Алматы қорығының сирек және жойылып бара жатқан жануарлар популяциясының экологиясы

Жоспар

Жоспары:

1. Кіріспе
Алматы қорығының географиялық орны, шекаралары, жер бедері мен климаты,биоалуантүрлілігі,өзендері мен көлдері

2. Негізгі бөлім:
А)Алматы қорығындағы жалпы жануарлар популяциясы
Б) Алматы қорығындағы жануарлардың сирек және жойылып бара жатқан популяциялары

3. Қорытынды
Қорықты сақтау шаралары

4. Пайдаланған әдебиеттер

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті

Реферат

Тақырыбы:" Алматы қорығының сирек және жойылып бара жатқан жануарлар популяциясының экологиясы "

Орындаған:Аликеева А.Е.
БЭК 3 курс,1топ
Тексерген: Бухарбаева Ж.
аға оқытушы

Алматы 2012

Жоспары:

1. Кіріспе
Алматы қорығының географиялық орны, шекаралары, жер бедері мен климаты,биоалуантүрлілігі,өзендері мен көлдері

2. Негізгі бөлім:
А)Алматы қорығындағы жалпы жануарлар популяциясы
Б) Алматы қорығындағы жануарлардың сирек және жойылып
бара жатқан популяциялары

3. Қорытынды
Қорықты сақтау шаралары

4. Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Қазақстан жері жасыл өсімдіктер әлемі мен жабайы жануарлар дүниесі өкілдеріне бай өлке. Олардың арасында туған өлке топырағына ғана тән хайуанаттар мен өсімдіктердің эндемикалық түрлерімен қатар, сонау мұздану дәуірінен бері бізге жеткен реликті және толып жатқан себептерге байланысты азайып кеткен түрлері де аз емес. Жойылып кету қаупі бар және сиреп кеткендер тізіміне хайуанаттардың 87, өсімдіктердің 306 түрі іліккен.
Қорықтар - бұл табиғат объектілерін қорғаудың ең жоғарғы формасы. Қорық аймағы шаруашылық айналымынан босатылып, онда кен өңдіру мен құрылыс жұмыстарын жүргізу, аң-құс атып, балық аулау, шөп шабу мен мал жаю және ағаш дайындау сияқты табиғат байлықтарына нұқсан келтіретін әркеттерге тыйым салынған. Қорықтарда тек саны азайып, жойылып кетуге жақын тұрған мен аса бағалы хайуанаттар ғана қамқорлыққа алынып қоймай, сонымен қатар, өлкеміздің көрікті табиғат ландшафтылары, жалпы табиғат комплекстері сол қалпында сақталады.
Жалпы табиғи қорықтар мен ұлттық саябақтардың басым бөлiгi Алматы облысында. Олар Алматы, Алакөл мемлекеттiк табиғи қорықтары мен Алтын-Емел, Iле-Алатау мемлекеттiк ұлттық саябақтары. Қазақстан қорықтары мен ұлттық саябақтары сирек кездесетiн аңдар мен өсiмдiк түрлерiне де бай.Алматы қорығы- жануарлар дүниесіне бай. Қорықта 194 түрлі аң, оның ішінде 38 сүтқоректілер, 148-ге жуық құстардың түрлері, 7 бауырмен жорғалаушылардың түрлері және бірнеше мың түрлі жәндіктер мен буынсыз жәндіктер кездеседі
Республикамыздың табиғи ресурстарын қорғайтын жаңа қорықтарды ұйымдастыру үшін алдымен ол маңда арнайы түрде ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді. Қорықтарды ұйымдастыру үшін ғылыми деректер керек.
Жануарлар - табиғат туындысы. Өсімдіктер тәрізді жануарлар дүниесінің де маңызы зор. Жануарлардың ерекшелігі - олар жер шарында қозғалып, кең таралады. Жануарлардың тіршілік үшін қызметі сан алуан.Оларды адам баласы қолға үйретіп, өзінің материалдық игілі үшін пайдаланып келеді. Адам іс- әрекетінің жануарлар үшін қаншалықты қауіпті екендігі белгілі. Бүгінгі күн талабында жануарлар популяциясын қорғау және қалпына келтіру үшін оларды аулауға тыйым салу, тіршілік ортасын бұзбау, қолдан көбейтуге бейімдеу, лабораториялық жағдайда гендік қорын сақтап қалу жұмыстарын жүргізу қажеттігі туындап отыр.Сондықтан адамдар жануарлардың биологиялық ерекшелігін , экологиясын оқып- үйреніп , оларды қорғай білуі тиіс. Жалпы табиғи қорықтар мен ұлттық саябақтардың басым бөлiгi Алматы облысында. Олар Алматы, Алакөл мемлекеттiк табиғи қорықтары мен Алтын-Емел, Iле-Алатау мемлекеттiк ұлттық саябақтары. Қазақстан қорықтары мен ұлттық саябақтары сирек кездесетiн аңдар мен өсiмдiк түрлерiне де бай.
Сондай-ақ, аталған территорияларда туризмнiң түрлерi ендi ғана дамып жатқан көрiнедi. Iстiң көзiн бiлетiн адамға туризм секiлдi саладан түсетiн қаржыны қорықтар мен
Жалпы Ұлттық саябақтарды қорғау ере - жесi мен жүйесi сол бақтар орналасқан мем - лекеттiң әлеуметтiк-экономикалық, саяси, экологиялық және т.б ерекшелiктерiне тiке - лей байланысты. Тарихи оқиғалардың аумалы-төкпелiлiгi бұрынғы Кеңес Одағы тұсындағы қабылданған ерекше жағдайдағы табиғи территорияларды қорғау туралы кон - цепцияның шетелдiк заңдардан басқаша ба - - ғытта дамуына әкеп соқты.
Сондықтан да бiздiң Қазақстан аумағындағы ұлттық саябақтар мәселесi кенже қалып келдi. Қазiргi кезде олар дамудың алғашқы кезеңдерiн бас - - тан кешiп жатыр десе де болады. Күнi бү - гiнге дейiн бақтарды дамытудың ықтимал жолдары қарастырылып жатыр.
Ландшафтарды қорғаудың ең жоғарғы формасы - қорықтар ұйымдастыру. Бүкіл дүниежүзілік тәжірибелерге сүйенсек жер шарының жекеленген елдерінде қорық ұйымдастыру ХІХ ғасырдың басқы кездерінен бастап жүзеге аса бастағанын көрсетеді. Ал, оның алғашқы нәтижелерінің бірі - тіптен 1872 жылы Америка жерінде ұйымдастырылған алғашқы ұлттық парктер (бақтар). Одан соң Канадада, Африка, Австралия, Жаңа Зеландия, т.б. материктерде қорықтар мен ұлттық парктер ұйымдастырылғаны белгілі. Ресейде 1874 жылы Аскания - Нова ұлттық бағы құрылған болатын.
Қазақстан Республикасы бойынша 10 мемлекеттік қорық, 66 қорыққор (44 зоологиялық, 20 ботаникалық, 2 палентологиялық), 6 ұлттық парк және 24-тен астам табиғат ескерткіштері бар.
