Тақырып идеяға тартылған жол

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Д.Исабеков шығармаларындағы ауыспалы мағынаның берілу тәсілдері

МАЗМҰНЫ:
Кіріспе
1. Д.Исабеков шығармаларының ерекшеліктері
1.1 Д.Исабековтың шығармашылық лабораториясы
1.2 Д.Исабеков әңгімелері мен повестеріндегі тақырыптық идеялық
ізденістер
2. Д.Исабеков шығармаларындағы ауыспалы мағынаның берілу тәсілдері
2.1 Д.Исабеков шығармаларындағы əйел концептісінің ауыспалы мағынаның берілуі
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда ондаған прозалық кітаптардың, жиырмаға жуық драмалық шығармалардың, көптеген кинофильмдер мен жүзден астам мақала, эсселердің авторыболып табылатын қазақтың көрнекті жазушыларының бірі Д.Исабековтың суреткерлік таланты негізінен повестері мен прозадағы шағын жанр әңгімелері арқылы танылды десек қателеспейміз. Зерттеуде жазушының повестері мен әңгімелеріндегі кейіпкерлерді сомдау шеберлігі, олардың заман рухына сай болмыс-бітімі, идеялық көркемдік ерекшеліктері, стильдік ізденістері қарастырылады.
Қазіргі кездегі кейбір әдебиет зерттеушілері 1968-1990 жылдар аралығын Кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы дәуірі деп атап жүр. Қаламгер Д.Исабеков әдебиетке осы Кеңестік қазақ әдебиетінің соңғы кезеңінде, яғни 0966 жылы келді.
Д.Исабековтың шығармалары туралы сөз қозғамас бұрын жазушы өзіндік қолтаңбасымен жазылған туындыларымен ерекше үлес қосқан осы кезеңдегі әдебиеттің жай күйіне қысқаша шолу жасай кеткенді жөн көріп отырмыз.
Мезгілі жағынан жиырма жылдан астам уақытты қамтитын бұл дәуірде Қазақстандағы әдеби қозғалыс ерекше қарқынмен жүрді. Қаламгер, ақын-жазушылардың қатары көбейді. Әдебиет жанрының барлық түрі бір-бірімен қатарласып, тепе-тең дамыды.
Түр мен жанр ізденістер арқылы даму сипатына ие болды. Ал, сол кездері жазылған көркем дүниелердің өзіндік ерекшеліктеріне барлау жасасақ, төмендегі жайтар басты назарға ілінеді.
Ақын-жазушылар тарапынан халқымыздың Ұлы Отан соғысындағы ерлігін көркемдік тұрғыдан зерттеп, қаһарамандық жасау психологиясын, философиясын ашуға ұмтылыс жасалды. Ұлы Отан соғысы тақырыбы жастық шағы сол кезге сәйкес келген ұрпақ өкілдері Б.Соқпақбаев Өлгендер қайтып келмейді (1967), Н.Ғабдуллиннің Жігер (1983), М.Мағауиннің Бір атаның балалары, С.Мұратбековтың Жабай алма, Д.Исабековтың Біз соғысты көргенбіз повесть, романдарында көрініс тапты.
Прозада лирика мен эпика, реалистік, романтикалық әдістер үйлесіп, дерек пен ойдан шығару түйүіндесіп жатты. Ә.Әлімжановтың Отырардан келген сыйлық (1964), Махамбет жебесі (1960), О.Бөкейдің Қамшыгер (1970), Ән салады шағылдар (1978), Т.Әбдіковтің Ақиқат (1978), С.Елубаевтың Ойсылқара, Т.Жармағанбетовтың Соңғы хат (1974), Ә.Кекілбаевтың Дала балладалары (1967), Шыңырау (1982), Д.Исабековтың Қарғын (1980), Тіршілік (1975), М.Мағауиннің Көкмұнар (1972) жинақтарында жанрлық стильдік соны ізденістер байқалады.
Қазақ прозасы тарихи тақырыпты кең құлашпен игере бастады. Рухани өмірімізде мұндай серпілістің болу себебі халықтың өз тарихы мен ежелгі болмысын жетік білуі керек екендігіне байланысты еді. Қатпары қалың тарих І.Есенберлинің Қаһар (1969), Алмас қылыш (1971), Жанталас (1973), Алтын орда (1982), Ә.Кекілбаевтың Үркер (1981), Елең-алаң (1984), Қ.Жұмаділовтің Соңғы көш (1974), Тағдыр (1989), Д.Досжановтың Жібек жолы т.б. романдарында көркемдік шешімін тапты.
