыстыру қажет екендігін дәлелдеу;
-Жасы кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсаттары: теория және тәжірибесін зерттеу;
-Жасы кәмелетке толмағандардың қылмыстылығының алдын алуда жаза қолданудың тиімділігін зерделеу;
-Жасы кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсатын жұзеге асырудағы шетел тәжірибесіндегі үлгі тұтатын сәттерін қарастыру;
-Еліміздегі жасы кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсатын жүзеге асыруға қатысты мәселелердің шешімін табу және қылмыстық, қылмыстық-атқару заңнамаларын жетілдіру жолдарын айқындау.
Дипломдық зерттеудің объектісі. Жұмыстың зерттеу объектісі - қылмыстық атқару жүйесінің жұмысында кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсатын жүзеге асыруға қатысты кездеесетін күрделі мәселелер және сотталғандарда түзетуге қатысты әлі шешімін таппаған мәселелердің құқықтық реттеу деңгейі анықталады.
Дипломдық зерттеудің пәні - Қылмыстық атқару жүйесінің жұмысының қазіргі кездегі барысы оның кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазалардың мақсатын жүзеге асыруға қатысты атқарып жатқан жұмыстары мен қолданылып жатқан әдістерінің нәтижесі. Және жаңа қылмыстық атқару заңнамасының жобасына сәйкес енгізіліп жатқан жаңа құқықтық қарым-қатынастар.
Диплом жұмысының зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы.
Практикалық құндылығы - осы жұмыстың ғылыми тәжірибелік құндылығына тоқталсақ ол құқық қорғау органдароының күнделікті қызметіне қажет және құқықтану мамандығына даярлық кезінде пайдалануға болады.Теориялық жағынан әліде жан-жақты зерттеуді талап ететін мәселе.
Зерттеудің гепотизасын қалыптастыру. Зерттеу үрдісінде салыстыру әдістері,зерделеу әдістері, статистикалық әдістер, жүйелік және жағдаяттық талдау, сауалнама жүргізу қолданылады.
Президентіміз Қ.Токаев өзінің 2020 жылы 1-қыркүйекте халыққа жолдаған жолдауында Әділетті мемлекет азаматтардың мүддесін қорғау жолында атты тармағын ұсынды. Заң үстемдігі орнықпаса және аза - мат - тардың қауіпсіздігіне кепілдік берілмесе, әлеуметтік-экономикалық дамудың бір - де-бір міндеті табысты жүзеге асырылмайды. Халық үніне құлақ асатын мемлекет - бұл, шын мәнісінде, Әділетті мем - лекет құру тұжырымдамасы. Азамат - тардың мәселелерін тыңдап, көріп қана қою жеткіліксіз. Ең бастысы - дұрыс жә - не әділ шешім шығару қажет. Азаматтар мүддесіне қызмет ететін мем - лекеттің жаңа стандарттарын әзірлеу үшін көп жұмыс атқаруымыз керек. Осы тұр - ғыда құқық қорғау және сот жүйеле - ріне негізгі рөл жүктеледі. Бұл салаға ре - форма аса қажет. Жағдай жедел өзгеруде. Күштік құ - ры - лымдар жұмыстың озық әдістеріне кө - бірек ден қойған сайын олардың ха - лық - - аралық тәжірибелерге бейімделу мүм - кін - дігі арта түседі. Еліміздегі бүгінгі ахуалға орай азамат - тардың сұраныстарына ықылас танытуға тиіс құқық қорғау органдарының алдына жаңа талаптар қойылуда. Бірақ құқық қорғау жүйесінің жұ - мы - - сында бұрынғы дағды бойынша айып - тауға бейімділік басымдау болып тұр. Аза - маттардың қылмыстық жауап - кер - шілік - ке негізсіз тартылатын жағ - дай - лары да аз кездеспейді. Қылмысты анықтайтын жедел қызмет өкілдері мен процессуалдық шешім қабылдайтын тергеушілер қылмысты ашып, істі сотқа жіберуді басты мақсат санайтын бір басшының қарамағында бірге жұмыс істейді. Алайда көрсеткіш қуалау азаматтардың құқығы мен бостандығына нұқсан келтірмеуге тиіс. Прокурорлық қадағалауға келсек, бұл жұмыс үнемі кешеуілдеп жататынын көреміз. Прокурорлар істің мән-жайы - мен тек сотқа жіберер алдында ғана таны - - сады. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің тәжірибесі бо - йынша қылмыспен күрес саласын жаңғыртқан жөн. Бізге азаматтардың құқы - ғын заманауи тұрғыдан қорғауды қам - тамасыз ететін және жоғары халық - аралық талаптарға жауап беретін үлгі керек. Қазақстанда өкілеттіктердің ара жігі нақты ажыратылған үш буынды модель құру керек деп санаймын. Полиция қылмысты анықтап, оған қаты - сы бар адамдарды тауып, айғақ жинап, оны тиянақтап беруге тиіс. Прокурор жиналған дәлелдемелерге тәуел - сіз баға беруге, азаматтар құқы - ғын бұзудың жолын кесуге, кінәсіз адам - дардың қылмыс үдерісіне тартылуына жол бермеуге, сотта айыптау жағын қол - дауға міндетті. Сот органдардың әрекетіне қатысты шағымды қарайды және іс бойынша ақтық үкім шығарады. Мұндай тәсіл тежемелік және тепе-тең - дік жүйесін нығайтып, әр кезеңде тиім - ді саралау жүргізіп отыруға мүм - кін - дік береді. Тағы да қайталап айтамын, заңдылық пен әділеттілік сөзсіз қамтамасыз етілуге тиіс. Қылмыстық істегі қателік адам тағ - ды - рын өзгертетінін естен шығармау керек. [3]
Диплом жобасының теориялық негіздері: зерттеу барысында Қазақстан Республикасының Конституциясынан бастап өзгеде нормативтік құқықтық актілерін, заңдар, заңға сәйкес нормативтік актілерін оның ішінде жарлықтар, ережелер, қағидалар және жолдаулар, ғылыми мақалалар сонымен қатар еңбек құқығы саласын зерттеуші ғалым заңгерлердің де еңбектерін пайдаландық. Атап айтар болсақ отандық ғалым заңгерлер: Ағыбаев, А.Н., Бекмагамбетов, А.Б., Орсаева Р.А., Алауханов Е.О., Құлжақаева Р. Б.. Есбулатова Р.М., Балтабаев К.Ж., Рогов И.И., Әпенов С. Сонымен қатар ресейлік ғалымдар: Антонян Ю.М., Брайнин Я.М., Реан А.А., Казанцев С.Я. Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен және сызбалардан тұрады.