Негізінен ландшафттарды қорғаудың 10 категориясы бар: қорықтар, қорыққорлар, ұлттық парктер, табиғат ескерткіштері, қорғалатын ландшафтар, табиғат ресурстарының қорық-қорықтар, микроқорықтар (омыртқасыз жәндіктер мен өсімдіктерге арналған), табиғат объектілері және көп мақсатты қорғауға алынған жерлер.
Қандайда болмасын табиғат байлықтары, өсімдік болсын, жан-жануар болсын, оларды өздері бейімделіп тіршілік ететін табиғи ортасынан ажыратпай қорғау және мейілінше қорын молайту ісі бүгінгі күн талабынан тыс қалған емес. Себебі, қазіргі өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, транспорттың қарышты қадамы оларға өз ықпалын тигізуде. Оларға кері ықпалын тигізбеу үшін адам ғылыми-техникалық прогресс пен табиғат қорғау ісін ғылыми негізде етене ұштастыра білуі қажет. Яғни, табиғатта өтетін түрлі экологиялық процестерге игі ықпал етіп, қоршаған ортаны көркейтумен қатар, небір қайталанбас көркі бар табиғи ландшафтарды барлық компоненттерімен қамқорлыққа алғаны жөн.
1908 жылы Санкт-Петербордағы қоғам қайраткерлерiнiң клубында орыстың атақты биологы А. Семенов-Тяншанский бiзге де Солтүстiк Америка елдерiндегiдей адам аяғы жетпеген орман алқаптарын қорықтық аймақ пен ұлттық саябақтарға айналдырудың кезi келдi деген екен. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында ре - сейлiк табиғат сақшыларын ұлттық саябақ мәселесi толғандыра бастады.
Кейiннен 1933 жылдың 20 тамызында ВЦИК пен Совнаркомның ұйғарымымен қорықтар мен ұлттық саябақтарды қор - ғауға алатын және соларды қамтамасыз ететiн арнайы мамандандырылған басқару ұйы - мы құрылды. Осы ұйым қазiргi Ресей Федерациясының ұлттық саябақтарының дамуына үлкен ықпал еттi.
Бүгiнде Ре - сейде 100 мемлекеттiк табиғи қорықтар мен 35 ұлттық саябақтар бар. Олардың аумағы 40 миллион гектарды алып жатыр. Бұл де - генiмiз, екi бiрдей Ұлыбритания мем - - - леке - тiнiң территориясымен тең. Осы қорықтар мен ұлттық саябақтарда 10 мыңнан астам жұмысшылар жұмыс iстейдi. Бiр ғасырға жуық тарихы бар Ресей ұлттық сая - бақтарын әлем мойындаған. Дегенмен, посткең - ес - тiк елдердегi ортақ табиғатты қор - ғау мәселелерi Ресейде де жоқ емес. Тiп - тен осы күнге дейiн ұлттық саябақтарды қорғау мен басқару iсi бойынша көп проблемалар туындап отыр.
Бiздiң елдi айтпаған күннiң өзiнде Кең - ес Одағы тұсында Америка ұлттық саябақтарының пайда болғанына 100 жылдан асып түстi. Ресми дерек көздерiне сүйенсек, бүгiнде АҚШ-та 400-дей ұлттық саябақтар мен қорықтар тiркеуден өткен. Әрине, бұл сан бiздiң елдегi кез келген азаматтың аузын аштыртып қояды. Жалпы Америкада алғашқы ұлттық бақ осыдан 130 жыл бұрын пайда болған екен.
Оның негiзiн салушы ретiнде жабайы табиғатты қорғаушы, қо - рық шаруасының пионерi мен идеологы саналатын Джон Мюир айтылады. Сол кездегi АҚШ президентi Теодор Рузвельттiң өзi Мюирмен тiкелей байланыста болған деген деректер де жиi ұшырасады. Дж. Мюир сондай-ақ Америкадағы ең беделдi Сьерра-Клуб экологиялық ұйымының прези - ден - - тi болған. Ол 1874 жылы Иағһ журналындағы мақаласында: мен бұл дүниеде табиғаттың шынайы сұлулығына тәнтi болатын адамдардың көзiн ашу үшiн өмiр сүремiн деген екен. Өзi кезiнде ақтардың табаны тие қоймаған Америкадағы үндiс - тердiң жабайы да сұлу табиғатын тамашалап, жер жаһанды көп кезген адам бол - ған. Мюир өз кезеңiнде биоцентристiк көз - қа - расты ұстанған болатын, сондықтан ол адам да табиғаттың бiр бөлшегi деген пiкiрдi алға тартты. Оның 1896 жылы АҚШ орман шаруашылығының бастығы Пинчотуға Ұлы шатқалдағы тарантуланы өлтiруге жол берме - генi тарихта оқиға ретiнде жазыл - ған. Әрбiр адам баласы секiлдi оның да өмiр сүруге құқы бар деп Мюир табиғаттағы кез келген тiршiлiк иесiнiң ең алдымен өзi үшiн тiршiлiк ететiнiн үнемi айтып жүредi екен. Дегенмен, жабайы табиғаттың жауқазындарын табыс көзiне айналдыруды ойлап тұратын пайдакүнемдер Американың талай керемет жерлерiне ауыз салады. Сан-Францискодағы Хетч-Хитчи ұлттық саябағын сақтап қалу жолында ол талай күрескен де едi. Бiрақ 1873 жылы Вудро Вильсонның әкiмшiлiгi Ақ үйге жайғасқаннан соң, 63-Конгреске Сан-Франциско штатының атынан аталған саябаққа бекет орнату туралы заң жобасы ұсынылады. Дж. Мюир бас - қарған ұйым мен ұлттық саябақтарды қор - ғау қоғамы, Йосемитск ұлттық саябағын қорғау Ұлттық комитетi бұл iске жұртты жап - - пай жұмылдырды.
Қорықтың климаты континентті, жыл мезгілдерінің әр қайсысында жауын-шашын мөлшері әр түрлі түседі. Жылдық жауын-шашын мөлшерінің (950 мм) 30 %-і қыс мезгілінде, 40 %-і - күзде, небәрі 10 %-і жаз айларында жауады. Жылдық орташа температура +5,6 °С. Ең суық ай - қаңтар айы (-5,4 °С), ең жылы мезгіл шілде айы (+17,2°С).
Қорықтар - биосфера эталоны. Мұндағы орман-тоғай, жай алған жайылым мен шабындық, аң-құс, айдын шалқар көлдер, ағыны қатты өзендер мүмкіндігіне қарай сол ежелгі әсем қалпында сақталынуы тиіс.Қай заман болмасын, қорықтарды ұйымдастыру күн тәртібінен еш қашан да түскен емес. Өйткені биосфера байлықтарын қорғау, онда ғылыми-зерттеу жұмыстарын сондай-ақ, биосфера компоненттерін қорғау жөніндегі үгіт-насихат экологиялық білім және тәрбие беру жұмыстарын жүргізуде қорықтар өте маңызды роль атқаратыны белгілі. Осыған орай қорықтар ұйымдастыру бөлініп Қазқстанның шөл-шөлейтті аймақтарында үйір-үйірімен жайылып жүретін, бірақ кейіннен мүлде азайып кеткен құландарды қорғап қалуда қорықтардың, әсіресе Бадхыз қорығының ролі орасан зор болды. Сондай-ақ, Барса-келмес қорығыда айтарлықтай үлес қосты. Бүгінгі Бадхыз қорығында құландар саны көбейе түсуде. Барса-келмес аралы жойылып кеткеннен кейін ондағы құландарды арнаулы ұшақтармен Алтынемел ұлттық биосфера паркіне, Іле өзенінің жағасына әкелінді. Міне, осы жерде олар жылдан-жылға өсіп көбеюде.