Біз қарастырып отырған Дулат Исабеков шығармаларының көркемдік ерекшелігі дипломдық жұмысқа арқау болуын зерттеу жұмысының өзектілігі деп білеміз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Еңбекте Д.Исабеков шығармаларының идеялық, тақырыптық ерекшеліктерін сипаттау, олардың бүгінгі жазушы өмір сүріп отырған дәуір шындығымен байланысын, шығармаларының қазақ прозасындағы орны мен мәнін анықтау мақсаты жұмыстың алдына нақты міндеттерді қояды. Д.Исабеков әңгімелері мен повестерінің идеялық, тақырыптық ерекшеліктерін жүйелеу, суреткердің шығармасына өзек болған замана мәселелеріне сипаттама беру, шығармаларының тууына негіз болған нақты өмір құбылыстарының көрінісі мен шындығынан өнер туындысын жасау жолындағы шығармашылық ізденіс тәсілдері (стилі, деталь, мінездеу, тілі) мен даралығын сараптау.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Жұмысымызға әңгіме жанрының табиғаты жөніндегі, сонымен қатар Д.Исабеков туындыларының өзіндік ерекшеліктерін танытатын зерттеу еңбектерін басты бағдар еттік. Әшімбаев С. Сын мұраты, Балажанов А. Өліарада туған жыр, Бектасова Г. Жазушыға жазу - міндет, айту - парыз, Бөкей О., Шағатай Ж. Жусан исі, Бөпежанова Ә. Болмыспен бетпе-бет, Елеукенов Ш. Замандас парасаты, Ергөбек Қ. Ұлтын сүйген жүрек үні, Әдебиет теориясына қатысты еңбектер Аристотель Поэтика, Қ.Жұмалиев Әдебиет теориясы, З.Қабдолов Сөз өнері, Әдебиеттану терминдер сөздігі, Қ.Алпысбаев Көркем шығарманы талдау жолдары, Т.Ақшолақов Көркем шығармаға талдау жасау пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Д.Исабеков шығармаларының көремдік ерекшеліктерін зерттеу жұмысының басты нысанасы еткендіктен, біз жазушы әңгімелері мен повестеріндегі тақырып және идея мәселесіне, образдар жасау ерекшелігіне, жазушы шығармаларынан аңғарылатын автордың өзіндік стильдік, тілдік, ерекшеліктеріне ғылыми талдаулар жасалуын жұмыстың ғылыми жаңалығы деп түсінеміз

1. Д.Исабеков шығармаларының ерекшеліктері
1.1 Д.Исабековтың шығармашылық лабораториясы

Дулат Исабековтың шығармашылық өмір жолы ерте басталады. 1963 жылы
басылып шыққан Қазақстан жазушыларының Замандастар атты әңгімелер
жинағында оның Жолда деп аталатын алғашқы әңгімесі жарық көреді. Сол жылы
Лениншіл жас (қазіргі Жас Алаш) газетінің бірнеше нөмірлерінде
Шойынқұлақ атты әңгімесі жарық көреді.
Арада үш жыл өткенде, 1966 жылы, небары жиырма екі жасында,
университеттің соңғы курсында оқып жүрген кезінде оның Бекет деп аталатын
повесі мен әңгімелері жеке жинақ болып басылып шықты. Кейін Ащы бал
(1969), Мазасыз күндер (1970), Қара шаңырақ (1973), Тіршілік (1975)
повестері мен әңгімелер жинақтары, қрағын (1980) романы жарық көрді.
Бірқатар шығармалары орыс тіліне аударылып Полынь (1978), Отчий дом
(1979), Сметение (1986), Новоселье в старом доме (1986) деген атпен
басылды. Жекелеген туындылар венгер, неміс, поляк, чех тілдерінде
жарияланды. Сондай-ақ, оның театр сахнасында табысты қойылып, көрермен
жүрегіне жол тапқан Редактордың қабылдау күндері (1975), Әпке(1977),
Ертеңгі күту (1979), Мұрагерлер (1982), Алыстан келген ананас (1984),
Кішкентай ауыл (1986) т.б. пьесалары да өнер сүйер қауымға жақсы таныс.
Гауһар тас (реж. Ш.Бейсенбаев, 1975), Дермене (реж. Ә.Әшімов,
1986), Тіршілік (реж. Ұ.Қолдауова, 1996) повестері бойынша көркем
фильмдер түсірілді .
Жазушыға сапалы да жемісті еңбектері үшін Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1992 жылғы желтоқсанның 15-індегі Әдебиет,
өнер және сәулет саласындағы Қазақстан Республикасының 1992 жылғы
мемлекеттік сыйлықтарын беру туралы қаулысымен Ай-Петри ақиқаты деген
повестер мен әңгімелер жинағы үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
сыйлығы берілді. Ол кісі, сондай-ақ, халықаралық ПЕН-клуб сыйлығының
лауреаты болып табылды.
Ең алғашқы әңгімесі Шойынқұлақтан бастап ширек ғасырға жуық уақыт
ішінде жазушы қаламынан көптеген туындылар дүниеге келді. Д.Исабеков
шығармашылығының болашақ бағыт-бағдарын айқын бағамдатқан алғашқы повестері
- Гауһар тас пен Пері мен періште болды. Адамгершіліктің әлеуметтік
құндылықтың, одан өрбитін махаббат пен мейірімділікті кіршіксіз сақтай
білудің парыз екендігін жан-жақты зерделеген Гауһар тас, Мазасыз
күндер, Пері мен періште, Қарғын ұлттық әдебиетіміздің гуманистік
құрамын байытқан дүниелер. Бұл шығармалар адамгершілік үшін тек қилы
замандар емес, күнделікті тіршіліктің, тұрмыстың өзі де қатал сын болатынын
ұғындырды.
Әпке пьесасы бір отбасындағы ата-анасыз жастардың бір-біріне
қамқорлығы, оқып адам болып, өмірден өз орындарын тауып, жалпы махаббат-достық мәселесін көрсетуге арналған.
Кезінде Софокл:
Монго есть чудес на свете,
Человек - их всех чудесней, - деген екен.
Сол айтқандай, қаламгерлік қабілеті тек өзімізде ғана емес, әлемнің
көптеген елдерінде лайықты бағасын алған Дулат Исабеков шығармашылық жолы
туралы еңбек жазу мойнымызға үлкен жауапкершілік жүгін жүктейді.
Белгілі әдебиет сыншысы Құлбек Ергөбек: Дулат Исабеков творчествосы
жайында жазу оңай мінбет емес. Қиын. Қиын болатыны ол өз буынында өзіндік
ізденісті бастан кешіп, өзгеге ұқсамас творчестволық тағдырға талпынып
жүрген жазушы. Әдебиетте тапқан жиһазын оңашалау ұстап келе жатқаны да
мәлім. Егіздің сыңарындай ұқсас, айтары аз, көлемі көз қорқытар шығармалар
топаны белең алған қазіргі шақта өзіндік ерекшеліктің болуы, әрине қуанышты
жағдай. Ұқсас сарындар, қайталау - көркемөнер құнын түсірер болса,
творчестволық даралық өнер атаулының бағын жандырып, бағасын арттырады.