1.КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ АЛДЫН АЛУ
1.1Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының құрылымы
Қазақстан Республикасында 18 жасқа дейінгі 5 миллион бала бар. Бұл ел халқының үштен бірінен астамын құрайды. Болашақтағы ересек тұрғындар ретінде Қазақстан балалары өз елінің әлеуметтік, экономикалық және мәдени дамуында аса маңызды роль атқарады.Балалар азаматтардың ең әлсіз категориясы болып табылады және толыққанды дамуы үшін неғұрлым қолайлы жағдайларды қамтамасыз ететін арнайы құқықтық және әлеуметтік тетіктерге мұқтаж. Балалардың жағдайы және олардың өмірінің сапасы қоршаған таза ортаның, тиімді басқарудың және мемлекеттің тұрақты дамуының негізгі көрсеткіштері болып табыладыЗаңгер ғалымдарымыз: Адам құқығы - адам мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған, өзі заң арқылы қорғалатын болуы мүмкін іс-әрекеттің (мінез-құлықтың) өлшемі (шамасы) -- деп анықтама берген [4].
Мемлекеттің қылмыстық-атқару қызметі сотталғандарды түзеу және қылмысты ескерту саласында, сотталғандармен қатынас жасау туралы халықаралық қауымдастықпен өңделген жағдайлармен сонымен қатар қылмыстық атқару ғылымының жетістігімен негізделетін қылмыстық-атқару саясатымен анықталады[5]. Егер тарихқа шолу жасасақ, Кеңестік мемлекетте 17-і жастан 21 жасқа дейінгі адамдарды ұстауға арналған бірінші реформатори 1918 жылы желтоқсан айында Мәскеу қаласында ашылған болатын. Бұған анықталмаған үкіммен кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушылар келіп түскен, тәрбиеленушінің одан арғы тағдырын осы мекеменің басқармасы алқалы түрде шешкен. Алайда, педагогикалық кадрлар мен қаражаттың болмауы себептерінен біздің елімізде реформаторилер дамымаған. Реформаторилердің орнына 1921 жылы Ресейдің кейбір аймақтарында еңбек ету үйлері құрыла бастаған, онда тәрбиеленушілер құрылған оқу-өндірістік шеберханаларда еңбек етуге және жалпы білім беретін мектепте білім алуға тиіс болатын. Еңбек ету үйлерінде реформаторилерге қарағанда тәрбиеленушілерді үкім бойынша жаза мерзімі біткенше ұстауға тиіс болатын, ал қажет болған жағдайда түзелгенше, бірақ тәрбиеленушілер 20-жасқа жеткенше ғана ұстаған.
Еңбек үйлерінде кәмелеттік жасқа толмағандарды екі категорияға бөлу қарастырылған: құқық бұзушы-рецидивистік белгісі барлар және қалған кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушылар. Оларды жұмыс уақытында болсын, мектептегі сабақ уақытында болсын жеке-жеке ұстауға тиіс болатын. 187-бабына сәйкес жазасын өтеп болған соң түзелу жолына түспеген тәрбиеленушілерге қатысты еңбекпен түзеу үйі директорының педагогикалық кеңеспен бірлесе отырып сотқа оларды еңбек үйінде 20-жасқа толғанша қалдыру үшін мерзімін ұзарту туралы ұсыныс жасауына болатын, егер тек бұндай кәмелеттік жасқа толмаған жұмысшы-шаруа жастарынан шыққан құқық бұзушылар үшін еңбек үйінде ұстауға жатпайтын болса.
Аталған Ереженің 3-бабына сәйкес еңбек колонияларына жіберуге жататындар:
12 жастан 16 жасқа дейінгі қамауда ұстау орындарындағы сотталған құқық бұзушылар;
14 жастан 16 жасқа дейінгі қабылдау-бөлу орындарындағы әлеуметтік қараусыз қалған панасыздар мен қадағалаусыз қалғандар.