Қазақстанның бірнеше табиғи-географиялық аймақтары - солтүстүгінен оңтүстүгіне қарай орманды-дала, шөлейтті, шөлді өңірлерді қамтиді. Қазақстан жерінде Д.И. Менделеев кестесіндегі химиялық элементтердің бәрі дерлік кездесетін біздің республикамыз табиғи ресурстарға аса бай өлке. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің 5777 түрі, аңның 150, құстың 480, баурымен жорғалаушылардың 150, қос мекенділердің 12 түрі тіршілік ететін айтпай кетуге болмайды. Бұл бай өлкені шын мәннінде табиғи байлықтың қайнар көзі деп ғалымдар бекерден -бекер айтпаған болар. Бірақ, бұл інжу-маржандар қанша мол болғанымен, ол сарқылмайтын дүние емес екені кейінгі кезде өзінен-өзі өне беретін зат емес. Сондықтан да оны пайдаланумен бірге, ұқыпты түрде қорғап, байлығын молайта беруге барлық мүмкіндікті жасау керек. Осы бағыттағы шаралардың бірі - Жер жанатты деп орынды аталып кеткен небір тамаша аймақтарды, өлкелерді, өңірлерді қорыққа айналдыру керек екекнін өмір көрсетіп отыр.
Бұл салада Қазақстан Республикасында соңғы жылдарда қыруар ғылыми - зерттеу жұмыстарын жүргізіп келдік. 1962 ж Қазақстан ССР Жоғары Советінің биосфераны қорғау заңы шықты. Мұнда табиғи ортаны көркейтудің бірнеше нақты шаралары анық көрсетілген. Олар - қорықтар, парктер, заказниктер мен табиғат ескерткіштерді сақтау ережесі. Сонымен бірге 1972 ж Қазақ ССР мемлекеттік қорықтарының ережесі жарық көрді. Міне, бұл көрсетілген құжаттарда қорықтар мен табиғат ескерткіштерін ұйымдастырудың мақсатымен міндеттері және биосфераны қорғау тәртібі айқын көрсетілген.
1969 жылғы 9 шілдеде Наурызым мемлекеттік қорығының орманын қалпына келтіру мен қорғау шаралары туралы, 1972 ж 2 тамызда Қазақ ССР мемлекеттік қорықтарының қызметін жақсарту шаралары туралы, 1976 ж 12 шілдеде Қазақ ССР-інде қорықтар жұмыстарын жақсарту туралы қаулылар жарыққа шықты. Бұл шаралардың өлкеміздегі қорықтардың өлкеміздегі қорықтардың ғылыми-ұйымдастырушылық жұмыстарын жақсартуда зор маңызы болғанын айтпай кетуге болмайды. Қазақстан Республикасының Қорықтарында қол жеткен табыстары мен орны алып отырған емшіліктерде олардың жоюдың нақты жолдарында айқын көрсетілген.
Осы кезде Қазақстан Республикасы жерінде (1980 жылғы мәлімет бойынша) 531 мың гектар алқапты алып жатқан 6 қорық ( Ақсу-Жабагылы, Алматы, Наурызым, Барсакелмес, Қоғалжын және Марқакөл) көлемі 4288 мың гектарға жететін 50-дей аңшылық заказниктер, көлемі 3644 мың гектардай 26 зоологиялық және ботаникалық объектілер, қорғалатын заказниктер және 3 табиғат ескерткіші бар. Олар (Павлодардағы Гусиный перелет , шарын бойындағы көне заманнан бері қарай жойылып кетпей өсіп-өніп келе жатқан ағаштар, Іле Алатауындағы шыршалар). Қорғауға алынған учаскелерде, әсіресе, қорықтарда , бұрын осы аймақты мекендеген, бірақ соңғы жылдары саны азайып кеткен жабайы хайуанаттар мен сирек кездесетін өсімдік түрлері есепке алынған. Мұндай түрлердің, мәселен, Шығыс Қазақстанның далалық аймақтарында өсімдіктердің 1600 түрі тек осы аймаққа тән болғандығын және сирек кездесетінін айтуға болады. Ал мұғаджар далалы ауданында 15-ке сирек кездесетін эндемик өсімдіктер, Бетпақ даладағы өсімдіктің 1800 түрінің 15-і, Каспийдің оңтүстік жағалауындағы өсімдіктердің 1800 түрінің 7-і Республикамыздың басқа жерлерінде кеддеспейді. Сондай-ақ, Оңтүстік Алтайда өсімдіктердің 1740 түрі кездессе, оның 18-і, Жоңғар Алатауында 2021 түрі өссе, оның 58-і, Қаратауда 500 түрі өссе, оның 100-і сол аймақтарға ғана тән сирек кездесетін турлер. Адамның үнемі қамқорлығы мен аялы алақаны болмаса, мұндай бағалы түрлердің биосферадан жойылып кетуі мүмкін екендігін естен шығаруға болмайды. Сондай-ақ, қорықтар өзінің табиғи сұлу көрінісі мен онда өсетін ағаш түрлерінің ерекшеліктерімен де құнды. Қорықтардың кейбіреулері ЮНЕСКО-ның жанындағы биосфераны қорғаудың халықаралық Одағының құрамына Ақсу-Жабағалы қорығы. Оларда тек саны азайып кеткен, мүлде жойылып кету қаупі төнген хайуанаттар дүниесі мен аса бағалы өсімдіктер әлемі ғана қамқорлыққа алынып қоймай, сонымен бірге Қазақстан Республикасының ежелден бері әйгілі болған таңғажайып көрікті орындарының бұрынғы атақ даңқын арттыра беру мақсатында да зор көлемді ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Қазақстан Республикасының қорықтарында алдағы уақытта табиғи ресурстарды пайдалану және олардың қайталанбас сұлулығын сақтаудың ғылыми негізін жасау жөніндегі үлкен мақсат пен міндеттер тұр. Бұл мақсат пен міндеттердің биосфера компоненттерін қорғап, оларды халық шаруашылығына рационалды түрде пайдалану үшін зор маңызы бар. Бұл мақсат пен міндеттердің Қазақстан Республикасы жағдайында да көкейтесті екендігі аян. Көлемі 2,7 миллион шаршы километр жерді алып жатқан байтақ өлке өзінің саялы да а ялы қалың орман-тоғайы оны мекендеген сан түрлі хайуанаттары, өзендері мен көрікті өлке. Қазақстан Республикасы территориясында 34-35 миллион гектар егін егуге, бау-бақша өсіруге жарайтын құнарлы жер бар. 186-187 миллион гектар шабындықтар мен жайылымдықтар 22 миллион гектар орман (оның ішіндек 4-5 миллион гектар аса бағалы сексеуіл орманы бар). Д.И. Менделеевтің периодтық кестесінің барлық элементтерін жинақтаған түрлі қазба байлықтардың ірі кен орындары, 11000 өзен, 7000-нан астам көлдер мен су қоймалары бар. Сондай-ақ, туған өлкеміз менің Қазақстаным елім менің, алуан түрлі жан жануарларға өте бай. Осымен биосфера қазыналарын көздің қарашығындай сақтап, қорғауға Қазақстан Республикасындағы жоғарыда айтылған, Ақсу-Жабагылы, Алматы, Наурызым, Барсакелмес, Қоғалжын, Марқакөл, Баян-ауыл, Үстірт, Алтын Еміл және тағы басқа қорықтардың маңызы арасан зор. Ұлан-байтақ Қазақстан мемлекетінің территорияларында келешекте де осындай табиғи қорықтар-лабораториялық көбее берсе екен деген ойдамыз