Дулат Исабеков іздене өсіп кледі, - деген болатын.
Сонымен бірге Д.Исабековтың 60 жасқа толуына орай көптеген мақалалар
мен зерттеу еңбектер жарық көрді.

1.2 Д.Исабеков әңгімелері мен повестеріндегі тақырыптық идеялық
ізденістер

Адамды таңдандыру қиынға айналған дәл қазіргі заманда оқырманы бар
жазушы болу кез келгеннің қолынан келе бермесе керек. Осы тұрғыдан
қарағанда Дулат Исабеков бақытты жазушы, қалың оқырманның көңілінен шығып,
сүйіктісі бола білген қаламгер. Қазір он шақты кітаптың авторы болып
үлгерген Дулат Исабеков ең алғаш әдебиете әңгімелерімен келген еді, әлі де
сол шағын да қиын жанрдан қол үзбей, өзінің өсу деңгейін көрсетіп отыр.
60-жылдардың ортасына таман (дәлірек айтсақ 1963 жылы) сол кездегі
Ленишіл жас газетінің екі-үш нөмірінде Шойынқұлақ атты әңгіме
жарияланып, ә дегенде-ақ әдебиет құмар қалың оқырманды ғана емес, белгілі
сөз зергерлері-қаламгерлер қауымын елең еткізген әңгіме авторымен танысу
әркім-әркімге мұрат болуға айналған. Қилы пікір, талай қисын тудырған
әңгіменің авторы... Д.Исабеков екен - дейді Жусан иісі деп аталатын
Д.Исабеков шығармашылығы туралы мақаланың авторлары Оралхан Бөкей мен Оралхан Жаңабай.
Д.Исабеков қаламынан осы Шойынқұлақ әңгімесінен кейін талай-талай
әңгіме, повесть, роман, мақалалар туды. Оқырманын ойлы, жинақы шымыр
шығармаларымен баурап әкететін жазушы әдебиетке әңгімелерімен келді.
Әңгімеге қойылатын талап басқа да жанрлар секілді алдымен адам өмірі,
тағдыры суреттеліп, оқиғаға қатысатын кейіпкерлер саны шектеулі болуы,
сюжет желісі бір арналы, ширақ келіп, тақырыбы мен идеясы айқын, бір оқиға
тартыс-қақтығысты бейнелеумен кейіпкердің мінез-тұлғасы толық, айқын
көрініс тауып, маңызды ой-түйіндеулер жасалуы қажет болса, Д.Исабеков
әңгімелері қойылған талаптарға толықтай жауап берері сөзсіз.
Автордың әңгіме деп аталатын шағын жанрда жазылған шығармалардың
тырнақалдысы осы Шойынқұлақ болатын. Бұл жанрдағы қадамын жоғарыда
көрсетілгендей тәп-тәуір бастаған жазушы мұнан кейін де көркемдігі жағынан
талапқа толғымен жауап беретін, өзі өмір сүрегн қоғамның ең көкейкесті
тақырыптарын қамтыған дүниелерді (Ақырамыштан наурызға дейін, Соцализм
зәулімі, Ескерткіш, Бонапарттың үйленуі, Ай-Петри ақиқаты,
Конфронтация, Талахан-186, Ертегі елінде немесе қоштасу вальсі, Есеп
шот, түйетауық және домино, Қараспан процесі т.б.) жазып шықты.
Кейінгі шығармаларында жазушы оқушысын ойға қалдырып, түйінді шешуді,
қорытынды жасауды да соның еншісіне қалдырып келеді. Барлық шығармаларында
жазушы өмірдің көлеңкелі жақтарын ашып көрсетеді, әр алуан характерлерді,
өмірде кездесетін трагедиялық тағдырларды сөз етеді, - дейді Сұлушаш
Төретаева өзінің мақаласында.
Ал жергілікті ақын Абай Балажан өзінің мақаласын:
Әсілі, әдебиетте белгілі бір суреткердің шығармасына пікір айтқаннан
гөрі өзінің әдеби шығарма дүниеге әкелгенің анағұрлым оңайырақ секілді, -
деген сөйлемнен бастайды.
Расында да, бүгінгі көркем көкжиегің ертеңгі өлшем болуға жарамайды.
Басқа-басқа, көркемдігінде көлеңке жоқ деп есептеп келген кешегі
Көтерілген тың секілді шығармалардың өзіне қазіргі кезде басқаша
көзқараспен қарай тастаған жоқпыз ба?
Немесе кешегі репрессия, қуғын-сүргін жылдары туралы кешегі күндері
ғана жазылған көркем шығармалар ше? Ойбай, не дейсің, ойсыраған
тарихымыздың орнын толтырып тастады! деп бөркімізді аспанға лақтырып, жан-жақтан жапа-тармағай мақтаған пікірлерімізді жасыра айтып, жамырай жазып едік. Сонымен бірге Сталинді күстаналаған, ақ қағазға азап лагерлерінің сұлбасын түсірген шығармалар (егер ондай жазбаларды көркем шығарма деп тауға болатын болса) бүгінде ешкімге керек болмай қалған сыңайы бар.
Бәлкім, оған әлгіндей тақырыптарға немқұрайлы, атүсті қараған ақын-
жазушыларымыздың өздері де кінәлі шығар. Жазушылық өнер мен жазғыштық
өнерді бір-бірімен шатастырып алған жерде шын мәніндегі көркем туынды келе қоюы қиын шығар?!
