Абайдың бала бейнесі мен қазіргі замандағы бала тәрбиесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Ш.УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ КЕАҚ

Филология және педагогика факультеті Қазақ филологиясы кафедрасы

Қазақ әдебиетінің тарихы пәнінен

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Абай шығармаларындағы ата-ана, бала арақатынасы

Мамандық шифры
Оқу бөлімі
5В011700
Күндізгі

Орындаған: Кульжанова А.А.

Тексерген: аға оқытушы Жукенова С.К.

Бағасы:

Көкшетау, 2020

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Абай Құнанбайұлы - ақын, ойшыл, философ, саяси қайраткер. Абай шығармашылығы қазақ халқының рухани, шығармашылық күштерінің, оның даналығының, еркіндіктің, патриотизмнің көрінісі болды. Қазақ әдебиетінде реализмнің орнауы, қазақ әдеби тілінің құрылуы - Абай шығармашылығымен байланысты. Абай қазақ философиясының квинтэссенциясы болып табылады.
Ұлттық философияны жаңа биіктерге көтерген философ, ойшыл деп атауға болады [1, 138 бет]. Ол Шығыста басты философиялық мәселе болып табылатын, адамгершілік қасиеттер туралы ілімді дамытқан, адамның рухани өсуінсіз осы әлемдегі кез-келген іс-әрекет өзінің мағынасын жоғалтады деп сеніп, адамгершілік жетілдірудің
Гуманистік принциптерін алға тартқан адам мәселесі туралы ойлады. Ақын-философ этикалық мәселелермен тығыз байланысты эстетикалық мәселелерді зерттеді, адамның танымдық қабілеттері мен олардың әлемнің Қазақ ұлттық бейнесіндегі ерекшеліктері туралы мәселелерді қарастырды [2, 11].
Абай Құнанбаевтың жемісті ықпалы қазақ мәдениеті мен өнерінің барлық салаларына әсер етті.
Бүгінде 100-ден астам ғалым Абайдың шығармаларын этнолингвистика, әлеуметтану, тарих және мәдениет тұрғысынан зерделеуде.
Абайдың өмірі мен шығармашылығын жан-жақты зерделеу, абайтануды байыту жөніндегі жұмысқа республиканың көптеген мәдениет қайраткерлері - С.Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Х. Жұмалиев, Е.Исмайлов, М. Сильченко, к. Бейсембиев, Т. Тәжібаев, Б. Кенжебаез, М. Қаратаев, А. Нұрқатов, Р. Сыздықова, А. Жиреншин, б. Ғабдуллин, З. Ахметов, М. Божеев, X. Сүйіншалиев, Б. Шалабаев, Т.Әлімқұлов және басқа да ақындар, прозаиктер мен қоғамтанушы ғалымдар қатысты. Олардың еңбектерінде Абай поэзиясының идеялық бастаулары, ұлты, реализмі ашылады, ақын шығармашылығының халық өмірімен тығыз байланысы көрсетіледі, терең гуманизм мен адамгершілік, табиғат жомарттығы мен дарындылығы, ақын ойлауының экциклопедиялық ауқымын жан-жақты қамтиды. Абайтану ғылымында Абай поэзиясының жаңашылдығына ғылыми талдау жасалды, оның ұлттық әдеби тілді байытудағы рөлі зерттелді, ақынның халық өміріндегі рухани мәдениеттің мәні мен қоғамдық мақсатын түсіну тереңдігі ашылды.

Бірқатар қоғамтанушы ғалымдар (Т.Тәжібаев, к. Бейсембиев, б. Ғабдуллин, Б. Қазыханова және басқалары) ақын-ойшылдың қоғамдық-саяси, педагогикалық, этикалық-эстетикалық көзқарастарын зерттейді. Оларды ең алдымен Абай Құнанбаевтың ойшыл, ақын-ағартушы, гуманист-демократ ретінде қалыптасуының заңдылықтары, субъективті және объективті факторлары қызықтырады.

Абай шығармашылығы демократиялық мәдениет дәстүрлерімен тығыз байланысты, -- деп атап өтті КОКП ОК Саяси Бюросының мүшесі, Қазақстан Компартиясы ОК бірінші хатшысы Д.А. Қонаев, -- Қазақ әдеби- философиялық ойының дамуындағы жаңа кезеңді ашып, ұлттық мәдениетті одан әрі дамыту жолдары мен бағыттарын анықтады [3].
Курстық жұмыстың мақсаты:
Абай өлеңдеріндегі отбасылық тәрбиені негізге ала отырып, ұлттық сана-сезімін таныту.
Курстық жұмыстың міндеттері:
oo Абай Құнанбаевтың бала бейнесі мен қазіргі замандағы баланы тәрбиелеумен салыстыру;
oo Абай дүниетанымын зерттеуші ғалымдарды жіктеу;
oo Абайдың педагогикалық тұжырымдасымен басқа ғалымдардың аражігін анықтау;
oo Абай жолы роман-эпопеясындағы әке мен баланың арақатынасын зерттеу.
Курстық жұмыстың әдіс-тәсілдері: Курстық жұмысты жазу барысында ғалымдардың еңбектерін зерттеп, саралау, Абай шығармашылығын талдаған ғалымдардың монографияларын талдадым. Талдау, жинақтау, салыстыру, анализ-синтез әдістері қолданылды.
Курстық жұмыстың құрылымы мен көлемі: курстық жұмыс кіріспе, екі тараудан және қорытынды мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы көлемі - 26 бет.

МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ 2
1 АДАМНЫҢ БІР ҚЫЗЫҒЫ БАЛА ДЕГЕН...
1.1 Абайдың бала бейнесі мен қазіргі замандағы бала тәрбиесі 5
1.2 Абайдың дүниетанымын зерттеушілер 11
2 АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ АҒАРТУШЫЛЫҚ ДӘСТҮР
2.1 Ата-ана мен бала көзқарастарының басқа ғалымдармен ұқсастығы 15
2.2 Абай жолы роман-эпопеясындағы әке мен баланың арақатынасы 20
ҚОРЫТЫНДЫ 25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 26

1 АДАМНЫҢ БІР ҚЫЗЫҒЫ БАЛА ДЕГЕН...

2.1 Абайдың бала бейнесі мен қазіргі замандағы бала тәрбиесі

Адамның бір қызығы - бала деген[4, 5], - дейді Абай.
Абай - реалист ақын. Жасыратыны жоқ, біздің өміріздегі ең қызықты нәрсе тек балаға байланысты болатын уақыт. Негізінде, ең бастысы - ұрпақ, бала. Абай әр нәрсеге шынайы, шынайы баға берген. Баланы оқытуды жек көрмедім [4, 12] дейді ол.
"Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады: біреуі ішсем, жесем, ұйықтасам деп тұрады. Екіншісі білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен дейді" [2, 6]. Бұл да Абайдың сөзі.
"Әке-балаға сыншы". Құнанбай Абайдың сыншысы болған. Абайдың қызуы көтерілгенде Құнанбай: Абайжанның бар қуаты ішінде еді, сыртына шығыпты. Ешкімге көрсетпеңдер[5, 27]Семейдегі Ахмет Риза медресесіне оқуға бергенінде Не күтсеңдер де, мына жаман қарадан күтіңдер [5, 36] дейтіні де оның сыншылығына мысал бола алады.
Шын мәнінде, баланың мінез-құлқын, бейімділігін тану-бұл үлкен мәселе. Бұл баланың перспективалық бағытын анықтау үшін қажет. Біз мұны қазір туыстарының алдында өсіп келе жатқан және күн сайын көретін ата- аналарға емес, өмір көрмеген және білмейтін мұғалімдерге немесе психолог мамандарға сеніп тапсырдық. Әрине, олардың кеңестері қажет емес деген сөздер жоқ. Бірақ оны әкесі мен анасы ретінде кім таниды? Ата-ана ретінде балаға кім жанашыр? Баланың қандай күйде екенін білу өте маңызды.
Бұл жерде Абайдың өз тәжірибесін айта кетуге болады. Абайдың баласы он төртке толғанда, оны Семейге оқуға жібереді, Ысқақтың ұлы Кәкітай да оқуға барады. Содан кейін Ысқақтың әйелі: Сіз елді басқарудан босатылмайсыз, мал мен шаруаларға кім қамқор болады? [6, 147],- деді ол, - Какитаяны оқуға жібермеңіз. Сол кезде Кәкітайға үлкен үміт артқан Абай Ысқаққа ренжіп: Сен Кәкітайды оқыдың, қатыныңның сөзіне ердің. Енді мен бұл баланы тәрбиеме аламын. Мұнда жұмысың болмасын [6,147]. Енді бұл бауырластық, бір жағынан, жанашырлық. Міне, Кәкітай Абайдан 24 жыл оқып, көп нәрсені үйренді. Содан кейін ол Абайдың алғашқы өмірбаянын жазды, алғашқы жинағын жасады. Бұл күні біз оқып отырған Абайдың шығармалары осы Кәкітайдың арқасында бізге жетті деп айтуға болады. Бұл, айталық, баланы тану.
Абай баланы қалай тәрбиеледі?
Бірінші. Балаңды тәрбиелеме, өзіңді тәрбиеле.
Өзің үлкен, қылығы бала-шаға, Балаша мәз болады тамашаға, Әкесі ұрысса балаға ол да достық,