Жер көлемі 2754 мың шаршы километр ұлан-байтақ жерде алып жатқан Қазақстан Республикасында небары 10 қорық бар дегенге сенудің өзі қиын.
Республикамыздың табиғи ресурстарын қорғайтын жаңа қорықтарды ұйымдастыру үшін алдымен ол маңда арнайы түрде ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді. Қорықтарды ұйымдастыру үшін ғылыми деректер керек.
Табиғи қорықтардың бірінБетпақ дала шөлді аймағында ұйымдастырған жөн деген ғалымдар бір ауыздан шешімге келген.Бетпақ дала қорығы территориясында Шу өзенінің солтүстігінде жатқан ұсақ тасты шөлді аймақты енгізу жоспарланып отыр. Бетпақдаланың шөлді даласында жусан, баялыш, бұйрығын өссе, ал үстіртті жерлерде қараған, теріскен өседі. Өте көне заманның ескерткішіндей болып реликті бұта көзге шалынады. Ауа-райы өте құбылмалы жазы ыстық, қысы аязды келеді. Жауын-шашын жерге өте аз түседі. Небары 90-100 мм. Бұл қорықта сүтқоректілердің 40, құстардың 150-200-дей түрі. Бауырымен жарғалаущылардың 15-тен астам түрі тіршілік етеді.
Екінші - далалы аймақ. Оған Жезқазған облысына қарасты Ағадыр селосының батысындағы бұталы дала жатады. Көлемі 40-50 мың гектар болуы мүмкін. Мұндағы негізгі обьектілер жұпар, камшат, орман сусары, құр, емен, шегіршін сияқты сирек кездесетін аң құс өсімдіктер.
Үшінші - шөлейтті аймақ қорықтары. Бұл қорықтарда ең көлемділері - Үстірттің батыс тік жарлы қыраттары. Үстірт қорығында кекілік, құлан болса, гепард, бұлдырықтарда көзге жиі-жиі шалына шалына береді. Шөлейтті аймақтық қорықтардың бірі - Аңдысай қорығы. Оның көлемі 330 мың гектар жерді қамтиды. Қорғалатын обьектілері арқар, құлан, қара құйрықкиік, жалман, реликті гүлтобылғы, Регель қызғалдағы.
Алматы облысы. Балқаш ауданындағы күрті өзенінің Ілеге құя берісіндегі тоғайлы алқапта да шамамен алғанда 20-30мың гектар жер босқа жатыр. Ол жерге қорық ұйымдастыратыны анықталып отыр. Іле өзені Тоғайлы қорығын ұйымдастыру ғалымдардың ойында. Мұнда мекендейтін жабайы шошқа, тоғай бұғысы, шұбар бұғы, сарғыш күзен, қырғауыл және сирек кездесетін тоғай өсімдіктері қорғалуға тиіс.
Қазақстан Республикасында алдағы уақытта ұйымдастырылатын қорықтардың бір тобы - тау қорықтары болуы тиіс. Бұл қорықтардың көлемдісі - Жоңғар Алатауы. Басқан өзені, Сарқанд ауданының территориясын қамтиды. Қорғалатын негізгі обьектілер - марал, ақтырнақты аю, барыс, тас сусары, қызыл қасқыр, арқар, таутеке, ұлар, сабыншы құр, май қарағай, шыршалы ормандар, алый шабындықтары, оларда өсетін сирек кездесетін өсімдік түрлері. Ал сауыр тауларында Шығыс Қазақстан облысы, қорық ұйымдастыратын көлемі 200 мың гектар жерлер кездеседі. Мұнда қорғалатын обьектілер өте көп - марал, қоңыр аю, таутеке, тұндра шілі, меңіреу құр, шұбар шіл, тырбақ қайың, жапырақты орман.
Ал Шыңғыстау, Тарбағатай бұл өңірде қорық ұйымдастыруға келетін көлемі 50-60 мың гектар жер бар. Бұл жерде қорғалатын обьектілер - бадам, жабайы алма бағы, субальпі шабындығындағы өсімдіктердің кейбір түрлері.
Зайсан ойпатында да қорық ұйымдастыруға болтын жерлердің бар екені дәлелденіп отыр. Өйткені бұл өңірде сирек кездесетін хайуанаттардың өкілдері бар. Олардың ішінде елік, қарақұйрықты жерсіндіруге болатыны толығымен дәлелденіп отыр. Алакөл көліндегі Реликті шағала қорғау үшін заказник ұйымдастыру күн тәртібінде тұр.
Міне,осындай шараларды іске асырғанда ғана биосфера байлықтарын ғылыми тұрғыдан қорғауға болатыны анықталды.Алматы (бұрынғы кездері Верный және Алма-Ата деп аталған) -- Қазақстанның ең үлкен қаласы. Ол Тянь-Шань тауларының солтүстігінде, Іле Алатауының баурайында, Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысында орналасқан. Алматыда 1 434 755 адам тұрады Алматы -- Іле Алатауындағы асу. Теңіз деңгейінен 3599 м биіктікте орналасқан. Ол Іле Алатауының солтүстігіндегі Үлкен Алматы өзенінің саласы -- Проходнаяның бастауы мен оңтүстігінде Шоң-Кемін (Қырғызстан) өзенінің оң жақ саласы -- Алматы өзенінің басталу аралығын қосьш жатыр. Жол 1850 м биіктіктен өтеді. Асу орманды белдеммен, ал ең жоғары шегінде альпілік шалғынды жазықпен ұласады. Алматы асуының оңтүстігінде шыңдарын қар мен мұз басқан Күнгей Алатауы орналаскан.
Қала тұрғындарының жартысынан көбін қазақтар құрайды. Қазақтардан басқа орыстар, ұйғырлар, татарлар, украиндар және т.б. тұрады. Шетелдіктердің ішінде ең көбі түріктер. Бейресми деректер бойынша халық саны 2 миллионды, ал ресми дерек бойынша Алматыда 1,3 милллионды қоныстайды. Алматыда 1,185,900 адам тұрады (2004).
Тянь-Шань жоталарының етегінде орналасқан әсем қаланы бақша-қала деп бекер атамаған. Көктем маусымында, оңтүстік алқаптардағы бау-бақшаларда алма, өрік, шие гүлдеген кезде, қала ертегіге айналады. Алматы қаласының атауы -- алма сөзінен шыққан. Дәл осы жерде аты әлемге танымал апорт алмасы өседі.