Расында да ,әдебиеттің дәуірден-дәуірге көшетінін бес саусағындай біле
тұрып, оны көп жағдайда ескере бермейтініміз бар. Кезеңдік, уақытша
тақырыптарға, әрі кетсе тарихи тақырыптарға ұмтылу көптеген қаламгерлерге
тән қасиет болып табылады. Шынын айтқанда, егер көркемдік деңгейін
келістіріп, оқырманның ықыласын аудара білсе, қай тақырыпта жазылған
шығармаларды алып қарасақ та, өз авторын абыройсыз қалдырмас еді-ау.
Дегенмен, кейбір шығармалардың сол көркемдік жағы ақсап жататыны да ақиқат емес пе?
Енді өзіміз таңдап алған негізгі тақырыпқа - жазушы Д.Исабеков
қаламынан туған шығармалардағы адам тағдырының суреттелу ерекшеліктерін талдауға кірісейік .
Кез-келген қаламгердің шығармасын талдау дегеніміз - оның
шығармаларының тарихын қарастыру деп білеміз. Содықтан да сүйікті
туындылардың тарихына талдау жасау - ең алдымен тақырыптан басталатыны
белгілі.
Тақырып - творчестволық актының басы. Жазылмақ шығарманың кіндік
мәселесі, өзегі, түйіні - тақырып. Көркемдіктің көп компоненті, шеберліктің
көп түйіні - осы тақырыпта. Тақырып жоспарға да қатысты. Тақырып идеяға
тартылған жол. Ал, үлкен мағынасындағы тақырып - шағын тақырыптан (ой-
түрткіден) басталады, - дейді белгілі әдебиет зерттеушісі Қ.Ергөбек.
Сонымен, тақырып - өнер туындысының ірге тасы. Өнер өмірден туатын
болса, суреткердің ең алдымен өмірден іздеп табары - өз шығармасының
тақырыбы. Ал тақырып дегенің ұйықтаған балық сияқты қарнын жоғары қаратып,
өмірдің бетінде қалқып жүрмейді. Тақырып - тереңде, ағыс арасында, нағыз
тұнық және тегеурінді иірімдер ішінде; оны сол арадан іздеп таба біл,
дөңбекшіген толқын, сарқырама сел астынан тауып шыға біл.
Сөйтіп, осы айтылғандарды әдебиет теориясының тіліне салсақ,
жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап алып, өзінің көркем шығармасына
негіз, арқау еткен өмір құбылыстарының тобын тақырып дейміз.
Осы тұрғыдан алып қарасақ, жазушы Д.Исабеков шығармаларының
тақырыптары қандай? деген сұрақ өзінен-өзі туындайды. Біздіңше,
Д.Исабековтың талантты қаламгерге тән жазу мәнері, көркем әдебиеттің ең
басты және бірден-бір тақырыбы мен нысанасы - үлкен әріптермен жазылған
Адам екендігін әуел бастан-ақ ұғынамыз. Жазушының өмірдің қатпар-қатпар
қалтарыстарын зерттеуші ретіндегі қарым-қабілеті, адам жанының терең
иірімдерін қапысыз тани білетін зерделілігі, сонан соң жастық балғын
шағынан, сол кезден бастап-ақ ол таңдап алған көркемдік бағдар - қарапайым
адамдар өміріндегі қилы оқиғалар мен сол қарапайым адамдар көкірегіндегі
құпия қазыналарды ашуға ұмтылған суреткерлік нысана оның барлық
шығармаларынан да айқын аңғарылады.
Сонымен, тіршілік, адам өмірінің мәні, оның қоғамдағы орны, сан-қилы
адам тағдыры, оның сенімі, сезімі, ақыл-ойы, күрес тартысы - Дулат
шығармаларының негізгі тақырыбы. Сонымен, тақырып - жазушы суреттеп
отырған өмір құбылысы болса, идея - жазушының сол өзі суреттеп өмір
құбылысы туралы айтқысы келген ойы, сол өмір құбылысына берген бағасы.
Жазушы Д.Исабеков шығармаларының негізгі идеясы - кейіпкерлерінің
қоғамдағы нақты орнына, яғни өмірбаяндық нақты мәліметтерге, тіпті олардың
бастарындағы дәуірлік өзгерістерге пәлендей мән де бермейді. Жазушы ең бір
қажеті - жұмыс басты қарапайым ғана адам, сол адам өмірінің қырық қатпар
қыры болып табылады. Жазушы кішкентай адамдардың, қор болғандардың
тағдырын көркем әдебиет арқылы суреттеп, оқырманға жеткізеді. Д.Исабеков
үшін кейіпкері, яғни қандай да адам, әлеуметтік иерархиясына қарамастан
нақты болмыстағы жеке тұлға. Д.Исабеков әңгімелері мен повестері туралы сөз
еткенде, оның тақырыбы мен идеясы туралы мәселелерге қай қырынан келді,
қандай бағыт-бағдар ұстанды, осыған тоқталық.
Ауылда туып-өскен, өмірлік дүние-танымы мен көзқарасы ауылда
қалыптасқан жазушының ауыл өмірін, ондағы адамдардың тұрмыс-тіршілігін
суреттеуі және оларды өздері өмір сүріп отырған заман шындығымен астастыра
бейнелеуі заңдылық дей тұрсақ та, өз заманына сын көзбен қарай отырып
көркем шығарма жазу және сол шығармасы арқылы көркемдік көшінен қалмай
ілесіп отыру кез-келгеннің қолынан келе берер шаруа емес.
Қайта құру деп аталатын кезеңнің қиын-қыстау сәтінде туған автордың
Соцализм зәулімі, Ескерткіш, Бонапарттың үйленуі, Ай-Петри ақиқаты,
Конфронтация, Талахан-186, Жүз жылдық арман секілді әңгімелері бір
тақырыптың аясында, яғни ХХ ғасырдың 70-80 жылдарындағы қазақ елінің хал- күйін бейнелеу тақырыбының аясына шоғырланса, автордың, айтқаны келген идеясы ұсаөталмайық, берекелі-бірлікті болайық деген мәселелер. Бұл
шығармалар идеялық жағынан да бірін-бірі толықтырып отыратын дүниелер.