Осы Ереженің 6-бабына сәйкес тәрбиеленушілер тамаққа және оларға берілген киім-кешекке деген шығынды өтеуге міндетті болған. Өтеу тәрбиеленушілердің тапқан еңбекақысынан ұстап қалу арқылы жүргізілген. Ұстап қалудың мөлшері әрбір колонияда тәрбиеленушілердің тапқан табысына байланысты анықталған және олар қолына тапқан ақысының кем дегенде жиырма пайызын алғандай есеп бойынша жүргізілген. Әрбір колонияда ішкі күн тәртібі ережесін колония директоры тағайындаған. Осы Ереже бойынша 12 жастан 16 жасқа дейінгі тәрбиеленушілер үшін күніне 4 сағат жұмыс, ал 16 жастан 18 жасқа дейінгілер үшін күніне 6 сағат жұмыс тағайындалған. Оқушылар үшін еңбекті төлеу уақыт бойынша, ал қалғандары үшін прогрессивті-келісімді болған.Еңбек колониясының құрылымы төмендегідей бөлімді қамтыған: оқу-тәрбие, өндірістік-жоспарлы, әкімшілік-шаруашылық, қаржылық.Еңбек колониясында тәрбиеленушілер орташа алғанда 100 адамнан тұратын топ болып бөлінген. Әрбір топқа тұрақты жұмыс істеу үшін бір аға тәрбиеші және оның көмекшісі тағайындалған.Бұдан басқа, еңбек колониясында оқу-тәрбие бөлімінің басшылығымен тәрбиеленушілер қатарынан төмендегідей комиссия құрылған: қақтығыстық, өндірістік, мәдени-көпшілік, тамақтандыру, шаруашылық, санитарлық, мектеп, дене шынықтыру.
Атап өту керек, Ереженің 37-бабына сәйкес келесі жазалау шаралары қарастырылған: ескерту жасау, сөгіс, қосымша жұмысқа уақытша ауыстыру, өзіндік қызмет көрсету бойынша кезектен тыс наряд тағайындау, келтірілген материалдық нұқсан үшін ақшалай ұстап қалу, қолға ақша беруді шектеу, изоляторға жабу, жабық колонияға немесе қамауда ұстау орнына жіберу арқылы еңбек колониясынан шығару.Еңбек колониясынан басқа КСРО-да кәмелеттік жасқа толмаған сотталғандарға арналған еңбек колониясы құрылған болатын.
Жалпы режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колониясы төмендегілерге арналған:
ауыр болып табылмайтын қылмыс үшін бас бостандығынан айыруға бірінші рет сотталған еркек жынысты кәмелеттік жасқа толмағандардың жазасын өтеуі үшін;
ауыр қылмыс үшін үш жылдан артық емес мерзімге бірінші рет сотталған еркек жынысты үшін;
кәмелеттік жасқа толмаған әйел жынысты барлық сотталғандар үшін.
Жалпы режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колонияларында сотталғандарды кәдімгі тұратын баспанада ұстау ұйғарылған. Оларға азық-түлік және күнделікті қажеттілікке керекті заттарды сатып алуға айына жеті сомға дейін ақша ұстауға, жылына алты посылка немесе сәлемдеме алуға, жылына көп дегенде екі бандероль алуға, хатты шектеусіз жіберуге рұқсат етілген, сондай-ақ бір жыл ішінде алты қысқа мерзімді кездесуге құқы болған. Сотталғандардың жақсы өзін өзі ұстауы және еңбекке және оқуға адал қарым-қатынасы кезінде жаза мерзімінің төрттен бірін өтеген болса ұстау жағдайы жақсартылған, яғни оларға айына үш сом ақшаны қосымша ұстауға рұқсат етілген, сол сияқты жылына алты қысқа мерзімді кездесуге құқы болған.
Күшейтілген режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колониясы төмендегілерге арналған:
бас бостандығынан айыру түрінде бұрын жазасын өтеген еркек жынысты кәмелеттік жасқа толмағандардың жазасын өтеуі үшін;
ауыр қылмыс үшін үш жылдан жоғары мерзімге бас бостандығынан айырылған сотталғандар үшін;
жалпы режимдегі еңбекпен тәрбиелеу колониясынан ауыстырылғандар үшін.
Сотталғандарды кәдімгі баспаналарда ұстау ұйғарылған және оларға айына бес сомға дейін ақша ұстауына рұқсат етілген, бір жыл ішінде төрт қысқа мерзімді кездесу алуына, жылына бес посылка немесе беріп жіберу алуына болатын, сондай-ақ жылына көп дегенде екі бандероль алуына және хатты оның санына шектеусіз жіберуіне болатын. Өзін өзі жақсы ұстауы және еңбекке және оқуға адал қарым-қатынасы кезінде жаза мерзімінің үштен бірін өтеген жағдайда сотталғандар жақсы ұстау жағдайына көшірілген. Бұндай жағдайда оларға айына екі сом ақшаны қосымша ұстауға және бір жыл ішінде екі қысқа мерзімді кездесуге рұқсат берілген [6].
Көріп отырғанымыздай, түзеу мекемелеріндегі сотталғандарды ұстау жағдайы 30-50 жылдардағы еңбек колонияларындағы ұстау жағдайымен салыстырғанда, 20-жалдардағы еңбек үйлері туралы айтпағанның өзінде одан әрі нақтылана және қатаң бола түскен. Еңбекпен тәрбиелеу колонияларының санына қатысты, 60-80 жылдары Қазақстан территориясында мынандай еңбекпен тәрбиелеу колониялары жұмыс істеген: Алма-Аты, Ақтөбе, Өскемен және Петропавловск.70-80 жылдары үлкен өндірістік база Қазақстанның барлық төрт еңбекпен тәрбиелеу колониясында болған. Мысалы, Петропавловск ЕТК ағаш өңдеуші станоктар, Алма-Аты ЕТК - электордвигателдер мен желдеткіштер, Ақтөбе ЕТК - әр алуан электр бөлшектерін, Өскемен ЕТК - бақша тележкаларын және т.б. шығарған.Осы жылдар ішінде Қазақстанның еңбекпен тәрбиелеу колонияларында мектептер және кәсіби-техникалық училищелер құрылған, онда тәрбиеленушілер оларға бостандықта қажетті белгілі бір мамандықтарды алып шыққан. Тәрбиеленушілермен саяси-тәрбиелеу және мәдени-көпшілік жұмыстар жүргізілген. Жергілікті кәсіпорындардың жұмысшы ұжымдары тарапынан шефтік жұмыстар жүзеге асырылған. Осымен қатар, біздің ойымызша тәрбиелеу-еңбек колонияларының тәрбиеленушілерді түзеу саласындағы жұмысының тиімділігі төменгі деңгейде болып қала берген. Тәрбиеленушілер жазасын өтеп шыққаннан кейін әр түрлі қылмыстар бойынша ересектер колониясына жиі түсіп отырған.