Кейбір деректерге сүйенсек, ескі замандарда осы жерде, яғни керуен жолы -- Жібек жолында Алматы сауда мекені орналасқан. ХІІІ ғасырда оны Шыңғысхан ордасы тас талқан етті. 1854 жылы ескі қала қалдықтарынан Верный қаласы пайда болды. Кеңес Одағы жылдары қала атауы Алма-Ата болып өзгертілді, 1929 жылдан 1997 жылға дейін Алма-Ата Қазақстан астанасы болды. 1993 жылы тәуелсіздік туралы Атазаң қабылданған сәттен бастап, бұрынғы Верный, одан кейінгі Алма-ата Алматы деп өзгертілді.
Алматы теңіз деңгейінен 650-12-00 метр биіктіктегі Іле Алатауының солтүстік бөктерінде орын алған. Қала жазықтықта орналасқан, үш жағын биік таулар мен жасыл массив қоршаған. Алматы -- Еуразия континентінің орталығы. Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысында.
Алматының баурайларын Іле Алатауының ұлттық паркі алып жатыр. Онда көптеген табиғи қорықтар орналасқан. Мұнда өмір сүретін сирек құстар мен аңдар Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Олардың қатарына Алматының мемлекеттік гербын әшекейлеген барс жатады. Тау баурайында дәнді, бақша, темекі плантациялары мен жүзімдіктер жидектер мен жеміс бақшаларына ұласады. Қалатерриториясының 8 мың га астамынбақшалар, парктер, саябақтар мен бульварларалады.
Қала 170 шаршы км. астам алаңды құрайды. Ол кіші және үлкен Алматы өзендерінің торабында орналасқан. Тау өзендері қаланы сумен қамсыздандырудың басты көзі болып саналады. Алматы бүгінде, 1997 жылғы Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығына сәйкес, Астана қаласына көшірілді.
Алматы -- елдің ғылыми, мәдени, тарихи, өндірістік және қаржы орталығы. 1997 жылы қаланы одан әрі іскерлік әрі қаржы орталығы ретінде дамыту туралы шешім қабылданды. 2006 жылы АӨҚО дамыту жөніндегі заңға қол қойылды.
Басты қала құндылықтарының бірі -- Көктөбе. Оңтүстігі қаламен шектесетін жоталы мекен. Ол 1070 метр биіктікте орналасқан. Көктебенің басына шығу арқылы қаланың алақандай көрінісін тамашалауға болады. Дәл осы жерде қаланың керемет түнгі көрінісінің куәсі бола аласыздар.
Алматы мемлекеттік табиғи қорығы 1931 жылы 15 мамырда құрылды. Алматы облысында, Іле Алатауының орталық бөлігінде орналасқан. Қорықтың ауданы 73325 мың га. жерді құрайды. Қорық теңіз деңгейінен 1200 -- 5017 метр биіктік аралығында орналасқан. Шекарасы Оң Талғар және Сол Талғар өзендерімен шектеледі. Алматы қорығының 30% аумағы мұздықтардан тұрады.Бұл жерде 92 мұздық бар, соның ең қуаттысы Дмитриева мұздығы оның ұзындығы 5,14 км. және ені 18,8 шаршы км.
Талғар массиві Алматы қорығына қарайды. Ол аймақта қорықтың ең биік нүктесі -- Талғар шыңы -- орын тепкен. Талғар шыңының биіктігі 5017 метр. Ең үлкен шатқалдар олар, Талғар және Ыстық, Үлкен өзендер: Шілікті, Ыстық, Талғар. Талғар тау жоталары 4 биіктік белдеуден тұрады. Оның орманды-дала белдеуінде (1300-2600 м) алма, өрік, долана, қарақат, итмұрын, ұшқат өседі. Жабайы жеміс ағашты орман Тянь Шань шыршасынан тұратын қылқан жапырақты орманға (1400-2800 м) ауысады. Ал субальпі белдеуі (2600-3000 м) жартастар мен құлама шөгінділерден, шөбі аласа альпі шалғынынан тұрады. Одан жоғары (3800 м-ден биік) белдеуді ұдайы мұз басқан құздар алып жатыр.
Алматы қорығындағы таулы аймақтарда ағатын негізгі өзендер оң Талғар, сол Талғар, орта Талғар болып бөлінеді. Олардың барлығы Іле Алатауынан бастау алады.
Қорықтың көлдері - Ақкөл, Бозкөл.
Алматы қорығы Солтүстік Тянь-Шаньдағы табиғи кешендерді зерттеу мен сақтау мақсатында ұйымдастырылды. Сондай-ақ, демалыс пен туризмді дамыту мақсатында да халыққа қызмет етіп келеді.
Қорықта, 1967 жылы құрылған табиғат мұражайы бар, оның ішінде 300 астам көрме қойылымдары жинақталған. Қорықта ғылыми жұмыстар жолға қойылған. Ғалымдар орманның қалыптасу заңдылықтарын, өсімдіктер мен жануарлар экологиясын және олардың биологиялық ерекшеліктерін зерттейді.
Қорықта көп жылдан бері "Табиғат шежіресі" атты күнделік жүргізіліп, онда жинақталған ғылыми мәліметтер Алматы қорығы туралы 9 томдық кітапта баяндалған
Қорық таулы аумақта болғандықтан оның ерекшеліктері тауға байланысты болады.
Алматы қорығында жапырақты ормандардан бастап, қылқан жапырақты, бұта тәріздес аршаларға дейін бар. Қорықта өсімдіктердің 1300-ден аса түрі кездеседі, оның 112 түрі ағаштар меАлматы қорығы- жануарлар дүниесіне де бай.Қорықта 194 түрлі аң, оның ішінде 38 сүтқоректілер, 148-ге жуық құстардың түрлері, 7 бауырмен жорғалаушылардың түрлері және бірнеше мың түрлі жәндіктер мен буынсыз жәндіктер кездеседі.
Онда сүткоректілерден барыс, коңыр аю, тас сусар, таутеке, арқар, суыр, тиін, қасқыр, түлкі, борсық, марал, сібір тау текесі, елік, қабан, суыр және т.б. Қазақстанның Қызыл Кітабына енген сирек кездесетін жануарлар: тянь-шань қоңыр аюы, тянь-шань тау архары, тас сусары, орта азиялық су қамасы, түркістандық сілеусін, ақ барыс
Құстардың 148-дей түрі: алпілік ұзақ, сақалтай, құр, қаршыға үкі, орманды байғыз, кеклік, балқарағай торғайы, үш ашалы тоқылдақ, қайшыауыз торғай, барылдақ торғай, сазан және т.б. Сирек және жойылып бара жатқан түрге гималайлық ұлар жатады.Қазақстанның Қызық Кітабына енген түрлер бүркіт, сақалтай, көкқұс.
Бауырымен жорғалаушылардыың 7 түрі: алай кесірткесі, қалқан тұмсықты жылан т.б.
Қосмекенділерден: көлбака мен жасыл құрбақа т.б кездеседі.