Баласы ұрысса әкеге жараса ма? [4, 89] -
Бұл кеңестік идеологияның екпінімен Абай айтқан нәрсе еді. Әрине, теріс пайдалану болса да, өзін ақтады. Егер бұл болмаса, Абайдың тұлғасы сол кездегі кеңестік идеологияның туы болар ма еді? Енді бұл басқа сөз. Мысалы, үлкен, көңілсіз баланы не тәрбиелей алады? Оның әйт, бүйт дегендері жұға ма? Егер сіз үйде кітаптардың бір парағын ашпасаңыз, сіз өз біліміңізбен айналыспайсыз, бірақ сіз: балам, оқы, қазір білім уақыты деп айтасыз.
Абай: Біреулер құдайдан бала тілейді. Ол баланы не қылады? дей келіп, Артымнан құран оқысын деп тілейді дейді. Артымнан балам құран оқысын десең, тірлікте өзіңнің жақсылық қылған кісің көп болса, кім құран оқымайды? Егер жаманшылықты көп қылған болсаң, балаңның оқыған құраны сені неге жеткізеді? Тірлікте өзіңе-өзің қылмаған істі өлген соң саған балаң кәсіп қылып бере ала ма?[6,39] дейді. Сондықтан сіз алдымен өзіңіз үлгі болуыңыз керек. Сонда сіздің балаңыз өздігінен жақсы болады. Міне, балаларды тәрбиелеудегі Абай қағидасы. Біз Абайдың даналығына тәнті боламыз.
Екінші. Қызықтыр. Ғылым, білімге үйір қыл.
Абай отыз сегізінші қара сөзін бастағанда Ей, жүрегімнің қуаты, перзенттерім! Сіздерге адам ұлының мінездері туралы біраз сөз жазып қалдырайын [2, 63] дейді. Жүрегіндегі ең қымбатын адам әдетте баласына арнайды. Өйткені, жетіспейтін нәрсе - кез-келген әкенің балалы болғысы келуі.Ары қарай: Әуелі Алланы таны [2,13] деп келеді де, одан кейін: адамның адамдығы ақыл, ғылым деген нәрселермен [2, 77] деп айтады. Енді соны қалай үйретеміз дегенде: Ғылым-білімді әуел бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпенен яки алдауменен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болғанша [2,78] деп кеңес береді.
Қазіргі заманда не істейміз? Біздің айтатынымыз: Бар, сабағыңды оқы,
бүгін неше алдың?. Мектепте де мұғалімдер: балалар, бүгінгі тақырып осындай. Үй тапсырмасы келесідей, келесі. Әрине, бәріне бірдей топырақ шаша беруге болмайды.
Енді бұл бала ғылыммен айналысады ма? Біздің баланы білімге қызықтыратын барлық нәрсе-бұл баға. Егер сіз оқып отырсаңыз, мен бес, егер оқымасаңыз, екеуін қойдым. Тоқсан пайызы-оқушы, тоқсан пайызы-мұғалім. Азайту және айту. Ғылымға, білімге қызығушылық танытатын мұғалімдер бар.Бірақ, Абай айтпақшы, кейбіреуі болмаса, анда-санда.
Абай балаларын молдаға оқытқан, сосын қалаға оқуға берген. Өзінің ғана емес, бауырларының да балаларын оқытқан. Ол кезде Абай - балаларды жинап не оқып жатқанын сұрап, бір-бірімен білім алуды, мадақтауды және оқу процесіне өзі араласатын. Ата-аналардың оқу процесіне қазіргі кезде араласпауы - жұмыстың көп болуында.
Бір қызығы, бұл күні балалардың білім беру жүйесінде көптеген адамдар пікір айтады. Көп жағдайда біз Шаталов, Макаренко, содан кейін орыс ғалымдарының арасында Эрик Эриксон, жан Пиагет, Сухомлинский туралы айтамыз. Батыстың орта білім беру жүйесіндегі барлық әдістер-бұл ойын

ойнау, еркін оқу және шаршамай оқыту. Абай айтпақшы, басынан бастап, ештеңе болмағандай, алдауды, оқуды, өзін іздеуді үйренді, - дейді бүгінгі әдіскерлер.
Үшінші. Балаңды бұзба. Десін десін деп, демесінді ұмытпа.
Баланың бұзық, сотқар, өтірікші, қу, сұм болуы неден? Тәрбиеде ағаттық жіберген тұсымызды тапсақ, орнын түзей салу оңай сияқты көрінеді. Ал егер қателік о баста кеткен болса ше? Анау қайнар көзінен кетсе, оның орнын толтыруға бола ма? Абай айтады: Әуелі балаңды өзің алдайсың: Әне, оны берем, міне, мұны берем деп. Басында балаңды алдағаныңа бір мәз боласың. Соңыра балаң алдамшы болса, кімнен көресің? [7,48].
Абай ары қарай Қу, сұм бол деп, пәленшенің баласы сені сыртыңнан сатып кетеді деп, тірі жанға сендірмей жат мінез қылып, осы ма берген тәлімің? Осы баладан қайыр күтесің бе? [4,178] дейді. Бір сөзбен айтқанда, бесіктен белі шықпаған балаға беретін тағылымымызға сақ болуға шақырады. Бала есейген соң тым кеш болады.
Төртінші. Балаға білімді не үшін береміз?
Бүгінгі таңда ата-аналар баланың білімді болуына көбірек көңіл бөлетін сияқты. Баланың үйренгені жақсы, бірақ біздің ішімізде қандай ниет бар? Абай да балаларын оқытты. Бірақ, Баламды медресеге біл деп бердім,Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім [4, 97] дейді.
Абайдың тағы бір айтатыны бар:
Балам закон білді деп, Қуанар ата-анасы,
Ойында жоқ олардың Шариғатқа шаласы.
Балаңды емес, әуелі балаңды адам қылғың келсе, ата-ана, өзіңді тәрбиеле. Абай айтып отырған бірінші нұсқа осы.
Баланы еркін ұстау, қорқыту, жек көру, бір нәрсені үйрету-бос әурешілік.
Егер сіз баланың білімді, жақсы адам болуын және толық адам болуын қаласаңыз, алдымен өз ниетіңізді білдіруіңіз керек. Егер біз баланы білімді еткіміз келсе, алдымен ниетімізді түзетуіміз керек.
Бұл Абай көрсеткен жол. Енді біз мұны қаншалықты түсінеміз, қаншалықты жүзеге асырамыз? Бұл - біздің міндетіміз.