Бұл әңгімелерде тоқырауға ұрынған қоғамның бар кеселін жайып салып,
сонымен қатар өз халқының берекесіз мінез-құлқын еппен көрсетуге тырысқан.
Автордың Соцализм зәулімі атты әңгімесінің көтерер жүгі зіл батпан.
Әңгімеде ешқандай халық опа таппаған көп ұлттылық мәселесі сөз етіледі.
Мәскеуден Қала мен ауылдың арасындағы айырмашылықты жою керек деген
қаулының шығуы мұң екен; Қазақстанның бір түпкіріндегі Коммунизм
колхозының Социализм бөлімшесінде бұл қаулыны жүзеге асыру жедел қолға
алынады. Бұл бөлімшенің мүшелері қала мен ауыл арасындағы басты айырмашылық - көп қабатты үйлерге байланысты деген қорытындыға келеді.
Сонымен бөлімшеде бес қабатты үй салу үшін және оның ұлттық құрамын
қатаң сақтау үшін жан-жақтан келімсектерді шақыра бастайды. Не керек бір
аптаның ішінде бөлімше келімсектерден аяқ алып жүре алмай қалады. Үй салуға керекті жүз елу ұлттың құрамын түгендеуге ынты-шынтысымен кіріскен бөлімше прорабы Сепентай қас қарайып, көз байланғанша жүз он екі ұлтты жұмысқа қабылдап бөлімше меңгерушісі Пашатқа енді сегізін қайдан табамыз? - деп сауал тастайды:
- Күрд бар ғой?
- Бар.
- Ноғай бар ғой?
- Бар.
- Қытай ше?
- Ол да.
- Шүршіт ше?
- Шүршіт? Ол... ол жоқ. Ол қандай ұлт?
Осы әңгімелеріндегі бөлімшені жазушы бір кездері интернационализмге
лаборатория болған Қазақстанның шағын макеті ретінде сипаттай отырып, шебер
шендестірулер жасайды.
Мұнан ары оқысаңыз:
Сепентай дәлізде селдіреп қалған жұртқа қарап:
- Араларыңда шүршіт бар ма? - деді.
- Жоқ.
- Пүшту бар ма?
- Жоқ. Олар Ауғанстанда тұрады.
- Қап, бір шүршіт пен бір пүшту керек еді... Ал сендер кім
боласыңдар?
- Кім болушы ек, қазақтармыз.
- Бізге қазақтардың керегі жоқ, қайта беріңдер.
- Ойбай-ау қазақ қалаған там құлап қалады дейсіңдер ме?
- Қайда барсақ та қазақтардан қажетті адамдарды алып қойдық дейді,
енді біз қайда барып күн көреміз?.
Қайда барып күн көреміз? Заңды сұрақ. Жазушының уайымын енді
ұққандаймыз, қазақ бола тұра, қазақша сөйлей тұра, өз бауырын өзекке
тептірген қандай күш екенін юмор мен кекесінге жеңдіре отырып жеткізген шап-шағын әңгіменің астарында қазақы өрлігімізбен қатар қазақы
еліккіштігіміздің өзімізге сор боп жабысқандығын, Кеңестік үкіметтің
демографиялық қойыртпақ жасап, интернационализм, халықтар достығы деп
емексіткен бетперде саясатын жұлып алып төнген қауіпті көрсетуге тырысқан.
Осы әңгіме туралы пікір білдірген Әмірхан Меңдеке Біз кімбіз осы?
атты мақаласында Сепентай да Пашат та дәл осылай жасауға тиіс болатын...
және Д.Исабеков те бұларды осылай сомдауға мәжбүр болды. Неге? Өйткені бұл
- өмір шындығы. Тарих шындығы. Сепентай мен Пашаттың әлгіндегідей тірлікке баруы - олардың өзге ұлттарды өліп-өшіп жақсы көріп, қазақтарды жек көруінен туып отырған жоқ. Бұл тірлік мемлекеттік деңгейдегі мәңгүрттену процесінің тым ұзаққа созылып, үңги тамыр жайып кеткендігі соншалық сепентайлық сана мен пашаттық түсініктіңөмірлік заңдылыққа, өмір сүрудің ең бір сенімді, ең бір парасатты қағидасына айналып кетуінен келіп шыққан игі іс-әрекет еді - деп баға берсе, Дулат Исабеков қазақы
даррхандығымызды бағаласа да, қазақы дарақылығымызға ыза болатын секілді.
Мұны ол өз мақалаларында да тілге тиек етеді: Виктор Розевтің бір сөзі
бар: Мы в течение 70 лет пытались создать образ советского человека, от
нас этого требовали, к великому сожалению, нам это удалось. Сол сияқты біз
ұлттық бейнені емес, советтік бейнені жасауға тырыстық. Жаланың бәрін соған жаба беруді және үйрендік. Қит етсе, келмеске кеткен Кеңес үкіметіне
жабамыз неге тіліңді білмейсің? десе, Кеңес үкіметінен шықтық? дейміз,
неге ұлтыңның дәстүрінен айрылып қалдың десе, біз Кеңес үкіметінің
езгісін көп көрдік дейміз... Арамыздағы біз сияқты басқа ұлттардың
мәдениетінің, дәстүрінің сақталып қалғанын ойлағымыз келмейді. Тілі
сақталды ғой? Сақталды. 1943 жылдары Қазақстанға қаншама ұлттар көшіп
келді. Олар бір-ақ күнде Отанынан айрылып, эшалонға тиеліп, айлар бойы
жүріп, осында келіп шашылып қалды. Олар чечендер, күрділер, түркмендер,
әзірбайжандар, армяндар. Солардың ана тілін ұмытқан біреуін көрдіңіз ба?