Қорықтың жер көлемі бірнеше рет өзгерді. 1935 жылы қорық териториясынна Үлкен Алматы, Талғар, Есік, Түрген, Шелек, Таушелек, Табанқарағай орман алқаптары қосылды. Ал 1936 жылы оған тағы да Сөгеті даласы, Бұғыты тауы және Қаратүлек жері енді. Ол кезде қорықтың, жеркөлемі 856,7 мың гектарға дейін жеткен еді.
1937 жылдан бері қорықта ғылыми бөлім жұмыс істей бастады. 1943 жылы Алатау өңірінде орналасқан бұл қорық териториясында 14 мыңдай қарақұйрық мекендесе, соның, жартысын майдан мақсаты үшін аулауға рұқсат етіледі. Күнгей және Іле Алатауындағы ормандардан ағаш дайындау жаппай өріс алды.
Бірақ Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталғаннан кейін қорық териториясының көлемін қысқарту ешбір дәлелге сымайтын сияқты еді. 1946 жылы Таушелек орман алқабы сол кездегі Орман шаруашылығы министірлігіне берілді, ал одан кейін қорық қармағына тек Шелек орман алқабы мен тау етегіндегі далалық учакелер қалдырылды. 1952 жылы бұл қорық жабылып қалды да ондағы жұмыс тоқталды.
Алматы қорығы әуелі Табанқарағай орман алқабында қайтадан ұйымдастырылды. Ол кезде қорықтың орталығы Шелек селосын болатын. 1964 жылы бұл қорыққа Талғар өзендерінің сол және оң жақ қабағында өскен орман алқабы берілді. Оған Іле өзені жағасында орналасқан Әнші тау да кірді.
Қазіргі Алматы қорығының териториясы 89,6 мың гектар. Бір- бірінен оқшау екі учаскеден тұрады. Оның бірі- Іле Алатауының орталық бөлігінде орналасқан таулы аймақ (көлемі 71681 га), екіншісі Қалқан шөлді аймағы (17850 га). Қорықтың орталығы Алматы қаласынан 25 шақырым жерде, Талғар қаласына таяу орналасқан. Онда ғылыми лаботория мен табиғат музейі, қорық, қыметкерлері арналып салынған үйлер бар.
Қорық қызметкерлері алдында ғылыми жұмыстардан басқа, осы өлкенің табиғат байлықтары- жануарлан мен өсімдіктер дүниесін, таудың сұлу көрікті орындарын өз қалпында сақтап, келесі ұрпаққа жеткізу міндеті тұр. Алматы қорығының негізі ғылыми міндеті- Іле Алатауы қойнауындағы табиған кешенін қорғай отырып, оны жете зерттеу болып табылады.
Жер бедері мен ауа райы. Алматы қорығы Іле Алатауынын теріскей беткейінен орын тепкен. Биік шындарын мәңі мұз бен қар басқан сұлу шырамалы ормандарына қараса көз тоймайтын әсем тау кімді болса да қызықтырмай қоймайды. Ғажап қой, тау іші шіркін! Тау щыңынан күн сәулесі көтеріле орман іші құстардың әніне бөленеді. Алатау бауырында сылдырлап аққан мөп-мөлдір өзендер мен көқорай шалғындары, шыршалары, қия-шатқалдары көздің жауын алып, табигаттың бізге тартқан жомарт сыйын ардақтап, қорғаңдар дегендей болды.
Алматы қорығына Іле Алатауының орталық бөлігі - теңіз деңгейінен 1400-5017 м биіктік аралығында орналасқан Талғар тау жоталары енеді. Жер бедері күшті тілімделген. Жерінің 25 мың гектарын тасты құздар алып жатыр. Топырағына эрозия зор әсер еткендігі көзге ұрып тұрды.
Оның үстіне қорық территориясына ән салатын құмды таулар уіреді. Шағын ғана жері бар осы қоныста табиғаттың әр алуан көрністерінің ұштасуы ғажап-ақ.
Шөлді аймақтың тау етегіне жақын орналасуы оның ауа райына үлкен әсерін тигізеді. Соған сәйкес таудан түскен сайын жылына болатын жауын-шашын мөлшері де азая береді. Мәселен, теңіз деңгейінен 1000 м биіктікте 500 мм, ал 2400-3000 м биіктікте 780-870 мм жауын-шашын жауады. Жазда тауға әрбір 100 м көтерілген сайын ауа темперературасы 0,71 төмендейді. Тауда самал жел соғып, жаздың салқындау болуы да жасыл шабындықтың жайқалып өсуіне жағдай жасайды. Қыс айлары онша суық болмайды. Бұл қорықты паналайтын хайуанаттардың қыстан куйлі шығуына көмектеседі.
Қорық территориясы кішігірім өзеншелер арқылы бөлінетін бірнеше тау қыраттарынан тұрады. Ондағы суы мол мол саналатын негізгі өзендер- Талғар мен Есік. Басын мәңі мұздардан алатын бұл өзендердің ені 3-5 м, тереңдігі 0,5-1 метрдей болып, ағысы қатты келеді. Өзендердің су деңгейі тіпті тәулік ішінде бірнеше рет өзгереді. Жаз айларында су деңгейінәң тәуліктік ауысуы кейде 40-50 сантиметрге дейін жетеді. Ара-тұра тауда нөсерлеп жауған жаңбырдың арты селге айналатын жағдайлар да кездеседі.