Ең көрнекті тәрбие құралдарының бірі - әдебиет үлгілері, шығармалар болды. Авторлық иллюстрациялар, оларда бейнеленген суреттер оқырманды ойға жетелейді, түрлі әсер қалдырады. Сонымен қатар, танымдық қасиеттер. Осыған байланысты Абайдың рөлі зор, ол өзінің ағартушылық мақсаттарына сәйкес әдеби шығарманы тәрбие құралы ретінде құрды. Абайдың барлық сұлулығын, эстетикалық әсемдігін бойына сіңірген поэтикалық жолдары рухани шыңдарға жетелейді, болашаққа деген ұмтылысын оятады, сана-сезімді тәрбиелейді. Бұл құндылықтар талантты ақынның үстінен сөз шеберлігі, дана ойлар, парасаттылық арқылы көтеріледі.

Абайдың өлеңдері мен қара сөздері қандай болса да, оның астарлы әңгімелері мен идеяларында адамгершілік қасиеттерді (ар-ождан, ұят, ар- намыс, сенім, ақыл, білім, ғылым және т.б.) бойына сіңіре алмады, бірақ ол өшпенділік тұрғысынан емес, адам рухы тұрғысынан өсуі керек. Бұл ақынның көпшіліктің іс-әрекеттерінен көңілі қалмағанын көрсетеді. Адал еңбек, маңдайынан емес, байларды аң аулайды, малға назар аударатын кемшіліктерді сынайды. Алайда, сол кездегі өмірдің, саясаттың, әлеуметтік жағдайдың қайшылықтарын тіршілік тегі сынап, міндет етті. - Мен сенің не істейтіндігіңді Білгеніңді қаламаймын. Ғылым таппай мақтанба өлеңінде:
Ғылым таппай мақтанба, Орын таппай баптанба, Құмарланып шаттанба, Ойнап босқа күлуге,
Бес нәрседен қашық бол, Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз... - деп жастарды жамандықтан жиреніп, жақсылықтан үйренуге, үлгі тұтып өсуге шақырады.
Жоғары таныммен, терең гуманистік идеялармен, жоғары эстетикалық философиямен көмкерілген Абайдың әдеби мұрасы тек қазақ халқының ғана емес, түркі әлемінің де, одан әрі адамзаттың да игілігі болып табылады. Оның даналығы-үлкен философиялық мәселелерді шеше білу, таза, эстетикалық талғамның бейнесін бейнелеу, оның алғышарттарын көрсету.
Абайдың көзқарасы бойынша барлық адамдық ізгіліктің бастауы отбасынан басталады. Ақын ата-анасынан алған отбасындағы тәрбиені өте жоғары бағалады. Сондықтан Абай өлеңдерінде адалдыққа, парасаттылыққа, имандылыққа, сұлулыққа апаратын жол ана сүтінің, ата-аналардың пәрменді үлгісінің негізінде жатыр деген ой айқын байқалады.
Ұлы ақын бала тәрбиесіне, жалпы бала болмысына, қарттар мен қариялардың танымдық ерекшелігіне қатты көңіл бөлген. Сондықтан ол:
Адамның бір қызығы - бала деген, Баланы оқытуды жек көрмедім, - дейді.
Абай өмір жолын тануды білімге, ғылымға негіздеу керек дейтін қағиданы ұстанады:
...Дүние де өзі, мал да өзі, Ғылымға көңіл бөлсеңіз.
Абай өз заманының жас ұрпағына, әзіл сезімі бар, мұқият, мұқият адамдарға үміт артып, оларды өзінің озық мақсаттары мен мұраттарына тартуға тырысты. Жастардың жемісті еңбегі, ғылым мен білімге ұмтылу, алға қойған мақсатқа жетудегі табандылық, осындай игілікті қасиеттерді уағыздау Абайдың барлық шығармаларының негізгі идеялық-тақырыптық жүйелерінің біріне айналды.
Абай өзінің тәрбиелік бағыттағы өлеңдерінде адамның негізгі эстетикалық болмысының түпдерегі оның пайдасын тануға негізделген ғылымды игеруде жатқанын көрсетеді. Себебі адамның ашық жүрегі, терең