Бұл тарау бойынша қорытынды жасай отырып, тәрбиелеу колонияларының қалыптасуы мен дамуын шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады:
1-ші кезең, 1917 жылдың қазан айы ХХ ғасырдың 20-жылдарының соңы: Батыс Еуропа елдері мен АҚШ пенитенциарлық жүйесі тәжірибесі негізінде кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушылар үшін тәрбиелеу мекемелері қызметін реттеуші нормативтік актілерді әзірлеу және қабылдаумен, бұл актілердің іс жүзінде іске аспауымен сипатталады. Кәмелеттік жасқа толмаған құқық бұзушыларға арналған тәрбиелеу мекемелері, оның ішінде еңбек үйлері одан әрі өзінің жалғасын таппаған.
2-ші кезең, ХХ ғасырдың 1930 жылдарының басынан бастап 1960 жылдың басына дейін. Кәмелеттік жасқа толмағандарға арналған еңбек колониясының қалыптасуы мен дамуы. Өз шығынын өзі ақтау принципі негізінде жұмыс істеген еңбек колониялары өндіріс қажетіне қарай құрылған. Пенитенциарлық көзқарас тұрғысынан алғанда еңбек колониялары қылмыскерлерді түзеу үшін жарамсыз болып табылған. Оларды құрудың негізінде кәмелеттік жасқа толмаған қамаудағылардың еңбегін тиімді пайдалану идеясы жатқан болатын[7].
3-ші кезең, 1960 жылдың басынан бастап 1991 жылға дейін. Еңбекпен тәрбиелеу колонияларының қалыптасуы мен дамуы. Бұл жабық типтегі еңбекпен тәрбиелеу колониялары өндіріс сұрауы бойынша құрылған болатын. Олар да еңбекпен түзеу колониялары сияқты өз шығынын өзі ақтау принципі негізінде жұмыс істеген. Пенитенциарлық көзқарас тұрғысынан алғанда тәрбиелеу-еңбек колониялары қылмыскерлерді түзеу үшін жарамсыз болып табылған.
4-ші кезең, 1991 жылдан 2015 жылдың1 қаңтарына дейін. Қазақстан Республикасының тәрбиелеу колониялары жүйесінің қалыптасуы мен дамуы. Қазіргі уақытта Қазақстан территориясында төрт тәрбиелеу колониясы жұмыс істейді.
5-ші кезеңде, 2015 жылдың1 қаңтарынан бастап Жаңа Қылмыстық атқару кодексінің 89-бабының 8-ші тармағына сәйкес кәмелетке толмағандарды ұстауға арналған орташа қауіпсіз мекемелерде бас бостандығынан айыруға сотталған кәмелетке толмағандар, сондай-ақ мекемеде кемінде бір жыл болу шартымен, кәмелетке толмағандарды ұстауға арналған орташа қауіпсіз мекемелерде жиырма бір жасқа толғанға дейiн қалдырылған сотталғандар жазасын өтейдi[8].
Біздің пікірімізше, кәмелетке толмағандар жиырма бір жасқа толғаннан кейінде ересектерден бір бөлек мекемеге жіберілуі қажет, олар үлкен тәжірибесі бар, көптен жазасын өтеп жатқандардың қасына бармауы керек, сондықтан түзеу мекемесіне кәмелет жасқа толмаган кезден бастап түскен сотталғандар жиырма бір жасқа толғаннан кейін, әріқарай, осы арнайы құрылған мекемеде жазасын өтеуі қажет деп есептейміз, бұл ұсыныс Қазақстан Республикасының Қылмыстық және Қылмыстық-атқару кодекстерінде көрініс табуы қажет деп есептейміз, бұл жазаның мақсатына жетуге септігін тигізетіні сөзсіз.
1.2 Кәмелетке толмағандар қылмыстылығының себептері мен жағдайлар
Қазақстан Республикасының Конституциясында -- Қазақстан Республикасы өзінің демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратыны аталған. Бұл еліміз үшін мәртебелі мақсат. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 - бабында: Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары, -- деп баян етілген [8].Ал, тәжірибені зерттеген кезде, қарастырып жатқан мәселенің күрделі екендігін және тезарада шешімін табу керекекендігіне көзжеткіздік.
Кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазаның мақсатын жүзеге асыру үшін жазаның түрі, мерзімі, өтейтін жері, мекеменің күнделікті өмірін ұйымдастыруы, олармен жұмыс жасайтын кадрлердің деңгейіне осының барлығына үлкен мән беріліуі қажет, осының барлығына ғылыми тұрғыдан қарау қажет және ол әрбір кәмелетке толмаған сотталушының мінез-құлқын, отбасылық жағдайын, кәсіби және интеллектуалдық деңгейін ескеруі қажет, себебі адамды түзеу, оның өмірге деген, бөтен адамдарға деген көзқарасын түзеу өте маңызды және жауапты шаруа. Соның ішінде, бұл мәселенің шешімін табу жолында пенитенциарлы психология ғылымының маңызы зор, ол адам өмірінің барлық жақтары қарым-қатынас, топ ішілік және топ аралық қатынастардан құрылатынымен байланысты. Пенитенциарлы психология сотталғандардың қайта тәрбиелеу мәселесін зерттейтің ғылым, сонымен қатар пенитенциарлы психология жазалаудың тиімділік мәселесін қарастырады, жазалауды орындау процессінде, сотталған тұлғаның динамикасын және лагерлік, түрмелік жағдайдағы тұлғаның мінез-құлқысының қалыптасу ерекшелігі мен әлеуметтік оқшаулық жағдайындағы, шағын топтың мінез-құлықтарының стериопитерін және құндылық бағыттарының ерекшеліктерін қарастырады.