Олар да Кеңес үкіметінде өмір сүрді, олардың көрген қорлығы біздің көрген
қорлығымызбен салыстырғанда он есе тозақ, - дей келе езгі, қорлық
болғанмен ұлттық дәстүрге қол сұққан, ұлтыңның тілінде сөйлеме деген
жарлықтың болмағандығын айтып, адам кінәні алдымен өзінен іздеу керек деп
қорытады.
Міне, осы қорытынды Соцализм зәулімінің де түйінді идеясы іспеті.
Әңгіменің екінші түйіні пайдалануға берілген екі зәулім үйге
канализация жүргізілмей, оны жүргізу үшін зәулім үйлердің асты кеулене
бастағанда айқындала бастайды. Пашат пен Сепентай ең алғаш ордерлерді түрлі ұлттың өкілдеріне арнап толтырады да, қазақтарға олардан артылған
пәтерлерді ғана бөліп береді. Әңгіме соңында Екі жарым ай дегенде құбыр
тартылып, екі зәулім үйдің асты кеулене бастайды. Инженерлік есеп дұрыс
болмады ма, бұл жердің топырағы бос па, астын кеулей бастағанда екі үйдің
екеуі да бір-біріне қарай қисая бастайды.
Сөйтіп, көп ұлтқа арналып соғылған үй қисая бастады. Құлауға жақын.
Яғни автордың ұстанған позициясы, айтқысы келегн идеясы демографиялық
қойыртпақ, көпұлттылық ешкімнің көсегесін көгертпейді деген ой.
Идеясы жағынан осы әңгімеге жақын келетін шығарманың бірі Жүз жылдық
арман әңгімесі. Жазушы мұнда сан ғасырлар бойына күн тәртібінен түспеген,
бүгінгі күнге дейін өзекті мәселе болып танылатын жер мәселесі туралы
тақырып көтереді. Әңгіме 1990 жылы жазылған. Қазақстан тәуелсіздігін
алғаннан кейінгі жерлердің, түрлі өндірістік нысандардың сатылып не
арендаға берілуін алдын-ала болжаған жазушы, бұл шығармасында осы
мәселелерді өзек етеді. Колхоздың жат-жұрттыққа ұзақ жылдық мерзімге
арендаға берілуі бір мәселе, екінші мәселенің түйіні Түскен табыстың қырық
проценті колхозға, алпыс проценті кореяға кетеді. Алдын-ала есеп бойынша,
сол қырық проценттің өзі колхоздың ең дүрілдеп тұрған кезіндегі бес жылдық
табысымен тең екен деген үзіндіде жатқан сияқты. Неге бүкіл ел болып,
басшылық жасап отырған орталықтар болып корейліктердің жасағанын жасай
алмады екен. Тағы да қазақ мінезі, қазақы жалқаулық пен енжерлық,
берекесіздік. Шығармадағы бұл мәселені автор ирониямен аяқтайды Бесжылдық табысты Қояндылықтар қарап жатып бір жылда табатын болса, олардың жұмыс істеп не жындары бар?.
Жазушы әңгімеде тұрғындардың образын мінездейтін бірсыпыра юморлық,
күлкілі жанды штрихтар береді. Колхоздың экономикасы қайтсе көтеріледі
деп Австрияға көріпкелге болашақты болжатып келуге жіберілген Азнабайдың жауабы шығарманың идеясын ашуға бірден-бір сәтті қолданылған юморлық деталь.
Австрияға барамын деп Австралияға өтіп кеткен Азнабай сонда өзіне
кездескен қазақ жігітіне өзіне берілген тапсырмасын айтады. Шығармадан
үзінді келтірейік: Сонан соң оған жолыққанда не айтатынын әбден
түсіндірдім. Көріпкелге жолығу қиынға соғыпты. Есігінің алды топырлаған
адам дейді: Көпшілігі кеңес үкіметінен барғандар екен. Бәрі ертең не
боларын болжап беруін өтінетін көрінеді. Ол жігіттің әңгімесін тыңдап
болыпты да, міне, мына қағазды жазып жіберіпті. Оны аударып та алдым.
- Ойбай бағанадан бері соны айтпайсыз ба? - деп бастық оның қолындағы
бір парақ қағазды жұлып алды. Онда бір-ақ ауыз сөз жазылыпты: Жұмыс істеу
керек.
Ал колхозды сақтап қалу жөнінде мәселені көтерген Мәулен ақсақалдың
мына сөздерінен Бұл ел ел болмас, - деді ол өзінен-өзі күбірлеп. -
Көкіректеріңде саңылау жоқ, істеген ісінде береке жоқ. Ақырға айдасаң
тақырға қашатын мақұлықтар! Мынадай санасыз дүрмекпен осынша жыл қалай тіршілік қып келгенбіз? Бір кезде бәрінің ақыл есі сау, саналы ел сияқты
еді ғой. Мына түрімен өзін-өзі орға жығады ғой бұ жұрт. Жықты деген осы
емес пе? Бұ жұртқа не болған?.
Автордың күйінішін, қаупін байқауға болады. Ол қауіптің басы қандай
болатынын автор көзге шұқығандай етіп көрсетіп берген. Басқа әңгімелерінде
ой қорытындысын оқырмандарға қалдыратын автордың бұл жолы шығарманың бұлай қорытындылауы сананы сансыратқан қауіп екендігінде сөз жоқ.