білімі, жан-жақты, мұқият, байқағыш, бәріне түсінікті болуы. Абай өз өлеңдерінде бала тәрбиесінен бастап, бүкіл ұлттың, халықтың санасына әсер етуге дейін өз пікірін білдірді. Оның тәрбиелік бағыттағы ойлары кең ағартушылық идеяларға айналды. Бұл тұрғыда Абай идеялық мақсаттарды ұлттың белгілі бір тобының мүддесінде көздеген жоқ, ол бүкіл ұлттың, халықтың болашағы, күнделікті қажеттіліктер, қажетті іс-қимылдар туралы ой жүгіртті. Халықтың бірде-бір тобы ерекшеленбеді, бірақ тұтас сөз болды. Абай өз халқының жаман мінезін, еңбексүйгіштігін, ғылымилығын сынға алды. Ол өз халқын еңбек етуге, ғылымды игеруге, адамгершілікке шақырды. [7, 49]
Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман деп басталатын өлеңіндегі:
Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман. Шошимын кейінгі жас балалардан.
Терін сатпай, телміріп, көзін сатып,
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман, -
деген жолдарда еңбексіздіктің жағымсыз көрінісін бетке басып, ашына сынаса, Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек деген өлеңінде:
Жамандар қыла алмай жүр адал еңбек, Ұрлық, қулық қылдым деп қағар көлбек. Арамдықтан жамандық көрмей қалмас, Мың күн сынбас, бір күні сынар шөлмек, -
деп жалқаулық жайлаған елдің адал еңбек етудің орнына ұрлық- қарлыққа әуестенуінің түбі баянсыз екенін ескертіп, жамандықтан жирендіруге тырысады. Аш қарын жұбана ма майлы ас жемей атты өлеңінде еңбексіз бос жүрген кедейді былай деп еңбек етуге шақырады:
Жалға жүр, жат жерге кет, мал тауып кел, Малың болса, сыйламай тұра алмас ел.
Қаруыңның барында қайрат қылмай,
Қаңғып өткен өмірдің бәрі де - жел, - дей отырып, қарапайым халық үшін жамандықтан арылудың, адал еңбек ету арқылы табыс табудың жолын нұсқайды.
Абай шығармаларындағы тәрбие арналарының бірі - әр халықтың өзіндік ұлттық сипаты бар. Ол оның жүрегін жаулап алған сұлулықты қалай бағалай алатындығының мысалмен көрсетеді. Жас жігіт қыздың сыртқы келбетін мұқият сипаттайды, ол қызды көргенде алғашқы махаббат сезімін тудырады:
Абай шығармаларындағы тәрбиенің бір арнасы жастық махаббат, ғашықтық сезім иірімдері арқылы сұлулықты сезіне білуге баулу тәсілдері де әр халықтың өзіндік ұлттық сипатымен ерекшеленеді. Ғашықтың тілі - тілсіз тіл, көзбен көр де ішпен біл деген Абай анықтамасы да сол ұлттық көзқарас арнасынан тамыр тартады. Абай Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы, Жарқ етпес қара көңілім не қылса да, Қызарып, сұрланып, Жігіт сөзі, т.б. өлеңдерінде ғашықтық сезімнің тағылымды үлгілерін сипаттайды. Көркіне мінезі, ақылы сай жанды көре білу, жігіт жүрегін жаулап алар хас сұлуларды

бағалай білудің үлгісін көрсетеді. Жас жігіттің қызды көргендегі алғашқы махаббат сезімін оятатын бойжеткеннің сыртқы келбетін Абай былайша суреттейді:
Білектей арқасында өрген бұрым, Шолпысы сылдыр қағып жүрсе ақырын. Кәмшат бөрік, ақ тамақ, қара қасты, Сұлу қыздың көріп пе ең мұндай түрін?!