Қазақстан Республикасының Жаңа Қылмыстық кодексінің 81бабына сәйкес кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жаза түрлерi белгіленген:
1) белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру;
2) айыппұл;
3) түзеу жұмыстары;
4) қоғамдық жұмыстарға тарту;
5) бас бостандығын шектеу;
6) бас бостандығынан айыру болып табылады[10].
Оларды жүзеге асыру мақсаты ересектерге арналған жазаның мақсатымен бірдей, яғни, сотталғандарды түзету, әділдік орнату, қылмыстардың алдын-алу.Кәмелетке толмағандарға белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру бiр жылдан екi жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады. Айыппұл кәмелетке толмаған сотталған адамның дербес табысы немесе өндiрiп алуға жарайтын мүлкi болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл айлық есептiк көрсеткiштің оннан екі жүз елуге дейiнгi мөлшерінде тағайындалады.Түзеу жұмыстары дербес табысы немесе өзге тұрақты кірісі бар кәмелетке толмағандарға айлық есептік көрсеткіштің оннан екі жүз елуге дейінгі мөлшерінде тағайындалады. Қоғамдық жұмыстарға тарту қырық сағаттан бір жүз елу сағатқа дейiнгi мерзiмге тағайындалады, ол кәмелетке толмаған адамның қолынан келетiн жұмыстарды орындауы болып табылады және ол оны оқудан немесе негiзгi жұмысынан бос уақытында орындайды. Он алты жасқа дейінгі адамдардың бұл жаза түрiн орындау ұзақтығы - күнiне екi сағаттан, ал он алтыдан он сегiз жасқа дейiнгi адамдар үшiн күнiне үш сағаттан аспауы керек. Кәмелетке толмағандарға бас бостандығын шектеу - екi жылға дейiнгi мерзiмге, ал бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның өтелмеген бөлігін бас бостандығын шектеуге ауыстыру жағдайында жазаның қалған өтелмеген бөлігінің бүкіл мерзіміне тағайындалады. Кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айыру - он жылдан аспайтын, ал ауырлататын мән-жайлар кезінде адам өлтiргенi немесе терроризм актісі үшiн не қылмыстық құқық бұзушылықтардың бiреуi ауырлататын мән-жайлар кезінде адам өлтiру немесе терроризм болып табылатын олардың жиынтығы бойынша он екi жылдан аспайтын мерзiмге тағайындалуы мүмкiн. Онша ауыр емес қылмыс немесе қазаға ұшыратумен байланысты емес ауырлығы орташа қылмыс жасаған кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айыру тағайындалмайды.
Кәмелетке толмаған сотталған адамдар бас бостандығынан айыруды:
бас бостандығынан айыруға алғаш рет сотталған еркек жынысты кәмелетке толмағандар, сондай-ақ әйел жынысты кәмелетке
толмағандар - жалпы режимдегi тәрбиелеу колонияларында;
бұрын бас бостандығынан айыруды өтеген еркек жынысты кәмелетке толмағандар - күшейтiлген режимдегi тәрбиелеу колонияларында өтейдi.
Іс-әрекеттің сипатына және қоғамға қауiптiлiк дәрежесiне, кiнәлi адамның жеке басына және істің өзге де мән-жайларына қарай сот қабылданған шешiмнiң уәждерін көрсете отырып, еркек жынысты кәмелетке толмаған сотталған адамның бас бостандығынан айыруды жалпы режимдегi тәрбиелеу колониясында өтеуiн тағайындауы мүмкiн. Сот жазаны орындаушы органға кәмелетке толмаған сотталған адаммен қарым-қатынас кезiнде оның жеке басының белгiлi бiр ерекшелiктерiн ескеру туралы нұсқау беруi мүмкiн. Тарихында түрме болмаған елімізде бүгінде 43 мыңнан астам адам түзеу мекемелерінде жазасын өтеуде. Сотталушылардың саны жағынан 200-ден астам мемлекеттің ішінде 31-орынға түссек те, бар-жоғы 17 миллион халқы бар Қазақстан үшін бұл статистика көңілге жұбаныш бола алмайтыны ақиқат. Түрме реформасында түбегейлі реформалар жасалып, заңнамаға сан өзгеріс пен тоқсан толықтыру енгізілгенімен қылмыстың азайып, сотталғандардың саны сирегені байқалмайды[11].
Біздің пікірімізше, кәмелетке толмағандарға тағайындалған жазаның мақсатын жүзеге асыру үшін, олардың не себептен қылмыс жасауға барғандығын, оған ненің ықпал болғанын анықтау қажет.