Тура айтпай туғаныңа жақпайсың дегендей автордың ұстанған позициясы
мен шығармашылығының бұл ерекшелігі жөнінде Әйтсе де Дулат Исабековтың осы әрекетінде шын жазушылық болмыс бар. Неге десеңіз, жазушылық желдің өтінде жасалатын жұмыс, жазушылық өзіне жайлы болу емес, өзіне керек болу емес, жазушылық қоғамына жайсыз болу, халқына жайлы болу, өзі қорлық көру, халқына шындықты сезіндіру, халқына керек болу, халыққа керек болсам деген арман- жазушылық.! ...Қайда керекпін деп жүректің жетегімен, ар-ұяттың әмірімен өріс өзгертіп жүрген Д.Исабеков әрекетінен әрі азаматтық, әрі шынайы халықтық қаламгер болмысын көргендей боламыз, - дейді ғалым Құлбек Ергөбек жазушы туралы пікір білдіріп.
Ескерткіш пен Талахан - 186 әңгімелерінің жөні бөлек. Сіз бұл
әңгімелерден жеңіл күлкі кездестірмейсіз. Баяғы Абайдың қазаққа, Гогольдің
орысқа ызаланып күлуі әлгі әңгімелерде жаңаша шешімін тапқан дей келе,
жазушының Ескерткіш әңгімесіне тоқталатын болсақ, ол да өзінің атына сай
сом дүние. Мұнда біз өмір сүріп отырған жүйенің бұйрық әдісін, бір
орталыққа бағынудың салдарын ашып берген. Әңгіменің құндылығы да сонда,
кешегі қой бағып, тері илеген қазақтың ұрпағы бүгінде бір шөлмек арақтың
құлы болып, жүйенің дегеніне көніп, тірідей ескерткішке айналып тұрғаны.
Бұл әңгімеде де қоғамның күлкілі жағдайын шыншылдықпен суреттеген. Осы
арқылы әңгіме үлкен әлеуметтік жүк арқалап тұр. Автор бұл әңгімесі арқылы
жалғандық пен өтірік топырағында өсіп-өнген тіршілігі азып-тоза бастаған
қоғамның бар болмыс-бітімін ашып көрсетеді. Қарапайым еңбек адамын
асқақтатып, мерейін өсіремін деп көпіріп сөйлейтін қоғамның, шынтуайтқа
келгенде оны жәбірлейтін озбыр қоғам екенін қарапайым бір деталь арқылы
ғана жеріне жеткізе суреттеп береді. Қарапайым еңбек адамын асқақтатамыз
деген идеология бар болғаны көбік ауыз догма екенін, оның бүкіл болмыс-
бітімі, қарапайым еңбек адамын қорлау екенін ұқтырады. Сол бір келеңсіз
қасиеттерді ол ұтымды детель, сәтті ситуациялар арқылы әжуалап, келеке
кейіпте көрсетеді.
Жазушының сондай-ақ Конфронтация, Қараспан процесі, Есепшот,
түйетауық және домино, Талахан-186, Ай-Петри ақиқаты атты әңгімелері
де адам мен қоғам бойын жайлап бара жатқан бойкүйездік пен салғырттыққа,
шамшылдық пен жалған намысқорлыққа қарсы сөйлеп тұрған шығармалар. Сол бір келеңсіз қасиеттерді ол ұтымды детель, сәтті ситуациялар арқылы әжуалап, келеке кейіпте көрсетеді.
Жазушының бұл шығармаларының табиғаты туралы көрнекті ақынымыз
Т.Медетбек: Дулат Исабековтың Талахан-186, Ай-Петри ақиқаты
шығармаларын классикатық деңгейдегі шығармалар десек түк те қателеспейміз, - дей келе - Мен өз басым осы уақытқа дейін, адамдар бойын жайлап алған күйкі ұсақтықты дәл осы Талахан-186 шығармасындай көрсетіп берген шығарманы білмеймін деген пікір айтады. Күндердің бір күнінде ауыл
адамдарының бірі апанда өсіп тұрған помидорды көре қалады ғой. Бүкіл жан
дүниесін, рухани болмысын, ел мен жерге деген биік махаббатын тонатып алған кілең бір күйкі адамдар, сол апандағы помидордың қалай пайда болғанына, оның қалай өскеніне, қандай сортқа жататынына бастарын ауыртып, жүйкесін тоздырып әлекке түседі. Енді олар үшін сол өсіп шыққан помидордың сортын анықтаудан өткен үлкен мәселе, ұлағатты шаруа болмай қалады.
Ең сұмдығы сол тағы да бір ұсақ күйкілік дертіне бірер адам ғана емес,
бүкіл ауыл шалдыққан. Міне, қасіреттің үлкені қайда жатыр!
Ондай күйкі бейшаралық орын алған жерде атамекеннің тозаңын шығарып
жатқан Семейдегі жарылыс та, Иран мен Ирак арасындағы қантөгіс те түк емес.
Ондай кезде Пікән сияқтылар Әй, оттамай, аузыңды жапшы-ей! Не істерге
білмей жұрттың басы қатып тұрса, қайдағыны айтып қақсай бергені несі ...
бұл помидордың сортын анықтай алмай тұрған Пікәннің Бектұрдың ядролық
жарылыс пен қантөгіс туралы айтқан хабарына қайтарған жакабы. Автор
әңгімеде адам жанының азып-тозуы осындай күйкі ұғым мен ұсақ мүддеден
басталатынын көрсеткісі келген.
Кезінде баспасөз бетінде (Төретаева С. Ізгілікке тұнып тұрған
туынды, Қожанова М. Ақиқат, Медетбек Т. Өзегі өртеніп тұрған
туындылар, Балажанов А. Тұғырға лайық талант, Мұқанов Ж. Жазушының жан айқайы) тиісті бағасын алған Ай-Петри ақиқаты әңгімесі де адам басына
қонар бақтың қаншалықты баянсыздығы мен оған келер сордың соншалықты оңай екенін көрсетер көркем дүние.