2.2 Абайдың дүниетанымын зерттеушілер

Абайдың дүниетанымы зерттеушілердің назарын аударып, оқырмандар қауымының рухани игілігіне айналды. Профессор Т.Тәжібаевтың еңбектерінде Абайдың ақыл-ой, адамгершілік, еңбек тәрбиесі туралы тұжырымдары талданды. Ол алғаш рет Абайдың педагогикалық, психологиялық көзқарасын ашты. Бірқатар зерттеулер жазылды және ақынның ойлары туралы диссертациялар білім беру түрінде қорғалды. Абайдың педагогикалық көзқарасы бойынша М. О. Әуезов, Қ.Б.Жарықбаев, Х. Сүйіншәлиевтің [8, 65] еңбектерінде ақынның ағартушылық тұжырымдары туралы бірнеше құнды пікірлер айтылады. Абай педагогика саласынан арнайы ғылыми-теориялық шығармалар жаза отырып, педагогикалық қызметпен тікелей айналыспайтынына қарамастан, оның өлеңдері мен прозриктерінде жастарды тәрбиелеу мен оқытудың кейбір дидактикалық мәселелері бойынша көптеген өнегелі ойлар мен тұжырымдар кездестіруге болады.
Ақын жастарды тәрбиелеудің жан-жақтылығына, оның өзекті салаларына баса назар аударды, жас ұрпаққа үміт артты, ондағы жүрек сезімдерін оятты, өзінің өзекті мақсаттары мен мұраттарына қосылуға тырысты. Еңбексүйгіштік, ғылым мен білімге бағдарлану, қойылған мақсаттарға қол жеткізудегі табандылық сияқты асыл қасиеттерді уағыздау - Абайдың бүкіл поэтикалық қызметінің негізгі және ажырамас идеялық - тақырыптық желілерінің бірі. Абай мектепте оқыған қазақ балаларына үмітпен қарап, бұл елдің болашағы екеніне қуанды. Білім, адам өнері - адам ізгілігінің өлшемі деп санайтын Абай білімді барлық атақтардан, құрмет пен беделден, байлықтан жоғары қояды. Ақын адамның ең қымбат уақыты - жастықты оқуға, ғылымға жұмсау екенін еске салады.
Абай ағартушылықтың дамуына кедергі келтіретін ескі мен надандықты, қатаң жазалау тәртібіне негізделген түсініксіз тілде діни оқуды әшкереледі. Молдалар діни қағидаларды жалаңаш, жатталған әдістермен түсіндірді, олар баланың санаға, ақылға, өмір мен әлемді білуге деген сенімін Оята алмайтынын, діни оқудың толық мағынасын бермейтінін, шынайы білімді игеру әдістемесін терең ғылыми тұрғыдан көрсетті деп қатты сынға алды. Отыз екінші сөзде: ... тек өзіңнің не екеніңді біл, ғылымның өзіне құмар және құмар бол... білгеніңізге берік болыңыз және білмейтініңізді тағы бір рет білесіз деп үміттеніңіз... [9, 168] біз білімге ұмтыла отырып, оқырманға еліктеу, іздеу, іздеу, таным, таным сияқты қасиеттерді бойына сіңіре отырып, Әлемді танитынын, бұл таным ғылыми жолды қалыптастыратынын атап өтеміз.
Ақын прозалық жастарды елге қамқорлық жасау үшін емес, елді біріктіру үшін емес, мен тілмашпын, мен адвокатпын емес, араздықты қоздыру үшін оқып, алған білімдерін тек ғалым болуға ғана емес, сонымен бірге туған халқының мәдениетін, экономикасын, өзін-өзі тануын арттыруға жұмсауға шақырады. Ойшыл ақын ғылым оқушыларын екі топқа бөледі. Бір - бұл кім оқиды ақиқатты тану, азамат болуға, екіншісі-кім мақсатын көздейді

алда бәсекелестік біреуді, мүмкін артық. Жан-жақты жетілген, білімді болу үшін-жеке қамқорлық үшін емес, өз халқына адал қызмет ететін толыққанды адам болу үшін, ақын ғылым жолын қалауы үшін ол: оқу керек, мұнымен тоқтап қалмау керек. [10, 247] Абай қазақ жастарын өнерді оқуға, табиғатты тануға, ғылыми тәсілге негізделген оқуға шақырды.
Ол білім беру саласындағы таптық, ұлттық және мүліктік шектеулерге қарсы шығып, ана тілінде оқытуға назар аударды. Сондай-ақ: орыс тілінде оқу керек... өнер де, ғылым да Ресейде... Сіз оның тілін білсеңіз, көздеріңіз ашылады, - деді ол және орыс тілін үйрену. Балаңызға жол бермеңіз, - дейді ақын замандастарына, - оған кіруге рұқсат бермеңіз, балаңызға орыс ғылымын үйретіңіз [9, 63]. Отыз сегізінші сөзінде Абай ғылымды әл - Фараби үлгісі бойынша салаларға бөлуге және мұғалімдерге балаға түсінікті, қызықты, тартымды болуы үшін, білім өмірлік талаптармен үйлесуі үшін ғылым негіздерін жоспарлы және жүйелі түрде үйретуге кеңес береді. Ақын өз шығармаларында көрнекілік, еріктілік және көрнекі оқу туралы құнды дидактикалық пікірлер айтты, бұл оқушылардың ынтасын арттырады. Ол жеке тұлғаны тәрбиелеумен, ақыл-ой, адамгершілік тәрбиесімен тығыз байланысты. Ақынның түсінігіндегі адамгершілік тәрбиені құрайтын қасиеттер: адамзатқа деген сүйіспеншілік, адамдардың бір-біріне адалдығы, жақсылық пен бірлік, ынтымақтастық. Ол адамгершілікке ұмтылды, өзін-өзі тәрбиелеуге, олардан арылуға, сол кездегі жастардың мінез-құлқындағы олқылықтарды жоюға тырысты. Абай жасөспірімдердің мінез-құлқына, адамгершілік тәрбиесіне ерекше назар аударды: тез үйрен, тез бұзба, жас кезінде көңіл-күй жақсы...- олар жас баланы тәрбиелеуге және оларға жақсы қасиеттерді сіңіруге ерте кірісу қажеттілігі туралы ескертеді. Ол әр жасөспірім өзі өмір сүрген әлеуметтік ортада болған бес түрлі зиянды мінез-құлықтан тұратын адам болуы керек деп ашық айтады. Адам өзін - өзі сынға алуы тиіс: егер сен еститін адамдардың қатарында болғың келсе, күніне бір рет немесе жұма күні, айына кемінде бір рет, өзіңнен есеп ал, - Абай жастардың қоғам алдындағы жауапкершілігін баса көрсетіп, олардың өзіне деген сенімділігін қалыптастырады. [2, 114]
Ойшыл ақын адалдық пен сезімнің тазалығына негізделген адамдар арасындағы шынайы достық пен достықты жоғары бағалады. Достық дегеніміз-адамзат ежелден бері жасаған шығармашылық ұғымдардың бірі. Әрбір ұрпақ ол туралы қазіргі заман шындығы мен талаптары аясында ойланды. Абай Г.дауанидің достықтың табиғаты мен негізгі критерийлері туралы ойларын жүйелі тұжырымдармен байытып, достықтың мәнін егжей- тегжейлі түсіндірді. Мен ерте ояндым, ойладым, жете алмадым, бірақ қатты қиналдым... Абай, өзі ескерткендей, кезінде достық пен өшпенділікті, әділдік пен қатыгездікті бастан кешіріп, өмір сүруге ұмтыла отырып, болашақ ұрпаққа өзі сыйлаған достық пен достықты беруді өзінің азаматтық борышы деп санады. Ақын жалған достықты сынайды, ол әділетсіздік алдау мен екіжүзділік болатын феодалдық қоғамдағы достықтың өлшемі ретінде түсінеді. Жаман тату-казаданы өзіңізге қайтарыңыз, оған сеніңіз, бір күні сіз