Қылмыскердің жеке басындағы биологиялық және әлеуметтік жақтардың ара қатынасы туралы айтыс тікелей практикаға келіп тіреледі. Биологиялық факторға басымдық беретін авторлар қылмыскерді зерделегенде психиатрдың, психологтың басты рөлі туралы, биотехникалық амалдар мен тестілерді қолдану туралы тұжырым жасайды. Әлеуметтік фактор шешуші деп санайтындар іс-қимылды түзеудің әлеуметтік бағдарламалары жайында жазады. Қазіргі кезде тек биологиялық факторларға ғана мән беретін көзқарастар мүлде айтылмайды, дегенмен бірқатар генетиктер мен криминологтар генетиканың соңғы жетістіктеріне назар аударуға және адамдардың іс-қимылына генетикалық аномалиялардың әсерін есептен шығармауға шақырады[12] С.Я.Булатов зерттеушілердің психологиялық ұғымдарды әлеуметтендіруге ұмтыла отырып, аталған ұғымдарды биологияландырып жіберу қателігіне ұрынбауға шақырған болатын[13]. Ал, қылмыстық іс-қимылды биологияландыруға үзілді-кесілді қарсы тұрған пікірлер әрқашан да болды. ХХ ғасырдың басында А.А.Пионтковский былай деп жазды: өзгермелі әлеуметтік құбылысты - қылмысты адамның бойындағы, тіптен қылмыстық адамның бойындағы тұрақты қасиет деп санауға болмайды[14]. Жастардың қылмысқа баруына мына факторлар әсер етеді: отбасындағы жағдай, оқу орнына бармау немесе қашып кетіп, бос жүру, экономикалық жетіспеушіліктер және өз құқықтары жайлы ақпараттанбағандығы. Статистикаға сүйенсек, соңғы 3 жылда жеткіншектердің қолымен жасалған қылмыстар саны артқан. Олардың ішінде жйі кездесетіндері: кісі өлтіру, алаяқтық, ұрлық және топтасып төбелесу [15].
Біздің пікірімізше, кәмелет жасына толмағандардың жоғарыда айтылған қылмысқа бару себептерін ескере отырып кәмелетке толмаған сотталушылардың өмірін мемлекет олардың отбасымен біріге отырып ұйымдастыруы қажет, бұл үлкен мемлекеттік деңгейде бірнеше жылға арналған Бағдарлама құрастыруды және оны қабылдап тез арада жүзеге асыруды талап етеді.
2.КӘМЕЛЕТКУЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕРДІ ЖАУАПКЕРШІЛІККЕ ТАРТУ
2.1 Кәмелетке толмағандарға қолданылатын жаза ерекшеліктері
Қазақстан республикасының жаңа Қылмыстық кодесінің 6-бөлімінің 80-90 баптарында сәйкес кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы реттелген. 80-ші баптың 1бөліміне сәйкес қолданылатын кәмелетке толмағандар деп қылмыстық құқық бұзушылық жасаған уақытқа қарай жасы он төртке толған, бiрақ он сегiзге толмаған адамдар танылады. Қылмыстық құқық бұзушылық жасаған кәмелетке толмағандарға жаза тағайындалуы мүмкiн не оларға тәрбиелiк ықпалы бар мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкiн. Ресейдің, Австрияның, Германияның, Жапонияның қылмыстық заңдарында да осылай көрсетілген. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы Францияның қылмыстық жауаптылығы Францияның қылмыстық кодексінде -13, Нидерландыда, Португалияда - 12, Жаңа Зеландияда - 10, Ирландия құқығында - 7 жас деп көрсетілген. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексі бойынша 14-ке толмаған адамдар қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды. 14-ке толмаған жасөспірімдер өзінің істеген іс - әрекетінің қоғамға қауіптілігін, мәнін жете түсінбейді және өзінің іс - әрекетін басқара алмайды. Кәмелетке толмағандардың қылмыстарына қатысты прокурорлық қадағалау - анықтау және тергеу органдарының заңдылықты сақтау кепілі. Процестің осы сатысында аталған категориядағы істі тергеуге прокурорлық қадағалау жасаудың өзіндік ерекшеліктері болады. Прокурор қадағалау арқылы іс жүргізу заңының жалпы нормаларын бұзуға жол бермеуге міндетті, сонымен қатар кәмелетке толмағандар істері бойынша өндіріс тәртібін реттейтін басқа да қосымша мәселелерге мән беруі тиіс.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде бұрынғыға қарағанда көптеген өзгерістер бар. әрине, мұнда да қылмыстық - құқықтық тұрғыдан алғанда кәмелетке толмағандар қылмысымен күреске ерекше мән берілген. Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңдары қылмыстық құқық субьектісі ретінде кәмелетке толмағандарды құқықтық жағынан өз дәрежесінде қорғауды қамтамасыз етуге мән береді. Бұл орайда бюағытталған қылмыстық жауапкершілік пен жазалаудың заңдық шектерін анықтау кезінде олардың жас ерекшеліктері есепке алынады. [16]
Қылмыстық Кодекстің Жалпы бөліміндегі бөлім Жаңа өзгеріс болып табылады. Онда жалпы ережелермен салыстырғанда алғаш рет кәмелетке толмағандарға қолданылатын жазалар түрінің тізбесі шектелген түрде берілген. Сонымен қатар жазаның осы түрлерінің өзін қолдануды шектеу жүзеге асқан. Қылмыстық кодексте сонымен бір мезгілде бірінші рет ауырлығы үлкен емес қылмыс жасаған жасы 14-тен 16-ға дейінгі жасөспірімге бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалмауы көзделген.
Қылмыстық кодексте жас шамасына қарай жауапкершіліктің екі төменгі шегі белгіленген: жалпы түрі 16 жастан, ал ерекше түрі 14 жастан басталады. Бұл орайда екі жағдай ескеріледі. Біріншіден, адамның даму сатысына қарай ол өзінің жасаған әрекетінің нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін сезінуі тиіс. Екіншіден, адамың өзі дербес шешеім қабылдайтындай болуы керек, әрекет түрі саналы түрде таңдалады. Қылмыстық заң тұрғысынан алып қарағанда, мұндай сапа жасы 16-ға толған адамда болады[17].