Тау беткейлерінде эрозиялық процестің күшті болуы, микроклиматтың әр алуандылығы тау топырағының ала-құла болуына әсерін тигізеді. Төменгі тау жоталарының теріскей беткейінде сұрғылт топырақ басым да, ал одан жоғарырақ қара топырақта бұталы ағаштар мен шыбындық, шөптер өседі.
Өсімдіктер. Алматы қорығының бір артықшылығы- тау беткейлерінде орманды дала, субалпі және өсімдік белдеулерінің ұштасып жатуы. Шөлді аймақ әнші тау төірегін қамтиды.
Орманды- дала белдеуі қорық жерінде 1300-2600 м биіктік аралығында өтеді. Оның төменгі етегінде жапырақты ағаштар мен бұталар өседі. Олардың көпшілігі жабайы жеміс ағаштары. Бұл белдеудегі ормандағы негізгі ағаш түрлері- алма, өрік, долана, көктерек, тал. Бұталармен топтаса қарақат, итмұрын және ұшқат ұшырасады.
Қорықта жапырақты орман тұтасып жатпай, ойым-ойым болып, өзен аңғарларында, тау жоталарында кездеседі. Мәселен, жабайы алма бағы 1700 м биіктікке дейінгі тау қыраттарының етегінде жазық ойпатарда көбірек болады. Жалпы жабайы жеміс ағаштарының алып жатқан аумағы 157 гектардай. Жеміс бақтары, негізінен, Талғар өзендерінің бойын алып жатыр. Алма ағаштарының биіктігі 7-7 метрдей келеді. Көгеріп, жапырақ жайған кәрі ағаштар арасынан жаңа өсіп келе жатқан жас өркендерін де жиі көз шалады. Алатауға сән беріп тұрған қылқан жапырақты ормандар 1400-2800 м биіктікте орналасқан. Ормандағы ежелгі ағаш түрі- Тянь- Шань немесе Шренк шыршасы. Тянь- Шаньнің жасыл қылқанды шыршасы- көне дәуірден біздің заманымызға дейін жеткен асыл қазына. Оның қоры тек қана Қырғыстан мен Қазақстан тауларында сақталған. Шырша орманының жалпы жалпы көлемі 500 мың гектра болады деп шамаланса, оның 300 мың гектары біздің республиканың, 200 мың гектары Қырғыстанның тау беткейлерінде, Алматы қорығында орман көлемі 6084 гектардай жерді алып жатыр. Қорық қызметкерлері 121 гектар орман ағашын қолдан отырғызды. Шырша орманының су баласын сақтауда, топырақ қорғауда, селді тасқынға қарсы күресу ісінде атқаратын рөлі зор. Әдетте, шырша ағашы таудың солтүстік беткейінде өседі Таудың шығыс және батыс беткейлерінде ол сиректей түсіп, оңтустік жағында мулде кездеспейді жесе де болады.
Сондықтан да тұтас шырша орманы алқапраты тауларымызда сирек кездеседі, көбінесе, ойдым-ойдым шағын учаскелерге бөлініп кетеді. Шырша өте баяу өсетін, қалыптасуы үшін көп жылдарды керек ететін ағаш. Міне, бұл айтылғанда қорық территориясында шыршаны көбірек өсіріп, оның өсу-қалыптасу процестерін зерттеу және оны басқа да тау қияларында көбейтудің негізін жасау қажеттігін көрскткді, Алматы қорығындағы шырша орманының, көлемі 5,3 мың гектардай болады.
Тянь-шань шыршасының жоғарыда келтірілген артықшылықтарымен қатар эстетикалық маңызы да ерекше. Таудың теріскей жағында өскен шырша орманы маялы келеді де, олардың арасында шетен (рябина), тал, қшқат және қара ырғыз (кизельник), бүлдірген өседі. Бұл ағаштардың кепкен жемістері осында қыстап қалатын құстар мен аңдар жақсы азық болып табылады.
Айта кетейін бір жай, көне дәуір кәуесі болып саналатын бұл ағаштар тек Алматы қорығында ғана қорғалып қоймай, сонымен қатар Түрген маңында да қамқорлыққа алынған. Шырша орманының су режимін бірқалыпты сақтауда, топырақтың қырылымы жақсартуда, сел тасқынына қарсы күресуде ерекше маңызды екендігін ескере отырып, Қазақстан Үкіметі Алматы обылысындағы Түрген орман шаруашылығына қарасты Шыңтүрген шырмалы алқабы Табиғат ескерткіші деп жарияланды. Онда орман шаруашылығы жұмыстарының қатаң тәртібі белгіленді. Осы шаралар негізінде сирек кездесетін орман алқабын толық сақтау қамтамасыз етілетін болсын деп атап көрсетті. Бұрын бұл территория Алматы қорғанына енген еді, енді оның өз алдына Табиғат ескерткіші болып жариялануы қуанышты жай.
Орманды- дала белдеуінің ашық алаңдарында шабындық- көкмайса шөптер өседі. Таудың салқын самалды қыраттарында боз, бетеге, қара-басшалғын бетеге, жусан сияқты өсімдіктер жайқалып, жақсы өседі. Сондай-ақ бұталы ағаштар арасында тау таспасы, қозы құлақ, тянь-шань еркешөбі, ширатылған қоңырау бас, шабынды қоңырбас, аюбалдырған, тағы басқа балауса шөптер көктемде қаулап шығып, тау беткеін көкорай шалғынға айналдырады.