кор боласыз... [10, 72] - және жалған достықтың алдыңғы бетін ашып, жастарды жағымсыз жалған әрекеттен сақтандырады. Ақын шынайы адал, шынайы достықтың құдіретті күшіне терең талдау жасайды. Жолдастық, диалог - бұл сіз білмейтін үлкен мәселе. Сүйікті адам, көшеде қалмаңыз, артында сөз айтпастан күлмеңіз... [11, 63],- деді ол құрдастарына, жолдастарына, жолдастарына, екіжүзді зұлымдарды сынға алып, жолдасын ренжітіп, мазақ етіп, оларға адал достық пен шынайы достықты қарсы алды.
Ақын-ойшыл жастарға адамгершілік тәрбие беруде гуманизм, патриотизм және интернационализм қағидаттарын негізге алды. Абайдың ұлттар достығы, интернационалдық тәрбие туралы ойлары өз халқына деген сүйіспеншілігінен туындаған.
Жастарды адамгершілік рухта тәрбиелеп, оларға ғылым мен білімге жол көрсете отырып, ақын бұл мәселелерді жұмыста шешу деп санайды. Ол еңбек адам мен қоғам өмірінде алатын қызметке үлкен мән берді. Абай шығармалары түрлі мамандықтарды еркін меңгеруге, еңбекті тиімді ұйымдастыруға ықпал етті. Ақын жастарды пайдалы жұмысқа өз күштерін салуға шақырды. Өз уақытында жұмысқа деген немқұрайлылықтың салдарын дәлелдей отырып, ол адамның жақсы қасиеттерін қалыптастырудағы еңбектің шешуші функциясын талдады. Жастар тар шеңберде тоқтап, көрші халықтардың ауыл шаруашылығы мен қолөнерін, Сауда-саттықты және түрлі мамандықтарды зерттеуге бет бұрды. Ақын кейбір жастардың әл-ауқаты жоқ адамның болашағы жоқ екенін үнемі еске салады, еңбек сәтсіздігін, құлықсыздығын, жалқаулығын сынайды. Жастар өз халқына қамқорлық жасамай, өз халқының жарқын болашағы үшін жұмыс істеді: егер сіз өзіңіз үшін жұмыс жасасаңыз, сіз өзіңіз үшін өртенген жануарлардың бірі боласыз; Егер сіз адам өмірінің парызы үшін жұмыс жасасаңыз, сіз Алланың сүйетін құлдарының бірі боласыз [12, 88]. Абай көпшілікті адал еңбекке, айла-амалға, алдауға, ұрлыққа, зорлық-зомбылыққа, жұмыссыз тапқан мал мен мүлікке шақырды: еңбек табылмаған мал-табыс емес, қар жинайтын су-тез су... [12, 117]- деді ол мұндай арзан әлем жоқ екенін түсініп. Ол кең ауқымды қазақ жұртшылығын адал, қарапайым еңбекті бағалауға, құрметтеуге және бағалауға шақырды. Жастардың әрқайсысының өз кәсібі болды, ол мамандықты игеру дағдыларының ертерек басталуын, жастық шақта жұмыс істеуге деген ұмтылысты, икемділіктің тұрақты қасиеттерін құптады. Еңбекке адалдық, талапшылдық және табандылық сияқты қасиеттер жатады. Ақын әрбір жас жігіттің жарқын, жарқын болашағы адал еңбек арқылы жүзеге асады деген терең педагогикалық қорытынды жасады.
Абай жастардың еңбек тәрбиесіне, күнделікті отбасылық тәрбиеге, ата- аналардың жауапкершілігіне ерекше назар аударды. Баланың болашағы үшін жауапкершілік алдымен Әкеге жүктелетінін ескерте отырып, ол әкесінің төлемі мен ықпалынсыз адал еңбекке, мағыналы өмірге дұрыс баулу, жас жасөспірімде адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мүмкін емес екенін атап өтті. Сондықтан баланы лайықты азамат - Толық адам тәрбиелеу үшін ата- аналар олардың лайықты, үлгілі, адамгершілік болуын талап етті [13, 119].