Ай-Петри ақиқаты әңгімесінде бұрынырақ аудан, облыс көлемінде,
кейінірек Алматы қаласында лауазымды қызмет атқаратын басшылардың бірі
Заманбек Акимович деген кейіпкерінің әйелі Жамалдың Қырымдағы ең көрікті санаторийге барып жиі демалып тұратындығы баяндалады. Мұнда келген облыс орталығы Симферопольден бас дәрігердің өзі немесе оның көмекшісі күтіп алып қошемет көрсетіп, жергілікті әкімдер, тіпті Челюскин жүк теплоходының капитанына дейін бәйек болып, құрақ ұшып қызмет ететіні қызғылықты суреттеледі.
Адам ретінде Жамал қандай құрметке де лайық адам. ...Жасы елуге таяп
қалса да, киім киісі мен жүріс тұрысынан ерекше талғам табы сезіліп
тұратын, сөйлегені мен күлгеніне, тіпті біреуге көз тастап қарағанына дейін
әдемілік пен әдептілік белдеуінен шашау шықпайтын туа бітті қасиеті бар,
тәкаппарлық пен қарапайымдылықты бір бойына білдірмей қатар сіңірген әйел еді.
Бірақ Жамалға деген құрмет, қошемет ұзаққа бармайды. Оның күйеуі
Заманбек қызметтен алынған күні бар қошемет салқын қабақ пен амалсыздан
жасалған сыпайыгершілікке күрт ауысады. Бас дәрігер Федорчук те, теплоход
капитаны Назаров пен Мичман Панин де, тіпті комендантқа дейін сырт
айналып кетеді. Кейіпкердің басқа шипажайға бармай мұнда келуінің де
өзіндік себебі бар. Ол - Ай-Петри. Ай-Петридің көкке ұмтылған маңғаз
бейнесіне қарап отырып кейіпкер терең ойға шоматын, осы керанау жартастың
жүрек түкпіріндегі ойларды қозғай алар қасиетіне таңданатын. Бақша сарай
аңызын естігеннен кейін оның Ай-Петриге деген сүйіспеншілігі бұрынғыдан да күшейе түсіп, кеудесіне оған деген мұңлы сағыныш бір жола орын тепкендігін авторлық шегініспен баяндайды. Бұл жартасты Жамал алғаш рет осыдан он жеті жыл бұры, күйеуі екеуі демалуға келгенде көрген. Япыр-ай - деп таңқалудың орнына ол күйеуін қайран қалдырып: Заманбек, мен.. мен.. мына тауды түсімде көргем - деді. Иә, иә, осыдан он жеті жыл бұрын...
Шығарманың кейіпкерінің сезімтал әрі ақылды екендігін автордың өзі
сомдаған образды мінездеуі арқылы және ішкі ой толғаныстары арқылы
байқаймыз.
Әңгіме Жамалдың күйеуі Заманбектің қызметтен босағанын қошеметшіл
топтан көп кейін біліп, еліне кетіп бара жатып Шыр етіп туылғаннан ең
соңғы ақтық демнің арасы өмір деп аталатын болса, сол өмір жолында адамдар
тіршілігінің көп бөлігі өзін-өзі алдарқатумен, есі кірмеген сәбидей
алданумен өтетінін алғаш ойға алумен аяқталалды.
Бұл - жұмыр жердің бетінде қилы-қилы тағдырлар ғұмыр кешіп жатқандығын
жай ғана баяндап берген шығарма емес. Ай-Петри ақиқаты - заман мен
қоғамның зауалды талаптарына әманда бас иіп келген адамдар арасындағы аяр
қарым-қатынастар мен қақтығыстардың қасаң қағидаларына қасқайып қарсы
тұруды мақсат еткен пәлсапалық тұжырымдар тұнып тұрған елеулі еңбек.
Ал, Есепшот, түйетауық және домино, Ағайындылар, Ақлима, Күйеу
бала әңгімелері қазақтың қарапайым отбасының күнделікті жағдайын, ағайын
арасында кездесетін қарым-қатынастарды көрсететін Есепшот, түйетауық және домино әңгімесінде қайнаға мен күйеу, Ағайындылар әңгімесінде аға мен
іні, Ақлима әңгімесінде ерлі-зайыптылар, Күйеу бала әңгімесінде күйеу
мен қайын жұрт арасындағы қарым-қатынас әдемі өрнектелелді.
Есепшот, түйетауық және домино әңгімесінің осылай аталуын шығарманың
фабуласынан іздеу керек. Шығарманың басында-ақ есепшотын сыртылдатып қағып отырған күйеуі Сопытайдың алаңсыз күйі Пістекүлдің ашуын келтірсе, осы эпизодта туындының фабуласының байланғанын көреміз. Әрі қарай әңгіме желісі шиеленісе келе түйетауыққа тіреледі. Түйетауықты үйіне келген қарындасы мен күйеу баласына арнап соймақ болған Ботпайдың сөзі арқылы әңгімеленеді.
Әңгіменің жатық, әрі нанымды баяндалғаны сонша, осы жерде қазақтың
күйеу баласын сыйлағыштығы көз алдына келіп, мінезі құбылмалы Ботпайға риза болып қаласың. Ботпайдың мінезінің аумалы-төкпелі болып көрініп тұрғаны Пістекүлдің мінезін қайталайды. Осындағы ағалы-қарындас мінезіндегі құбылмалықты дәл беруін автордың шеберлігі дейміз.
Қызба Ботпай доминодан жеңіле бастағанда алғашқы пікірінен, сыйынан
қайтып қалады. Әңгіме өзегі осы кезде шешілуге бет алғанын байқаймыз. Ақыр аяғында домино бәрін шешіп береді, кейіпкерлер өзара ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.