Сонымен қатар қылмыстық заңда (Қылмыстық кодекстің 15-бабы) қылмыс жасауға байланысты жауапкершілік 14 жастан да басталатын қылмыстар тізбесі келтірілген. Оған кісі отнау, десаулыққа қасақана зиян келтіру, зорлау, ұрлық, тонау, қарақшылық, бопсалау және басқа қылмыстар жатады. Бұл тізбе қылмыс құрамының жиырма түрінен тұрады және ол толықтай көрсетілген. Бұл тізбеге орташа ауырлықтағы қылмыс жатқанымен, ол негізінен жалпы алғанда ауыр қылмыстарға қатысты келеді. Жасөспірім 14 жасында ондай қылмыстардың қоғамға қауіптілігі мен оның зардаптарын түсініп қалады.
Заң шығарушы осы тізбені жасай отырып, нақты өмірдегі тәжірибеге мән берген. Әдетте, жасы 14 пен 16 жас арасындағы жасөспірім көбіне - көп тізбеде көрсетілген ұрлық, тонау және басқа қылмыстарға барады.
ҚР ҚК 81-ші бабында кәмелетке толмағандарға тағайындалатын жазалардың мына түрлерi белгіленген:
1) белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру;
2) айыппұл;
3) түзеу жұмыстары;
4) қоғамдық жұмыстарға тарту;
5) бас бостандығын шектеу;
6) бас бостандығынан айыру болып табылады.
Кәмелетке толмағандарға белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан айыру бiр жылдан екi жылға дейiнгi мерзiмге тағайындалады.
Айыппұл кәмелетке толмаған сотталған адамның дербес табысы немесе өндiрiп алуға жарайтын мүлкi болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл айлық есептiк көрсеткiштің оннан екі жүз елуге дейiнгi мөлшерінде тағайындалады.
Түзеу жұмыстары дербес табысы немесе өзге тұрақты кірісі бар кәмелетке толмағандарға айлық есептік көрсеткіштің оннан екі жүз елуге дейінгі мөлшерінде тағайындалады.
Қоғамдық жұмыстарға тарту қырық сағаттан бір жүз елу сағатқа дейiнгi мерзiмге тағайындалады, ол кәмелетке толмаған адамның қолынан келетiн жұмыстарды орындауы болып табылады және ол оны оқудан немесе негiзгi жұмысынан бос уақытында орындайды. Он алты жасқа дейінгі адамдардың бұл жаза түрiн орындау ұзақтығы - күнiне екi сағаттан, ал он алтыдан он сегiз жасқа дейiнгi адамдар үшiн күнiне үш сағаттан аспауы керек.
Кәмелетке толмағандарға бас бостандығын шектеу - екi жылға дейiнгi мерзiмге, ал бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның өтелмеген бөлігін бас бостандығын шектеуге ауыстыру жағдайында жазаның қалған өтелмеген бөлігінің бүкіл мерзіміне тағайындалады.
Кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айыру - он жылдан аспайтын, ал ауырлататын мән-жайлар кезінде адам өлтiргенi немесе терроризм актісі үшiн не қылмыстық құқық бұзушылықтардың бiреуi ауырлататын мән-жайлар кезінде адам өлтiру немесе терроризм болып табылатын олардың жиынтығы бойынша он екi жылдан аспайтын мерзiмге тағайындалуы мүмкiн. Онша ауыр емес қылмыс немесе қазаға ұшыратумен байланысты емес ауырлығы орташа қылмыс жасаған кәмелетке толмағандарға бас бостандығынан айыру тағайындалмайды.Кәмелетке толмаған сотталған адамдар бас бостандығынан айыруды:
бас бостандығынан айыруға алғаш рет сотталған еркек жынысты кәмелетке толмағандар, сондай-ақ әйел жынысты кәмелетке
толмағандар - жалпы режимдегi тәрбиелеу колонияларында;
бұрын бас бостандығынан айыруды өтеген еркек жынысты кәмелетке толмағандар - күшейтiлген режимдегi тәрбиелеу колонияларында өтейдi.
Іс-әрекеттің сипатына және қоғамға қауiптiлiк дәрежесiне, кiнәлi адамның жеке басына және істің өзге де мән-жайларына қарай сот қабылданған шешiмнiң уәждерін көрсете отырып, еркек жынысты кәмелетке толмаған сотталған адамның бас бостандығынан айыруды жалпы режимдегi тәрбиелеу колониясында өтеуiн тағайындауы мүмкiн.Сот жазаны орындаушы органға кәмелетке толмаған сотталған адаммен қарым-қатынас кезiнде оның жеке басының белгiлi бiр ерекшелiктерiн ескеру туралы нұсқау беруi мүмкiн. Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау кезiнде, Қылмыстық Кодекстiң 52-бабында көзделген мән-жайлардан басқа, оның өмiрi мен тәрбиесiнiң жағдайлары, психикалық даму деңгейi, жеке басының өзге де ерекшелiктерi, сондай-ақ оған жасы жағынан үлкен адамдардың ықпалы ескерiледi. Кәмелетке толмаған жас жеңiлдететiн мән-жай ретiнде басқа да жеңiлдететiн және ауырлататын мән-жайлармен жиынтықта ескерiледi. Қылмыстық теріс қылық немесе онша ауыр емес қылмыс жасаған не ауырлығы орташа қылмысты алғаш рет жасаған кәмелетке толмаған адамды, егер оны қылмыстық жауаптылыққа тартпай-ақ түзеуге болады деп белгiленсе, сот қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкiн. Бұл ретте оған тәрбиелiк әсерi бар мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкiн. Қылмыстық теріс қылық немесе онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыс жасағаны үшiн бiрiншi рет сотталған кәмелетке толмаған адамды, егер оны түзеуге тәрбиелiк әсерi бар мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы қол жеткiзуге болады деп танылса, сот жазадан босатуы мүмкiн. Қазаға ұшыратумен байланысты емес ауыр қылмысты алғаш рет жасаған кәмелетке толмаған адамды сот, 83-бап. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату Қылмыстық Кодекстің 68-бабының екінші бөлігінде көзделген жағдайларда, қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін.