Ойшыл ақын әкесінің қасиеттері оның адамгершілігі, еңбекқорлығы, отбасына, жұбайына адалдығы деп санайды. Ол егер әкесінің отбасы мен жұбайына деген махаббат сезімі үйді жарықтандырса, онда ол ақылды, мейірімді, мейірімді бола алады, содан кейін үй жұмаққа айналуы мүмкін, балада жақсы мінез, тектілік қасиеттерін тәрбиелеуі мүмкін екенін атап өтті. Керісінше, ақын сынға алады әкелер, олар салқындайды, өз отбасы емес назар аударады, яғни үйде не болып жатқан жақсылық, қамқорлық жоқ, балаларды тәрбиелеу.
Абай туылмаған баланы сақтаушы - әке мұғалім ретінде біліп қана қоймай, сонымен қатар ұрпақ тәрбиесіндегі ананың орнын ерекше бағалады. Анасы Ұлжан мен әжесі Зере құшағында болды, оның қос мейірім бұлағынан өсуі оның аналық қасиеттерін биік тұғырда тануға жақсы әсер етті. [14, 78] Ана мейірімі арқылы берілетін нәзік және пәктік қасиеттер ерекше құрметке ие болды. Анам баласының алғашқы, ең жақсы тәрбиешісі болды. Абай ана тәрбиесінің қыздардың тәрбиесіне әсерін педагогикалық тұрғыдан егжей- тегжейлі талдап, перспективалы тұжырымдар жасады. Ол қыздарға үйлену өміріне балғындықпен дайындалу керек екеніне назар аударады. Қыз ұқыпты, жинақы болды, үйленгеннен кейін ол салак әйел болды, әсіресе оның қараусыз өскен бай қыздары ерте жастан жұмыс істей алмағаны үшін. Сондықтан аналарға қыздарды тәрбиелеуде ұлттық дәстүрлерді басшылыққа алуды ұсынды. Халық тәрбиесінде абзал аналар өз балаларына шаруашылық пен шаруашылықты үйретті. Абай осындай аналарды құрметтеп, қалыңдық іздеп жүрген балаларды тәрбиеленген ананың қызына қарау туралы ескертті.
Менің істеп жатқан ісіме ақшам жоқ деп айта алмаймын, не істеп жатқанымды білмеймін. Қызын ақшасы бар, ақысы бар, ұяты бар ата-анадан қалдырмаңыз [15, 76], - деді ол.
Абайды зерттейтін ғалымдар ұлы ақынды халық мұғалімі ретінде біледі. Ақынның шығармашылық қызметі-халықтың рухани байлығы. Ақын- ойшылдың пікірінше, мұғалім жастарға ізгілікті, адамгершілікті үйретеді. Абай халықтың болашағы ұстаз шеберлігіне, жастарды асыл адамгершілік қасиеттерінде тәрбиелейтін үлкендерден лайықты болуын талап етті. Бұл ақын: мұғалім баланың қажырлы жаттығуын жасайды... [16, 387] - деді.

2 АБАЙ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ АҒАРТУШЫЛЫҚ ДӘСТҮР

2.1 Ата-ана мен бала көзқарастарының басқа ғалымдармен ұқсастығы

Ақынның жастарды білімге, ғылымға, адамгершілікке шақыратын педагогикалық идеялары Шығыстың танымал ғалымдары Әлішер Науаи, Г.Дауани, Әл-Фарабидің ойлары тұрғысынан өзекті және өзекті. Ол жетекші орыс ойшылдары мен көрнекті педагогтардың маңызды ағартушылық идеяларын ұрпақтарына жаңа білім беру дәстүрін қалдырып, өзіндік құнды принциптермен толықтырды. [17, 477] Ұлы ағартушы халықтың, әсіресе жастардың адамгершілік тәрбиесіне ерекше назар аударып, оның айналасындағы әділетсіздік қазақ халқына қысым көрсететінін, өскелең ұрпақтың тәрбиесіне теріс әсер ететінін атап өтті. Жастардың бойына сіңірілуі тиіс жоғары адамгершілік қасиеттер ретінде Туған елге деген сүйіспеншілік пен батылдық, табандылық пен адалдық, әдептілік пен сыпайылық, адамдарға мейірімді қарым-қатынас, еңбексүйгіштік, жарқын өмірге деген ұмтылыс және тағы басқалар атап өтілді. Абай Адам танымын өте күрделі процесс ретінде қарастырады. Адам өзінің ақыл-ойын, Білім туралы түсінігін, рухани әлемін қажырлы еңбек арқылы үнемі жетілдіріп, осы мақсатқа шоғырлануы керек. Ғылымға бағытталған адам қоршаған ортаны, адамның сапалық қасиеттері мен ерекшеліктерін бұрынғыдан да кеңірек біледі. Айтуынша, Абай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.