Алматы қорығының шырша орманының жоғарғы жағын субальпі белдеуі алып жатыр. Белдеу теңіз деңгейден 2600-3000 м биіктікте орналасқан. Бұған тән өсімдік- биіктігі 0,5- 1,0 м болып өсетін арша. Бұл бұталы ағаш таудың күңгей беткейін ала 700 жылға деін жасайды. Алыстан қарағанда, тау беткейінде түтаса өскен аршалар жайып қойған жасыл кілем түріндей әсер қалдырады. Субальпі арша тоғайының тау топырағын бекітуге және оның тіршілігін үшін маңызы зор. Бұл маңда біршама шырша, ұшқат, қандыағаш ұшырасады. Шөп тектес өсімдіктерден қазтамақ, манжетқа. Ботакөз, тау қарамығы немесе самалдық шермеңгүлділер басым. Субальпі шабындық арасында тасты жерлер. Шыңдар жиі кездеседі.
Альпі белдеу 3000-3600 м биіктікте орналасқан, одан әрі қар мен мәңі мұз орын тебеді. Бұл өңір көлемінің 70-80 процетін қой тастар мен құздар алып жатады. Ондағы құздардың, жарылуынан, бұзылуынан пайда болған тасты шөгінділер үнемі қозғалыста болады да, шөп өспейді. Альпі белдеуінде көбіне доңызсырт шөптері өседі, аздап дәнекті шөп түрлері кездесіп қалады. Бұдан қорықтың әр белдеуінде ауру райына байланысты әр алуан өсімдіктер өсендігін көреміз.
Алатаудан дәрі- дәрмек алынатын өсімдіктердің көптеген түрлері кездеседі. Олардың бастылары- долана, итмұрын жемістері және кәдімгі киікоты, тасшөп (чабор). Осындай адам денсаулығына қажетті шикізат бетерін өсімдіктер қорын, олардың биологиялық ерекшеліктерін терең зертеу де қорық қызметкерлерінің абыройлы міндеті.
Көрікті де әсемді Алатаудың қыраттары теріскей бетте аласара келіп Іле өзенінің жағасындағы шөлді жазира даламен ұласады. Осы өзеннің оң жағалауында қорықтың шөлді аймағы орналасқан. Оның жер бедері сай-саламен жырымдалып, негізінен жазық болып келеді. Шөлді өңір құмды - Әнші тау төңірегін алып жатыр. Ол- сексеуіл өскен құмды төбелер. Онда шөлге тәг сораң, бұйырғын және жусан өседі.
Әнші тау құпиясы. Қорыққа қарасты Әнші тау биіктігі 150 метрдей, ұзындығы 3 шақырымға жуық құмы сусылдаған ақ шағалы төбе. Кейде оны Жаңғырық тау деп те атайды.
Ғажайып Әнші тау халық арасында неше түрлі аңыз-әңімелер тудырған. Мәселен, бұл құмды төбелерде өзінің жырымен жолаушыларды еліктіріп, қауіпті сусыз шөлдерге апарып, қырғынға ұшыратын әйел кескінді мақұлық ән салады- мыс.
Әнші тау туралы әр қилы хикаялар сенуден, жоққа нанушылықтың салдарынан туған. Жаңғырық таудың етегінде ерте замандағы бейіттер ұшырасады.
Көне дәуірде аңыз-әңгімеге арқау болған Әнші тау құпиясына бұл күндері ғалымдар зерттеу жүргізуде.
Қазір ғалымдар құмның айрықша үн шығаруын қалай түсіндіреді? Енді соған тоқталайық. Ол туралы айтылған болжамалар көп-ақ, бірақ солардың ешқайсысы бұл сырды нақты ашып бере алмайды. Тек құмның дыбыс шыығаруының кейбір себептері ғана белгілі болып отыр. Мұндай қасиеттер өте құрғақ, кремнезем қоспасы бар сусымалы, таза құмдарға ғана байқалатындығы анықталады. Ондай құм түйіршігі ұсақ және біркелкі мөлшеде қиыршық шілдеде келеді. Құмның тек қозғалыс кезінде ғана дыбыс шығаратыны ақиқат. Егер құм сусып қозалса, оның шығарған дыбысы бірте-бірте күшейіп, реактивтік ұшақтың гүрілі сияқты қуатты гуілге ұласады. Мәселен, Іле өзенінің оң жағасында орналасқан Әнші тау күшті жел тұрғанда шығарған дыбысының, әсерінен одан үш шақырымдай жерде тұрған үй терезесінің әйнегі сықырлайды. Осы төбе құмға шығып, оның даусын естіген адамға, ол сондай ұмтылмас әсер қалдырады. Құмға алғаш рет аяғыңызды тигізе бергенде-ақ одан иттің ырылдағанына ұқсас дыбыс құлаққа шалынады.Енді оған толық көтерілген мезгілде самал жел екпінімен құм қозғалып, сырнайдай таза үн шығарады.
Соңғы жылдары Әнші тау зертеумен ғалым В. И. Арабаджи айналысып жүр. Әр түрлі жағдайда құм шығарған дыбыс магнитофон лентасына жазылып алынып, одан соң, қазіргі акустикалық құралдар көмегімен лаборатория жағдайында тексерілуде. Өзінің көп жылғы зертеулерінің арқасында В. И. Абрабаджи құмның жоғарғы қабатының астында жел әсерінен пайда болатын құм толқындары осындай дыбыс шығарады деген қорытындыға келді. Құмның үстіндегі беті жел, немесе басқа күштер ықпалымен қозғалып, төменгі толқынды қабатпен жанасқанда, үйкеліс тудырады да, одан біз еститін әсем ән пайда болады дейді. Бұл тұжырым әлі де зерттей түсуінің қажет етеді.
Ғалымның бұл пікірі әлі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.