Сот кәмелетке толмаған адамға тәрбиелiк ықпалы бар мынадай мәжбүрлеу шараларын тағайындауы мүмкiн:
1) ескерту;
2)ата-аналарының немесе оларды алмастыратын адамдардың не мамандандырылған мемлекеттiк органның қадағалауына беру;
3) келтiрiлген зиянды қалпына келтiру мiндетiн жүктеу;
4) бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның мінез-құлқына ерекше талаптар белгiлеу;
5) ерекше режимде ұстайтын білім беру ұйымына орналастыру;
6) жәбірленушіден кешірім сұрау міндеттемесін жүктеу;
7) пробациялық бақылау белгілеу.
2. Кәмелетке толмаған адамға тәрбиелiк ықпалы бар бiрнеше мәжбүрлеу шарасы бiр мезгiлде тағайындалуы мүмкiн.
1. Ескерту кәмелетке толмаған адамға оның іс-әрекетiмен келтiрiлген зиянды және осы Кодексте көзделген құқық бұзушылықтарды қайталап жасаудың зардаптарын түсiндiруден тұрады.
2. Қадағалауға беру ата-аналарына немесе оларды алмастыратын адамдарға не мамандандырылған мемлекеттiк органға кәмелетке толмаған адамға тәрбиелiк ықпал ету және оның мінез-құлқын бақылау жөнiнде мiндеттер жүктеуден тұрады.
3. Келтiрiлген зиянды қалпына келтiру мiндетi кәмелетке толмаған адамның мүлiктiк жағдайы және оның тиістi еңбек дағдыларының болуы ескеріле отырып жүктеледі.
4. Кәмелетке толмаған адамның бос уақытын шектеу және оның мінез-құлқына ерекше талаптар белгiлеу белгiлi бiр орындарға баруға, бос уақыттың белгiлi бiр нысанын, оның iшiнде механикалық көлiк құралын басқаруға байланысты нысанын пайдалануға тыйым салуды, тәулiктiң белгiлi бiр уақытынан кейiн үйден тыс жерде болуын, мамандандырылған мемлекеттiк органның рұқсатынсыз басқа жерлерге баруын шектеудi көздеуi мүмкiн. Кәмелетке толмаған адамға бiлiм беру мекемесiне қайта оралу, оқуын жалғастыру немесе аяқтау не мамандандырылған мемлекеттiк органның көмегiмен жұмысқа орналасу талабы да қойылуы мүмкiн. Осы тiзбе толық болып табылмайды.
5. Алты айдан екі жылға дейінгі мерзімге ерекше режимде ұстайтын білім беру ұйымдарына орналастыруды сот қасақана ауырлығы орташа қылмыс немесе ауыр қылмыс жасаған кәмелетке толмаған адамға тағайындауы мүмкін. Аталған ұйымдарда болу адамның кәмелетке толуына байланысты, сондай-ақ егер түзетудi қамтамасыз ететін мамандандырылған мемлекеттiк органның қорытындысы негiзiнде сот кәмелетке толмаған адам өзiнiң түзелуi үшiн бұдан әрi бұл шараны қолдануды қажет етпейдi деген түйінге келсе, мерзiмінен бұрын тоқтатылуы мүмкiн.
6. Ерекше режимде ұстайтын білім беру ұйымдарында болуды осы баптың бесiншi бөлiгiнде көзделген мерзiм өткеннен кейiн ұзартуға тек кәмелетке толмаған адамның жалпы бiлiм беретiн немесе кәсiптiк даярлығын аяқтауы қажет болған жағдайда ғана жол берiледi, бiрақ ол кәмелетке толғаннан аспауы керек.
7.Кәмелетке толмағандардың ерекше режимде ұстайтын білім беру ұйымдарында болуының тәртібі мен шарттары Қазақстан Республикасының заңдарында айқындалады.
8.Кәмелетке толмаған адам келтірген зияны үшін жәбірленушіден өзі кешірім сұрайды.
9.Пробациялық бақылау Қылмыстық Кодекстің 44-бабы екінші бөлігінің қағидалары бойынша бір жылға дейінгі мерзімге белгіленеді.
Жастар мен жасөспірімдердің құқығын қорғау, оларға тәлім тәрбие беру жөнінде бірнеше заң қабылданғанымен күнделікті тәжірибеде олардың да тетіктері толық іске қосылмай, бір кездері өзара сабақтасып жатқан мектеп пен отбасы және қоғамдық ұйымдар арасындағы әлсіреп, берекесіздіктің үстем алып тұрған жағдайы бар. Сонымен соңғы жылдары патриотизм мен отан сүйгіштік рухынан айрылып қалған жастар қауымы арасында қылмыстың қаулап өсуі үлкен алаңдатушылық туғызып отыр. Әрине оның түпкі себебін бір ауыз сөзбен түсіндіріп беру қиын мәселе. Соңғы жылдары жастар мен жасөспірімдердің арасында нашақорлыққа шалынғандардың саны көбейіп келеді. Олардың есірткі заттарға бой ұруына бір жағынан өздерінің кінәлары болса, екінші жағынан есірткі заттарды алғашқы қабылдауына басқа нашақорлардың, есірткі саудасымен айналысатындардың үлкен әсер - ықпалы тиіп отыр. Бұрын жасөспірімдер нашақорлыққа 12-14 жастан салынатын болса, қазір тоғыз жастан бастап есірткінің дәмін татып жатқандар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz